“O‘zbek xalq ertaklarining adabiyot darsliklaridagi o‘rni va ularni o‘rganish tamoyillari” mavzusida yozilgan

MUNDARIJA: KIRISH .......................................................................................................................................................... 2 I BOB. O‘ZBEK XALQ ERTAKLARNING O‘ZBEK ADABIYOTIDA TUTGAN O‘RNI ............................................... 8 1.1.O‘zbek adabiyotida folklor va yozma adabiyot munosabatlari va o‘zbek xalq ertaklari. ........................ 8 1.2. Umumta’lim maktablarida o‘zbek xalq ertaklarni o‘qitish va uning bugungi kundagi ahvoli. ............. 13 1.3.Ertak darslarini tashkil etishdagi murakkabliklar. ................................................................................ 17 ................................................................................................................................................................... 21 II BOB. O‘ZBEK XALQ ERTAKLARNI TAHLIL QILISH ORQALI ADABIY TA’LIMDA SAMARADORLIKKA ERISHISH YO‘LLARI .................................................................................................................................................... 21 2.1. O‘zbek xalq ertaklarni tahlil qilishning o‘ziga xos xususiyatlari. .......................................................... 21 2.2. Tahlil jarayonida savol va topshiriqlar bilan ishlash. ........................................................................... 27 2.3.“ Uch og‘a-ini botirlar” ertagini o‘rganish. ........................................................................................... 42 III BOB. BMI NING AMALIYOTGA TATBIQI .................................................................................................. 48 TAJRIBA-SINOV ISHLARI: ............................................................................................................................ 48 3.1.Adabiy ertak darslariga zamonaviy yondashuv va noan’anaviy darslarni tashkil etish. ....................... 48 ................................................................................................................................................................... 54 ................................................................................................................................................................... 54 . .................................................................................................................................................................. 54 XULOSALAR ................................................................................................................................................ 54 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI: ............................................................................................... 57 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Ilm-fan va texnologiyalarning jadal rivojlanishi, global dunyoda raqobatning ortishi sharoitida har bir davlat va jamiyatning bu jarayonda raqobatbardoshligi yoshlarning intellektual rivoji hamda ularning iste’dodi va qobiliyatlarini to‘liq amalga oshirishga e’tibor berishga bog‘liq bo‘ladi. Shuning uchun bu masala har doim davlatlarning uzoq muddatli rivojlanishini ta’minlashga qaratilgan barcha strategiyalarda aks ettirilgan. O‘zbekiston Respublikasining 2017-2021 -yillarda 2

rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishlari bo‘yicha Harakatlar strategiyasi ham bu borada istisno bo‘lmadi. Mustaqillik yillarida O‘zbekiston Respublikasida uzluksiz ta’lim tizimini takomillashtirish, uni jahon ta’limi standartlari darajasiga ko‘tarish, shaxsni har tomonlama barkamol qilib voyaga yetkazish, shuningdek, malakali pedagog kadrlarni tayyorlash davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan biri etib belgilandi. Ayni paytda jamiyatda ro‘y berayotgan ijtimoiy o‘zgarishlarni o‘z ko‘zi bilan ko‘rib, ularni ongli his etadigan, davrning global masalalari xususida mustaqil fikrlovchi ijtimoiy-ma’naviy faol avlod shakllanmoqda.Birinchi prezidentimiz I.A.Karimov ta’kidlaganidek, «...ta’limdan asosiy maqsad bolalarga ilgarigidek bilim berish emas, bilim olishga o‘rgatishdir. Bunda o‘quvchilar passiv tinglovchi bo‘lib qolmay, balki bilim olish jarayonining faol ishtirokchisiga aylanishi kerak... Agar bolalar erkin fikrlashga o‘rganmasa, berilgan ta’lim samarasi passiv bo‘lishi muqarrar». Shu kunlarda hukumatimiz tomonidan ushbu masala yuzasidan qabul qilingan Davlat dasturi ana shu ezgu maqsadga erishish yo‘lida, jami davlat va nodavlat manbalarini hisobga olgan holda mavjud barcha resurs va imkoniyatlarimizni safarbar etishni nazarda tutadi. O‘zbek pedagogikasida adabiyot o‘qitishning bosh maqsadini p.f.d., prof. Q.Yo‘ldoshev ilk bor batafsil va to‘g‘ri belgilab bergan edi: “...Barkamol shaxsni shakllantirish marrasi milliy maktablarimizda adabiyot o‘quv predmetini o‘rganish uchun bosh maqsad bo‘lishi mumkin ekanligini qadimiy qadriyatlarimiz ham, ma’naviy an’analarimiz ham, uzoq tarixga ega pedagogik amaliyotimiz ham, kishilarimiz ruhiy olamiga singib ketgan badiiy adabiyotimiz ham taqozo etadi.”Barkamol shaxsni shakllantirish nafaqat adabiy ta’lim, balki ta’limning umumiy o‘rta bosqichida barcha fanlarni o‘qitishdan ko‘zlangan bosh maqsaddir. “Barkamol avlod orzusi” kitobida mamlakat rahbarining fikrlari, o‘y-mulohazalari bilan tanishgan odam barkamol shaxs tarbiyasiga davlat miqyosida nechog‘liq jiddiy ahamiyat berilayotganligiga amin bo‘ladi”. Ta’lim tizimidagi har bir predmetning bu borada muayyan imkoniyatlari bor. Lekin ularning har biri shaxs komilligining qaysidir bir sifati, jihatining shakllanishida alohida mavqega, imkoniyatga ega. Adabiyot esa 3

o‘quvchi shaxsiyatida ruhiy poklik, ma’naviy yuksaklik, estetik did kabi sifatlarini tarbiyalashda yetakchi omil bo‘lib xizmat qiladi. Ma’naviyat insonda yaxlit holda namoyon bo‘ladigan fenomendir. O‘zbekistonning birinchi Prezidenti I.A.Karimov ta’kidlaganidek, “Insonni, uning ma’naviy olamini kashf etadigan yana bir qudratli vosita borki, u ham bo‘lsa, so‘z san’ati, badiiy adabiyotdir. Adabiyotning insonshunoslik deb, shoir va yozuvchilarni esa inson ruhining muhandislari deb ta’riflanishi bejiz emas, albatta.” Professor Q.Yo‘ldoshev tomonidan aniqlangan maqsad badiiy adabiyotning barcha shakli, davri va ta’limning bosqichlariga taalluqlidir. Xususan, biz tadqiq etayotganimiz xalq ertaklarni o‘qitish uchun ham. Mustaqillikdan so‘ng nazariy mohiyati tubdan qayta ko‘rib chiqilgan adabiyotshunoslik va adabiyot o‘qitish metodikasi fanlarining ilmiy-pedagogik, o‘quv- metodik asoslariga yangicha yondashuvni davrning o‘zi taqozo etmoqda. “Asr boshidan buyon ko‘rsatib berish”, “fosh etish”, “aniqlab berish” bilan shug‘ullanib kelgan milliy adabiyotshunoslik asr adog‘iga yetganda tadqiq va talqinga mayl ko‘rsatmoqda. Endilikda o‘zbek adabiyoti tarixi yangilanayotgan badiiy tafakkur talablari asosida qayta idrok etilmoqda, bu davrda yaratilgan asarlarning asl mohiyatini ochishga harakat qilinmoqda. Adabiyotshunoslik uzoq vaqt mobaynida badiiy asarlarni, asosan, ijtimoiy nuqtai nazardan tekshirishga moslashgan bo‘lsa, endi mavjud qoliplarni tark etaroq, badiiy matnga estetik talablar asosida yondashishga, har qanday xulosani matndan keltirib chiqarishga urinmoqda. Natijada, ko‘plab bitiklarning asl badiiy qiymati, bir qator adiblarning millat estetik tafakkuri taraqqiyotidagi tarixiy o‘rni xolisona belgilanayotir. Adabiyotshunoslikdagi mazkur yangilanishlarni adabiyot o‘qitish jarayoniga tadbiq etish XX asr 90-yillarining birinchi yarmidan boshlab yaratilayotgan dastur, darslik va qo‘llanmalarda aks etib, bugungi kungacha davom etib kelmoqda. Bu, o‘z navbatida, respublikamiz maktablaridagi adabiyot o‘qitish ishiga ijobiy turtki berdi. Shuningdek, Qozoqboy Yo‘ldoshev, Boqijon To‘xliev, Safo Matjon, Marg‘uba Mirqosimova, Qunduzxon Husanboevalarning doktorlik ishlari asnosida olib borgan tadqiqotlari, yaratgan monografiya va qo‘llanmalari hamda ushbu olimlar rahbarligidagi 4

ilmiy izlanishlar soha rivojiga sezilarli hissa qo‘shmoqda. Bosib o‘tilgan tarixiy taraqqiyotimiz davomida xalqimiz ma’rifat, ma’naviyat va madaniyat sohalarida katta yutuqlarga erishdi. O‘zining boy tarixiga, betakror an’analariga ega bo‘lgan o‘zbek adabiyoti bugungi kunda jahonga tanilgan katta badiiy xazinalardan biri bo‘lib qoldi. Bunda barcha olimlar qatori milliy adabiy an’analarning, jumladan, boy tarixga ega bo‘lgan xalq og‘zaki ijodining roli va o‘rni buyukdir O‘zining boy tarixiga, betakror an’analariga ega bo‘lgan o‘zbek adabiyoti bugungi kunda jahonga tanilgan katta badiiy xazinalardan biri bo‘lib qoldi. Bunda barcha olimlar qatori milliy adabiy an’analarning, jumladan, boy tarixga ega bo‘lgan xalq og‘zaki ijodining roli va o‘rni buyukdir. Chindan ham yozma badiiy adabiyotning xalq og‘zaki ijodiga munosabati adabiyot nazariyasining eng muhim masalalaridan biri bo‘lib qolmoqda.O‘zbek xalqining boy og‘zaki ijodi qadim zamonlarga borib taqaladi. “Turkiy xalqlar o‘z yozma adabiyotlarini vujudga keltirmasdan burun mazmuni boy, shakli rang-barang bo‘lgan og‘zaki adabiyot – qo‘shiqlar, ertaklar, dostonlar yaratgan edilar” degan edi Oybek. Bu hol, shubhasiz, Ahmad Yassaviy, Sayfi Saroyi, Durbek, Lutfiy, Alisher Navoiy, Maxmur, Gulxaniy, Muqimiy, Furqat kabi buyuk allomalar ijodiga folklor asarlari ta’sirini yuzaga keltirdi. Ayniqsa, XX asr o‘zbek adabiyotida folklorga qiziqish, undan ijodiy o‘rganish yanada jonlandi. Bu hol, adabiyotda yangi janrlarning yuzaga kelishiga sabab bo‘ldi. Ya’ni, xalq ertaklari, afsona va rivoyatlari asosida, ularning ta’sirida yaratilgan adabiy ertaklar: ertak-she’rlar, ertak-dostonlar shular jumlasidandir. Hozirda amalda bo‘lgan adabiyot fanidan Davlat ta’lim standartlarida adabiy ertaklarni o‘qitish-o‘rgatish tavsiya etilgan. Mazkur adabiy ertaklarni o‘rganishda erishilgan yutuqlarni umumlashtirib, ushbu mavzularning o‘qitilishini takomillashtirish orqali adabiy ta’lim samaradorligiga erishish mavzuning dolzarbligini belgilaydi. Mavzuning o‘rganilish darajasi. Keyingi yillarda mavzuga aloqador tadqiqot ishlari, bir qator ilmiy-metodik maqolalar yuzaga keldi. Xususan, Marg‘uba Mirqosimovaning “O‘quvchilarda adabiy tahlil malakasini shakllantirish va takomillashtirish asoslari”, Qozoqboy Yo‘ldoshevning “Adabiyot o‘qitishning ilmiy- nazariy asoslari”, Boqijon To‘xliyevning “Adabiyot o‘qitish metodikasi”, 5