logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. 8-SINF ADABIYOT DARSLIGINING QIYOSIY-TIPOLOGIK TAHLILI

8-SINF ADABIYOT DARSLIGINING QIYOSIY-TIPOLOGIK TAHLILI

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

320.5 KB
Ko'chirib olish
8-SINF ADABIYOT DARSLIGINING QIYOSIY-TIPOLOGIK TAHLILI Mundarija ISHNING UMUMIY TAVSIFI ................................................................................................................ 2 I BOB. 8-SINF ADABIYOT DARSLIKLARIDA IJODKOR TARJIMAYI HOLINING QIYOSIY- TIPOLOGIK TAHLILI ............................................................................................................................ 6 1.1. DARSLIKLAR OLDIGA QO‘YILADIGAN TALABLAR ............................................................................... 6 1.2.MUSTAQILLIK DAVRIGACHA BO‘LGAN ADABIYOT DARSLIKLARIDA IJODKOR TARJIMAYI HOLINING QIYOSIY-TIPOLOGIK TAHLILI .................................................................................................................. 14 1.3. MUSTAQILLIK DAVRIDA YARATILGAN ADABIYOT DARSLIKLARIDA IJODKOR TARJIMAYI HOLINING QIYOSIY-TIPOLOGIK TAHLILI .................................................................................................................. 21 II BOB. 8-SINF ADABIYOT DARSLIKLARIDA BERILGAN ASARLARNING QIYOSIY- TIPOLOGIK TAHLILI .......................................................................................................................... 31 2.1. ADABIYOT DARSLIKLARIDA XALQ OG‘ZAKI IJODINING QIYOSIY-TIPOLOGIK TAHLILI ....................... 31 2.2. ADABIYOT DARSLIKLARIDA BERILGAN MUMTOZ ADABIYOTI NAMOYONDALARI ASARLARINING QIYOSIY-TIPOLOGIK TAHLILI .................................................................................................................. 40 2.3.ADABIYOT DARSLIKLARIDA BERILGAN JAHON ADABIYOTI NAMOYONDALARI ASARLARINING QIYOSIY-TIPOLOGIK TAHLILI .................................................................................................................. 51 III BOB. 8-SINF ADABIYOT DARSLIKLARIDA BERILGAN NAZARIY MA’LUMOTLARNING QIYOSIY-TIPOLOGIK TAHLILI ............................................................. 61 3.1. MUSTAQILLIK DAVRIGACHA BO‘LGAN ADABIYOT DARSLIKLARIDAGI NAZARIY MA’LUMOTLARNING QIYOSIY-TIPOLOGIK TAHLILI .................................................................................................................. 61 MUSTAQILLIK DAVRIDA YARATILGAN ADABIYOT DARSLIKLARIDAGI NAZARIY MA’LUMOTLARNING QIYOSIY-TIPOLOGIK TAHLILI .................................................................................................................. 68 XULOSA .................................................................................................................................................. 80 ADABIYOTLAR RO‘YXATI ................................................................................................................ 84 ANNOTATSIYA Mazkur ishda hozir amalda bo ‘ lgan 8- sinf o ‘ quvchilari uchun mo ‘ ljallangan adabiyot darsligi va 1986- yilda nashr etilgan adabiyot darsliklaridagi ijodkor tarjimayi holining berilishi qiyosan tahlil qilingan . O ‘ qitishning samarali usullari , darsliklarda muallif avtobiografiyasining berilishida yutuq va kamchiliklar xususida so ‘ z yuritilgan . Dissertatsiyada qiyosiy - tipologik tahlil orqali solishtirilayotgan darsliklardagi ma ’ lumotlarning o ‘ quvchilar tafakkurini rivojlantirishdagi ahamiyati haqida fikr yuritilgan . Unda berilayotgan ma ’ lumotlar va asarlar qiyoslash orqali tahlil qilingan . Shuningdek , darsliklardagi berilgan ma ’ lumotlarning keyingi yillardagi o ‘ zgarish sabablari ham dalillar asosida bayon etilgan . Har bir berilgan ma ’ lumotlarning o ‘ quvchilar ong - u tafakkurida aks etishi , ularning ma ’ naviy - ma ’ rifiy tarbiyasiga ta ’ siri haqida mulohazalar bildirilgan . Darslikda tarjimayi holni berish usuli va o ‘ ziga xos metodikasi haqida ham to ‘ xtalib o ‘ tilgan , hozirgi rivojlangan davrdagi o ‘ quvchi tafakkuri va zehnini yanada yaxshilashga qaratilgan fikrlar va tavsiyalar berilgan . ANNOTATION The study provides a comparative analysis of current literature textbooks for 8th graders and creative biographies of literature textbooks published in 1986. Effective teaching methods, textbooks discuss the successes and shortcomings of the author's autobiography. The dissertation discusses the importance of comparative-typological analysis of textbook information in the development of students' thinking. The information and works presented in it are analyzed by comparison. The reasons for the change in the information provided in the textbooks in recent years are also explained on the basis of evidence. Comments were made on the impact of each piece of information on students' thinking and their impact on their spiritual and educational upbringing. The textbook also discusses the method and specific methods of providing a biography, as well as ideas and recommendations for further improving the thinking and intelligence of students in today's advanced age. ISHNING UMUMIY TAVSIFI Mavzuning dolzarbligi. Bugun mamlakatimizni jahonning har jihatdan rivojlangan davlatlaridan biri sifatida e’tirof etishga arziydigan asos va omillar talaygina. Hozirgi zamonda yoshlarimizning ongi, tafakkuri, dunyoqarashi o‘zgardi. Turli fan olimpiadalarida, tanlovlarda va sport sohasida katta yutuqlarni qo‘lga kiritishayotgani quvonarli hol. Lekin Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyev ta’biri bilan aytganda “Albatta, biz mustaqil fikrlaydigan, zamonaviy bilim va kasb- hunarlarni egallagan, mustahkam hayotiy pozitsiyaga ega bo‘lgan yoshlarni tarbiyalash bo‘yicha katta ishlarni amalga oshirmoqdamiz. Ammo xolisona tan olib aytadigan bo‘lsak, bugungi kunda butun dunyoda aholining, birinchi navbatda, yoshlarning ongi va qalbini egallash uchun qanday keskin kurash borayotganini, diniy ekstremizm, terrorizm, giyohvandlik, “ommaviy madaniyat” kabi tahdidlarning kuchayayotganini hisobga oladigan bo‘lsak, farzandlarimiz tarbiyasi, ma’naviy-ma’rifiy sohadagi ishlarimizni bir zum ham susaytirmasdan, aksincha, yangi bosqichga ko‘tarishimiz zarur”[1.17-b]. Buning uchun esa o‘quvchi- yoshlarimiz nima o‘qishyapti?, bo‘sh vaqtini qanday o‘tkazyapti? kabi savollarga har birimizda javob bo‘lishi shart. Zamon bilan hamnafas o‘quvchilarni o‘qitishda darsliklarimiz ham zamon talablariga mos bo‘lishi lozim. Bugungi kunda chet el tajribasidan foydalanilgan holda darsliklarni izchil ravishda qayta ko‘rib chiqish ishlari olib borilmoqda. Mustaqillikdan ilgari va mustaqillik yillarida yaratilgan darsliklarni ko‘zdan kechirsak, yil o‘tgan sari salohiyati va sifati jihatidan mukammallashib borayotganligi kishini quvontiradi. Darsliklardan hayoti bilan ibrat bo‘la oladigan va asarlari bilan “Hazrati inson”ni voyaga yetkazishda ko‘mak beradigan shoir va yozuvchilar joy olmoqda. Shunday bo‘lsa-da, yutuqlar bilan bir qatorda ba’zi bir kamchiliklar ham yo‘q emasligi barchaga ma’lum. Shu bois msutaqillik yillarida yaratilgan darsliklar bilan bir qatorda mustaqillikkacha bo‘lgan darsliklarni ham ko‘zdan kechirib, ulardagi yutuqlardan foydalanib, kamchiliklardan voz kechish yaxshi samara beradi. Zero buyuk yozuvchimiz A.Qodiriy ta’biri bilan aytganda “Moziyga qaytib ish ko‘rmoq xayrlikdir”. Bu mulohazala r esa dissertatsiya uchun tanlangan mavzuning dolzarbligini belgilashga asos bo‘ladi. Tadqiqotning respublika fan va texnologiyalar rivojlanishining ustuvor yo‘nalishlariga bog‘liqligi. Tadqiqot Respublika fan va texnologiyalari rivojlanishining “Demokratik va huquqiy jamiyatni ma’naviy-axloqiy va madaniy rivojlantirish, innovation iqtisodiyotni shakllantirish” ustuvor yo‘nalishi doirasida amalga oshirilgan. Mavzuning o‘rganilish darajasi. Bugungi kunda yurtimizda adabiyot o‘qitish metodikasi ancha rivojlangan sohalardan biri hisoblanadi. Metodistlar adabiyot darslarida o‘quvchilarni ma’naviy barkamol, o‘z shaxsiy fikriga ega yetuk inson qilib tarbiyalash borasida ko‘plab izlanishlar olib borishmoqda. Shu bois ijodkor tarjimayi holining berilishi, o‘qitilishi jihatidan tavsiyalarni deyarli barcha metodikaga oid darslik va qo‘llanmalarda uchratamiz. Adabiyot o‘qitish metodikasi sohasida adabiyot darsliklarining mustaqillikkacha va mustaqillik yillarida yaratilgan nashrlari qiyoslab o‘rganilgan alohida ilmiy ish bo‘lmasa-da, bu sohaga oid qo‘llanma va darsliklarda ushbu mavzuga oid ba’zi fikr-mulohazalar keltirilgan. Kuzatishlardan ma’ l um bo ldiki, S.Dolimovʻ [2.2007-2010] , B.To‘xliyev[3.1973], A.Zunnunov [4.1994] , Q.Yo‘ldoshev[5.2018], Q.Husanboyeva [6.2018] , singari qator olimlarning tadqiqotlarida o quvchilarni ʻ adabiyot vositasida tarbiyalash borasida fikrlar mavjud. Ular o z ishlarida inson ʻ ma’naviyatini shakllantirishning psixologik-pedagogik yo llari, ta’lim-tarbiya ʻ samaradorligini orttirish masalasiga to xtalganlar. ʻ Tadqiqotning maqsadi. Mustaqillikkacha va mustaqillik yillarida yaratilgan darsliklarni qiyosiy-tipologik jihatdan tahlil qilib, ularning yutuq va kamchiliklarni ko‘rib chiqish va amalga joriy etish. Tadqiqotning vazifalari. Ishimiz ko‘lamini his etgan holda, dissertatsiyamiz mavzusini yoritish uchun quyidagi vazifalarni belgilab oldik:  darsliklar oldiga qo‘yiladigan talablar;  mustaqillik davrigacha bo‘lgan adabiyot darsliklarida ijodkor tarjimayi holining qiyosiy-tipologik tahlili;  mustaqillik davrida yaratilgan adabiyot darsliklarida ijodkor tarjimayi holining qiyosiy-tipologik tahlili;  adabiyot darsliklarida berilgan mumtoz adabiyoti namoyondalari asarlarining qiyosiy-tipologik tahlili;  adabiyot darsliklarida berilgan yangi davr adabiyoti namoyondalari asarlarining qiyosiy-tipologik tahlili;  adabiyot darsliklarida berilgan jahon adabiyoti namoyondalari asarlarining qiyosiy-tipologik tahlili;  mustaqillik davrigacha bo‘lgan adabiyot darsliklaridagi nazariy ma’lumotlarning qiyosiy-tipologik tahlili;  mustaqillik davrida yaratilgan adabiyot darsliklaridagi nazariy ma’lumotlarning qiyosiy-tipologik tahlili. Tadqiqotning obyekti . Mustaqillikkacha va mustaqillik yillarida 8-sinflar uchun yaratilgan adabiyot darsliklari Tadqiqotning predmeti . 8-sinf adabiyot darsliklarini qiyosiy-tipologik jihatdan tahlil qilish dissertatsiyamizning predmetini tashkil etadi. Tadqiqot usullari. Dissertatsiyada qiyosiy, biografik metodlar tadqiqot usuli sifatida belgilandi. Tadqiqotning ilmiy yangiligi . Bugungi kungacha metodika sohasida juda ko‘p izlanishlar olib borilgan bo‘lsa-da, mustaqillik yillarigacha va mustaqillik yillarida yaratilgan maktab darsliklari zamon nuqtayi nazaridan qiyosiy tahlil etilmagan. Tadqiqot natijalarining aprobatsiyasi . Dissertatsiya mavzusi bo‘yicha quyidagi ilmiy ishlar e’lon qilingan: Dissertatsiyaning tuzilishi va hajmi . Dissertatsiya kirish, uch asosiy bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. Ishning umumiy hajmi 89 sahifadan iborat. I BOB. 8-SINF ADABIYOT DARSLIKLARIDA IJODKOR TARJIMAYI HOLINING QIYOSIY-TIPOLOGIK TAHLILI 1.1. DARSLIKLAR OLDIGA QO‘YILADIGAN TALABLAR Darsliklar o‘quvchiga fan bo‘yicha zarur bilim, ko‘nikma, malaka va kompetensiyalarni egallashga yordam beruvchi asosiy manbadir. Darsliklarni yaratishga urinish qadimdan mavjud bo‘lgan. Madrasa va ilm maskanlarida Sa’diyning “Bo‘ston”, “Guliston” asarlari, keyinroq Yassaviy, Hofiz, Navoiy, Olloyorning badiiy yetuk, tili sodda asarlari o‘rgatilgan. Bu haqda adabiyotshunos S.Dolimov yozadi: “Abjaddan keyin “haftiyak” o‘rgatilgan. «Haftiyak»da 13-14 kichik-kichik suralar jamlangan bo‘lib, “Qur’on”ni o‘qish va yodlashdagi bir bosqichdir. Bunda muallim “Qur’on” suralaridagi so‘zlarni to‘g‘ri talaffuz qilishga, ba’zi bir yodlash qobiliyati kuchli bo‘lgan, chiroyli tovushga ega bo‘lgan o‘quvchilarni qiroat bilan ta’sirli o‘qishga o‘rgatgan. XIX asrning ikkinchi yarmiga kelib, turkistonlik ma’rifatparvarlar orasida xalq turmushining mavjud holatidan qoniqmaslik, uni yengillashtirish, millat ahliga odamday munosib hayot kechirish yo‘llarini ko‘rsatishga urinish mayli paydo bo‘ldi. Asrning oxirlarida ilg‘or oydinlarimiz Ismoilbey Gaspralining “Xo‘jayi sibyon” alifbo darsligi, “Rahbari muallimin yoki muallimlarga yo‘ldosh” metodik qo‘llanmasi ta’sirida usuli jadidni ta’lim amaliyotiga olib kira boshladilar. Sho‘ro hukmronligining dastlabki yillarida O‘zbekistonda ko‘plab pedagoglar tayyorlaydigan texnikumlar, kurslar tashkil qilindi. Sho‘ro hukumati ta’lim tizimidagi barcha muassasalarning so‘zsiz kommunistik mafkura izmida bo‘lishini istardi. Buning uchun esa o‘quv rejasi, dastur, darsliklarni bir xillashtirish va majburiy qilish kerak edi. 1918-yilda hamma uchun majburiy bo‘lgan ilk ona tili va adabiyot dasturi ishlab chiqildi. Shu yil “Maorif va o‘qitg‘uvchi” jurnalida, boshqa predmetlar qatori, birinchi adabiyot dasturi ham bosildi. Bu dasturda 5-7- sinflarda ona tili va adabiyot predmeti o‘qitilishi qanday amalga oshirilishi belgilab berilgandi. Shokirjon Rahimiy o‘zbek tilidagi birinchi alifbe darsligi – “Sovg‘a” (1919), shuningdek, “Ona tili” (1918, Fitrat va Q.Ramazon bilan hamkorlikda), “Kattalarga o‘qish” (1920), “Alifbe darsligi” (1922), “Kattalar yo‘ldoshi” (1924), “Kattalar alifbesi” (1927), “Savod” (1930), “O‘zbek tili. Ish kitobi” (1932) singari darslik va o‘quv qo‘llanmalar muallifi edi. Ko‘rinadiki, dastlabki ta’limga yo‘naltiruvchi darsliklar 1920-yillarda yaratilgan. Shu yillarda boshlang‘ich va yetti yillik maktablar uchun adabiyotdan dastlabki majmualar tuzildi. To‘g‘ri, XX asr boshlarida ham Munavvarqori (“Sabzazor”), A.Avloniy (“Birinchi muallim”, “Ikkinchi muallim”, “Maktab gulistoni”, “Adabiyot yoxud milliy she’rlar”), Hamza (“Yengil adabiyot”, “Qiroat kitobi”) kabi jadidlar turli majmualar tuzishgandi. Lekin ular, asosan, boshlang‘ich maktabga atalgan bo‘lib, tarbiyaviy yo‘nalishdagi matnlarnigina o‘z ichiga olib, zarur didaktik apparatlar bilan ta’minlanmagan didaktik ashyolar edi. 1924-yilda Elbek “Go‘zal yozg‘ichlar”, 1926-yilda Cho‘lpon “Adabiyot parchalari” xrestomatiyalarini tuzdilar. 1924 -yilda A. Sa’diy o‘zi ishlab chiqqan dastur asosida “Amaliy ham nazariy adabiyot darslari” darsligini yaratadi. Bular Yevropa standartlariga bir qadar mos keladigan o‘quv manbalari bo‘lib, millat badiiy tafakkuri o‘sishiga sezilarli ta’sir ko‘rsatdi. Bu darslikda ham oldingi an’analarga ko‘ra, adabiyot nazariyasiga katta e’tibor qaratilib, badiiy asar matni biror nazariy qarashni asoslash uchun keltirilardi xolos. 1926-yilda Fitratning “Adabiyot qoidalari” kitobi chiqdi. 1955-yilda S.Dolimov o‘zbek metodistlari orasida birinchi bo‘lib, “5-sinf “Vatan adabiyoti” xrestomatiyasi uchun metodik qo‘llanma” asarini yaratdi va o‘zbek metodikasi amaliyotida o‘qituvchilar uchun qo‘llanma yozish tajribasiga asos soldi. Shundan keyin bu turkumda bir qator qo‘llanmalar yaratildi. 1967-yilda S. Dolimov, Q. Ahmedov va H. Ubaydullaevlar tomonidan oliy maktab talabalari uchun “Adabiyot o‘qitish metodikasi”, shu bilan birgalikda dastlabki ona tili darsligi yaratildi. O‘zbekiston mustaqillikka erishuvidan oldinroq, qayta qurish, oshkoralik deb ataluvchi davrlar boshlanishi bilan o‘zbek ziyolilarining katta qismi maktab adabiyotini tamomila boshqacha o‘qitish lozimligini anglab yetgan edilar. Shu yo‘lda, avval, qarashlar o‘rtasidagi kurashlar, keyinchalik tashkiliy ishlar bir necha yil davom etdi. 1991 yilning 13-martida Respublika Vazirlar kengashi raisining o‘sha paytdagi o‘rinbosari yozuvchi Erkin Samandar tashabbusi bilan prof. U.Normatov boshchiligida o‘n uch olimdan iborat ishchi guruhi tuzilib, mustaqillikdan oldinroq maktab adabiyot darsliklarini yangilash vazifasi qo‘yildi. 1991 yilning yozida birinchi marta chinakam milliy asoslardagi maktab adabiyot dasturi tuzildi. Yil mobaynida o‘qituvchilar, ota- onalar, mutaxassislar tomonidan qizg‘in muhokama qilingan dastur 1992-yilda qayta ishlanib, maorif vazirligi tomonidan tasdiqlandi va shu asosda yaratilgan darsliklar 1993-yildan boshlab maktab amaliyotiga joriy etildi. Mustaqillik arafasida va undan so‘ng yaratilgan adabiyot darsliklarida asosiy e’tibor o‘quvchilarga o‘zbek adabiyotining naqadar boy va jozibali ekanini anglatishga qaratildi. Shuningdek, bir milliy adabiyot namunalariga “mehnatkashlar adabiyoti”, “saroy adabiyoti” va “diniy-mistik adabiyot” tarzida qarama-qarshi qo‘yib yondashish an’anasi barham topdi. Ko‘p asrlik o‘zbek adabiyotiga umumiy badiiy boylik va millat ma’naviyatini shakllantirishda baravariga qatnashishi mumkin estetik imkoniyat tarzida yondashildi. Alohida ta’kidlanishi kerakki, 1999-yilda “Adabiyot o‘qitish bo‘yicha davlat ta’lim standarti” hamda “Adabiyotdan umumiy o‘rta ta’lim o‘quv dasturi” tayyorlanib chop etildi va ularda ilk marta badiiy adabiyotga o‘quvchilar ma’naviyatini shakllantirish vositasi tarzida qaraldi. Ya’ni o‘zbek pedagogikasida birinchi bor bilim emas, balki o‘quvchi shaxsi asosiy qadriyat sanalishi tan olindi. Adabiy dalillarni o‘zlashtirib olish, badiiy matnni yod bilishning o‘zi emas, balki badiiy asardagi qahramonlarning tuyg‘ulari va muallifning sezimlarini his etish, ularning dardlarini anglash, ularga tuyg‘udosh bo‘la olish muhim ekanligiga e’tibor qaratildi. Shuningdek, adabiyot bo‘yicha yaratilgan darslik va metodik qo‘llanmalarda o‘quvchilar o‘qituvchidan eshitgan yoki berilgan matndan o‘qilgan narsalarni qaytadan aytib berishga emas, balki badiiy matn zamiridagi yashirin jihatlarni ilg‘ash, badiiy so‘z qatidagi jozibani ocha bilishga yo‘naltirildilar. Ta’kidlash kerakki, 1997-yilda barcha o‘quv fanlari orasida birinchi bo‘lib, 7-sinf “O‘zbek adabiyoti” darsligidan foydalanish bo‘yicha “O‘qituvchi kitobi” chop etildi. Shu nomdagi kitob 2001-yilda 6-sinf “Adabiyot” darsligidan foydalanish bo‘yicha, 2003-yilda 8-sinf “Adabiyot” darsligidan foydalanish yo‘llari tadqiq etilgan “Adabiy saboqlar 8” kitobi nashr qilindi. 2004 -yildan boshlab esa, har bitta adabiyot darsligi o‘z metodik qo‘llanmasi bilan birgalikda yaratila boshlandi. Darslik va o‘quv adabiyotlarining yangi avlodini yaratish bo‘yicha harakatlar davom etib kelmoqda, o‘quv adabiyotlari tanlovi o‘tkazilmoqda. 2004 -yilda 5-sinf uchun, 2005-yilda 6-7-sinflar uchun tanlov o‘tkazildi, 2006-yilda 8-9-sinflar uchun mualliflar guruhi darsliklar tayyorlashdi. Bu darsliklarning afzal tomoni o‘qituvchi uchun metodik qo‘llanma ham birgalikda yaratilishida va ularning amaliyotda yaxshi natijaga erishishida deb bilamiz. 2017-2018 o‘quv yilida chop etilgan 6-sinf “Adabiyot” (mualliflar S.Ahmedov, R.Qo‘chqorov, Sh.Rizaev) darsligini kompetensiyaviy yondashuv asosida takomillashtirilgan o‘quv dasturi bo‘yicha nashrga tayyorlash jarayonida amalga oshirilgan o‘zgartirishlar: O‘quv dasturida Hamid Olimjonning hayoti va ijodi, uning “O‘zbekiston” she’ri o‘rta maxsus ta’lim tizimiga o‘tganligi bois darslikdan chiqarildi. Zulfiyaning “Nevara”, “Men o‘tgan umrga” she’rlari darslikdan chiqarilib, o‘rniga. “Bahor keldi, seni so‘roqlab”, “O‘g‘lim, sira bo‘lmaydi urush” she’rlari kiritildi. Pirimqul Qodirovning “Nizomning tantiligi” (“Avlodlar dovoni” romanidan)hikoyasi darslikdan chiqarilib, o‘rniga yozuvchining “Yulduzli tunlar” romanidan “Bobur” parchasi kiritildi. Darslikdan jami 10,4% mavzu chiqarildi va unga 10,4% mavzu yangidan kiritildi. 44% savol va topshiriqlar o‘zgartirildi. Darslikka yangi kirgan mavzular bo‘yicha matnlar kiritilib, ular asosida tayanch va fanga oid kompetensiya elementlarini shaklllantirishga yo‘naltirilgan savol va topshiriqlar ham yangidan tuzildi. Darslik birinchi marta 4 xil rangda (rangli) chop etilishi munosabati bilan uning dizayni, shoir va yozuvchilarning rasmlari, asarlarga ishlangan rasmlar jami:135 ta rasm va illyustarsiya 4 xil rangda tubdan yangidan ishlandi. Shu munosabat bilan darslik dizayni 100%ga o‘zgaradi. 2017-2018 o‘quv yilida chop etil 7-sinf “Adabiyot” (mualliflar Qozoqboy Yo‘ldoshev, Begali Qosimov, Valijon Qodirov, Jalolbek Yo‘ldoshbekov) darsligida quyidagi o‘zgarishlar amalga oshirildi: Turdi she’rlari o‘rta maxsus ta’lim tizimiga o‘tganligi bois darslikdan chiqarildi. Ajratilgan 2 soatning 1soati Mirmuhsinning “Me’mor” va Chingiz Aytmatovning “Oq kema asari” ga qo‘shib berildi. Maxtumqulining “Na’masan” she’ri darslikdan chiqarilib, o‘rniga shoirning “Aytishuv” she’ri kiritildi. Darslikdan jami 4,1% mavzu chiqarildi va unga 4,1% mavzu yangidan kiritildi. 48% savol va topshiriqlar o‘zgartirildi. Darslikka yangi kirgan mavzular bo‘yicha matnlar kiritilib, ular asosida tayanch va fanga oid kompetensiya elementlarini shaklllantirishga yo‘naltirilgan savol va topshiriqlar ham yangidan tuzildi. Darslik birinchi marta 4 xil rangda (rangli) chop etilishi munosabati bilan uning dizayni, shoir va yozuvchilarning rasmlari, asarlarga ishlangan rasmlar, jami, 105 ta rasm va illyustratsiya 4 xil rangda yangidan ishlanib kiritildi. Shu munosabat bilan darslik dizayni 100%ga o‘zgardi. Yaqin yillargacha “Adabiyot darsliklari talabga javob bermaydi, ularni qayta ko‘rib chiqish kerak”, - kabi fikrlarni metodist olimlarning maqolalaridan monografiyalaridan o‘qib qolar edik. Shu jihatdanmi, 5-sinf, 9-sinf o‘quvchilari uchun mo‘ljallangan adabiyot darsliklari biz yuqorida aytib o‘tgan takliflarga mos keladi. 5-sinf darsligi o‘quvchilarga yoshiga mos ravishta rasmlar bilan boyitilgan. Oldin o‘tilgan mavzular bilan bog‘lanib savol-javoblar kiritilgan. Masalan, aka-uka Grimmlar hayoti va ijodi o‘tilgandan so‘ng o‘tgan darslar bilan bog‘langan holda rasmlar berilib, “shulardan qaysi biri ertakda uchraydi? Yoki “qaysi masalda badfe’l kimslar obrazi birgina hayvon orqali ko‘rsatib berilgan?” kabi savollar bilan murojaat qilingan va multfimlardan, ertaklardan hali uzila olmagan bolalarni o‘ziga jalb qiladigan darajada dezaynlashtirilgan. Bu o‘quvchilarga darsga qiziqishini orttirishiga xizmat qilishiga ishonamiz. Shunindek, dastlabki nashrlarida “Gulliverning sayohatlari” asari berilgan bo‘lib, bu o‘quvchilarni juda zeriktirar edi. 2020-yil nashridan esa bu roman darslikdan chiqarilib, “Botir tikuvchi” ertagi kiritilgan va bizningcha, bu ertak o‘quvchilarni qiziqtira oladi. Yoki 9-sinf adabiyot darsligi ham yaxshi yangiliklardan xoli emas. Masalan, Sharof Boshbekov hayoti o‘zining xotiralari bilan berilgan bo‘lib, ijodkor o‘zining adabiyot maydoniga qanday kirib kelganini yozadi; o‘sha vaqtlarda o‘qituvchi yetishmasligini “Qayi o‘qituvchi kelmay qolsa, musiqa darsi o‘tilardi. Yoshligimda musiqa o‘qituvchimiz zo‘r bo‘lsa kerak, deb o‘ylardim. Endi bilsam “Yallama yorim”dan boshqasiga o‘tmagan ekanmiz”, deya xotirlaydi. Shunindek, Omon Matjon hayoti va ijodi yoritilishi barobarida o‘tgan asrda shaxsga sig‘inish qanday avj olganligi Stalin vafoti sababli uyiga yig‘lab kelgan bo‘lajak shoir xotiralari orqali aks ettiriladi. Biz tadqiqot obyekti sifatida tanlagan adabiyot darsligi ham 2019-yilda ancha o‘zgarishlar bilan nashr etildi. Sovet davrida nashr etilgan 8-sinf darsligida faqat mumtoz adabiyot vakillarining hayoti va ijodining berilishi o‘quvchilarga qiyinchilik tug‘dirardi. Sababi bunday mavzular mustaqillik yillarida aralash holda 7-, 8-, 9-, 10-sinflarda berilsa-da, ba’zi o‘quvchilar 7-8-sinflarda mavzuni o‘zlashtirishga qiynaladilar. Mustaqillik yillarida har bir sinf uchun mo‘ljallangan darslikda adabiyot tarixi davrlashtirilib beriladi. O‘quvchilar bosqichma-bosqich “Xalq og‘zaki ijodi”, “Mumtoz adabiyotimiz namoyandalari”, “Jahon adabiyoti” bilan tanishib boradilar. 8-sinf adabiyotining so‘nggi nashridan Yusuf Xos Hojib chiqarilgan, sababi bu ijodkorning asarini o‘quvchilar 11-sinfda ham o‘rganadilar. Alisher Navoiy ijodi 2014-yilda nashr etilgan darslikda juda murakkablashtirilgan holda berilgan edi. G‘azallari, qit’a va fardlari tahlil qilinib, qaysi devoniga nechtadan kiritilgani, “Xazoyin ul-maoniy” tarkibi o‘rganilar edi. Hozirda amalda bo‘lgan darslikda shoir ruboiylari, tuyuqlari va qit’alari kiritilgan va ularning yozilish tarixi, mazmuni tahlil qilingan. Hozirgi vaqtda darsliklar oldida turgan birinchi vazifa o‘quvchilarning kitobxonlikka bo‘lgan qiziqishini orttirish va o‘quvchini ma’naviy jihatdan tarbiylash. Chunki maktabda o‘qiyotgan har bir o‘quvchi kelajakda filologiya yo‘nalishi talabasi bo‘lib, shu sohada ishlamaydi. Filologiyaga qiziqtirish adabiyot o‘qituvchisining mahoratiga bog‘liq. Shu bois ham adabiyot darsliklariga o‘z hayoti va ijodi bilan ibrat bo‘la oladigan, asarlarida vatanparvarlik, yuksak gumanizm g‘oyalari aks etib turgan adiblar kiritilsa, adabiyot o‘z oldida turgan vazifani bajargan bo‘ladi. Masalan, Said Ahmadning “Ufq” romanidan “Qochoq” deb shartli nomlangan parcha beriladi. Bu parchani o‘qib chiqqan o‘quvchida vatanparvarlik g‘oyasi paydo bo‘ladi, Tursunboydan nafratlanib, farzandning ota-ona oldidagi hech qachon uzib bo‘lmaydigan qarzi haqida o‘yga toladi. O‘zining onasiga munosabatini tahlil qiladi. “Tursunboyga o‘xshamaymanmi?”, “Onamni biron narsa evaziga yaxshi ko‘rmaymanmi?”, “Men yaxshi farzandmanmi?” kabi savollar bilan o‘ziga o‘zi murojaat qiladi. Asqad Muxtorning “Chinor” romanining ham tarbiyaviy ahamiyati katta. Yozuvchi asarda faqat yaxshi bo‘lishning, odobli, itoatli, yumshoqtabiat bo‘lishning o‘zi yetmasligini uqtiradi. Zero, hayot shunchalar shafqatsiz, uning kutilmagan zarbalari, sinovlari shu qadar ko‘pki, inson ularga doimiy tayyor turmog‘i lozim. “Hayotim bir tekis, avvaldan rejalashtirganimdek, ortiqcha g‘avg‘olarsiz o‘tadi”, degan kimsa aksariyat holda adashadi. Agar hayot rejaga, bir chiziqqa doimo bo‘ysunganida edi, insoniyat allaqachon o‘ziga jannatlarni qurib olgan bo‘lardi. Afsuski, o‘zbek xalqi topib aytganidek, “Uyning gapi ko‘chaga to‘g‘ri kelmaydi!” Ancha paytga qadar Akbaralining hayoti bir tekis, ortiqcha tashvishlarsiz kechayotgan, u o‘zi sevgan kasbni qilib, tirikchiligini o‘tkazib yurgan edi. Agar yarim kechada uning uyiga otasining quroldosh do‘sti Bektemir kirib kelmaganida, balki bu sokin hayot yana uzoq davom etgan ham bo‘lardi... Taqdir deganlari o‘z aytganidan qolmadi – Akbaralini bir necha daqiqalik sinovga soldi va... shafqatsizlarcha sindirdi! O‘sha mash’um daqiqada Akbaralining ichida kamida ikki his bir-biri bilan ayovsiz olishdi. Ulardan biri: “Yur, Bektemirga yordam ber, agar ikki kishi bo‘lsalaring, ulgurasizlar! Axir Bektemir otang bilan birga bunaqa xavflarning nechtasini yengib kelishgan. Ular cho‘chimagan-ku!” – deb uni oldinga chorlasa, ikkinchisi: “Borma, xavfli, oldinda o‘lim turibdi, yosh joning juvonmarg bo‘lib ketadi! Yaxshisi – qoch! Joningni, hayotingni saqla!” – der edi. Agar fursat salgina ko‘proq bo‘lganida, ozgina o‘ylab keyin bir qarorga kelishga imkon berganida edi... Afsuski, bu gal ham alloma G‘afur G‘ulom aytgan haqiqatisbotlandi: Ba’zida bir nafas olgulik muddat Ming yulduz so‘nishi uchun yetgulik... Ming yulduzni so‘ndirishga qudrati yetadigan hal qiluvchi lahzalar Akbarali yulduzini ham so‘ndirdi. Endi uning ko‘rgan kuni – kun emas. Azob-uqubat, vijdon qiynog‘i, qalb so‘rog‘i... Bu qiynoq kundan kunga kuchaysa-kuchayadiki, aslo ozaymaydi. Uning kuchayishiga esa sabablar ko‘p. Ular ichida bir sabab borki, uni aslo unutib, yoddan chiqazib bo‘lmaydi. Bektemir bir emas, bir necha yillar davomida dahshatli urushni kechib kelgan. O‘nlab, balki yuzlab marotaba ajalga ro‘para kelib, uning changalidan qutulishga o‘zida kuch topgan. Uni fashist degan hayotning yovuz kushandasi ham mahv qila olmagan. Bektemir ne-ne o‘limlarni dog‘da qoldirib, “Endi yashayman, urushda ko‘rgan azoblarimning hammasi evaziga ham endi yashayman!” – deb yurtiga qaytgan odam edi! Uning orzulari – oilasi, go‘zal qizchasi suyunishi uchun ham ro‘yobga chiqarmoqchi bo‘lgan orzulari ko‘p edi. U tun-u kun charchoqni bilmay ishlashga, ishlab urush ko‘rgiliklarini unutishga, endi hayotdan faqat va faqat baxt topishga talpingan va bunga to‘la haqqi bor bir jon edi – inson edi! Shunday insonning umriga... Akbarali zomin bo‘ldi! Yo‘q, u Bektemirni bo‘g‘ib, osib, urib o‘ldirmadi. Hatto haqorat ham qilgani yo‘q. Bor-yo‘g‘i... hech nima qilmadi, xolos... Unga yigitlik umrida bir marotaba inson bolasi, HAYOT atalmish ne’mat najot qo‘llarini cho‘zgan edi. Bir marotaba undan o‘zining ham INSON EKANLIGINI ISBOTLASHni so‘ragan edi. Akbarali mana shu HAYOTning qo‘llarini tutmadi, yordamga muhtoj insonning yoniga bormadi!.. Yozuvchi Akbaralini qurshab olgan azobni bor bo‘y-basti bilan tasvirlaydi, qahramonga qo‘shib o‘quvchini ham shu azob orasidan olib o‘tadi. Akbarali o‘zini chalg‘itishga, o‘sha mash’um lahzani unutishga har qancha urinmasin – foydasi yo‘q! Bektemirning yordam so‘rab qilgan chaqirig‘i quloqlari ostida jaranglayveradi, tushlariga kiraveradi. “Chinor” romanidan joy olgan bu mungli qissa hali uzoq zamonlar ko‘plab avlodlarni o‘yga toldiradi, ularni ham birrov o‘z umriga, hayotiy a’moliga jiddiy nazar tashlab, o‘zini taftish qilishga undayveradi. Bu avlodlar orasida Siz-u biz ham bormiz, albatta[7.245 b]. 1.2.MUSTAQILLIK DAVRIGACHA BO‘LGAN ADABIYOT DARSLIKLARIDA IJODKOR TARJIMAYI HOLINING QIYOSIY- TIPOLOGIK TAHLILI Har qanday asar o‘rganilar ekan, avvalo, ijodkorning dunyoqarashi, hayotga bo‘lgan munosabati o‘z asarlarida qisman bo‘lsa-da aks etganini ko‘ramiz. Masalan, Abdulla Qodiriyning o‘g‘li Habibulla Qodiriy “Otam haqida” kitobida shunday yozadi: “ Dadamning: - O‘zbek oyim - bu Josiyat bibing, Oftob oyim xonim bibing, Kumush esa - Oykumush opang, - deb kulganlarini xotirlayman. Garchi Qodiriy bu so‘zlarni kulib aytgan bo‘lsalar ham o‘ylab turib, bunga ishongiz keladi. Chunki Qodiriy ishora qilgan shaxslar nazarimda xuddi roman qahramonlariga o‘xshar edi. Josiyat bibim - dumbul tabiatli, gapdon, bir uy xotinni o‘z og‘ziga qaratib o‘tiruvchi, uncha-munchani pisand qilmovchi, omi bo‘lsa ham donolikda hatto dadamdan o‘zini yuqori tutuvchi, qiziq fe’lli ayol edi. Bibim hamma to‘ylarga ham “kavshim ko‘chada qolgan emas”, deb boravermas, borsalar ham to‘y albatta u kishining ra’iga qarab jo‘nashtirilar edi. Bibim bug‘doyrang, quralayko‘z, cho‘ziqa moyil kelishgan yuzli, baland, mutanosib qomatli edilar. U kishi, to‘y, mehmonlarga borsalar, qorami, ko‘kmi dakana ustidan, doka ro‘mol o‘rar, ko‘zlariga surma qo‘yar, egnilariga xonatlas ko‘ylak, ustidan mursak, oyoqqa amirkon mahsi kavsh kiyar edilar. Movzin qomatlariga bu kiyimlar shunday yarashib tushardiki, chindan O‘zbek oyim ga aylanar edilar... Xonim bibim - oyimning onasi, o‘rta bo‘y, chiroyli oq yuzli, yumshoqtabiat, mayin so‘zli, mulohazali ayol edilar. Ular ba’zan biznikiga mehmon bo‘lib kelsalar, uyimiz go‘yo to‘lib ketganday bo‘lardi. Dadam bibini juda hurmat qilar, “oyi” deb atar edilar. Oykumush opam - qo‘ng‘iroqdek tovushli, aql-idrok, husnda haqiqatdan Kumush ni eslatuvchi edi. Eshonguzar mahallamizda mulla Alijon ismli dadamning domlasi bo‘lardi. Qodiriy bu kishini “ham ustoz, ham yetuk inson” deb nihoyatda hurmat qilardilar. Domlaning yaxshi xislati shundaki, u oqko‘ngil, kibrsiz, ta”magir emas, sabr-qanoatli, kamtar, mutolaasi zo‘r olim, der edilar otam. Domlaning ichki dunyosi ham nurga to‘lgan kabi edi. Gapni o‘ylab, bosiq, sodda, yoqimli so‘zlardilar. So‘zalrida mantiqsiz ortiqcha iboralar mutlaqo bo‘lmas, tinglovchi go‘yo huzurlanar, yana-yana tinglasam der edi. Bunday otalar garchi ko‘p uchrasa-da, negadir ayniqsa bu kishini Yusufbek hoji obraziga juda-juda o‘xshataman”. Garchi “O‘tkan kunlar”ni Qodiriyning o‘zi “…romandagi besh-o'n foiz ayrim tarixiy voqealar, shaxslargina voqeiy. Qolganlari yozg‘uvchining mahorati...” desa-da, o‘g‘lining xotirlari orqali asar yozuvchi hayoti bilan bog‘liqligini ko‘ramiz. Shunday ekan, har qanday ijodkor asarlarini hayotini o‘rganmasadan o‘rganish foydasizday tuyuladi. Biz o‘z tadiqiqotimizda mustaqillikkacha va mustaqillik yillarida nashr etilgan 8-sinf adabiyot darsliklarini qiyosiy-tipologik jihatdan o‘rganishni maqsadi qilgan ekanmiz, avvalo, 1986-yilda nashr etilgan adabiyot darsligi va xrestomatiyasini topishga muvaffaq bo‘lganimzi bois ushbu darslikni ko‘rib chiqishni lozim topdik. Xrestomatiyada asarlardan parchalar berilgan bo‘lsa, darslikdan adib hayoti haqida qisqacha bayon qilinib, asar tahlil qilingan. Ko‘pincha, adib hayoti bir chetda qolib, asar orqali aytmoqchi bo‘lgani gapi, boylarga, shayxlarga nafrati kabilar atayin yozuvchiga tirkalgan. Darslikning kirish qismida “Adabiy meros haqida Lenin ta’limoti” deb nomlangan mavzu kiritilib, u shaxsga daho darajasida maqtovlar yog‘dirilgan, ta’limotining mohiyati sabab “Madaniyatning gullab-yashnagani” ta’kidlanadi. Mustaqillikkacha nashr etilgan darsliklarda kirish mashg‘ulotlariga katta o‘rin ajratilgan. Adib qaysi davr namoyandasi bo‘lsa, o‘sha davrga oid ijtimoiy-siyosiy, madaniy va adabiy hayot haqida ma’ruzaga keng o‘rin berilgan. Darslik “Eng qadimgi adabiy yodgorliklar”, “XIV-XVI asrlar adabiyoti”, “XVII-XVIII asrlar va XIX asrning birinchi yarmi”… kabi boblarga bo‘lib o‘rganiladi. Dastlabki bob xalq og‘zaki ijodi va yozma adabiyot deb nomlangan ikki qismga bo‘lib o‘rganiladi. Yozmda adabiyot vakili bo‘lmish Mahmud Koshg‘ariy, Yusuf Xos Hojib va o‘sha davrda yaratilgan “Hibat ul-haqoyiq” asari xususida to‘xtalib o‘tilgan. Adiblar haqida ma’lumot juda kam yetib kelani bois asarlarining mazmun-mohiyati tahlil qilingan. Masalan, “Qutadg‘u bilig” dostoniga oid til odobi, sevgi va sadoqat, rostgo‘ylik va halollik kabi masalalarga oid hikmatli so‘zlar, mayxo‘rlik, mutakabbirlikni tanqid qiluvchi va shunga o‘xshash parchalar keltirilib, ularning shaxs kamolotidagi ahamiyati haqida so‘z boradi. Jumladan, Yusuf Xos Hojib til odobi haqida so‘zlar ekan, rost va to‘g‘ri, qisqa va mazmunli gapirishni maqtab, mahmadonalik va laqmalikni, xususan, o‘rinsiz va yolg‘on so‘zlashni qattiq qoralaydi. Tilga ixtiyorsiz kishi o‘z boshiga musibat ham keltirishi mumkin deydi: Qara bash yog‘isi qizil til turur. (Qizil til qora boshning dushmanidir) bu kabi parchalar darslikda ko‘plab keltirilgan bo‘lib, asarning tub mohiyatini anglashga yordam beradi. Ba’zi ijodkorlarning tarjimai holiga sovet daavrida yaratilgan adabiyot darsligida juda katta soat ajratilgan. Masalan, hazrat Navoiy hayoti va ijodi adabiy hayotdagi o‘rni, siyosiy faoliyati, madaniyat va obodonlashtirish sohasidagi xizmatlari, o‘zbek adabiy tilining rivojidagi o‘rni kabi tarkibiy qismlarga bo‘lib o‘rganiladi. Bu jihatdan hozir amalda bo‘lgan adabiyot darsligidan ma’lumotlarining ko‘pligi, keng tarmoqni qamrab olganligi bilan ajralib turadi. Buning asosiy sababi sovet davridagi darsliklarda o‘zbek adabiyotini sinflar kesimida davrlashtirib o‘rgatilganligi bo‘lsa ajab emas. “Bolalik chog‘lari va o‘qish yillari” deb nomlangan dastlabki mavzuda quyidagicha ma’lumot beriladi: “Alisher Navoiy 1441-yil 9-feevralda Hirotda tug‘ildi. Alisherning otasi G‘iyosiddin Kichkina temuriylar saroyidagi amaldorlardan, onasi “ichki” (shahzodalarga enaga)lardan edi. Oila muhiti Alisherning bolaligidayoq unda adabiyotga zo‘r havas uyg‘otadi. Alisherning otasi ma’rifatparvar va shoirtabiat kishi bo‘lib, ilm-fan, san’at va adabiyot ahlini qadrlar edi. Alisherning tog‘alari – Kobuliy va G‘aribiy shoir edilar. Alisherlar uyida tez- tez shoirlar to‘planishib, she’rlari o‘qishar, mushoira bo‘lar edi”[8.1986.68 b]. Bu va shu kabi ma’lumotlar hozirda malada bo‘lgan 5-11-sinf darsliklarida mavjud bo‘lsa-da, onasi haqida “Kobul amirzodalaridan Abu Said Changning qizi” deya cheklanilgan. O‘quvchilarning ayrim filologiya yo‘nalishi universitetlarida o‘qiydiganlarigina talaba bo‘lganlaridan so‘ng Alisherning onasi temuriylar saroyida enaga bo‘lib ishlaganini bilishlari mumkin. Ammo sovet davrida bu ma’lumotga o‘quvchilar 8-sinfligidayoq ega bo‘lar ekanlar. Shuningdek, o‘qish yillari haqida gap ketganda “Alisher zamonasining mashhur musiqashunosi Xo‘ja Yusuf Burxondan musiqa o‘rgana boshladi hamda tarix, adabiyot, husnixat va boshqalar bilan jiddiy shug‘ullandi… u yoshligidayoq ko‘pgina olim, shoir va san’atkorlar bilan tanishgan edi. Navoiyning o‘zi keksa shoir Mirshohiy bilan xat yozishib turganini aytadi. Mirshohiy vafot etganda, Navoiy o‘n ikki yoshda edi”[9.1986.68 b]. Hozirda maktab o‘quvchilari “O‘z zamonasining malik ul- kalomi” Mavlono Lutfiy bilan Alisher Navoiyning hamsuhbat bo‘lganidan xabardor, ammo Mirshohiy ismli shoir bilan xat almashib turgani haqida maktab davrida hech qanday ma’lumotga ega bo‘lmaydilar. Biz so‘z yuritayotgan adabiyot darsligi adabiyotdan ko‘ra ko‘proq tarix darsligiga o‘xshab ketsa-da, ayrim asarlarga tayanib ma’lumotlar keltirilgani mavzuga qiziqshini orttirishga xizmat qiladi. Barcha ma’lumki, Abulqosim Boburdan keyin Hirot taxtiga o‘tirgan Abusaid Mirzo Alisher Navoiyning tog‘alarini o‘ldirib, ota uyini musoda qiladi va shoir 1464-1469-yillarda o‘z yurtidan olislarda – Samarqandda yashashga majbur bo‘ladi. Bobur haqida o‘zining “Boburnoma” asarida “Bilmadim, ne jarima ila Alisherbekni Hiridin Samarqandga ixroj qildi” – deya yozib qoldiradi. Bu tarixiy manbadan sovet davrida Navoiyning “zolim hukdorlar”ga qanchalik nafrati kuchli ekanligini ko‘rsatish uchun foydalanadilar: “…Navoiy keyinchalik “Saddi Iskandariy” dostonida hukmdor Abusaid haqida so‘zlab, uning halokatiga qo‘shinning undan noroziligi sabab bo‘ldi, deb ko‘rsatadi: “ Sulton Abusaid ko‘p mamlakatlarni oldi va tig‘ bilan elga oshub soldi va lekin sipohisi rozi emas erkandin, urush vaqti barcha qo‘zg‘aldi va o‘zi adu (dushman) aro tahlikaga qoldi”[10.2006.157b]. Xondamir Navoiyning Abusaidga qarshi nafratini ifodalovchi bir voqeani hikoya qiladi: Sulton Abusaid zamonida bir kun shavkatli Amir (Navoiy) Pahlavon Muhammad bilan Bog‘i Safidda (Hirot) sayr qilib yurgan edi. Shu paytda Pahlavon Muhammadning tanishlaridan Yusuf nomli bir kishi uchrab qoldi, u vazirlardan shikoyat qilib: “Ular suvimni zo‘rlik bilan oldilar, men bu voqeadan Abusaid Mirzoga arz qilgali kelgan edim, biroq soqchilar uning oldiga kirishga qo‘ymadilar, vaholanki, mening ahvolim juda nochor: har kuni har kishidan biroz nonni tilanchilik ila olib, shu bilan kun kechirmoqdaman”, - dedi. Demak, Abusaidning vazirlari zulmi ostida suvdan mahrum etilib, kuni tilanchilikka qolgan bir dehqon Abusaid oldiga adolat umidi bilan bormoqchi bo‘lgan. Navoiy bu dehqonning holiga achinadi va unga chuqur ma’noli so‘z aytadi. Xondamirning aytishicha, Navoiy unga qarab shu baytni o‘qigan: Gadoyeki non az dari shoh just, Biboyad zi obi xudash dast shust. (Podshohning eshigidan non tilagan gado o‘z suvi bilan qo‘lini yuvib, qo‘ltig‘iga urmog‘i, ya’ni hamma narsadan umidini uzmog‘i lozim)”. Abusaid ham Navoiyning noroziligini bilar edi. Shuning uchun Abusaid Navoiyga yaxshi munosabatda bo‘la olmas edi. Navoiy Abusaidga qarshi toj-taxt uchun kurashayotgan Husayn Boyqaroning maktabdosh do‘sti edi. Navoiy Abusaidning zulmiga qarshi ko‘tarilgan isyonlarda Navoiyning tog‘alari Kobuliy va G‘aribiy ham ishtirok etgan edilar. Mana shu sabablarga ko‘ra Abusaid Navoiyning Hirotda turishini o‘ziga xavfli hisoblab, uni Samarqandga jo‘natdi”[11. 1986. 72b] . Alisher Navoiy hayoti va ijodiga juda katta soat ajratilgan bo‘lib, bu darslikning 67-84-sahifalarini o‘z ichiga oladi. 84-sahifadan 99-sahifagacha shoir lirikasi, 99- sahifadan 144-sahifagacha “Xamsa” dostoni va shoir adabiy merosining ahamiyati haqida so‘z boradi. Darslikda “Hayrat ul-abror”, “Layli va Majnun”, “Sab’ayi sayyor”, “Saddi Iskandariy” dostonlari xususida umumiy ma’lumot berilib, “Farhod va Shirin” nomli “shavq dostoni” ning sujeti, kompozitsiyasi, obrazlar tizimi batafsil yoritiladi: “Navoiy 1484-yilda “Farhod va Shirin” dostonini yozdi. Navoiy bu dostonda Farhod va Shirinning sarguzashtlarini hikoya qilishda o‘zining gumanizm, xalqparvarlik, xalqlar do‘stligi, vatanparvarlik, tinchlik, obodonchilik, mehnatsevarlik, ma’rifatparvarlik g‘oyalarini va ideallarini zo‘r badiiy san’atkorlik biulan ifodaladi. Dostonda XV asr hayotining qator real lavhalari tasvirlanadi va xalqning tinch-farovon hayotga, obodonchilikka bo‘lgan intilishlari ilgari suriladi…”[12. 1986. 112]. Navoiyning ilm-fan jonkuyari ekanligi dostonda Farhodning me’mor Boniy, naqqosh Moniy va tosh yo‘nuvchi Qoran bilan do‘stlashganida ochib beriladi: Dedii: “Olimda bo‘l shug‘ulingga mashg‘ul, Ki bir san’at erur ko‘nglumga maqbul. Gohi yo‘ng‘il, gohi nashq ayla xora, Men aylay o‘lturub bir-bir nazora” [13. 1986. 112] Alisher Navoiy biografiyasi va ijodi mana shu tarzda katta soatda o‘qitilgan. O‘quvchilar 8-sinfda boshqa ijodkorlar haqida bir darsda o‘qisalar-da, hazrat Navoiyning hayot yo‘li va ijodi bilan batafsil tanishadilar. Ammo shuni ta’kidlash lozimki, bu soatda shoirning barcha asarlari xususida so‘z yuritilmaydi, hatto nomi ham tilga olinmaydi. Masalan, esdalik asarlari, “Nasoyim ul-muhabbat”, “Arba’in”, “Nazm ul- javohir” kabilarning nomi darslikda keltirilmagan. Zahiriddin Muhammad Bobur ham biografiyasiga katta soat ajratilgan ijodkorladan biri hisoblanadi. Ya’ni darslikda Navoiy va Boburning hayot yo‘li bafurja o‘qitilgan. Hayoti va faoliyati: “Zahiriddin Muhammad Bobur 1483-yilning 14-fevralida Farg‘ona viloyatining poytaxti Andijonda tug‘ildi. Otasi Umarshayx mirzo temuriylardan bo‘lib, Frag‘ona viloyatida hokimlik qilar edi. Umarshayx mirzo bilan boshqa temuriylar o‘rtasida toj-taxt uchun o‘zaro qonli urushlar davom etar edi. Bobur yuqori saviyali muallim va murabbiylar qo‘lida tarbiyalanadi. Xat- savodini tez chiqarib, ilm-fan, adabiyot va tarix bilan shug‘ullana boshlaydi. U ko‘p vaqt harbiy mashq va ov bilan ham mashg‘ul bo‘ldi. 1494-yilda Umarshayx mirzoga qarshi uning o‘z akasi – Samarqand hokimi Sulton Ahmad miroz va boshqalar qo‘shin tortdi. Bu vaqtda Umarshayx mirzo Sirdaro bo‘yida joylashgan Axsi qo‘rg‘onida edi. Bobur aytganidek, Umarshayx mirzo “jardin kabutar va kabutarxona bilan uchib shunqor bo‘ldi”, ya’ni qulab halok bo‘ldi. Yosh Bobur onasi Nigorxonim va bek atka (otaliq)lar rahbarligida qo‘shinni qayta tuzib, amakisini chekinishga majbur etadi… Javoharla’l Neru “Hindistonning kashf etilishi” asarida Bobur va Akbar haqida so‘zlab: Bobur dilbar shaxs. Uyg‘onish davrining tipik hukmdori, mard va tadbirkor odam bo‘lgan, u san’atni, adabiyotni sevardi, hayotdan huzur qilishni yaxshi ko‘rardi. Uning nabirasi Akbar yana ham dilbarroq bo‘lib, ko‘p yaxshi fazilatga ega…”, degan edi[14.1986.148b]. Mustaqillik yillarida Zahiriddin Muhammad Bobur ijodi 5-, 9-, 10- (akademik litseylarning 1-kursi) sinf adabiyot darsliklarida berilgan bo‘lib, ijodi soddalikdan murakkablikka tomon borgan edi. Xususan, 5-sinf dasrligida o‘quvchilar Bobur hayotini hikoya tarzida o‘qiydilar va ruboiylar bilan tanishadilar. 9-sinfda hayoti va ijodiga oid aniq ma’lumotlar va “Boburnoma” asarining Andijon va Samarqand tasviri beriladi. 10-sinf darsligida esa Bobur haqidagi zamondoshlari, olimlar va shoirlarning fikrlari berilib, Boburning Hirotga borib, Husayn Boyqaro avlodlari bilan ko‘rishishi, Kobulga qaytishi tavsilotlari va Hindistonda bo‘lib o‘tgan jang, Humoyun Mirzoning kasallanib qolishi va ungaga taxtni topshirishi bilan bog‘liq sahnalar berilgan. Ammo 2019-yilda nashr etilgan adabiyot darsligidan Bobur hayoti va ijodi olib tashlangan va Xoja hayoti kiritilgan. Shuni ta’kidlash joizki, sovet davrida nashr etilgan adabiyot darsligida Alisher Navoiy va Bobur ijodi ancha mukammal berilgan. Ba’zi diniy-irfoniy asarlarining berilmaganligini e’riborga olmaganda ijodi tahlil qilinib, zamondoshlari va olimlarning fikrlari darslikka kiritilgan va bu hayoti va ijodi haqida kengroq tushuncha hosil qilishga yordam beradi. Ammo boshqa ijodkorlar biografiyasi haqida “yo‘l-yo‘lakay” so‘z yuritilib o‘tiladi. Xullas, ushbu darslikda yozuvchining hayot yo‘li qisqacha bayon etilib, ko‘proq uning yozgan asarida ilgari surilgan g‘oya xususida batafsil tushuncha beriladi. 1.3. MUSTAQILLIK DAVRIDA YARATILGAN ADABIYOT DARSLIKLARIDA IJODKOR TARJIMAYI HOLINING QIYOSIY- TIPOLOGIK TAHLILI “Yozuvchining hayoti va ijodiy faoliyatini o‘rganish uning dunyoqarashini aniqlashga yordam beradi. Bu esa unga to‘g‘ri baho berish uchun zamin hozirlaydi”[15.1967.239-b]. Ba’zan yozuvchi va shoirlarning hayotini o‘rganish shart emas, degan qarashlarga ham duch kelamiz. Holbuki, adib-u shoirlar hayotiga oid faktlarni to‘plash ilmning chinakam “qora ishi” sifatida baholanishi kerak. Sababi, bu xil ishlar ma’lum bir ijodkorning shaxs va san’atkor sifatidagi tadrijini kuzatish yoki ma’lum bir asarning ijodiy tarixini to‘g‘ri talqin qilish uchungina emas, ijod psixologiyasi, ijodkor va jamiyat munosabati kabi qator umumestetik muammolarni yoritishda ham muhim ahamiyat kasb etadi. Adabiyot o‘qitishning muammolaridan biri yozuvchi tarjimayi holini o‘rganish hisoblanadi. Bu borada darsliklarda berilgan ma’lumotlar yetarli emas. Buning sababi, ijodkor tarjimayi holi uning poetik mahorati, asarlarida olg‘a surilgan g‘oyalar masalasi ko‘pincha diqqat markazidan chetga surilgan. Vaholanki, ijodkorning badiiy olamini tushunish ko‘pincha muallif ruhiy dunyosi, ijodiy uslubi talqinlarida o‘z ifodasini topgan bo‘lib, bu narsa yaratilgan asarlarda aks etgan bo‘ladi. Badiiy asarlarni o‘rganishda uning muallifi haqidagi ma’lumotlar ayricha ahamiyat kasb etadi. Bu ma’lumotlar ko‘pincha asarning g‘oyaviy-badiiy mazmunini teranroq anglashda, asarning badiiy-estetik mohiyatini to‘g‘ri belgilashda yordam beradi. Adabiyot o‘qitishning muammolaridan biri yozuvchi tarjimayi holini o‘rganish hisoblanadi. Bu borada darsliklarda berilgan ma’lumotlar yetarli emas. Buning sababi, ijodkor tarjimayi holi uning poetik mahorati, asarlarida olg‘a surilgan g‘oyalar masalasi ko‘pincha diqqat markazidan chetga surilgan. Vaholanki, ijodkorning badiiy olamini tushunish ko‘pincha muallif ruhiy dunyosi, ijodiy uslubi talqinlarida o‘z ifodasini topgan bo‘lib, bu narsa yaratilgan asarlarda aks etgan bo‘ladi. “Yozuvchining hayoti va ijodiy faoliyatini o‘rganish uning dunyoqarashini aniqlashga yordam beradi. Bu esa unga to‘g‘ri baho berish uchun zamin hozirlaydi” [16.239-b]. Shuningdek, yozuvchining o‘zi asarlarini yaratishga oid sabablar, voqealar haqida aniq ilmiy ma’lumotlar keltirgan bo‘lsa, buni darsliklarga kiritish o‘quvchining asarga bo‘lgan qiziqishini oshiradi. Umumta’lim maktablarida yozuvchi tarjimayi holini o‘rganishning usullari va vositalari taniqli metodist olim Asqar Zunnunovning “Adabiyot o‘qitish metodikasi” darsligi va professor Boqijon To‘xliyevning darslik va qo‘llanmalarida o‘z ifodasini topgan. Yuqori sinflarda yozuvchi tarjimayi holi ijodiy faoliyati bilan bog‘liq holda o‘rganiladi. Bunday mavzularni o‘rganishda o‘quvchilarning diqqat-e’tibori yozuvchining adabiyot rivojida, jamiyatning ijtimoiy-siyosiy hayotida tutgan o‘rniga, ijodiy kamolotining asosiy bosqichlariga jalb etiladi. Bu masalar bo‘yicha ma’lumotlarni o‘quvchilar, asosan, darsda yozuvchining hayoti va ijodi haqida qilingan ma’ruzada oladilar, ayrim asarlarni o‘qish va o‘rganish bilan u haqida yana-da kengroq tushunchaga ega bo‘ladilar. Yozuvchining tarjimayi holini o‘rganishda uning boshqa yozuvchilar bilan adabiy aloqasiga, ular ijodiga bo‘lgan munosabatiga ahamiyat beriladi. Chunki har bir yozuvchi faqat o‘z zamondoshlari bilan cheklanmasdan, o‘zidan oldin yashab ijod etgan yozuvchilarning adabiy merosini o‘rganadi, ularning eng yaxshi jihatlarini ijodiy davom ettiradi. Shu ma’noda, u o‘tmish avlodlar ijodining davomchisi, kelajak ijodkorlarining ustozi, yosh avlodning tarbiyachisi hisoblanadi. Yozuvchining hayot yo‘lini bayon etish jarayonida ovozli yozuvlardan, innovatsion texnologiya va internet materiallaridan foydalanish dars samaradorligini oshirishga imkon beradi[17.67-b]. Mustaqillik yillarida nashr etilgan 8-sinf darsligida (2019) Lutfiy, Alisher Navoiy, Nodira, G‘.G‘ulom, Oybek, Usmon Nosir, Ozod Sharafiddinov, Turob To‘la, Shukur Xolmirzayev, Muhammad Yusuf, Robindranat Thakor, Sergiy Yesenin ijodi o‘tiladi. Bu sinfda yozuvchilarning tarjimayi holi keng o‘rin egallaydi, chunki ularning tarjimayi holi yosh avlodni vatanprvarlik ruhida tarbiyalashda katta rol o‘ynaydi. Sinfni bitirgan o‘quvchilar faqat ayrim badiiy asarlar zamiridagina emas, balki eng ilg‘or yozuvchilar, mamlakatimizning ajoyib odamlari to‘g‘risida ham muayyan bilimga ega bo‘ladilar. Ushbu darslik hozirgi holatiga kelgunga qadar ancha o‘zgarishlarga uchragan. Jumladan, 1986-yilda nashr etilgan 8-sinf adabiyot majmuasi 2019-yilgi nashrdan tubdan farq qiladi. Unda Yusuf Xos Hojib, Ahmad Yugnakiy, Xorazmiy, Qutb, Durbek, Atoiy, Sakkokiy, Lutfiy, Alisher Navoiy, Zahiriddin Muhammad Bobur, Abdurahmon Jomiy, Fuzuliy, Turdi Farog‘iy, Gulxaniy, Maxmur, Uvaysiy, Nodira, Munis Xorazmiy, Ogahiy, Sayido Nasaviy, Maxtumquli, Muqimiy, Furqat, Avaz O‘tar, Zavqiy, A.S.Pushkin, G.T.Shevcheko, Mirzo Fatali Oxundov, Ahmad Donish, Berdaq, Abay, Abdulla To‘qay ijodi bilan tanshish mumkin. Bu ijodkorlarning she’riy, nasriy va dramatik asarlaridan namunlar berilsa-da, avtobiografiyasi haqida yetarlicha ma’lumot berilmaydi. Adabiyot darsligida ham asarlarining g‘oyasi yoxud ijtimoiy muhitda tutgan o‘rni haqida gapiriladi, xolos. Aslida 1997-yilda chop etilgan 3-nashridayoq yozuvchi va shoirlar hayotida tubdan burilish yuz bergan. Bu nashrning ham mazmun-mundarijasi bilan tanishib chiqamiz: Sayfi Saroyi, Haydar Xorazmiy, Alisher Navoiy, Mashrab, Shermuhammad Munis, Amiriy, Furqat, Anbar Otin, Oybek, Komil Yashin, Usmon Nosir, Maqsud Shayxzoda, Miretmir, Sharof Rashidov, Shuhrat, Said Ahmad, Abdulla Oripov, Xayriddin Sultonov, Sharof Boshbekov, Xurshid Davron, Chingiz Aytmatov, Sergey Yesenin Robindranath Thakor. Bu ijodkorlardan Alisher Navoiy, Oybek, Usmon Nosir, Maqsud Shayxzoda, Said Ahmad, Sergey Yesenin va Robindranath Thokur hozir amalda bo‘lgan darslikda o‘tiladi. Ijodkor biografiyasi va asarlarini o‘qitish, darsliklarga kiritilgan ma’lumotlar yil sayin mukammallashib bormoqda. Dars jarayonida o‘qitilishining bir qancha samarali usullari mavjud. Masalan, badiiy asarni tahlil qilish jarayonida adibning o‘z fikrlaridan foydalanish yaxshi samara beradi. Masalan, Yusuf Xos Hojibning hayoti va ijodini o‘rganishda bevosita uning o‘z asari - “Qutadg‘u bilig” ga murojaat qilish o‘rinli bo‘ladi. Buning asosiy sabablaridan biri adib haqida boshqa ilmiy-tarixiy manbalarda tegishli axborotlarning saqlanib qolinmagani yoki hozircha topilmay turishidir. Kitob muqaddimasida adib o‘zining tug‘ilgan yurtini eslatib o‘tadi: Munuqi turug‘laq Quz o‘rdu eli, Tub asli, nasabdin yurumish tili. (Buning tug‘ilgan eli Quz O‘rdudir, Tub – asli, nasl – nasabdin tili so‘z ochdi.) Quz O‘rdu turkiylar istiqomat qiladigan qadimiy shaharlardan biri. Ayrim adiblarning tarjimayi holini o‘rganishda boshqa kishilar, mashhur shaxslar, buyuk olimlar, yirik davlat va jamoat arboblarining fikrlaridan ham foydalanish mumkin. Masalan, Zahiriddin Muhammad Bobur haqidagi Javoharla’l Neruning fikrlari diqqatga sazovor: “Bobur dilbar shaxs. Uyg‘onish davrining tipik hukmdori, mard va tadbirkor odam bo‘lgan, u san’atni, adabiyotni sevardi, hayotdan huzur qilishni yaxshi ko‘rardi. Uning nabirasi Akbar yana ham dilbarroq bo‘lib, ko‘p yaxshi fazilatlarga ega bo‘lgan (Javaharla’l Neru)”[18.2010.116-b]. Adib hayotiga oid ma’lumotlar o‘zi yozib qoldirgan tarjimayi hollardan, adib haqida aytilgan zamondoshlar, uning tengdoshlari, ustozlari yoki shogirdlari, tanish-bilishlari va muxlislari tomonidan aytilgan yoki yozma holida yetib kelgan manbalardan olinishi mumkin. Ijodkor tarjimayi holini berishda zamondoshlari bildirgan munosabatlarni, yozib qoldirgan esdaliklarni ham darslikka kiritish yaxshi samara berar ekan. Jumladan, 8-sinf adabiyot darsligida (2019) Lutfiy hayoti va ijodini berishda Hazrat Navoiyning “Nasoyim ul muhabbat” (“To‘qson to‘qqiz yoshida olamdan o‘tdi. Qabri Dehikanordadur. O‘z maskani erdi”) va “Majolis un-nafois” (“Mavlono Lutfiy o‘z zamonasining malik ul-kalomi erdi, forsiy va turkiyda nazriri yo‘q erdi… Turkcha devoni ham mashhurdir…”[19.2019.44-b] asarlaridagi fikrlari bayon qilingan. Bu ma’lumotlar Lutfiy hayoti haqida yaxshi tasavvur uyg‘otadi. Mavlono Lutfiy hayoti va ijodi 1986-yil nashr etilgan adabiyot darsligida ham keltirilgan bo‘lib, quyidagicha ma’lumot beriladi: “Lutfiy XVasrning yirik so‘z san’atkorlaridan biridir. Lutfiy Hirotda yashadi va sal kam yuz yillik umrining asosiy qismini badiiy ijodiyotga bag‘ishladi. U o‘zbek va fors-tojik tillarida bir qancha lirik she’rlar yaratdi, ayniqsa, o‘zbek tillaridagi she’rlari bilan shuhrat qozondi. Lutfiy lirik she’rlaridan tashqari “Gul va Navro‘z” nomli doston yaratdi. Bu doston chin sevgi, qahramonlik va vatanparvarlik g‘oyalarini ifodlalaydi. Dostondagi Gul va Navro‘z obrazlari ajoyib qahramon, vatanparvar va adolat uchun kurashgan peshqadam kishilarning go‘zal obrazidir. Gul va Navro‘z turli dahshatlarni va g‘ovlarni yengib, murod-maqsadlariga erishadilar, o‘zaro feudal urushlarni oqillik va jasorat bilan bartaraf qilib, osoyishtalik o‘rnatadilar. Bundan tashqari, Lutfiy tarixchi Sharafiddin Ali Yazdiyning “Zafarnoma” asarini o‘zbek tiliga she’riy yo‘l bilan ijodiy tarjima qilib, doston yaratgan. Lutfiy o‘z badiiy ijodiyoti bilan o‘zbek adabiy tili va dunyoviy adabiyotining rivojlanishiga xizmat qildi. U o‘zbek tilini kamsitgan, bu tilda badiiy asarlar yaratish mumkin emas, degan kishilarga qattiq zarba berdi. Lutfiy devoni g‘azal, ruboiy, tuyuq va boshqa janrlarda yozilgan lirik she’rlardan iboratdir. Lutfiy lirik asarlarida hayotni va insonning real muhabbatini kuylaydi. U sevgi-muhabbatda sadoqat va vafodorlik bo‘lishi shartligini ta’kidlab, kishilarni ana shunday axloqiy fazilatlarni egallashga chaqiradi. Shoir o‘z lirikasida reaksioner ruhoniylarni, shayx-zohdlarni qoralab, ularni hiylakor va riyokor kishilar, deb baholaydi”[20.1986.62-b]. Ikkala darslikdagi ma’lumotlarni taqqoslar ekanmiz, 1986-yil nashr qilingan darslikda aslida Haydar Xorazmiyga tegishli bo‘lgan “Gul va Navro‘z” asari Lutfiyga nisbat berilganini va o‘sha davr talabidan kelib chiqqan holda, shoirning ruhoniylar va shayx-zohidlarga qarshiligi aytilganini ko‘ramiz. Ammo ma’lumotning haqiqatdan yiroq ekanligidan darslik- majmuada bu mavzuga oid na g‘azal, na tuyuq kiritilmaganligi dalolat beradi. Hozirda amalda bo‘lgan darslikda “Gul va Navro‘z” asari “…sho‘rolar davrida uzoq yillar Lutfiyning asari sifatida xato taxmin etib kelingan edi. Ammo keyingi tadqiqotlar bu doston o‘sha davrda yashab, ijod etgan shoir Haydar Xorazmiy qalamiga mansub” ekanligi qayd etiladi. Alisher Navoiy asarlariga tayangan holda, “mashhur forsiy shoirlar muqobalasida kishi paydo bo‘lmaganini”, ammo bir Lutfiyning g‘azallari o‘sha davrda shunchalik mashhur bo‘lganki, ularni “ta’b ahli qoshida o‘qusa” bo‘lishi mumkinligi keltirilgan. Lutfiyning asarlari salmog‘i, devoni haqidagi ma’lumotlarning kiritilishi ijodkor haqida ko‘proq tushunchaga ega bo‘lishga xizmat qiladi. Usmon Nosir hayoti va faoliyatining yoritilishda ham zamondoshlari fikri keltirilgan bo‘lib, bu ma’lumotlar shoir shaxsiyatining ochib berilishiga xizmat qilgan. 1997-yilda nashr etilgan adabiyot darsligidan O‘zbekiston Qahramoni Abdulla Oripovning Usmon Nosir haqida fikrlari o‘rin olgan: “…Usmon Nosir deganda biz kimni tushunamiz? U shunday iste’dod egasiki, bamisoli tekkan joyini kuydirguvchi olovdir. Shoirning g‘oyat qisqa umriga nazar solgan kishi juda uzoq o‘ylarga tolishi shubhasizdir. Chunki u chaqmoqdek umrida benihoya katta imkoniyatlar yonib ketganligini ko‘rib va his qilib turasiz. Usmon Nosir ulug‘ va abadiy she’riyatning diydasidan oqib ulgrmagan shabnamdir, u hali qahqahaga aylanmay, lablarimzida mangu qotib qolgan nim tabassumdir. Uning she’rlari ko‘z kabi tirik, jonli, tutqich bermas hayot poralaridir… Usmon Nosirning latif va samimiy, goh esa o‘ychan, lekin hamisha maroqli she’rlarini ko‘zdan kechirgan kishi har qanday teran o‘ylarga cho‘madi. Shoirga umr vafo qilib, agar u uzoqroq yashaganda, bizga nechog‘li qadrli asarlar yaratib berishi mumkin edi, degan fikr xayolimizdan kechadi. Uning bizga qoldirgan hozirgi mavjud merosidan ham ajib bir qoniqish hosil qilamiz. Usmon Nosir she’rlarini o‘qiganimzida, ba’zi shoirlarning mudroq va g‘aliz ijodiyoti tarix uchun nechog‘li nozaur ekanligini payqab qolamiz. Bu ham Usmon Nosir ijodining avlodlar uchun ibratli jihatlaridan biridir. Biz bugungi kunda Usmon Nosirning tarjimonlik faoliyatini ham zo‘r mamnuniyat bilan tilga olamiz. Ulug‘ rus adabiyotining ikkita eng ko‘rkam dostoni – “Demon”, “Bog‘chasaroy fontani” uning tarjimasida jaranglab turibdi. Biz Usmon Nosirni qadrlaymiz. Chunki u she’riyatning tabarruk, muqaddas dargohida anvoyi bir chamanzor, sira xazon bo‘lmaydigan mo‘jaz bog‘ yaratib ketdi”[21.1997.96-b]. Ammo bu ma’lumotlar ancha sayoz, 8-sinf o‘quvchisi uchun yetarli emas. O‘quvchilar bor-yo‘g‘i ijodkor she’riyati va shaxsiyati haqida o‘qib, hayoti haqida, nashr etilgan asarlari va tarjimalari to‘g‘risida ma’lumotga ega bo‘lolmaydilar. Bu jihatdan hozir amalda bo‘lgan darslik anchayin puxta va muakammal tuzilgan. Sababi o‘quvchi kitobdagi ma’lumotlarni o‘qigach, Usmon Nosir juda kam hayot kechirgan bo‘lsa-da, barakali ijod qilganini biladi. “1912-yilning 13-noyabrida Namangan shahrining “Chuqurko‘cha” dahasida qorachadan kelgan bir bola tug‘ildi. U tug‘ilganida hech kim sevinmadi ham, hech kim xafa ham bo‘lgani yo‘q. To‘shakda yotgan bemor ota esa bola go‘dakligidayoq bu olamdan ko‘z yumdi... Ammo otalik mehrini to‘rt yashar Usmon Masodiq o‘g‘li Nosirhoji xonadonidan topdi. Ikkinchi ota oilasini Qo‘qon shahriga ko‘chirib olib keldi. Bola shu dargohda ulg‘ayib, ko‘p bolalar kabi internatda o‘qib tarbiyalandi. O‘rta maktabda va Samarqanddagi O‘zbekiston dorilfununida o‘qib yurgan yillaridanoq u shoir Usmon Nosir bo‘lib tanildi. Usmon Nosir!.. Bu nom yigirmanchi yillarning oxirlaridayoq o‘quvchiga tanila boshladi. O‘ttizinchi yillarda esa, u asarlarini kitobxonlar intiqlik bilan kutadigan shoirga aylandi. Endi uni “tabiatan shoir”, “tug‘ma shoir” deb ta’rifladilar. Ana o‘shanda Usmon Nosir 20 yoshlarda edi. “Bo‘ladigan bola boshidan ma’lum” deganlaridek, Usmon Nosir ham mashhur siymolarimiz kabi juda yoshligidan ko‘p ijobiy xislatlarga ega bo‘lgan edi. U nihoyatda ziyrak, idrokli, keng mushohadali, o‘ta qiziquvchan, uquvli, bilimga chanqoq, mehnatkash edi. Shuning uchun ham Usmon Nosir ijodda yoshligidanoq iste’dodli, “tug‘ma shoir” sifatida tanildi. Bu tanilish yosh shoirning shoirona tabiatidan tashqari, uning ijodga jon-dili bilan berilishi, ijod sirini bilishga urinishi, bu yo‘lda o‘rganishi va izlanishi samarasi edi. “Geyne bilan o‘rtoq tutindim, Lermontovdan ko‘mak o‘tindim” degan yosh shoir rus va jahon poeziyasining maftunkor fazilatlarini ijodiy talqin qilish bilan birga, Sharq adabiyoti va og‘zaki ijodining boyliklarini ham egallashga intildi... Usmon Nosir 18 yoshidan to 24 yoshigacha bo‘lgan davrda ijod qildi. Shu qisqa 6–7 yil ichida u beshta she’rlar to‘plami (“Quyosh bilan suhbat”, “Safarbar satrlar”, “Traktorobod”, “Yurak”, “Mehrim”) va ikki doston (“Norbo‘ta”, “Naxshon”) hamda to‘rt drama (“Atlas”, “Zafar”, “So‘nggi kun”, “Dushman” asarlarini) yaratdi. Badiiy tarjima sohasida ham shoir o‘ziga xos tarjimonlik madaniyatini va poetik didini namoyish qilgan edi. N.A.Dobrolyubovning “Haqiqiy kun qachon keladi?” degan mashhur asarini, V.I.Kirshonning “Ulug‘ kun” dramasini, A.S.Pushkinning “Bog‘chasaroy fontani”, M.Yu.Lermontovning “Iblis” nomli dostonlarini, Geyne, Gyote, Bayron ijodidan ko‘pgina namunalarni o‘zbek kitobxonlari Usmon Nosir tarjimasida o‘qidi. Bu poetic tarjimalar o‘zbek adabiyotining tarjima asarlar sahifasida shoh namunalar bo‘lib qoldi ...Usmon Nosirning adabiyotda paydo bo‘lishi hammaning e’tiborini tortgan edi. Uning ijod maydoniga kirib kelishi mislsiz kuchi bilan hammani o‘ziga jalb qilgan notanish bir pahlavonning maydonga kirib kelishiga o‘xshar edi. Ha, u ijod maydoniga yosh va kichkina jussasi bilan keldi-yu, juda katta yuk ko‘tardi. “Usmon she’riyatimizga shamolday kirib keldi. Balki bo‘ronday! U shunday to‘polon va to‘lqin bilan keldiki, uncha-muncha she’riy uslub va ijodni to‘s-to‘s qilib yubordi. Uni o‘zimizda “O‘zbekning Lermontovi”, Moskva gazetalarida “Sharqda Pushkin paydo bo‘ldi”, deb yozishdi”, – deydi shoir Turob To‘la. ...Usmon Nosir 1944-yil 23-martda 32 yoshida Uzoq Sharqda vafot etdi. Lekin, shoir o‘zi aytganidek, uni Vatan, xalqimiz, adabiyot unutmadi! ”[22.2019.29-b]. Mana bu manabalar bilan tanishgan o‘quvchi shoirning murakkablikka to‘la hayotida mazmunli ijod qilganini, juda yoshligidanoq adabiyot ixlosmandlari orasida mashhur bo‘lib ketganini anglaydi. Buning sababini bilish uchun Usmon Nosir she’riyatiga qiziqishi ortadi. Shuningdek, s inflarda yozuvchining tarjimayi holi yuzasidan ma’lumot berishda, uning hayotiga oid alohida parchalar, voqealar so‘zlanadi. Bunday epizodlar o‘rganiladigan asarni tushunishga yordam berishi zarur. Masalan, 8- sinflar uchun mo‘ljallangan adabiyot darsligiga (2019) Maqsud Shayxzoda hayoti va ijodi hamda “Jaloliddin Manguberdi” tarixiy dramasi kiritilgan. Ushbu tarixiy drama o‘quvchilarda vatanparvarlik hissining uyg‘onishiga sabab bo‘ladi hamda o‘z yurtini himoya qilgan jasur ota-bobolarimiz bilan faxrlanish tuyg‘usini tuyadilar. Chingizxonday vahshiyning yurtimiz boshiga solgan qora kunlari ko‘z o‘ngida namoyon bo‘lib, Jaloliddin tarixini izlab topib o‘qiydigan o‘quvchilar safi kengayadi. O‘qituvchi ushbu mavzuni o‘tish jarayonida tarix bilan bog‘ab tushuntirsa, faqat darslikdagi ma’lumot bilan cheklanib qolmasa, darsdan ko‘zlagan maqsadiga yeta oladi. Tragediya 1944-yilda, ikkinchi jahon urushining qizg‘in bir davrida yaratildi. Asar o‘tmishda chet el bosqinchilariga qarshi xalqimiz olib brogan mardonavor kurashning yorqin sahifalarini sahna asari shaklida yoritish va uni xalqimizning fashizm bilan olib brogan kurashi o‘rtasida mushtaraklikni ko‘rsatish borasida muhim targ‘ibiy-tarbiyaviy ahamiyat kasb etdi. “Jaloliddin Manguberdi” dramasi 1945-yil yanvar oyida sahnashiltirilgandayoq o‘z badiiy qimmati bilan yuqori pog‘onaga ko‘tarildi. Buni o‘quvchilarga ta’sirliroq tushuntirish uchun akademik ijodkorlarimiz G‘.G‘ulom va Oybekning fikrlari keltiriladi: “Ko‘pdan buyon uzun umrli, badiiy salmoqdor sahna asarlarini orzu qilar edik. “Jaloliddin” bu orzumizga javob berishga qodir” [23.2019.166-b] . Ta’kidlash joizki, ijodkoning mazkur dramasi avvalgi darsliklarda mavjud bo‘lmay, uning o‘rniga “Mirzo Ulug‘bek” tragediyasi kiritilgan edi. Mirzo Ulug‘bek hayotini yoritib beruvchi Odil Yoqubovning “Ulug‘bek xazinasi” romani 9-sinf adabiyot darsligida mavjudligini inobatga holda “Jaloliddin Manguberdi” tragediyasining o‘qish uchun mo‘ljallanganligi adabiyot darsliklarida bir-birini takrorlashga emas, to‘ldirishga ahamiyat berilayotganligidan dalolat beradi. Adabiyot o‘qituvchisi yozuvchilarning hayoti va ijodi haqida ma’lumot berganda, ular o‘zbek xalqining iste’dodli farzandlari va iftixori ekanliklarini, bu yozuvchilarning Vatanga muhabbati, mamlakatimizning taraqqiyotidagi ta’sirini o‘quvchilarga so‘zlab berishi lozim. Yozuvchilarimizing insonparvarligi, vatanparvarligini ta’riflashda bir yoqlama baho berishga yo‘l qo‘yilmasligi kerak. O‘qituvchi yozuvchining shaxsiy ma’naviy qiyofasini ochishda unga tarixiy nuqtayi nazardan yondashuvi, uning davri va ijtimoiy-siyosiy muhiti bilan bog‘lab baho berishi zarur. Yozuvchi tarjimayi holining ta’lim-tarbiyaviy ahamiyati ham shundadir. Chunki yozuvchining tarjimayi holi xalqimizning hayoti va kurashlarini mavhum ravishda emas, balki inson shaxsiyati va uning kurashlari bilan bog‘lagan holda ko‘rsatishga xizmat qiladi. Biz o‘rganayotgan darslikda Ozod Sharafiddinov hayoti va ijodi, “O‘lsam, ayrilmasman quchoqlaringdan” maqolasi berilgan bo‘lib, bu mavzu o‘qituvchining ma’ruzasiga muhtoj. Mavzuning shunchaki darslikka tayangan holda o‘qitilishi ta’lim oluvchilarning yaxshi tushunmasligiga olib keladi. O‘quvchilar munaqqidning hayotini o‘zlashtirsalar va yozuvchi yashagan davrda xayolan yashasalargina maqolaning asl mohiyatini anglaydilar. Ozod Sharafiddinov uchun Vatanga muhabbat, uning oldidagi farzandlik burchini ado etish mas’uliyati umrning bosh masalalaridan bo‘lgandi. Maqolasida u kamtarlik bilan o‘zining ona yurtimiz madaniyati, fani, ta’lim-tarbiya sohasi rivojiga qo‘shgan ulkan hissasi haqida biror og‘iz ham aytmaydi. Holbuki, olimning tarjimayi holida yozilganidek, zamonaviy o‘zbek adabiyotshunosligining taraqqiy etishiga ulkan hissa qo‘shgan, “xalq dushmani” deya qoralangan Fitrat, Abdulla Qodiriy, Cho‘lpon, Usmon Nosir kabi buyuk ijodkorlarimiz haqidagi so‘nggi haqiqatlarni yozib, ularni dushman emas, balki Vatan qahramonlari ekanligini baralla ayta olgan. Munaqqidga adabiyotshunoslik oldidagi buyuk xizmatlari uchun “O‘zbekiston Qahramoni” unvonining berilishi ham fikrimizni isbotlaydi. Xulosa qilib aytganda, adabiyot darsliklari zamon bilan hamnafas tarzda takomillashib bormoqda. Mustaqillikkacha va mustaqillik yillaridagi adabiyot darsliklarini qiyosan o‘rganish fikrimizni isbotlaydi. Biz so‘z yuritgan 1986-yilda nashr etilgan adabiyot darsligining ba’zi mavzulari o‘quvchi yoshiga misbatan murakkab bo‘lsa, ba’zilari juda jo‘n. 2019-yilda nashr etilgan adabiyot darsligi esa 5-7-sinflarning darsliklari bilan mutanosiblikda yaratilgan. Masalan, M.Shayxzoda, U.Nosir, O.Sharafiddinov, T.Sulaymon kabi ijodkorlarning tarjimayi holi kichik sinflarda o‘tilmaganligi bois batafsil yoritilgan. G‘.G‘ulom, A.Muxtor kabi adiblarning hayoti esa 6-7-sinf darsliklarida berilgani bois umumiy ma’lumot bilan cheklanilgan. II BOB. 8 -SINF ADABIYOT DARSLIKLARIDA BERILGAN ASARLARNING QIYOSIY-TIPOLOGIK TAHLILI 2.1. ADABIYOT DARSLIKLARIDA XALQ OG‘ZAKI IJODINING QIYOSIY- TIPOLOGIK TAHLILI Ma’lumki, adabiyot va san’at asarlari jamiyat taraqqiyotining muayyan bosqichlarida uning ehtiyojlari tufayli yuzaga kelib, mazkur jamiyat hayotini ifoda etib, aks ettirib, shu jamiyat bilan birga taraqqiy etadi va o`z davrini yashab keyingi avlodlar uchun ham ma’naviy boylik sifatida xizmat qiladi. Muayyan ijtimoiy jamiyat yo`q bo`lib ketib, o`rniga yangi bir ijtimoiy tuzum kelishi mumkin. Lekin adabiyot va san’at asarlari yo`qolib ketmaydi, balki umuminsoniy ideallarni aks ettirib, muayayan davrga, xalqqa mansub bo`lgani uchun u tarixiy va abadiydir. Bu fikrlarni yozma adabiyotdan birmuncha avvalroq paydo bo`lgan xalq og`zaki ijodiga ham tadbiq etishi mumkin. Folklor va uning janrlari uzoq va murakkab tarixiy yo`lni bosib o`tdi. Ming yillar davomida ijodkor xalq folklorning xilma-xil janrlarida boy adabiy meros yaratdi. Xalq og`zaki ijodi asrlar davomida rivojlanib, boyib keldi. Folklorning janrlari juda qadimiy bo`lsa-da, u hamisha o`zgarishda, rivojlanishdadir. Chunki, har bir adabiy janr muayyan tarixiy sharoitda turli o`zgarishlarga uchrashi mumkin. Xalq og`zaki ijodining janrlari bir tekisda taraqqiy etmaydi. Balki adabiyot jarayonda davr va jamiyat talabidan kelib chiqib, notekis taraqqiy etishi mumkin. Xalq og`zaki ijodining eng qadimgi janri hisoblangan maqol hamma davrlar va jamiyatlarda uzluksiz taraqqiy etib keldi. Ammo bu fikrni folklorning yirik janri hisoblangan dostonlarga nisbatan taraqqiy etib bo`lmaydi. Folklorshunos olim T.Mirzayevning ma’lumotlariga ko‘ra, XV—XVI asrlarda yirik dostonchilik maktablari paydo bo‘lgan, XIX—XX asrlar esa dostonchilik taraqqiyotida juda rivojlangan davr bo‘lgan. XX asr boshlariga kelib baxshilarimiz ijodiy bisotida 150 dan ortiq xalq dostonlari bo‘lgan. Dostonchilik an’anasi hozirgi kunda ham mavjud. Biroq endi kuylash, ijro, tinglovchilar bilan muloqot tarzining zamonaviylik kasb etayotganligini ko‘ramiz. Dostonchilik fan va texnika asrida birmuncha o‘zgarishlarga uchradi. Bugungi kun baxshilari o‘z asarlarini konsert zallarida, katta-katta anjumanlarda, televideniyeda ijro etmoqdalar. Yurtimizda dostonchilikni rivojlantirishga va uning ijrochilari – baxshilar faoliyatini rag‘batlantirishga katta e’tibor berilmoqda. 2000-yilda “Alpomish” dostonining ming yilligini jahon miqyosida nishonlanishi va hatto “O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan xalq baxshisi” unvonining ta’sis etilishi (2000- yil14-mart) buning isbotidir[24.2019.8-b]. Biz tadqiqot obyekti sifatida tanlagan darsliklarning biriga “Alpomish”, ikkinchisiga esa “Kuntug‘mish” dostoni kiritilgan bo‘lib, Fozil Yo‘ldosh va Ergash Jumanbulbul o‘g‘li og‘zidan yozib olingan variant asosida berilgan. Xalq og‘zaki ijodi namunalari bilan o‘quvchilarni tanishtirishdan maqsad ularda xalqimizning qadimda qanday turmush kechirganligi, yashash tarzi, milliy urf-odatlarimiz haqida tasavvurlarini kengaytirish hisoblanadi. Mustaqillikkacha nashr etilgan adabiyot darsliklarining muhim jihati shundaki, har bir tarixiy davrga oid xalq og‘zaki ijodi namunalari “Kirish mashg‘ulotlari” da berib borilgan. Masalan, “Eng qadimgi adabiy yodgorliklar” deb nomlangan bo‘limning “Xalq og‘zaki ijodi” mavzusida “Devonu lug‘atit- turk”dagi adabiy parchalar, Gerodotning “Tarix kitobi”da hikoya qilingan “To‘maris” afsonasi, Polienning “Harbiy hiylalar” kitobida keltirilgan “Shiroq” afsonasi, xalq qahramonlik dostoni asosida vujudga kelgan “Oysuluv” ertagi darslikka kiritilgan. “Alpomish” dostoni esa bir necha darslarga ajratilib o‘rgatilgan. “Alpomish” qahramonlik, vatanparvarlik, xalqlar do‘stligi, birodarlik, chin sevgi va sadoqatni kuylovchi dostondir. “Alpomish” dostonida xalqimizning azal-azaldan iymon-e’tiqod,or-nomus birligi yo‘lida o‘zini ayamasligi yorqin aks ettirilgan. Dostonda o‘ziga unashtirilgan Oybarchinning qalmoqlar orasida talashda qolmasligi, yurtdoshlarining b е gonalarga xor bo‘lmasligi uchun jonini tikkan Alpomish, Yaratganga iymon k е ltirgani va mo‘minga do‘st tutingani uchun Hakimb е kning yonida turib, o‘zining iymonsiz yurtdoshlariga qarshi kurashgan Qorajon, yuksak insoniy fazilatlari bilan er yigitlardan qolishmaydigan Oybarchin va Qaldirg‘och timsollari bilan o‘quvchilar tanishadilar. “Alpomish” dostonida o‘zb е k millatiga xos eng yuksak ma’naviy-axloqiy sifatlar, ayni vaqtda, millatdoshlarimizdagi ch е klanganlik va ojizliklar buyuk mahorat bilan tasvirlangan. Masalan, Yortiboy oqsoqol va ba’zi biylarning faqat o‘z manfaatini ko‘zlashi Boybo‘ridan chopar kelganda undan qo‘rqib, Boysariga maslahat berishmaganida, Barchinoy o‘n to‘rt yoshga kirganda yetti alpning bari sovchilikka kelganda qizni ularga berib, “bu yerda tog‘a-jiyan bo‘lamiz”, deyishganida namoyon bo‘ladi. Bu asar shunchaki birdoston emas, balki xalqimizning ma’naviy olami va ruhiyat dunyosini ko‘rsatuvchi ko‘zgudir. Sovet davrida majmuada dostondan parcha, darlikda esa dostonning g‘oyaviy-badiiy xususiyatlari, ijobiy va salbiy qahramonlar xususida so‘z boradi. “Alpomish” yaratilgan davr taxminiy XVI asr deb ko‘rsatilib, feodalizm qoralanadi va sinfiylik mavjudligi sababli qabilaning zodagonlari kambag‘allarni tobe qul yoki qaram dehqon qilganligi aytiladi. Alohida mavzu ajratilib, “Qabila qullari – Qultoy va Kayqubot orazlari” tahlil qilinadi: “… qullar zolim qabila aristokratlarining qattiq zulmi ostida yashaganlar. Lekin Alpomish, Barchin va boshqalar qullarga hurmat bilan qarab, ularning manfaatlarini himoya qiladilar. Shunindek, qullar ham dostondagi Alpomish, Barchin, Qorajon va boshqa ijobiy obrazlara xayrixohlik bilan qarab, ularga madad beradilar. Dostondagi Qultoy obrazi alohida diqqatga sazovordir. Qultoy ko‘p yillardan beri Alpomishlar oilasida xizmat qilib, shu oilaning a’zosiday bo‘lib qolgan. U Alpomishni o‘zi tarbiyalab o‘stirgan, ular ota-boladay bo‘lib qolgan. Alpomish qalmoqlarga asir tushgan kezlarda Qultoy tinmay ko‘zyoshi to‘kadi. Asirlikdan qutulib o‘z yurtiga kelayotgan Alpomish Qultoyni yaylovda yig‘lab o‘tirgan paytida uchratadi. Alpomish uning ko‘zyoshi to‘kishining sababini so‘rab: “…o‘lgan bolang esingga keldimi?” deganida Qultoy shunday javob qiladi: “Mening yig‘laganim o‘g‘lim uchun emas edi, Boybo‘rining o‘g‘li uchun edi, ikkovimiz qadrdon edik, bilmaganlar Alpomish Qultoyning o‘g‘li der edi, bilganlar Qultoy Alpomishning quli der edi”. Qul Kayqubot ham Qultoy singari ochiqko‘ngil, halol va mehribon yigit. U Alpomishning mardligini eshitib, unga ixlosi ortadi, zindonda yotgan chog‘larida unga ovqat olib boradi, qalmoq shohiga qarshi kurashda Alpomishga ko‘makdosh bo‘ladi. Alpomish ham Kayqubotni astoydil hurmat qiladi, aql-farosati va donishmandligiga tan beradi. Alpomish qalmoq shohini o‘ldirgandan keyin qalmoq yurtiga Kayqubotni hukmdor qilib ko‘taradi. …dostonni yaratuvchilar podsholikni o‘zgarmas narsa, deb bilardilar. Agar kambag‘allardan chiqqan kishi podsho bo‘lsa, adolat bilan ish ko‘radi, deb o‘ylar edilar. Xalqdan chiqqan Kayqubotning podsholikka ko‘tarilishi ham mana shu bilan izohlanadi”[25.1986.43-b]. Hozirda amalda bo‘lgan 9-sinf adabiyot darsligidagi “Alpomish” dostonidan faqrli tarzda sovet davridagi 8-sinf adabiyot darsligidagi doston parchasi ancha farq qiladi. Bugungi kunda adabiyot darsliklarining vazifasi asarni boshdan oyoq o‘quvchiga tushuntirib berish emas, balki tadqiqni o‘quvchiga ixtiyoriga qoldirib, uni erkin fikrlashga o‘rgatishdir. Shu jihatdan hozirda amalda bo‘lgan adabiyot darsliklarida tahlilga kam o‘rin ajratilgan. 1986-yilda amalda bo‘lgan darsligida dostonning ijobiy obrazlari (Alpomish, Oybarchin, Qorajon) va salbiy obrazlari (Boybo‘ri, Ko‘kaldosh, Surxayl, Toychixon) birma-bir tahlil qilinadi. Ammo mustaqillik yillarida adabiy qahramonlarga ijobiy va salbiy deya baho berishga barham berildi. Chunki “ijobiy” obraz deya baholangan Hakimbek ham kamchiliklardan xoli emas, buni otasining Qultoyga aytgan so‘zidayoq anglashimiz mumkin: “O‘zi zo‘r bo‘lgani bilan juda qurqoq, ozgina urushsang, ortiga qaytib ketaveradi”. Yoki Qaldirg‘ochoyim Qalmoqqa borishi kerakligini aytganda “Oltoychilik yo‘lda bo‘lsa, zo‘r yovning qo‘lida bo‘lsa, o‘lamizmi bir xotinni deb?” – deya beparvo o‘tiraveradi. Dostonda “salbiy” qahramon deya ta’rif berilgan Boybo‘ri obrazini biz bunday personajlar qatoriga qo‘sha olmaymiz. U Hakimbekdan saxiy va baxil haqida eshitganda o‘n olti urug‘ qo‘ng‘rot elida yolg‘iz ukase baxil bo‘lib qolishini xohlamaydi, xolos. Darslikda Boybo‘riga shunday ta’rif beriladi: “Boybo‘ri – Qo‘ng‘rot elining shohi, mustabid hukmdor. U Qo‘ng‘irot elining tinchligini buzadi, qabila va qabiladoshlari orasiga nizo soladi, o‘z ukasidan zakot talab qilib, o‘n ming uyli qo‘ng‘irot elining parokanda bo‘lib ko‘chib ketishiga va ne-ne kulfatlarni boshidan kechirishiga sabab bo‘ladi. Xalq Boybo‘rining zolimligini, adolatsizligini yaxshi bilar edi. Binobarin Boysari Boybo‘rining zakot solishi munosabati bilan xalqqa murojaat qilib, maslahat solganda, xalq nomidan Yortiboy shunday deydi: Maslahat bermaymiz Boysari boyga, Osilmaymiz Bobybo‘rining doriga. Kim maslahat bersa, tayin o‘ldirar, Qizil gulni xazon qilib so‘ldirar”. Ammo bular Boybo‘rining salbiy qahramonligidan dalolat bermaydi. Xolbuki, Boybo‘ri yaxshi niyatda o‘n to‘rt mahramni jo‘natgan edi va ularga: “Boysariga boringlar, Boysari o‘z rozichiligi bilan bir chichqoq uloqni zakot d е b m е nga b е rsin. Zakot o‘rniga o‘tar-da, Boysari baxil bo‘lib, baxillikka chiqib k е tmasin”, — deb buyurgan edi. “Boybo‘ri o‘z farzandlariga ham shafqatsiz edi. U o‘g‘lining sevgisini nazar- pisand etmaydi, qalmoq yurtida og‘ir ahvolda qolgan Barchinga achinmaydi, Barchinning Alpomishga yozgan xatini munofiqlik nilan yashirib qo‘yadi”[26.1986.44-b]. Bu ota mehridan boshqa narsa emas, u o‘z o‘g‘lini xavf-u xatarga jo‘natishni xohlamaydi, xolos. Mustaqillik yillarida nashr etilgan adabiyot darsliklarida 7-sinfdan boshlab xalq dostonlari kiritib boriladi. Chunki dostonlar xalqimizning o‘tmishda qanday yashaganlini o‘rgatuvchi, yurtimizning geografik tuzilishi bilan tanishtiruvchi, o‘quvchilarni vatanparvarlik, xalqsevarlik, gumanizm ruhida tarbiyalovchi, o‘zaro mehr-muhabbat, sevgi-sadoqat g‘oyalarini singdirishga xizmat qiluvchi bir manbadir. Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyev tashabbusi bilan har yili o‘tkazilib kelinayotgan “Yosh kitobxon” ko‘rik-tanlovining barcha yosh bosqichlarida xalq dostonlarini o‘qish uchun tavsiya etilganligi ham fikrimizni isbotlaydi. 8-sinf adabiyot darsligida “Kuntug‘mish” dostoni kiritilgan. Dostonning yozib olingan va ijro etilgan variantlari juda ko‘p. Darhaqiqat, “Kuntug‘mish” dostoni o‘zbek xalq dostonlari orasida g‘oyaviy-badiiy jihatdan yetuk asarlardan biridir. Uning xilma-xil ko‘rinishdagi variantlari ko‘pligining boisi shundaki, ilgari baxshilarning iste’dodiga, ushbu dostonni qanday aytishiga qarab baho berilgan, natijada barcha baxshilarimiz “Kuntug‘mish” dostonini to‘la o‘zlashtirishga intilganlar. Dostonning Ergash Jumanbulbul o‘g‘li, Bekmurod Jo‘raboy o‘g‘li, Nurmon Abduvoy o‘g‘li, Egamberdi Ollamuroddan yozib olingan variantlari mavjud. Darslikda esa mashhur baxshi bobomiz Ergash Jumanbulbul o‘g‘lidan yozib olingan nusxasi keltirilgan[27.2019.11-b]. Ushbu doston ham mualliflarning tahlilidan xoli emas. Asarning umumiy sujeti, asar qahramonlari haqida o‘quvchilar tushuncha hosil qilishlari uchun umumiy to‘xtalib o‘tiladi. Biz yuqorida atganimzidek , doston qahramolari ijobiy va salbiyga bo‘lib o‘rgatilmaydi. Har qandan yomon odamda ham yaxshi xislatlar bo‘lishi mumkin. Masalan, Buvraxon haqida so‘z yuritlar ekan, “ Buvraxon o‘ziga bino qo‘ygan, qahri qattiq podsho, biroq uning ko‘ngilchan ekanligini ham ko‘ramiz. Buvraxon avval Kuntug‘mish va Xolbekani o‘limga mahkum etadi, keyinroq Azbarxo‘ja xiyonati tufayli mashaqqatlarga duch kelishganini eshitib, ularni afv etadi. Azbarxo‘jani jazolaydi”, – deya yakuniy xulosa chiqarishni o‘quvchi ixtiyoriga qoldiradi. Asarning bosh qahramoni bo‘lmish Kuntug‘mish ham kamchiliklardan xoli emas. U No‘g‘ay yurtiga ketayotgan bolalarni qaytarib kelishayotganda dostonda shunday jumlalar uchraydi: “Yangi bo‘lgan podsho yangi bo‘lgan bandisini to‘xtovsiz dorga tortadi”, – deb ovoza bo‘lib, yaxshi-yomon, yugruk- chobon, xurd-u kalon, qiz-u juvon ko‘chako‘ylarda, tomlarning ustiga chiqib, ko‘rmagan odam qolmadi. Bu ikkovini ko‘rib, yig‘lamagan odam bo‘lmadi. “Hay attang, dunyosi qursin, shunday yosh bachchalar o‘lib ketsa. “Xon g‘azabi – Xudo g‘azabi”, degan, chiqmasak bo‘lar ekan, chiqib alamimiz ziyoda bo‘ldi”, – deb mardumi shahar yig‘lashib, orqasidan ergasha berdilar[28.2019.33-b]. Demak, Kuntug‘mish ham boshqa podsholardan qolishmaydi: “bandisini to‘xtovsiz dorga tortadi”. “Kuntug‘mish” dostoni badiiy jihatdan nihoyatda yetuk asar. U yaxlit kompozitsiyaga ega, asarda kishini asosiy voqealardan chalg‘itadigan o‘rinlar uchramaydi, aksincha, har bir voqea, har bir epizod dostonni to‘ldiradi. Doston xalq og‘zaki ijodidagi barcha she’riy qoidalar va uslublarni o‘zida jamlagan asardir. Unda xalq dostonlarida bo‘lganidek, voqealar, sarguzashtlar, asosan, nasriy bayon etiladi, qahramonlar tavsifi, ruhiy kechinmalari she’riy yo‘l bilan ifodalanadi. Doston tili esa nihoyatda yengil va ravon. Unda rang-barang badiiy til vositalaridan unumli foydalanilgan, ayniqsa, hikmatli so‘zlar darajasiga ko‘tarilgan ayrim baytlar hech kimni e’tiborsiz qoldirmaydi: “G‘aribning ko‘nglini ovlamoq savob”, “Qilichdan seskanmas botirning tani”, “Gavharni ne bilsin ushalgan sopol”, “Zarning qadrini zargar bilar har yerda”, “Kamlikning kamoli bordir, Manmanning zavoli bordir...”, “Yaxshilarning yuzin ko‘rsang jannatdir, Yomon odam qilgan ishi minnatdir”, “O‘zingdan kattani uchratsang pir bil, O‘zingni er bilsang, birovni sher bil” va hokazo. Shuningdek, asarda o‘rni bilan ishlatilgan o‘xshatish, mubolag‘a, kinoya kabi badiiy unsurlar dostonning badiiy qimmatini oshiradi, qahramonlar qiyofasini yaxshiroq tasavvur qilishga yordam beradi. Dosto maktablarda to‘rt soatga bo‘lib o‘qitiladi va bu vaqt davomida o‘quvchilar xalq og‘zaki ijodi, doston va uning turlari, darslikda keltirilgan parcha hamda obrazlar tahlili bilan tanishadilar. O‘quvchilar dostonning umumiy sujeti bilan tanishganlaridan so‘ng o‘qituvchi ishtirokida asar kompozitsiyasi, sujeti, obrazlariga e’tibor qarasalar dostonni tushunish bilan birga, tahlil qilish ko‘nikmasiga ham ega bo‘ladilar. Dostondagi so‘z tanlash mahoratiga e’tibor qaratish shart. Chunki tahlil davomida ona tilimizning nechog‘lik boy va serjilo ekanligi namoyon bo‘ladi. Sovet davrida nashr etilgan adabiyot darsligi o‘quvchilarni har bir davrga xos xalq ijodi bilan tanishtiradi. Masalan, XIV – XVI asrlar adabiyoti bo‘limining Xalq og‘zaki ijodi qismida Amir Temur haqida latiflar (albatta, bu sovet davrida nashr etilgan darslik bo‘lgani bois tanqidiy yondashish lozim) va Alisher Navoiy haqida afsonalar keltiriladi. “Navoiy va mardikor”, “Navoiy va vazirlar”, “Oqilona javob”, “Navoiy bilan cho‘pon” kabi afsonalar Navoiyning xislatlari haqida hikoya qiladi. “Navoiy va cho‘pon”n haqidagi afsonada shoirning topqirligi, saxovatpeshaligi, adolatparvarligi namoyon bo‘ladi: “Navoiyning yoshligida oatsi o‘lib ketadi. Otasi o‘lgandan so‘ng Samarqandga borib, madrasada ta’lim oladi. Ko‘p qiyinchiliklar bilan o‘qishni tamomlab, yana o‘z shahriga qaytadi. Ot-ulovsiz piyoda yurib, bir necha kun deganda, bir tog‘ga keladi. Bu joyda bir mo‘ysafid cho‘pon bilan uchrashadi. Navoiy cho‘ponni darrov taniydi. Cho‘pon o‘zini ko‘tarib kata qilgan otasining qo‘yboqari ekan, chol ham Navoiyni tanib: “Tushimmi, o‘ngimmi?”- deb ko‘rishadi. Darrov belbog‘idan ikkita non chiqarib, Navoiyni sut bilan mehmon qiladi. Navoiy cho‘pondan: - Bu qo‘ylar kimniki? - deb so‘radi. Chol: - Bolam, bu qo‘ylarning hammasi sizniki, siz u yoqdaligingizda otangizning mollari har kimning qo;lida qolib edi. Otangiz hayot vaqtlarida ikki yuz qo‘yni sizga atab, menga topshirgan edi. Bu qo‘ylar bolalab hozir yetti yuzdan oshdi. Otangizning vasiyatini o‘z o‘rniga qo‘yganim uchun xursandman. Bu qo‘ylarni endi sizga topshiraman, – deydi. Navoiy bir kecha cho‘ponning uyida mehmon bo‘ladi. Ertasi qo‘ylardan ikki yuzini ajratib cholga beradi: - Ota, siz ham bola-chaqali odamsiz. Mana bu qo‘ylarni xizmat haqingiz uchun oling! – Cho‘pon Navoiydan juda xursand bo‘ladi. Shundan so‘ng Navoiy qoilgan besh yuz qo‘yni haydab bozorga olib ketadi. Bu qo‘ylar juda semiz bo‘lgani uchun atrofini xaridorlar o‘rab oladilar. Odamlar Navoiydan: - Qo‘yingiz necha pul? – deb so‘raydilar. Navoiy: - Falon pul. Lekin men qo‘yimni nasiyaga beraman. Shu shart bilanki, pulini podsho o‘lganda berasizlar. Shu shartimga ko‘ngan kishi bittadan yetaklab olib ketaversin! – deydi. Bozorda odamlar darrov talashib, qo‘ylarni bittadan yetaklab olib ketadilar. Shu kuni podshoning amaldorlari unga bu xabarni yetkazadilar: Ey podshohi olam, nima deysiz, bugun vozorga bir qalandarsifat yigit kelib, besh yuz qo‘yni xalqqa nasiyaga tarqatib yubordi. Pulini podsho o‘lgan kuni berasizlar, – deb sizga o‘lim tiladi – deydilar. Shunda podsho g‘azablanib: - Boringlar, o‘sha qalandarni mening huzurimga hozir qilinglarr, - deb buyurdi. Amaldorlar darrov bozorga borib Navoiyning qo‘lini orqasiga bog‘lab, podshoning qoshiga olib keldilar. Podsho qarasa yoshlikda birga o‘qigan do‘sti Navoiy ekan. Podsho Navoiyga: - Nima uchun shuncha qo‘yni xalqqa berib yubordingiz, mening o‘limimga shunchalik rozimisiz? – deydi. Shunda Navoiy: - Ey podshohim, men chakki qilganim yo‘q. sizning podsho bo‘lganingizni eshitib, qo‘ylarni talatib yubordim. Shunday ham berib yuborishim mumkin edi. Biroq ba’zi bir odamlar tekin moldan hazar qilishadi. Shuning uchun qo‘yning pulini podsho o‘lgan kuni berasizlar, deb aytdi. Endi qo‘ylarni olib ketgan odamlar: Ishqilib podshohimiz o‘lmasin. Podsho o‘lsa Navoiy pulini qistaydi”, - deb sizni duo qilib yurishadi, deydi. Navoiyning bu donoligiga podshoning zavqi kelib, uni o‘ziga vazir qilib oladi”[29.1986.256-b]. Bu afsona bo‘lib, Navoiy Samarqanddan piyoda kelmaydi va Husayn Boyqaroning o‘zi shoirni Hirotga chaqirib oladi. Biroq, bunday afsonalarni xalq orasida yurishi bejiz emas edi, ularda ma’lum bir haqiqat yashiringan bo‘ladi. Chunki A lisher Navoiy saxovatli, adolatpesha, hozirjavob yuksak aql-idrok egasi edi. XVII – XVIII asrlar va XIX asrning birinchi yarmi adabiyotida ham xalq orasida paydo bo‘lgan qo‘shiq, terma, latifalar keltirilgan. Buxoro amiri Nasrullo, Xiva xoni Asfandiyorxon, rus amaldorlaridan Nikolay haqida qo‘shiqlar va termalar berilgan bo‘lib, ularda o‘sha davrdagi xalqning mashaqqatli hayoti aks etgan. Xon va Afandi orasidagi bir suhbat aks etgan quyidagi latifada Afandining topqirligi aks etadi: “Xon Afandi bilan ovga chiqqan ekan, u “qushlarning tilini bilaman”, degan Afandiga , bir joyda boyqushlarning sayrayotganini eshitib, savol beribdi: - Boyqush nima deb sayrayapti? - Boyqush aytadiki, - debdi Afandi, - agar xon shu xilda zulm qilsa, tez kunda shahar ham mening makonimga qo‘shilib ketadi. Boyqushning makoni esa xarobalikdir”.[30.1986.173-b]. Bu bilan sen obodonchilik ishlariga e’tibor qaratmayapsan, zulming oshib boryapti, degan ma’noni tushunish mumkin. Haqiqatdan ham xonliklar davrida xalqning turmush-tarzi yaxshi bo‘lmaganligini Furqat, Avaz O‘tar, Gulxaniy, Maxmur, Turdi Farog‘iy, Zavqiy kabi shoirlarning ijodidan ham anglash mumkin. Xullas, 8-sinf adabiyot darsliklarida xalq og‘zaki ijodining o‘qitilishidan maqsad xalqning turmush tarzi, milliylikni ko‘rsatish, insonlarning orzu-umidlarini asar qahramonlari orqali ochib berish. Garchi sovet davrida adabiyot siyosat uchun xizmat qilib, ma’lum mafkurani singdirish uchun xizmat qilgan bo‘lsa-da, darsliklarga kiritilgan asarlarning badiiy qimmatini inkor etib bo‘lmaydi. 2.2. ADABIYOT DARSLIKLARIDA BERILGAN MUMTOZ ADABIYOTI NAMOYONDALARI ASARLARINING QIYOSIY-TIPOLOGIK TAHLILI Adabiyot tarixini o‘qi tish tilimizning lug‘at tarkibi o‘zgarganligi bois aksariyat hollarda qiyinchilik tug‘diradi. Biz yuqorida ta’kidlaganimizdek, sovet davrida nashr etilgan adabiyot darsligining asosini mumtoz adabiyot davri namoyandalarining asarlari tashkil qiladi. Darslikning XIV-XVI asrlar adabiyoti bo‘limida Xorazmiy, Qutb, Durbek, Atoyi, Sakkokiy, Lutfiy, Alisher Navoiy, Zahiriddin Muhammad Bobur hayoti va ijodi, asarlari xususida so‘z yuritiladi. XVII-XVIII asrlar va XIX asrning birinchi yarmi adabiyoti bo‘limida esa kirish mashg‘ulotidan so‘ng Turdi Farog‘iy, Gulxaniy, Maxmur, Uvaysiy, Nodira, Munis Xorazmiy, Ogahiy haqida to‘xtalib o‘tilgan. XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asr boshlari adabiyoti bo‘limida Muqimiy, Furqat, Avaz O‘tar, Zavqiy kabi ijodkorlarning hayoti haqida ba’zi ma’lumotlar va asarlaridan parcha keltirib o‘tilgan. Sovet davrida adabiyot darslari katta hajmda o‘qitilar ekan, deya noto‘g‘ri xulosaga kelishdan saqlanish kerak. Chunki yuqorida nomlari keltirilgan ijodkorlardan ko‘pchiligining faqat asarlaridan parcha, she’rlaridan namunalar keltirilgan, xolos. Ammo mana shunday tarzda asarlaridan parchalar berib borilishi ham o‘quvchilarda shunday ijodkorlar bor ekan, - degan fikr uyg‘otadi. Natijada darslikda berilgan asari qiziq bo‘lsa, uni qiziqtira olsa, boshqa asarlarini ham izlab topib o‘qiydi. Mana shu tarzda ijodkorlarning asararidan namunalar berib borish hozirgi kunda 11-sinflar uchun mo‘ljallangan adabiyot darsligida qayta yo‘lga qo‘yilgan. O‘quvchilar mustaqillik yillarida ijod qilayotgan zamondosh shoir va yozuvchilarning asarlaridan namunalar o‘qiydilar. Hozirgi kunda ham badiiy ijod yashayotganini, o‘sib rivojlanayotganini anglaydilar. 2019-yilda nashr etilgan adabiyot darsligida Lutfiy, Alisher Navoiy, Nodira hayoti va ijodi berilgan (2014-yilgi nashrida Yusuf Xos Hojib ijodi ham kiritilga edi. Ijodkor asari 11-sinf adabiyot darligiga kiritilib, 8-sinflar uchun mo‘ljallangan darslikdan chiqarilgan). Mumtoz adabiyotimiz namoyandalari asarlarini o‘qitish adabiyot o‘qituvchisidan ko‘p mashaqqat talab etadi. Shu bois o‘qitishda bir qancha metodlardan foydalanish mumkin. Birinchisi sharhlab o‘rganish metodi bo‘lib, asarni tushunishda yaxshi samara beradi. Qadim zamonlardan buyon ilmiy o‘rganishda keng qo‘llanib kelingan usullardan biri sharhlab o‘rganishdir. “Sharh” arabcha so‘z bo‘lib ochish, bayon etish, oshkor qilish kabi ma’nolarni anglatadi. Navoiy asarlari lug‘atida esa sharh aylamak, izohlamoq tarzida bayon etilgan. Ba’zi manbalarda sharh tavsifga o‘xshab ketishi, bu atama garchi sharh bilan ma’nodosh bo‘lsa-da, lekin u kengroq mazmunni anglatishi qayd etiladi. Yevropa ilmiy atamashunosligida sharh tushunchasi hamma vaqt ham bir xil ma’noni ifoda etmagan. Masalan, sharh so‘ziga rus adabiyotshunosligida komentariy atamasi to‘g‘ri kelib, u bayon etish kabi ma’nolardan tashqari, keng ma’noda, ya’ni ilmiy tadqiqot xarakteridagi ishlarga nisbatan ham qo‘llaniladi. Tajribali o‘qituvchilarning fikricha, sharhlab o‘qitish orqali, biror asar matnini izohlash jarayonida o‘quvchilar notanish so‘z ma’nosi bilan, ayrim so‘zlarning ko‘chma ma’nosi yoki bir so‘zning bir necha xil ma’nolari bilan tanishadilar. Tarixiy-badiiy asarlarni o‘rganish orqali arxaik shevaga xos, arab fors tilidan kirgan so‘zlar ma’nosi oydinlashadi, o‘quvchilar ko‘z o‘ngida o‘tmish madaniyati oydinlashadi. Ba’zan darsda mavzuni badiiy asar nomini sharhlashdan boshlashga to‘g‘ri keladi. Masalan, 8-sinf adabiyot darsligida Turdi Farog‘iyning she’rlarini o‘rgatishda (sovet davridagi nashrda mavjud) u yashagan davr haqida ikki og‘iz gapirishdan boshlash zarur. Chunki o‘quvchi o‘sha davrga kirsa darsning mazmundorligi ortadi. Boburning “Boburnoma”, Gulxaniyning “Zarbulmasal”, Maxmurning “Hapalak” asarlarini sharhlashda ham xuddi shu yo‘lni tutish mumkin. Sovet davrida nashr etilgan 8-sinf adabiyot darsligida Bobur hayoti va ijodi, “Boburnoma” asari o‘qitilgan. Biz shoh va shoir hayotining berilishi xususida birinchi boda to‘xtalgan edik. Bobur o‘z asarida tarixiy voqealar haqida ma’lumot berish bilan birga, shu voqealarning ishtirokchisi sifatida o‘quvchi ko‘z oldida gavdalanadi. U shoh sifatida o‘lkalarda qattiqqo‘llik siyosatini olib boradi, jangdan bosh tortgan bir necha yigitning burnini teshadi, asir tushganlardan bir qismini o‘ldiradi. Shu bilan birga, u kishilarga marhamat va shafqat ham ko‘rsatdi. Bobur beva-bechoralarni talagan Xisravshohni qoralaydi; birovning bir ko‘za yog‘ini o‘g‘irlagan bir yigitni tayoq bilan urdiradi; ayrim vaqtlarda yigitlari bilan goh yayov, goh otliq yurib, mashaqqat chekadi. “Boburnoma”ni o‘rganish mobaynida o‘quvchilar murabbiy ko‘magiga muhtoj bo‘ladilar. Zero, buyuk donishmand Abu Nasr Forobiy ta’kidlaganidek, “Insoniy vujuddan maqsad – eng oliy baxt-saodatga erishuvdir. Baxt-saodatlarga erishuv va tug‘ma qobiliyatlarning rivojlanishi o‘z- o‘zicha bo‘lavermaydi, balki bu masalada qandaydir muallim yoki rahbarga mutojlik tug‘iladi”[31.1999.208-b]. O‘qituvchi turli xil innavatsion texnologiyalardan foydalanib, yangi ma’lumotlar asosida dars o‘tsa, ta’limda ko‘zlangan maqsadga erishgan bo‘ladi. Asarni o‘qishda miniaturalardan foydalanib, ovozli tasma orqali “Boburnoma”dan parcha havola etilsa yoki bunday imkoniyatga ega bo‘lmasa, asarning o‘zidan ba’zi joylarni o‘qib bersa, o‘quvchilarda qiziqish ortadi. “Boburnoma” haqida ma’lumot berganda o‘qituvchi shunga erishishi kerakki, o‘quvchi Boburni ham olim, ham donishmand shoir, ham xo‘jalik ishlariga va obodonchilikka katta ahamiiyat bergan, ham ilm-fan, san’at va adabiyot ahllariga muruvvatli kishi sifatida tasavvur etsin. Hozirda amalda bo‘lgan darsliklarning 10-sinfida Bobur va “Boburnoma” asari o‘qitiladi. Sovet davrida 8-sinflar uchun mo‘ljallangan darslikka kiritilgan ko‘plab ijodkorlar mustaqillik yillarida yoki yuqori, yo bo‘lmasa kichik maktab yoshidagi o‘quvchilarga o‘qitiladi. Atoyi, Turdi Farog‘iy hayoti va ijodi 10-sinfda, Lutfiy, Nodira hayoti va ijodi 8-sinfda, Bobur 5-, 10-, 11-sinflarda, Gulxaniy, Avaz O‘tar 6-sinfda, Uvaysiy va Zavqiy 7-sinfda, Ogahiy va Furqat 9-sinfda, Muqimiy, 5-, 6 sinflarda va nihoyat, Alisher Navoiy barcha sinflarda o‘qitiladi. Qolgan ijodkorlar esa maktabda adabiyot darslarida o‘tilmaydi. Nodira hayoti va ijodi sovet davrida nashr etilgan darslikda “Shoiralar” mavzusi ostida o‘rgatilgan. Uvaysiy va Nodira ijodi bor-yo‘g‘i bir sahifada aks etgan. Jumladan, Nodira haqida shunday deyiladi: “Nodira ham iste’dodli shoiralardan bo‘lgan. Uning asl ismi Komila bo‘lib, andijonlik Rahmonqulbek degan amaldoorning qizi edi. Amir Umarxon 1806-yilda unga uylanadi. Nodira ko‘pgina go‘zal she’rlar yaratib, chin sevgi va sadoqartni, ma’rifatni kuyladi, tarkidunyochilik va badbinlikni qattiq qoraladi. Nodiraning ayrim she’rlari ashula qilib aytiladi. …ba’zi doiralarning xotin-qizlarga past nazar bilan qarashi, o‘zaro feodal urushlarning dahshati va boshqalar Nodiraning ijodida ham qayg‘u-alam motivlarini vujudga keltirgan edi. Shunga ko‘ra u bir she’rida: Qorong‘u bo‘ldi olam dudi ohimning savolidin, Ki farq etmas munajjim ro‘zi ravshan birla-shomimni , - deydi. Nodiraning taqdiri foijiali bo‘ldi: 1842-yilda Buxora amiri Nasrullaxon Qo‘qonga bostirib kirib, Nodiraning ikki o‘g‘li va nevarasi bilan birga o‘ldiradi. Shuni ham ta’kidlash kerakki, saroy muhiti va adabiyotining Nodira, Uvaysiy, Mahzuna kabi shoiralarga salbiy ta’siri ularning ijodida g‘oyaviy-tematik torlik hamda taqlidchilik kabi nuqsonlarni vujudga keltirgan edi”[32.1986.180-b]. Ko‘rib o‘tganimizdek, shoira hayoti faqat qora kunlarga chirmab tasvirlanadi va ijodida ham shu jihat bo‘rtib ko‘rsatiladi. Xonlikar davrida biqiq hayot sabab shoiralar hayotida mazmuniy torlik va taqlidchilik mavjudligi ko‘rsatiladi. Ammo mustaqillik yillarida nashr etilgan adabiyot darsliklaridagi Uvaysiy va Nodiraning g‘azallari, Uvaysiyninng chistonlari mazmuniy jihatdan yetuk, nodir she’rlar ekanligini ko‘rsatadi. “taqlidchilik” deya baholangan nazira va tatabbu bog‘lash an’anasi mumtoz adabiyotda mavjudligini N.Mallayev oliy o‘quv yutlari uchun mo‘ljallangan kitoblarida e’tirof etsa-da, darslikda nega bunday yo‘ldan borganligi bizga qorong‘u. Lekin shu narsa ma’lumki, shoiralar hayoti va ijodiga bunday baho brilishi xonliklar tuzumini qoralash, o‘quvchilarda saroy muhitiga nisbatan nafrat uyg‘otish. Majmuada esa “Eshit”, “Shayx”, “Aylagach” radifli g‘azallari beriladi. “Eshit” radifli g‘azali hozirda amalda bo‘lgan 8-sinf adabiyot darsligida ham mavjud bo‘lib, ham ilohiy, ham majoziy ishq kuylangan g‘azal hisoblanadi. “Shayx” radifli g‘azali esa Navoiyning shu mavzudagi g‘azali kabi shayxning ikkyuzlamachiligi, ishqining haqiqiy emasligi haqida yozilgan. “Aylagach” radifli g‘azali esa kuyga solingan qo‘shiqday aytiladi, shoiraning so‘z tanlash mahorati yuqori ekanligidan dalolat beradi: Ketdi hushum ul parivash jilva og‘oz aylagach, O‘rtadi jon pardasin mutrib navo soz aylagach. Tong emas qilsa yuzi mashshotani bedast-u po, Ayladi oyinani suv, chehra pardoz aylagach…[33.1986.164-b] Hozirda maktabda o‘qitilayotgan darslikda esashoira hayoti va ijodi batafsil beriladi. “ Nodira – XIX asrning birinchi yarmida ijod qilgan taniqli o‘zbek shoirasi. Uning asl ismi Mohlaroyim bo‘lib, Nodira – adabiy taxallusi. Bundan tashqari, Komila taxallusi bilan ham o‘zbekcha she’rlar bitgani ma’lum. Bu qalam sohibasi – zullisonayn (ikki tilda ijod qilgan) shoiralarimizdan. Fors-tojik lisonidagi asarlarini Maknuna taxallusi bilan yozgan. U ijod qilgan davrda Qo‘qon adabiy muhitida o‘zbek va fors-tojik tillarida badiiy asarlar yaratish qariyb teng darajada edi. Nodira 1792-yili Andijonda tavallud topgan. U Andijon hokimi Rahmonqul otaliqning qizi. Nodiraning ota-onasi buyuk Sohibqiron Amir Temur xonadoniga mansub edi. Buni uning ushbu baytlaridan ham bilib olish mumkin: Siyodat xonadoni, shohi Bobur nasli pokimen, Xudoyo, rahmat ayla barcha ajdodi izomimni. Nodiraning onasi – Oyshabegim qizining soliha farzand, komila shaxs bo‘lib yetishuviga ko‘p hissa qo‘shdi. Bo‘lg‘usi shoira zamona xoni oilasiga yaqin qarindosh bo‘lgan xonadonda voyaga yetdi. Rahmonqul otaliq Qo‘qon xoni Olimxonning tog‘asi edi. Shuning uchun 1807-yili Olimxon ukasi Umarxonni tog‘asining qizi Mohlaroyimga uylantirdi. Umarxon Marg‘ilon begi lavozimiga tayinlanganidan keyin oilasini shu shaharga olib ketdi. Oradan uch yil o‘tib, ya’ni 1810-yili Qo‘qon xoni, ya’ni Nodiraning qaynakasi Olimxon qatl etildi. Uning taxtiga ukasi Umarxon o‘tirdi. Shoiraning bundan keyingi hayoti mamlakat poytaxti bo‘lgan shu shaharda – xon saroyida kechdi. Bu uning ijod bilan muntazam va unumli shug‘ullanishi, o‘zidan oldingi turkiy va forsiy shoirlar asarlarini qunt bilan o‘rganishi, ular an’analarini o‘zlashtirib, izchil davom ettirishi uchun qulay sharoit yaratdi. Shoira yashagan zamonda Qo‘qon adabiy muhiti gullabyashnagan edi. Umarxon uning umr yo‘ldoshi, mamlakat rahbarigina emas, ustoz shoir ham edi. U Amiriy taxallusi bilan she’rlar ijod qilar, shoir sifatida mashhur edi. Tarix takrorlanadi , degan gap bor. O‘xshash yerini qarangki, Nodira va Zulfiyaning turmushi ham qariyb bir xil kechdi. Ya’ni Nodira 30 yoshligida, Zulfiya esa 29 yoshida umr yo‘ldoshidan ayrildi. Bu ayriliq tabiiy ravishda ana shu ikki shoira ijodida hijron motivini asosiy yo‘nalishga aylantirdi. Nodira va Zulfiya faqat adabiyotimizdagina emas, umuman, hayotda ham o‘zbek ayolining vafo va sadoqati timsoli bo‘lib tarixda qoldi. Nodira ijodi haqida gap ketar ekan, yana bir nozik jihatni sedan chiqarmaslik kerak. Yor timsolida zimdan Alloh ko‘zda tutilishini, bu o‘zbek mumtoz g‘azaliyotida an’anaviy bir hodisa ekanini yaxshi bilasiz. modomiki, yor Xudo ekan, uning jinsi ma’lum emas. Aksar erkak shoirlar yor deganda go‘zal bir qizni ko‘z oldilariga keltirib, uning chiroyini – qaddi- qomati, beli, sochi, yuzi, yonog‘i, ko‘zi, qoshi va hokazolarini qalamga olgan, bu borada bisotidagi bor yaxshi so‘z-u ifoda-yu tasvirlarini ishga solgan. Bu mantiqan o‘zini oqlagan. Chunki Alloh – husn shohi, ya’ni go‘zallikning eng oliy namunasi, uni har qancha ta’riflasangiz ham, kamlik qilaveradi. Biroq endi shoira yozgan g‘azal yo boshqa kichik lirik janrlar namunalarida yor timsoliga munosabat biroz o‘zgaradi. Birinchidan, ancha umumiylashadi, ya’ni endi uni xushro‘y bir qiz sifatida tasvirlab bo‘lmay qoladi. Ikkinchidan, g‘azal janri an’anasiga ko‘ra, lirik qahramon – oshiq tarzida namoyon bo‘ladi, erkak shoirlar yozgan asarlar mantiqan ma’shuqaga bag‘ishlanadi, shoiralar qalamiga mansub satrlarda lirik qahramon oshiqqa aylanadi va g‘azal endi ma’shuqaga emas, balki ma’shuqqa bag‘ishlanadi, shuning uchun shoiralar qalamiga mansub g‘azallarda yorning uzun sochi, ingichka beli, qalam qoshi, uzun kipriklari... maqtalavermaydi. Uchinchidan, shoiralar yor(ya’ni ma’shuq)ni shunday umumiy tarzda tasvirlashi kerakki, undan Allohga ishora uzoqlashib ketmasin. Nodira ijodi bu talablarga to‘la javob beradi. Uning “Eshit” radifli g‘azalida bir yo‘la ham Amir Umarxon, ham Yaratganga ishora borligini sezish qiyin emas. Bu matla’dayoq ko‘zga tashlanadi: Doda keldim, ey salotin sarvari, dodim eshit, Sen shah-u, men benavo, lutf ayla, faryodim eshit. Chindan ham, xonni ham “ salotin sarvari” (podshohlar boshlig‘i), ma’shuqini “ shah” deyishi, o‘zini “ benavo” hisoblashi mumkin, bu ta’riflar, Xudoga qaratilgan, deb hisoblansa ham, bo‘laveradi. G‘azal davomidagi “sarvi ozodim”, “sarvi nozim”, “parizodim”, “tab’i noshodim” undalmalari ham xuddi shunday tarzda bir yo‘la ikki obyektga qaratilgan holda qo‘llangan. Kelki, bir soat seni ko‘rmoq uchun mushtoqmen, Telba bo‘ldim sendin ayru, ey parizodim, eshit, – bayti esa she’rni yana-da hayotiyroq qilib, uning insoniy muhabbatga daxldorligini kuchaytirgan. Nodira asarlari mumtoz shoiralarimiz ijodiyotining ana shunday o‘ziga xosliklari borligini, ularni nozik tushunish zaruratini ko‘rsatib turibdi… Nodira chekkan g‘am, kulfat-u hijron azob-uqubatlari yetmagandek, o‘zi va o‘g‘illarining hayoti ham fojiali yakun topdi. 1842-yili Buxoro amiri Nasrulloxon lashkar tortib kelib, Qo‘qonni bosib oldi. Uning buyrug‘i bilan Nodiraning o‘zi ham, uning o‘g‘illari Muhammadalixon, Sulton Mahmudxon ham, nevaralari ham vahshiyona qatl etildi.Nodiradan xalqimizga ikki devon qoldi. Nisbatan to‘la deb hisoblanadigan turkiy devonida 189 g‘azal mavjud. Ulardan ayrimlari tojikcha. Forsiy she’rlari “Devoni Maknuna”da jamlangan… Nodira ijodi o‘zidan keyingi ko‘plab shoirlar uchun mahorat maktabi bo‘lib xizmat qildi. Zokirjon Furqatning ayrim she’rlari aynan ana shu shoira asarlariga nazira (o‘xshatma) tarzida dunyoga kelgan. XX asrda Nodira haqida drama sahnaga qo‘yildi, badiiy film ishlandi. Uning nomiga san’at va ta’lim maskanlari, ko‘chalar qo‘yilgan”[34.2019.44-b]. Darslikdagi ma’lumotlarni qisqartirishlab berdik. Ma’lumotlar xuddi hikoya so‘zlangani kabi ravon tilda beriladi. Uning ajdodlari kim ekanligi bir bayt orqali aytib o‘tiladi. G‘azallarining vazni, taqte’si, tushunarsiz so‘zlari sharhlanadi. “Kel, dahrni imtihon etib ket” deb boshlanuvchi g‘azalda muayyan ma’noda shoiraning badiiy-tab’iy (est е tik) dasturi, ya’ni o‘z oldiga qo‘ygan maqsad-muddaolari bayon etilgan. Shoira hayot har bir inson uchun bir imtihon ekaniga urg‘u b е ryapti. G‘azalda garchi: “Dunyoni imtihon etib k е t” , – d е yilgan bo‘lsa ham, kishi dunyoni imtihon qilmasligini, aksincha, bu y е rda dunyo shaxsni imtihondan o‘tkazishi ko‘zda tutilayotganini anglab olish k е rak. Dunyo imtihonidan o‘tish uchun jahonni sayr etish, chuqurroq ma’noda aytilsa, uni o‘rganish lozim. Ammo endi b е dard (b е g‘am, b е parvo, loqayd) odamlar ham – ko‘p. Ular kishiga jafo y е tkazadi. Bunga faryod ch е kib, fig‘on etishga ham to‘g‘ri k е lishi mumkin. Modomiki, o‘zingni dunyo chamanining bulbuli d е b hisoblasang, endi gul shoxida in qurishing zarur. Bu da’vat insonni hayotda yuksak pog‘onalarni ko‘zlab yashashga undaydi. Dunyo – hayratxona. Uning sir-sinoati, go‘zalligi, jozibasidan zavq olish k е rak. Shu bilan birga, hayot – vaqtincha (b е vafo). Shuning uchun unga ko‘p ham bog‘lanmasdan, undan yuksakroq narsaga (Allohga) muhabbat qo‘ygan oshiqlarga ergashish lozim. Chunki inson bu dunyoda aniq maqsad bilan, unga intilib yashashi zarur. Biroq Allohga ishqni hammaga oshkor qilav е rish shart emas. Modomiki, ishq yo‘liga kirgan bo‘lsang, endi ko‘zlaringdan dur sochishing k е rak. Bu y е rda dur, aslida, ko‘z yoshi ma’nosida k е lgan. Biroq zimdan aytilyaptiki, shoira ishq yo‘lida (d е mak, hayotda) ko‘rganlarini dur kabi sochishi (asarlar yaratishi) zarur. Garchi sovet davrida nashr etilgan darslikda ijodkorlar she’rlari davr talabidan kelib chiqqan holda podshohlikni qoralash, boylarning xudbinligi, shayxlarning soxtaligi, oddiy xalqning cheksiz azobda ekanligini ko‘rsarish uchun bir vosita sifatida tahlil qilinsa-da, Navoiy va Bobur ijodi xususida so‘z ketganda ularning poetik mahorati alohida mavzu sifatida o‘qitilgan. Jumladan, Bobur ijodiyotining nozik qirralari ochib beriladi: “Bobur Lutfiy va Navoiy kabi buyuk so‘z san’atkorlarining poetik mahoratidan ta’lim olib, ularning an’analarini davom ettirgan va rivojlantirgan ustoz shoirlardan biridir. Uning she’rlarida o‘y va fikr, his va tuyg‘u, tasvir va tavsif, so‘z va musiqiylik bir-biri bilan uzviy bog‘lanib ketadi. Shoir tasvir obyektiga muvofiq so‘z tanlaydi, turli xil his-tuyg‘uga moslab mazn ishlatadi, ichki qofiya, intonnatsiya va boshqalardan mohirlik bilan foydalanadi. Boburning “Labing bag‘rimni qon qildi”, “Sabo , ul gul harimig‘a guzar qil” misralari bilan boshlanuvchi g‘azallari nihoyatda soda, ravon va musiqiydir. Bobur o‘z she’rlarida turli tasviriy san’at – usul va badiiy til vositalarini ishlatadi. U, ayniqsa, poetik tilga kata e’tibor beradi, xalq maqollari va ta’birlaridan, xalq tilining leksik boyliklaridan, omonim, sinonim so‘zlardanmohirlik bilan foydalanib, she’rlarining badiiyligi va mazmunining ta’sirchanligini oshiradi. Masalan, shoir yorga intizor bo‘lgan oshiqning iztirobini tasvirlash uchun xalqning “yo‘lida ko‘zim to‘rt bo‘ldi” ta’birini misraga singdirib, quyidagi baytni yaratgan: Bobur, bo‘lub turur ikki ko‘zim yo‘lida to‘rt, Kelsa ne bo‘ldi, qoshimga bir-bir manga-manga. Xalq og‘zaki ijodidan yaxshi xabardor Bobur o‘zbek tilining nozik qirralaridan foydalangan holda so‘z o‘yini qilib, xuddi Amiriy, Lutfiy, Navoiy singari ajoyib tuyuqlar yaratgan: Qaddimni firoq mehnati yo qildi (yoydek qildi), Ko‘nglum g‘am-u anduh o‘tig‘a yoqildi (kuydi). Holimni, sabog‘a aytib erdim, ey gul, Bilmon sanga sharh qilmadi, yo qildi (yoki qildi). E’tiborli jihati shundaki, Bobur so‘z o‘yinidan faqat tuyuqlarda emas, balki boshqa janrga mansub asarlarida ham mahorat bilan foydalangan. Masalan, quyidagi baytlarda tajnisning go‘zal namunalarini uchratishimiz mumkin: To oq yuzi yiroq tushti, Ikki ko‘zim ichra oq tushti. Ul yoq agar yoshursa yuz oh, Ag‘yorga gar ko‘runsa, yuz voh. Soching shikastida bordur shikasta ko‘ngullar, Ko‘ngullar ochilur, ochilsa ul qaro soching. Bu dunyoda farah yo‘qtur, meni mahzung‘a jononsiz, Jahondin kim desun billah kerakmas menga jon onsiz. va boshqalar”[35.1986.135-b]. Shunga o‘xshash tarzda Boburning talmeh, takrir, tashbeh qo‘llanilgan baytlari, radif va qofiya olingan so‘zning musiqiyligi aks etgan misralari tahlil qilinadi. Boburda ham Navoiydagi kabi faxriya mavjud bo‘lib, agar Hofiz va Salmon Sovajiy kabi buyuk shoirlar tirik bo‘lganda edi, mening she’rlarimni taqdirlar, ularning yuksakligini e’tirof qilar edilar deydi: Iroq-u Forsg‘a gar yetsa she’ring seni, ey Bobur, Ani hifz etgusi Hofiz, musallam tutkusi Salmon. Navoiyning bunday faxriyasi 10-sinf adabiyot darsligida berilgan bo‘lib, undan “ shoirning ko‘plab g‘azallari to‘qqiz, o‘n bir va o‘n uch baytdan iborat. Ammo ular yetti baytdan kam («o‘ksuk») emas. Buni shoir boshqa bir hodisa bilan qiyoslaydi. Modomiki, osmon (gardun) yetti qavatdan iborat ekan, ularning har bir qavati uchun shoirning g‘azallari o‘sha martabaga mos va munosibdir”, - degan xulosa chiqadi. Shunga o‘xshash mumtoz asarlarni sharhlash quyidagi qismlardan iborat bo‘ladi. 1.Lingivistik sharh . (Tushunilishi qiyin so‘zlar, ma’nosi notanish va noaniq so‘zlar izohi). Sharhning bu turini quyidagi so‘zlar qamrab oladi: arxaik so‘zlar, tarixiy so‘zlar, dialektizm, arab-fors so‘zlar izohi. So‘zlarni shu tarzda izohlash uning qaysi tilga mansubligi haqida ham ma’lumot beradi. 2.Tarixiy- milliy sharh. Bu xil sharhda qadimiy milliy urf – odatlar, an’analar, udumlar bilan bog‘liq bo‘lgan an’analar izohlanadi. 3.Tarixiy-adabiy sharh. Bunda adabiy asarlardagi tarixiy davr bilan bog‘liq an’analar izohlanadi. Bundan tashqari asarlarni sharhlashda yana quyidagi turkum so‘zlar izohi bo‘lishi mumkin: Geografik joy nomlari, Badiiy asardagi tarixiy shaxslar, ular haqidagi qo‘shimcha ma’lumotlar, xalq maqollari, iboralar va tasviriy vositalar, qahramonlarning ismi, tashqi qiyofasi, kiyim boshi, buyumlari, son bilan ifodalangan so‘z va iboralar va hakozolar. Shuningdek, mumtoz asarlarni o‘qitishda berilayotgan asarning Zamonaviy variantini izlash metodidan ham foydalanish mumkin. Bu metod asosan g‘azal va ruboiy janridagi asarlar uchun ahamiyatlidir. Avom ishqi kuylangan she’rlarda oshiq, ma’shuqa, raqib obrazlari yoki bo‘lmasa ko‘zining qaroligi soching sumbulligi va yorning turli a’zolarini ta’riflash kabi misollarga zamonaviy she’riyatda ham mumtoz she’riyatda ham juda ko‘plab misollar keltirish mumkin. Ushbu metodni doirasi cheklangan ya’ni har bir darsda ish bermasligi mumkin ammo o‘rnida foydalansa bo‘ladi. Masalan “Hayrat ul-abror ” dostonidagi “to‘g‘rilik va egrilik” haqidagi parchaga mos ravishda o‘quvchilar hayotida uchraydigan voqealarni misol qilsa bo‘ladi. Milliylik metodi – an’ana qadriyatlarni unutmagan holda ish ko‘rish metodi, ya’ni mumtoz asarlar yaratilgan davrda o‘quvchilar uni qanday o‘rgangan, qay tartibda o‘rgangan. Agar u davr murakkablik qilsa, Jadid bobolarimiz qoldirgan ilmiy merosdagi metodlar ham milliy metodga tayanch bo‘la oladi. Masalan, Xojaning “Miftoh ul-adl” asarini o‘tish jarayonida berilgan hikoyatlarga tayangan holda tariximizda o‘tgan shohlarimizning olib borgan siyosatlari haqida qisqacha to‘xtalish yoki bo‘lmasa ishqiy mavzudagi g‘azallardagi xalqimizga xos ibo- hayo, ayollarga hurmat, shukronalik kabi jihatlar to‘g‘risida o‘quvchini fikrlashga undaydigan ma’lumot keltirish dars saviyasini oshiradi. Audio-video vositalarini qo‘llash metodi - mumtoz she’riy asarlarning juda ko‘pchiligi qo‘shiqqa aylanib ulgurgani sir emas. Ammo bu metodni farqli jihati shundaki, bunda o‘quvchilar aruz ilmidan o‘rganganlarini hisobga olgan holatda o‘zlari uyda ovoz yozish moslamasi (bu o‘rinda telefon ovoz yozishi nazarda tutilmoqda) orqali tayyorlab kelishadi.Eng chiroyli o‘qilgan asar rag‘batlantiriladi. Qo‘shimcha sifatida bugungi kunda odatga aylangan darsda notiqlar tomonidan maromiga yetkazib o‘qilgan asarlar ham eshittirilsa o‘quvchilarda ancha ko‘nikma hosil bo‘ladi. 2.3.ADABIYOT DARSLIKLARIDA BERILGAN JAHON ADABIYOTI NAMOYONDALARI ASARLARINING QIYOSIY-TIPOLOGIK TAHLILI Jahon adabiyoti namoyandalari, ularning yozgan asarlarini o‘qitish o‘quvchilarga boshqa mamlakatlar turmush tarzi, milliyligi, urf-odatlari xususida xabardor bo‘lish imkonini beradi. Inson boshqa xalqlar hayoti bilan tanishgandagina o‘z hayotiga chetdan turib nazar tashlash imkoniga ega bo‘ladi. Ularning yutuqlaridan o‘z hayotidagi kamchliklarni tuzatishda, kamchiliklaridan esa xulosa chiqarishga odatlanadi. Qiyosiy adabiyot kontekstida dunyo adabiyotining o‘rni adabiy tanqidchilarning turli muhokamalariga sabab bo‘lib kelmoqda. Muayyan mamlakatning mintalitetiga mos kelmaydigan g‘arb yoki sharq adabiyoti namunalarida ilgari surilgan g‘oyalarning o‘quvchilar ongiga ta'sir qilishini hisobga olgan holda, darsliklar kontentini tuzish juda muhim vazifa hisoblanadi. Bundan tashq ari, jahon adabiyoti namunalarini mahalliy va global miqyosda uyg‘unlashtirilgan metodologiyadan foydalanish va o‘quvchilar uchun maqbul yondoshuvni taqdim etish jarayonida qiyinchiliklarga duch kelinayotgani tabiiy. Agar mavzu o‘quvchi yoshiga mos, milliy mintalitetga xos tarzda tanlansa, madaniyatlar aro yaqinlikka, o‘quvchi tasavvur doirasining kengayishi va xayolan dunyoning qaysidir chekkasida yashash imkoniyati beriladi. Tsvetan Todorov “Adabiyot nima uchun?” nomli asarida maktab yoshiga to‘lmasdan oldinroq kitoblar olamiga oshno bo‘lgani haqida yozadi: “Ilk xotiralarim kitoblar qurshovida bo‘lgan paytim bilan bog‘liq. Uyimizda kitoblar juda ko‘p bo‘lardi. Bolalar adabiyotining klassik durdonalaridan “Arab oqshomlari”, “Aka-uka Grim va Anderson ertaklari”, “Tom Soyer”, “Oliver Tvist” asarlarini takror o‘qirdim”[36.2007.13-b]. Todorov adabiyotga bo‘lgan muhabbatini kitob sahifalari va ulardagi satrlarga asir bo‘lgani bilan izohlaydi. Todorov muayyan mintaqaviy matnni o‘qish orqali hudud bilan yaqinlik, umumiy muhit va mahalliy kontekst bilan tanishish imkoniyatini berishini isbotlab berdi. “O‘quvchining shaxslik sifatlarini shakllantirishda adabiyot fani hal qiluvchi ahamiyatga ega. Yozuvchining ijod dunyosiga kirishi va shu orqali bola ongi va didini o‘stirish asosiy maqsad hisoblanadi. Darslik va majmualardan o‘rin olgan o‘zbek va jahon adabiyoti durdonalarining o‘quvchi fikrini boyitish va hissiyotlarni tarbiyalashda ahamiyatlidir”[37.2018.36-b]. Asosiy masala faqat milliy adabiyotning o‘qitilishida emas. Muammo sinflardagi “Adabiyot” darsliklarida “Jahon adabiyoti namunalari qay tarzda berilgan?” “Ularning yoshi va dunyoqarashiga mosmi?” kabi savollarga javob topish bilan bog‘liq. Jahon adabiyoti sovet davrida nashr etilgan adabiyot darsligida qardosh xalqlar adabiyoti sifatida o‘rganilib Jomiy, Fuzuliy, Bedil, A.S.Pushkin, T.G.Shevchenko, Mirzo Fatali Oxundov, Ahmad Donish, Berdaq, Abay, Abdulla To‘qay ijodi xususida ma’lumot berilib, asarlaridan parchalar keltirilgan. Masalan, Bedil ijodi haqida neytral baho beriladi. Uning ijodi hech qanday ijtimoiy-siyosiy qonuniyatlarga bo‘sundirilmaydi: “...Bedilning “Chor unsur” asari avtobiografik xarakterda bo‘lib, unda bolalik, o‘smirlik, yigitlik va qarilik davri haqida fikr yuritiladi. Movarounnahr haqida ham qiziqarli ma’lumotlar beradi, ota- bobolarining Movarounnahrdan Hindistonga ko‘chib kelganini qayd etadi. ...Bedil asarlari chuqur falsafiy fikr va mushohadalarga boy shuning uchun ham u “Abulmaoniy – “Ma’nolarning otasi” deb atalgan...”[38.1986.183-b] Maxtumli haqida so‘z borar ekan uning ijodi ham o‘zbek ijodkorlari kabi mafkuradan chetda tahlil qilinmaydi: “Maxtumquli o‘z she’rlarida xon va amaaldorlarning adolatsizligi, poraxo‘rligi, va yulg‘ichligini, din-shariat boshliqlarining insofsizligini qattiq tanqid qiladi: Sipohiy barisi poraxo‘r bo‘ldi, Shoh oldida odil vazir qolmadi. Shohlarda qolmadi hukmi adolat, Bir pul uchun mufti berar rivoyat”. Ammo shoirning she’rlaridagi mardlik, halollik, to‘g‘rilik, mushfiqlik kabi olijanob insoniy fazilatlarni inkor qilib bo‘lmaydi: “Mard o‘g‘lidir, elga yozar dasturxon, To‘g‘ri so;z ustida berar shirin jon. Umrini o‘tkazar, aytmaydi yolg‘on, Jahd aylab, yolg‘on so‘z aytguvchi bo‘lma”[39.1986.186-b]. Uning “Egri erdan to‘g‘ri it ham yaxshidir”, “Adabning yaxshisi – kattani siyla”, “Og‘zi olalik obro‘li elga yarashmas” kabi hikmatli so‘zlari xalq maqollariga aylanib ketgan. Maxtumquli haqida hozirda amalda bo‘lgan 7-sinf adabiyot darsligiga kiritilgan bo‘lib, mazmuni va yod olish uchun berilgan she’rlari jihatidan sovet davrida nashr tilgan darslikdan tubdan farq qiladi. Muhammad Fuzuliy ijodi tadqiqot obyekti sifatida tanlangan har ikki darslikda keltirilgani bois shoir ijodining darsliklarda berilishini ko‘rib chiqamiz. “Ulug‘ ozarbayjon shoiri va mutafakkiri Muhammad Fuzuliy, taxminan, 1498-yilda Iroqning Karbalo shahrida tug‘iladi. Fuzuliy dastlab maktabda, keyin esa madrasada (ehtimol Bog‘dodda) ta’lim oldi. U tarix, medetsena, astranomiya, geometriya, logika va boshqa fanlar bilan shug‘ullanib, yaxshi bilim oldi. Maktab yoshidayoq she’r yozishni mashq qila boshlagan Fuzuliy iste’dodli shoir bo‘lib yetishdi. Adabiyot ahllari va she’ryat muxlislari orasida shuhrat qozondi. Fuzuliy – mohir va jo‘shqin lirik shoir. Fuzuliy Layli va Majnun sujetini qayta ishlab, Layli va Majnunlar galeriyasiga yangi, original doston qo‘shdi. Fuzuliy qalami bilan “Layli va Majun” XVI asr Layli va Majnunlarining fojiali sarguzashti darajasiga ko‘tarildi. Munozara janridagi asarlarida hamda “Shikoyatnoma”da Fuzuliy o‘sha davrning munofiqlik, poraxo‘rlik, ta’magirlik va xushomadgo‘ylik kabi illatlarini dadillik bilan ochib tashladi. Fuzuliy 1556-yilda vafot etdi. Fuzuliy ozarbayjon adabiy tili va klassik adabiyotini yangi taraqqiyot pog‘onasiga olib chiqdi. Fuzuliy ijod xalqlar o‘rtasidagi, jumladan, o‘zbek xalqi bilan ozarbayjon xalqi orasidagi do‘stlik munosabatlarini, madaniy-adabiy aloqalarini yorqin ifodalaydi. O‘zbek xalqi bilan ozarbayjon xalqi o‘rtasidagi aloqalar, ayniqsa, Navoiy va Fuzuliy munosabatida ravshan ko‘rinadi. Navoiy Fuzuliyning ustozlaridan biri bo‘ldi. Fuzuliy lirik she’rlarida, “Layli va Majnun”ida Navoiydan ilhom oldi. Uning an’analarini davom ettirdi, rivojlantirdi. Navoiy she’rlariga o‘xshatmalar bitdi, shu bilan birga, Fuzuliy o‘zbek xalqining ham sevimli shoiri bo‘ldi. Munis, Ogahiy, Nodira, Muqumiy, Furqat va boshqa o‘zbek shoirlari Fuzuliy ijodidan ta’lim oldilatr, uning she’rariga, o‘xshatma va g‘azallariga muxammaslar bitdilar. Fuzuliy asarlari o‘zbek maktablarida o‘qish kitobi bo‘lib xizmat qiladi. Ko‘p she’lari o‘zbek maqomlaridan salmoqli o‘rin oldi”[40.1986.65-b]. Bu ma’lumotlardan shu narsa ayon bo‘ladiki, sovet davrida Fuzuliy ijodi umumiy tarzda o‘qtilgan. Asarlari yetarlicha tahlil qilinmagan. Mustaqillikdan 2014-yilda nashr etilgan 8-sinf adabiyot darsligida Fuzuliy ijodi berilgandi. Unda asarlari haqida so‘z yuritilmasdan g‘azallari va ularning mazmun- mohiyati xususida so‘z yurtiligan edi. 2019-yildagi nashrida esa uning ijodi batafsil yoritilib, asarlarining nomi keltirilgan va o‘zbek ijodkorlari ijodiga ta’siri haqida ma’lumot berilib, adabiy parchalar keltirilgan. “Ozarboyjon shoiri Muhammad Sulaymon o‘g‘li Fuzuliy turkiy sh е ’riyatning Alish е r Navoiydan k е yingi eng mashhur qalam sohiblaridan biri hisoblanadi. Chunki u adabiyotda aynan Navoiy an’analarini izchil davom ettirdi, yuksak g‘oyaviy-badiiy darajadagi go‘zal sh е ’rlar ijod qildi. U o‘zining “Layli va Majnun” dostonida tabiiy ravishda Navoiyni ustoz yanglig‘ tilga oladi: Turk-u arab-u ajamda ayyom, Har shoira v е rmish edi bir kom. O‘lmish edi Navoiy suxandon – Manzuri shahanshohi Xuroson. O‘z navbatida, bu shoir asarlari o‘zidan k е yingi davrlar turkiy adabiyot, jumladan, o‘zb е k so‘z san’ati rivojiga ham katta ta’sir o‘tkazdi. O‘zb е k sh е ’riyatining Fuzuliydan k е yingi davri taraqqiyotini bu shoir ijodining ta’sirisiz tasavvur qilish – qiyin. Boshqacha aytganda, agar Alish е r Navoiy bo‘lmasa edi, Muhammad Fuzuliy ijodini, Muhammad Fuzuliy bo‘lmasa edi, Boborahim Mashrab ijodini hozirgi yuksak badiiy darajada tasavvur qilib bo‘lmas edi. O‘tgan asrlarda Fuzuliy ijodiyoti yurtimizda yuksak qadrlangan. Uning devoni Sa’diy Sheroziyning “Guliston va “Bo‘ston” asarlari, Hofiz Sheroziyning “Devon”i, Abdurahmon Jomiyning “Bahoriston”i, Navoiyning “Chor devon”i kabi madrasalarimizda maxsus o‘qitilgan. Fuzuliy ozarbayjon adabiyotining eng gullab-yashnagan davrida yashab, ijod etdi. Bu adabiyot turkiy xalqlar so‘z san’ati orasida Navoiy adabiy maktabidan keyingi eng ilg‘or adabiy maktab edi. Bunda Fuzuliyning alohida va kuchli o‘rni va ta’siri bor edi. Qardosh turkiy xalqlar shoirlaridan faqat Fuzuliy asarlarigina bizda tarjimasiz chop etiladi. Ko‘plab g‘azallari hozirgacha ham qo‘shiq sifatida kuylab kelinadi. Muhammad Sulaymon o‘g‘li Fuzuliy 1498-yili hozirgi Iroqning Karbalo shahrida ziyoli oilada dunyoga k е ldi. U ozarboyjon xalqining bayot urug‘idan bo‘lgan. Ba’zi ma’lumotlarga qaraganda, Fuzuliyning otasi asli Karbaloga Arash d е gan joydan ko‘chib k е lib, qolib k е tgan. Fuzuliyning o‘g‘li – Fazliy bobo yurti bo‘lmish Arashga qaytib borib, qarindosh-urug‘lari yonida yashagan. Fuzuliy Iroqning Bag‘dod, Hilla, Najaf d е gan shaharlarida hayot k е chirgan. Umrining oxirida o‘zi tug‘ilib-o‘sgan Karbaloga ko‘chib k е lgan. 1556-yili shu y е rda vabo kasali bilan vafot etgan. Shoir nisbatan qisqa, ya’ni 58 yillik umri mobaynida katta m е ros yaratdi. Fuzuliy turkiy, forsiy va arabiy tillarda d е von tuzgan. Bunday ko‘ptillilik kamdan kam qalamkashga nasib etadi. Bu devonlaridan tashqari “Layli va Majnun” dostoni, “Matla’ ul-e’tiqod” (“E’tiqodning boshlanish joyi”) falsafiy risolasi, “Hadiqat us-suado” (“Baxtiyorlar bog‘i”), “Suhbat ul-asmor” (“Mevalar munozarasi”), “Shikoyatnoma”, “Yett jom” (“Soqiynoma” ham deb yuritiladi), “Rind va zohid” (“Mayparast va tarkidunyochi”), “Sihhat va maraz” (“Sog‘lik va bemorlik”) kabi asarlar ham yozdi. Fuzuliy asaralrining qo‘lyozmalari dunyoning turli mamlakatlari, jumladan, O‘zbekistonning nufuzli kutubxona va qo‘lyozmalar xazinalarida saqlanadi. Ammo Rossiyaning Sankt-Peterburg shahridagi Sharqshunoslik institutida saqlanayotgan shoir “Kulliyot”i qo‘lyozmasining dunyoda yagona nusxasi eng muhim manba hisoblanadi. Chunki u, birinchidan, shoir vafotidan 34 yil keyin ko‘chirilgani uchun nihoyatda ishonchli, ikkinchidan, bu kitobga muallifning deyarli barcha asarlari jamlangan. Turkiy d е vonidan 300 ga yaqin g‘azal, 75 ruboiy, 42 qit’a, 27 qasida, bir n е chtadan tarj е ’band, tarkibband, murabba’ va muxammas o‘rin olgan. Fuzuliy g‘azallari tilining ravonligi, ifoda va tasvirning jozibadorligi, vazn, qofiya, radif va badiiy san’atlar qo‘llashda yuksak prof е ssional darajasi, uslubining o‘ynoqiligi, lirik qahramon ruhiyatida ko‘tarinki kayfiyat, otashinlik va shiddatkorlik borligi, falsafiy mushohada-mulohaza va hukm-xulosalarning yangiligi, ya’ni ohoriyligi va o‘ziga xosligi bilan ajralib turadi. Shoir g‘azallarining asosiy mavzusi ham – ishq. Shuning uchun lirik qahramon otashin oshiq timsolida namoyon bo‘ladi. Ammo ishqni bu g‘azallarda k е ng ma’noda tushunish k е rak. Ya’ni ularda shaklan majoziy (insonga bo‘lgan) ishq tasvirlansa ham, zimdan haqiqiy (Yaratganga bo‘lgan) ishq ham ko‘zda tutilav е radi. Navoiy g‘azallarida uchragani kabi, Fuzuliy g‘azallarida ham bu ikki ishq o‘zaro uyg‘unlashib k е tadi. Ba’zi kuylar, masalan, Xorazm “Lazgi”si birdan avj nuqtadan boshlanadi. Fuzuliyning ayrim g‘azallari ham kuchli bir shiddat bilan avj pallasiadan boshlanadi. Shu tariqa she’rda ajib bir ko‘tarinki ruh, qalbiy jo‘shqinlik paydo bo‘ladi. Ayrim matlalari mumtoz adabiyotimizdan boxabar ko‘p ziyolilar orasida xuddi bir himatli so‘z kabi tez-tez tilga olinadi. G‘azallarida go‘zal ifodlalar, ta’sirchan tuyg‘ular tasvuri bor. Qalbga yoqadi. Jozibali. Fuzuliy ijodining o‘zbek o‘quvchilari orasidagi qadri oshgandan oshib bordi. Abdulla Qodiriy qalamiga mansub “O‘tkan kunlar” romanining Fuzuliy bilan bog‘liq bir sahifasi mavjud. Asarning bosh qahramoni Otabek – toshkentlik. Lekin u Farg‘ona vodiysining Marg‘ilon shahrida Kumushbibi degan xushro‘y qizga uylangan. Ota-onasining orzu-havasi va qistovi bilan u Toshkentdan ham uylanishga majbur bir holatga tushgan. Biroq buning uchun u, avvalo, Kumushbibidan rozilik olishi kerak. Bu – oson ish emas. Shuning uchun u avval bor gapni qaynana-qaynotasiga aytib, pishitadi, Kumush ham buni eshitadi. Kirsa, Otabek Fuzuliy “Devon”ini mutolaa qilib o‘tiribdi. Reining ikkinchi bor uylanganidan xabardor. Otabek xotinindan achchiq-chuchuk gaplar kutayotibdi. U: “… birinchi xitobdayoq ota-ona gunohiga tavba qilishga hozirlanar edi. Ammo ish u kutgandek chiqmadi. Kutilmagan joyda, go‘yoki uni bu og‘ir holdan qutqarmochi bo‘lgandek: - Fuzuliy yaxshi kitob, - dedi Kumush, - men ham yolg‘iz qolgan kezlarimda bu kitobdan boshimni ololmas edim, sizammi?” Bu yerda Abdulla Qodiriy Fuzuliyni o‘qigan kishi ana shunday madaniyatli, farosatli ham bo‘ladi, demoqchi. Abdulla Qodiriy Fuzuliyni o‘zining “Mehrobdan chayon” romanida ham eslaydi – asardagi oddiy qorovul bo‘lgan Tohir aka bu shoirning: Dahr bir bozordur – har kim mato‘in arz edar, - degan misrasini keltiradi. Hamid Olimjonning Fuzuliyni oldim qo‘limga Majnun bo‘lib yig‘lab qichqirdi. Erkin Vohidovning: Oshiqlar uxlaydi saharga tomon Fuzuliy devonin boshiga qo‘yib. …Mening shoirligim yolg‘ondir, ammo Fuzuliy she’riga oshiqligim – rost. Abdulla Oripovning: Bir lahza qo‘lidan qo‘yganmi o‘zbek, O‘zing ayt, Fuzuliy bitgan devonni? – kabi misralari bizning davrimizda ham shoir asarlari naqadar yuksak qadrlanayotganidan dalolat beradi. Xuddi Navoiy asarlari kabi Fuzuliy asarlari ham besh asrdan buyon o‘zbek va ozarbayjon xalqlari do‘stligi, qondosh-jondoshligini mustahkamlashga xizmat qilib kelyapti. Bu bugun ham juda ahamiyatli, bizni til, dil, din birligi, madaniyatlarimiz uyg‘unligi, ulug‘ ajdodlarimiz o‘giti birlashtirib turadi. Jahonda mamlakatlar va xalqlarning o‘zaro hamorlikda yashash va mehnat qilishga kuchli intilishi yuz berayotgan bugungi zamonda buning alohida o‘rni va ahamiyati bor. Bunday dos’tlik va hamkorlikdan ikki davlat va xalqi birday manfaatdor”[41.2019.313-b]. Demak, ko‘rib o‘tganimizdek, har ikkala darslik taqqoslanganda ular o‘rtasida juda katta farq borligi ko‘zga tashlanadi. Dastlabki darslikda Fuzuliy haqida umumiy ma’lumot berib o‘tilgan bo‘lsa, keyingi darslikda ancha to‘liq, keng va tushunarli ma’lumot berilganini ko‘ramiz. O‘quvchilarning Fuzuliy ijodiga qiziqishini orttirish maqsadida adabiy manbalardan foydalanilib, ma’lumotlar keltirilgani darslikning qiziqarliligini oshirgan. O‘quvchi shoir asarlari qadimdan o‘rganilib kelinayotganidan, hatto, madrsalarda o‘qitilganidan xabardor bo‘lgach, qiziqishi ortadi. Jahon adabiyoti namayondalaridan sovet davrida nashr etilgan darslikka A.S.Pushkin, T.G.Shevchenko, Mirzo Fatali Oxundov, Ahmad Donish, Berdaq, Abay, Abdulla To‘qay hayoti va ijodi kiritilgan, asarlaridan namunalar majmuada keltirilgan. Hozirgi davr o‘quvchisi bu ijodkorlardan Pushkin va Abay bilangina tanish, xolos. Ammo 9-sinf adabiyot darligidan o‘rin olgan Pushkin darslikning so‘nggi nashridan “chiqarib tashlangan”. Buning asosiy sababi o‘zbek sinflarida tahsil oluvchi o‘quvchilar rus tili darslari davomida mazkur shoir hayoti bilan tanishib, she’rlaridan yod olishi sabab bo‘lgan bo‘lsa ajab emas. Kuzatishlardan shu narsa ayon bo‘ldiki, Pushkinning “Erkinlik”, Shevchenkoning “Vasiyat”, Mirzo Fatali Oxundovning “A.S.Pushkinning o‘limi haqida”, Ahmad Donishning “Peterburg sha’niga” nomli she’rlarigina sof lirik asarlar hisoblanadi. Masalan, “A.S.Pushkinning o‘limi haqida” she’ri shunday boshlanadi: Qorong‘u tun ko‘zlarimga uyqu bermayin, Deyar edim “Sir gavharin koni, ey ko‘ngil, Nima bo‘ldi, gulshaningning bulbuli g‘amgin? Nima bo‘ldi, so‘z to‘ting lol, nutqsiz mal’ul? Nazming yo‘li bog‘lanibdi, nimadir siri? Nima bo‘ldi, xayol oting qoldi bemador? Ko‘ringanidek, shoir Pushkinning o‘limidan iztirobga tushgan. Hech qanday mafkuraviy zug‘um ko‘zga tashlanmaydi. Yaqinidan ayrilgan shoir g‘ayg‘usi qalamga olinga. Ammo qolgan lirik asarlar haqida bunday deb bo‘lmaydi. Ularning barchasi ijtimoiy lirika namunalari bo‘lib, zamondan shikoyat tarzida bitilgan. Masalan, Berdaqning “Bo‘lgan emas” she’rida podshohlar qoralanib, oddiy xalqning qashshoqlikda kun kechirishi tasvirlanadi: Dunyo yaralgandan beri Podsho odil bo‘lgan emas. Shorlar qalam olganda Xatga to‘g‘ri solgan emas… Bu dunyoning dardi yomon, Quvon, boshing qolsa omon. Tushdi boshga og‘ir zamon, Inon, do‘stlar, yolg‘on emas. Kundan kunga bo‘ldi battar Har kim o‘z g‘amini etar. Qora tuman qachon ketar? So‘ngan chiroq yongan emas[42.1986.244-b]. Zamona zulmidan shikoyat qilib yozilgan bu she’rda podsholarning odil emasligi, kundan kunga battar bo‘layotganligi aytiladi. Mustaqillik yillarida nashr etilgan darslikning so‘nggi nashrlarida Sergey Yesenin va Robindranath Thakor asarlari kiritilgan. Sergey Yeseninning satrlari – qisqa-qisqa, tili – ravon va sodda, lirik qahramonning hayot, tabiat, odamlarga munosabatida qishloqcha samimiylik va to‘g‘rilik ufurib turadi. Eng muhimi, asarlarida sharqona ruh bor. Bu o‘z-o‘zidan paydo bo‘lgan emas. Shoir forsiy tildagi mumtoz she’riyat namunalari bilan yaqindan tanishganidan keyin Eronga borishga qattiq intiladi. Biroq o‘sha paytdagi Rossiya va Eron munosabatlari rus shoirini u yoqqa yuborish maqsadga muvofiq emasligini taqozo etadi. Shunga qaramasdan, Sergey Yesenin qattiq turib Eronga borishni talab qilgani uchun uni Ozarboyjonning Bokuga yaqin qishloqlaridan biriga yuborishadi. Bir necha muddat bu yerda yashab, sharqona ruhni his etadi, Sharq odamlarining hayot tarzidan zavqlanadi va tez fursatda uning “Fors taronalari” she’rlar turkumi yoziladi. Sharq she’riyatida Allohga ishqni majozan yorga ishq tarzida kuylash kuchli edi. Shunga taqlidan rus shoiri ham Sharq go‘zaliga bag‘ishlangan ishqiy she’rlar bitadi. Lekin shu mavzu bahonasida G‘arb kishisining Sharqqa mehri jo‘sh urib turganini sezish qiyin emas. Rus hayotini tasvirlaydimi, sharqona mavzularda qalam tebratadimi, bundan qat’i nazar, Sergey Yesenin she’rlarining tub mohiyatida umuminsoniylik yotadi. Millati, dini, irqidan qat’i nazar, ularni o‘qigan kishining ko‘nglida bir yorug‘lik, zavq, mehr, ezgulikka oshnolik tuyg‘usi paydo bo‘ladi. R.Thakor o‘z asarlari, hayoti bilan o‘quvchilarga ibrat bo‘la oladigan yozuvchi hisoblanadi. U o‘z asarlarida mustamlakachilikni qoralaydi va shu jihatidan jaded bobolarimizni yodga soladi. Adibning darslikka “Shubxa” nomli hikoyasi kiritilgan bo‘lib, bu orqali insonni tushunishga, uning qalbiga quloq solishga da’vat etadi. Xulosa qilib aytganda, maktab darsliklari yildan yildan takomillashib, mazmunan boyib bormoqda. Har bir narsaga baho berilar ekan o‘sha davr taqozo etgan muhitni yoddan chiqarmaslik lozim. Biz sovet davrida nashr etilgan darsliklardan qandaydir ayb, nuqson topishga haqli emasmiz. Jamiyatning talabi bilan ma’lum bir mafkuraga bo‘ysunuvchi, markscha-lenincha ta’limot bilan tarbiyalangan, o‘tmishidan, boy va podshohlardan, diniy shaxslardan nafratlanadigan avlodni tarbiyalash sovet davri darsliklari va o‘qituvchilari oldida turgan vazifa edi. Hozir zamon o‘zgardirdi. Yangi O‘zbekistonga yangicha fikrlaydigan, o‘z mustaqil fikriga ega, Vatanparvar, xalqparvar shaxslar ekan. Bizningcha, hozirda amalda bo‘lgan adabiyot darsliklari zimmasidagi bu vazifani bajara oladilar. III BOB. 8-SINF ADABIYOT DARSLIKLARIDA BERILGAN NAZARIY MA’LUMOTLARNING QIYOSIY-TIPOLOGIK TAHLILI 3.1. MUSTAQILLIK DAVRIGACHA BO‘LGAN ADABIYOT DARSLIKLARIDAGI NAZARIY MA’LUMOTLARNING QIYOSIY- TIPOLOGIK TAHLILI Maktab darslarida nazariy ma’lumotlarni o‘qitish g‘oyat muhim ahamiyatga egadir. Masalan, doston janrini o‘rganishda bir xil usul qo‘llansa, hikoya yoki komediyani o‘rganishda yana boshqa usullar qo‘llaniladi. Har bir janrning o‘ziga xos xususiyati qanchalik chuqur yoritilsa, badiiy asarni tahlil qilish yo‘llari ham shunchalik ravshanlashadi, o‘quvchilarga adabiyotdan beriladigan bilim ham unumli bo‘ladi va o‘quvchilarda estetik qarashlar shakllanadi. O‘tgan asrda adabiyot o‘qitish ilmi rivojiga ulkan hissa qo‘shgan rus metodist olimlari V.A.Kan- Kalik, V.I.Xazanning “Maktabda adabiyot o‘qitishning psixologik-pedagogik asoslari” nomli risolasida adabiyot o‘qituvchisining kasbiy tayyorgarligiga alohida urg‘u bergandilar va adabiy-ta’limiy mehnatning o‘ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqib, badiiy-pedagogik vazifalarning badiiy-tadqiqiy, badiiy-konstruktov, badiiy- tashkiliy va badiiy-kommunikativ tarzidagi tasnifini keltirganlar,[43.1988.131-b] va unda adabiyot darslarida kichik, o‘rta va katta epik janrlarni o‘rganishni ham ko‘rib chiqqan. Bunda dastlab bu haqdagi adabiy-nazariy tushunchalarni o‘rganish bilan ish boshlanadi. Adabiy-nazariy tushuncha o‘quvchilar ongida asta-sekin, dars davomida, sinfdan sinfga o‘tish jarayonida hosil bo‘la boradi. O‘qituvchi o‘quvchilar egallagan nazariy bilimning amalda, ya’ni asarni tahlil qilish va ijodiy insho yozishda tatbiq etilishini kuzatib boradi. O‘quvchilarga beriladigan adabiy nazariy tushunchalar muntazam ravishda boyitib boriladi. V-VI sinf “Adabiyot” darsliklarida adabiy-nazariy tushunchalarni yoritish bilan birga, adabiy asarning g‘oyaviy-badiiy xususiyatlarini kuzatib borish talab etilgan o‘rinlar ham bor. Masalan, V sinf adabiyot darslarida o‘quvchilar hadis, ertak, topishmoq, maqol kabi adabiy-nazariy tushunchalar bilan tanishar ekanlar, bu tushunchalar keyingi sinfda badiiy matnni o‘qish jarayonida mustahkamlab boriladi. Lekin bu bilan o‘quvchilar adabiy-nazariy tushunchalarni to‘liq va puxta o‘zlashtirib oldilar, deb bo‘lmaydi, albatta. Shuning uchun o‘qituvchi har bir sinfda oldin berilgan tushunchalarni o‘quvchilar qanchalik o‘zlashtirganliklarini aniqlab, so‘ngra yangi tushuncha beradi, yoki oldingi ma’lumotni takrorlaydi. Adabiy-nazariy tushunchalarni o‘rganish o‘quvchilarning og‘zaki va yozma nutqini o‘stirish bilan bog‘liq holda olib boriladi. O‘quvchilar adabiy nazariy tu - shunchalarni o‘zlashtirish bilan birga, bu tushunchalarni amalda-og‘zaki nutq va yozma ishlarda tatbiq etish malakasiga ham ega bo‘lishlari lozim. Bu esa yozma ishlarning, birinchi navbatda, adabiy-ijodiy insholarning sifatli, mazmunli bo‘lishini, adabiy-nazariy tushunchalarning chuqur, puxta o‘zlashtirilishini ta’minlaydi. O‘quvchilar adabiy-nazariy tushunchalarni badiiy asar va yozuvchi ijodini o‘rganish orqali o‘zlashtira boradilar. Badiiy asarni va adabiyot tarixini bir-biriga bog‘liq holda o‘rganish natijasida o‘quvchilarning adabiyot nazariyasi va tarixi yuzasidan olgan bilimlari oshib, boyib boradi. Adabiy-nazariy tushunchalar yuzasidan olib boriladigan mashg‘ulotning sistemali bo‘lishi uchun darsda asarning tahlili davomida alohida vaqt ajratiladi. Bundan tashqari, o‘quvchilarning adabiy-nazariy tushunchalar yuzasidan olgan bilmlarni mustahkamlash, sistemalashtirsh maqsadida chorak oxirda, o‘quv yilining yarmida yoki oxirida alohida dars uyushtiriladi. Adabiy-nazariy tushunchalarning vaqt o‘tishi bilan darsliklarda berilishi o‘zgarib borgan. Dastlab mustaqillikkacha yaratilgan 8-sinf adabiyot darsligidagi adabiy-nazariy tushunchalarning berilishini ko‘rib chiqamiz. Biz tadqiqot obyekti sifatida tanlangan adabiyot darsligida xalq og‘zaki ijodiga mansub janrlar berilishidan oldin nazariy tushunchalar beriladi. Masalan, qo‘shiq janri haqida gapirilib, “Qo‘shiq xalq og‘zaki ijodining eng qadimgi va keng tarqalgan janrlaridandir. Kuyga solib aytiladigan kichik lirik janr qo‘shiq deyiladi. Qo‘shiq insonning doimiy hamrohidir. Kishi shodlik damlarida ham, g‘amgin chog‘larida ham, menhat qilish va dam olish paytlarida ham qo‘shiq aytadi. Qo‘shiq uning shodligiga shodlik qo‘shadi, qayg‘u-hasratini yengillashtiradi, kishini yupatadi, uning mehnatini yengillashtiradi”[44.1986.43-b, - deya ma’lumot beriladi. Mustaqillik davrlarida yaratilgan adabiyot darsliklarining 6-sinfida bu mavzu o‘tiladi. Qo‘shiqlar hozirgi davr adabiyot darsliklarida yozma adabiyotga mansub qo‘shiqlar va xalq qo‘shiqlari, deb nomlangan turlarga ajratilib o‘qitiladi va sovet davrida amalda bo‘lgan darslikdagi singari mavzu jihatidan mehnat qo‘shiqlari, mavsum qo‘shiqlari, marosim qo‘shiqlari singari turlarga ajratilgan. Mustaqillikkacha yaratilgan 8-sinf adabiyot daarsligida nazariy ma’lumotdan so‘ng “Devoni lug‘atit-turk”dan qo‘shiq namunlari keltiriladi: Yoy qish bila qarishti, Ardam yosin qurishti. Charik tutib ko‘rushti, O‘qtag‘ali o‘trushur. Mazmuni: Yoz bilan qish qarama-qarshi bo‘lishdi, (Ularning har biri) maqtanish yoyini qurishdi, Qo‘shin tuzib, (bir-birini) ta’qib qilishdi, (Yoy) otish uchun (bir-biriga) yaqinlashishdi[45.18-b]. Hozirda amalda bo‘lgan 6-sinf adabiyot darsligida xalq qo‘shiqlaridan “Boychechak”, “Chittigul”, “boshginam oriydi” qo‘shii berilgan. “Devoni luatit- turk” asaridan parchalar esa 11-sinf adabiyot darsligida keltirilgan. Sovet davrida yaratilgan adabiyot darsligida qo‘shiq janridan tashqari xalq ozaki ijodiga mansub bo‘lgan qahramonlik dostonlari va tarixiy afsonalarning o‘rni xususida so‘z yuritilib, “…ularning ko‘pchiligi aniq tarixiy voqealar zaminida, O‘rta Osiyo xalqlarining tinchlik va osoyishtalik uchun chet el bosqinchilariga qarshi kurashlari asosida yaratilgan” [45.18-b] ligini ta’kidlaydi. Darslikda ozaki ijod janrlaridan tashqari yozma adabiyotga xos lirika haqida ham ma’lumot keltiriladi: “Lirika badiiy adabiyotning keng tarqalgan xillaridan biridir. Lirik asarda hayotiy mazmun va real voqealar lirik qahramonning (ko‘pincha, bevosita shoirning) taassurotlari, ichki kechinmalari tarzida ifodalaniladi. Lirik asarning hajmi epik va dramatik asarlarga qaraganda ancha ixcham. Lirik asar, odatda, she’riy (ba’zan nasriy) uslubda yozilgan bo‘lib, u kuychan, ohangdor va musiqiyligi bilan ajralib turadi. Ba’zan she’r kuyni, kuy she’rni vujudga keltiradi. Zotan, lirika so‘zi grekcha “lira” degan cholu asbobi nomidan olingan, chunki she’r yoki qo‘shiq lira sadosiga jo‘r bo‘lgan, musiqa bilan birga kuylangan. Lirik asar, temasi va mazmuniga qarab, ishqiy lirika, tabiat lirikasi va boshqa janrlarga bo‘linadi. O‘zbek mumtoz adabiyotida lrika azal, ruboiy, tuyuq, muxammas, qasida va boshqa she’riy janrlarga bo‘linadi”[46.85-b]. Hozirda bamalda bo‘lgan adabiyot daarsliklarining 7-sinfida lirik asarlar haqida nazariy ma’lumot berilgan bo‘lib, ichki kechinma, she’riyatdagi asosiy vaznlar, turoq, qofiya, bo‘gin, hijo kabilar haqida tushuncha beriladi. Mustaqillikkacha amalda bo‘lgan darslikda lirika mavzusi Alisher Navoiy ijodi bilan bolab o‘qitilgan va Navoiy azallari tahlili jarayonida azal xususida so‘z yuritilgan. “azal Yaqin va O‘rta Sharq xalqlari adabiyotida, jumladan, o‘zbek she’riyatida juda keng tarqalgan lirik janrlardan biridir” [47.88-b]. Biz avvalgi boblarda aytib o‘tganimizdek, sovet davrida adabiyot darsliklari ikki qismdan tashkil topgan: darslik va majmua. Darslikda xuddi hozirda amalda bo‘lgan darsliklardagi kabi azallarning mazmuni, vazni, taqte’si, qofiyadosh so‘zlari, radif va raviy kabilar tahlil qilinadi. Masalan, Alisher Navoiyning “Topmadim” radifli azali ustida shunday tahlil olib boriladi: “…8 baytdan iborat bo‘lib, bu azal boshdan oxiriga qadar qarshilantirish usulida yozilgan. Shoir kishilarga yaxshilik qiladi, yaxshilik tilaydi, ammo buning evaziga u yomonlik ko‘radi. U kishilarga mehr qo‘yadi, ammo mehribon topolmaydi, jonini fido qiladi, lekin oromi jon topolmaydi, hajr bilan orom chekadi, biroq hech kim uni yupatmaydi: Mehr ko‘p ko‘rguzdim, ammo mehribone topmadim, Jon base qildim fido, oromi jone topmadim. am bila jonima yettim, amgusore ko‘rmadim, Hajr ila dilxasta bo‘ldum, dilsitone topmadim. …azalda “mehribone”, “jone”, “dilsitone”, “nishone”, gulsitone” va boshqa so‘zlar qofiya bo‘lib kelgan, “one” qofiya elementini tashkil etadi. azalda “topmadim” so‘zining radif bo‘lib – takrorlanib kelishi azalning mazmuniga mos bo‘lib, shoirning shikoyatini kuchaytirib, ta’kidlab ifodalashga xizmat qiladi. … azal aruzning ramal bahrida yozilgan (foilotun – foilotun – foilotun - foilon)” [48.93-b] azal janridan so‘ng ruboiy va tuyuq haqida nazariy ma’lumot va ularning mazmuni, vazni xususida so‘z yuritiladi. Nazariy ma’lumotlar hozirda amalda bo‘lgan 8-sinf adabiyot darsligida ham mavjud bo‘lib, biz bu haqda keyingi faslda to‘xtalamiz. Ushbu darslikka Navoiyning tuyuq janri xususidagi mulohazalari ham kiritilgan: “”Navoiy tuyuq yaratibgina qolmadi, u “Mezon ul-avzon”, “Muhokamat ul-luatayn” asarlarida bu janrni nazariy jihatdan yoritib, uning xususiyatlarini ilmiy asosda bayon etadi. Xalq ijodini ardoqlagan Navoiy qo‘shiq, tuyuq kabi she’r turlarini bilmagan yozuvchilarni “…onglamayin so‘zda tuyq bahrini, Qaysi tuyuq, balki qo‘shuq bahrini” deb qattiq tanqid qiladi” [49.97-b]. Bu bilan hazrat Navoiy shoirlar she’rning barcha janrlaridan xabardor bo‘lishi lozim, degan fikr bermoqchi. Biror bir janrdagi asarlar o‘qitilayotganda u haqidagi nazariy ma’lumotning berib borilishi natijasida o‘quvchi mavzuni yaxshiroq tushunadi va adabiyot, adabiyotshunoslik fanidan bilimi boyiydi. Shuningdek, darslikda o‘quvchilarning nazariy ma’lumotlar xususidagi fikrlarini mustahkamlash maqsadida savol va topshiriqlar ham beriladi: 1. azal nima? azalning janr xususiyatlari nimalardan iborat? 2. Ruboiy haqida so‘zlab bering. 3. Tuyuqning xususiyatlarini ayting. Tuyuqlardan misollar keltiring. Darslikda Navoiy “Xamsa”sidagi romantizm va realizm metodi xususida so‘z yuritilar ekan, bu metod haqida tushuncha beriladi. Chunki Navoiyning “Xamsa”sida tasvirlangan muhit, badiiy obraz va unsurlar ba’zan hayotiy tarzda, ba’zan esa xayoliy tarzda tasvirlangan. “Badiiy obraz yaratish usuli, ya’ni san’atkorning hayot haqiqatlarini tanlash prinsipi, badiiy umulashtirish va badiiy tasvir usullari badiiy ijod metodi – ijodiy metod deb ataldi. San’at va adabiyotda bir necha badiiy ijod metodi bor. Bulardan eng asosiylari romantizm va realizmdir. Badiiy ijodiyotda shunday yozuvchilar bo‘ladiki, ular turmushning o‘zini haqqoniy tasvirlashdan ko‘ra, ko‘proq turmush va voqelik haqidagi o‘z orzularini tasvirlaydilar. Turmushning o‘zidan ko‘ra ko‘proq turmush haqidagi orzularni tasvirlash romantizm deyiladi. Turli tarixiy sharoitda romantizm turlicha xarakterga ega bo‘lgan… Realizm badiiy ijodiyotning asosiy metodlaridandir. Real hayot voqealarini haqqoniylik bilan tasvirlash realizmning asosiy belgisidir. Realist san’atkor ijtimoiy hayotning xarakterli tomonlarini topa oladi va uni tipiklashtiradi. Tipik xarakterlarni tipik sharoitda haqqoniyat bilan tasvirlash realistik san’atning negizidir. Realist san’atkor o‘rmish va kelajak mavzularida ham realistik san’at qonuniyatlari asosida asarlar yaratishi mumkin…”[50.135-b] Darslikda bu metodlar haqida ma’lumot berilar ekan, ijtimoiy tuzumdan vaziyatidan kelib chiqib, Navoiy asarlariga siyosiy “libos” kiydiriladi, ya’ni “Layli va Majnun” dostonida Layli va Majnunning xo‘rlanishi, tahqirlanishi, fojiasi orqali feodal o‘tmishning razilligini ko‘ramiz, - deya doston noto‘ri talqin qilinadi. Mustaqillikkacha amalda bo‘lgan darslikda Turdi Faroiy hayoti va ijodi xususida ma’lumot berilgach, adib hajvchi shoir bo‘lgani bois satira va yumor haqida nazariy ma’lumot beriladi: “ijtimoiy hayotning ma’lum tomoni yo ayrim guruh va shaxslarning salbiy xislatlaridan achchiq kulib va tanqid qilib yozilgan hajviy asar satira deyiladi. Bunga Turdining “Ssubhonqulixon va uning amir- amaldorlari to‘risida hajviya”si misol bo‘la oladi. Satiric asarda yozuvchi turmushning ma’lum tomonlarini satirik obrazlar orqali fosh etadi, qoralaydi. Bundan tashqari, yozuvchi mubolaadan, fantaziyadan keng foydalanish yo‘li bilan voqeani, obrazni atayin bo‘rttiradi… Yumor hazil-mutoiba tarzida yozilgan asardir. Shu bilan u satiradan farq qiladi. Yozuvchi yumorda kishilar va ularning hayotidagi ayrim nuqsonlar, ba’zi kamchiliklarni yengil kulgi orqali tanqid qiladi. Shuning uchun tanqid qilinayotgan kishidan ko‘pincha nafratlanmaydi, balki unga achinadi va undagi kamchilikning tuzatilishini istaydi. Satirada yumor bo‘lgani kabi yumorda satira elementi bo‘ladi. Turdi satirasida ham yumorning ayrim elemntlari bo‘ladi”[51.198-b]. Ma’lum bir janr namunasi bo‘lmish ijod namunasi o‘qitilayotganda xuddi shu tarzda nazariy ma’lumotlar berib boriladi. Bu o‘quvchiga o‘sha o‘tilgan mavzuni yaxshu tushunishiga yordam beradi. Mustaqillik yillarida nashr etilgan adabiyot darsliklarining 6-sinfida satira va yumor namunalari berilgan, ya’ni Said Ahmadning “Qoplon” va “Sobiq” hikoyalari mana shu yo‘nalishda yozilgan asarlar edi. Xuddi biz yuqorida ko‘rib o‘tganimiz kabi “Qoplon” satiric asar sifatida, “Sobiq” esa yumoristik asar sifatida tahlil qilinadi. Shuningdek, ushbu darslikda Muqimiyning “Tanobchilar” hajviy asaridan so‘ng hajviy asarlar turli janrlarda, ya’ni azal, qissa, hikoya, pyesa kabi shakllarda yaratilishi mumkinligi aytiladi. “ Hajviy asar tanqidiy va kulgi uyotadigan badiiy asar hisoblanib, mazmuni va shakliga ko‘ra satirik va yumoristik ruhda bo‘ladi. Hajviy asarlarda jamiyat hayotidagi kamchiliklar, ayrim shaxslar fe’l-atvoridagi, xatti-harakatidagi qusurlar tanqid qilinadi, ya’ni kulgili qilib tasvirlanadi. Hajviy asarlar turli usullarda yozilishi mumkin. Masalan, Muqimiyning “Maskovchi boy ta’rifida”, “Saylov”, “Dodhohim” va siz yuqorida tanishgan “Tanobchilar” asarlari she’riy hikoya tarzida yozilgan bo‘lsa, Hamzaning “Maysaraning ishi”, “Tuhmatchilar jazosi”, Abdulla Qahhorning “Oriq tishlar”, Gogolning “Revizor” asarlari pyesa shaklida, Chexovning “Yovuz niyatli kishi”, “Chiqdi”, “Qiyshiq oyna”, Abdulla Qahhorning “Adabiyot muallimi” hajviy asarlari hikoya janrida yaratilgan. Shuningdek, Ilf va Petrovlarning “O‘n ikki stul”, “Oltin buzoqcha”, Ne’mat Aminovning “Yelvizak” kabi hajviy yo‘nalishda bitilgan romanlari ham mavjud. Hajviy asarlar jamiyat va kishilardagi salbiy jihatlarni tanqid qilish va fosh etish darajasiga qarab satirik va yumoristik ruhda bo‘ladi…”[52.105-b] Xullas, nazariy ma’lumotlar o‘quvchilarning adabiyot qoidalari haqidagi bilimlarini mustahkamlashga xizmat qiladi. Ular ma’lum bir adabiy tur yoki janrning xususiyati bilan tanishib, tushunchaga ega bo‘lsalar shu adabiy turga oid boshqa asarni o‘qganlarida ham tahlil qila oladilar. Sovet davrida yaratilgan adabiyot darsligidagi nazariy tushunchalar garchi ijtimoiy tuzum uchun xizmat qilgan bo‘lsa-da, adabiy nazariyasiga oid muhim ma’lumotlar mavjud. MUSTAQILLIK DAVRIDA YARATILGAN ADABIYOT DARSLIKLARIDAGI NAZARIY MA’LUMOTLARNING QIYOSIY-TIPOLOGIK TAHLILI Mamlakatimiz mustaqillikka erishgach, barcha sohlarda, jumladan, adabiyot fanida ham jiddiy o‘garishlar bo‘lgani haqida biz yuqorida to‘xtalib o‘tgan edik. Darsliklar ma’lum bir oya bilan tarbiyalangan, faqat jamiyat istagan, bir xil fikrlovchi robotlarni tayyorlab beruvchi qo‘llanma vazifasidan ozod bo‘ldi. Shu bois nafaqat yozuvchi va shoirlarning hayoti va ijodida, balki nazariy tushunchalarda ham yangilanishlar yuzaga keldi. Darsliklardagi “Nazariy ma’lumot” qismida ma’lum bir oya emas, balki faqat ilmiy-nazariy tushunchalar o‘qitilmoqda. Biz tadqiqot obyekti sifatida o‘rganayotgan darslikda “Kuntumish” dostonidan so‘ng ishqiy-qahramonlik dostonlari haqida nazariy ma’lumot keltiriladi. Bu ma’lumot ikkinchi va uchinchi nashrlarida ham berilgan bo‘lib, so‘nggi nashrida ham o‘zgarishsiz kiritiladi. Doston xalq ozaki ijodi va o‘zbek mumtoz adabiyotida keng foydalanib kelinayotgan epik shakllardan biridir. “Doston” so‘zi xilma-xil ma’noni bildirib kelgan. Masalan, “doston” forschada epik asar nomini anglatadigan so‘z bo‘lib, u hatto qissa, romandek katta nasriy asarlarga ham nisbat beriladi. Xalq ozaki ijodida yaratilgan dostonlar bilan yozma adabiyotda yozilgan dostonlar bir-biridan farq qiladi. Xalq dostonlari yozma adabiyotdagi “Suhayl va Guldursun”, “Farhod va Shirin”, “Layli va Majnun” kabi dostonlardan fantaziya ko‘lami, ko‘z ko‘rib, quloq eshitmagan voqealar, aql bovar qilmaydigan qahramonliklar tasviri bilan farq qiladi. To‘ri, yuqorida nomlari tilga olingan dostonlarda ham fantastik unsurlar, mubolaali o‘rinlar mavjud. Biroq ularning birortasi sujet erkinligi, favqulodda qiziq voqealar borasida xalq dostonlari bilan tenglasha olmaydi. Dostonlarimizda xalqimizning baxtli kunlar, ro‘shnoliklar haqidagi orzu- umidlari, faqat yaxshilikka, yoru kunlarga erishish istagi yotadi. E’tibor bersangiz, dostonlar muvaffaqiyatli yakun bilan tugaydi. Asar qahramonlari juda katta fojialarni, qiyinchiliklarni boshlaridan kechiradilar, oir sinovlarga bardosh beradilar, oxir-oqibat murod-maqsadlariga erishadilar. Xalq dostonlarining ko‘pchiligiga xos xususiyat – ularda ishqmuhabbat mavzusining ustunligidir. Dostonlardagi voqealar qahramonlarning ishqiy sarguzashtlari fonida kechadi. Masalan, dunyoga mashhur “Alpomish”ni olasizmi, “Ravshan” yoki “Kuntumish” dostonlarini olasizmi – bari-barisida muhabbat mavzusi ustuvorlik qiladi. Darhaqiqat, muhabbat – muqaddas tuyu. Bekorga xalqimiz “Ishqsiz eshak – dardsiz kesak”, demaydi. Sevimli shoiramiz Nodirabegim ta’biri bilan aytganda esa: “Muhabbatsiz kishi odam emasdur, Gar odamsan, muhabbat ixtiyor et”. Muhabbat insonni ezgulikka yetaklaydi, sevgan kishi har qanday qahramonlikka qodir hisoblanadi. Biz o‘rgangan “Kuntumish” dostoni sevishganlar haqida chiroyli asar, uning janrini ishqiy qahramonlik dostoni, deb belgilash mumkin. Chunki Kuntumish dostonda katta qahramonliklar ko‘rsatadi: yurtga qiron keltirgan ajdarni yengadi, tosh bostirib qo‘yilgan kigiz ostidan chiqib ketadi. Bu qahramonliklar shunchaki o‘zini ko‘rsatish emas, avvalo xalqni ajdar ofatidan qutqazgan bo‘lsa, sevikli yori, bolalarini deb oyat tang bir holatda yovlari o‘rab-chirmab, ustidan tosh bostirib ketgan kigiz orasidan xalos bo‘lib chiqadi. Umuman, Kuntumishning dostondagi hayoti qahramonlik bilan kechadi. Uning Xolbeka visoliga yetishish uchun uzoq safarga otlanishi, yo‘lidagi barcha to‘siq-ovlarni yengishi haqiqiy insoniy jasorat, fidoyilikdir. Dostondagi Xolbeka, Gurkiboy va Mohiboy harakatlarida ham qahramonlik belgilari mavjud. Axir Xolbekaning sevgan yori, bolalari uchun jonini berishga tayyorligi, Gurkiboyning ukasi uchun o‘zini fido qilishga shayligi (uning dor ostidagi so‘zlarini eslang) qahramonlik emasmi?! Birgina “Kuntumish” dostoni emas, boshqa dostonlarda ham asar personajlari turli qahramonlik namunalarini ko‘rsatadilar, bu qahramonliklar odamlarning oirini yengil qiladi, el-yurtga ro‘shnolik keltiradi. Baxshi bobolarimiz sevib kuylagan “Kuntumish” kabi ishqiy- qahramonlik dostonlari bizni muhabbatdek ezgu tuyuni qadrlashga undaydi, fidoyilik, qahramonlikka chorlaydi, chunki ishq-muhabbat, qahramonlik, jo‘mardlik doimo egizak tushunchalardir[53.8-b]. Ko‘rib o‘tganimzdek, xalq dostonlari yozma adabiyot mahsuli bo‘lmish dostonlar bilan qiyoslanadi va xuddi mustaqillikkacha bo‘lgan davrlarda amalda bo‘lgan darsliklardagi kabi nazariy ma’lumotlar o‘tgan mavzudagi asar misolida tushuntiriladi. Shu asosda o‘quvchining ilmiy bilimi boyiydi. Maktab adabiyot darslarida nazmiy asarlar mazmun-mohiyati, nazariyasini o‘rganishga alohida o‘rin beriladi. Bunda she’r vaznlarini o‘qitish adabiyot o‘qituvchilari uchun muarakkab mavzulardan biri sanaladi. Sababi vaznlarni o‘rgatish uchun o‘quv dasturlarida nisbatan kam soat ajratilgani barobarida mazkur mavzuni o‘qitish metodikasi ilmi ham yetarli ishlab chiqilmagan. Anvar Hojiahmedovning “Maktabda aruz vaznini o‘rganish” qo‘llanmasi[54.192-b] bu boradagi yagona manba bo‘lib turibdi. “O‘zbek aruzi luati”[55.224-b] ham o‘quvchilarga ko‘p asqotadi. Ammo mazkur manbaalarni hamma kutubxonlarda va filolog o‘qituvchilarda bor deya ayta olmaymiz. Aruz vaznini o‘qitishdagi va o‘zlashtirishdagi qiyinchiliklar sabab darsliklardagi bu mavzuga oid ma’lumotlar o‘zgarib, yangilanib turadi. 2014-yilda nashr qilingan darslikda Lutfiy hayoti va lirikasidan so‘ng tajnis, irsoli masal kabi she’riy san’atlar va tuyuq janri xususida ma’lumot berilgan edi. 2019-yilgi nashrda esa aruz vazni haqida ma’lumot keltiriladi. Darslikda bu ma’lumotlar shunchalik keng va batafsil tushuntiriladiki, o‘qituvchi ushbu ma’lumotlargagina tayanib ham aruz haqida o‘quvchilarga tushuncha berishi mumkin va bu o‘qituvchida hech qanday qiyinchilik tudirmaydi:“Muayyan tratibga solingan matn “nazm” deyiladi. Shuning uchun nazmning birinchi talabi vazndir. O‘zbek she’riyatining asl vazni (tudi - bitdi) barmoq sanaladi. Xalq ozaki ijodi namunalari, asosan, shu vaznda yaratiladi. Buni Mahmud Koshariyning XI asrda yozilgan“ Devoni luot ut-turk” asarida misol tariqasida keltirilgan she’riy parchalar ham isbotlaydi. Ahmad Yassaviy, Sulaymon Boqironiyning aksar va boshqa shoirlarimizning ayrim she’rlari ham barmoq vaznida yaratilgan. Biroq XI asrdan yozma she’riyatimiz namunalari aruz vaznida yozila boshladi. Ming yillik aruziy merosga egamiz. Aruzda bitilgan she’rning vaznini yaxshi bilmay turib to‘ri o‘qishning hech ham iloji yo‘q. Aruzni barmoq vazniga qiyosan tushunish osonroq. She’riyatimizning bu ikki vazni o‘rtasida o‘xshash jihatlar ham mavjud, tamoman mos kelmaydigan xususiyatlar ham bor. Barmoq vazni – ikki muhim xususiyatga ega. Birinchisi, shuki, misralardagi bo‘inlar soni teng kelishi lozim. Ahmad Yassaviyning mana bu bandi shunga yorqin misol bo‘la oladi: Beshak, biling, bu dunyo borcha eldin o‘taro, Ishonmagil, molingga bir kun qo‘dan ketaro. Oto, ono, qarindosh qayon ketti? Fikr qil – To‘rt ayoli cho‘bin ot bir kun sanga yetaro. Ammo bu hamma misrlarda bo‘inlar soni barobar kelishi kerak, degani emas. Ba’azan toq misralar bo‘inlari soni toq, juft misralar bo‘inlari soni juft misralar bo‘inlari soniga teng bo‘lishi qoidasiga ham amal qilinadi. Ikkinchisi – misralarning muayyan turoqlarga bo‘linishi. Turoq misralarni bo‘laklarga bo‘ladi. Bunda muayyan bir sanoqdagi bo‘indan keyin so‘z, albatta, tugashi kerak. Ahmad Yassaviydan keltirilgan to‘rtlik, aslida, 7+7 turoqli she’r sifatida bitilgan. Biroq ana shu 7 bo‘indan iborat turoqning o‘zi ham yana ikkiga, ya’ni 4+3 turoqlarga bo‘linadi. Shuning uchun bu bandni 7(4+3)+ 7(4+3) turoqli she’r, deb ham, 4+3+4+3 turoqli she’r, deb ham hisoblash mumkin. Aruz vazni arab she’riyatining asosiy vazni hisoblanadi. U bizda arab she’riyatining ta’sirida shakllangan. Bu vazn – barmoq vaznining yuqorida sanalgan ikki jihatiga o‘xshash xususiyatga ega. Birinchidan, bu vaznda ham, xuddi barmoq vaznidagi kabi, hamma, xoh u kichik bo‘lsin, xoh katta, she’riy asardagi barcha misralar vaznan teng o‘lchovda bo‘ladi. Faqat endi bu vaznda toq misralarning toq misralarga, juft misralarning juft misralarga teng kelishi hodisasi yo‘q. Ya’ni bu vaznda toq misralar bo‘inlari soni – boshqa, juft misralar bo‘inlari soni – boshqa bo‘lishi mumkin emas. Ikkinchidan, xuddi barmoq vaznidagi kabi, misralar muayyan bo‘laklarga bo‘linadi. Ammo bular shakily o‘xshashliklargina, xolos. Sifat sihatidan misralarning o‘zaro vaznan teng kelishi ham, ularning muayyan vazniy bo‘laklarga bo‘linishi ham o‘zaro jiddiy farq qiladi. Dastlabki tafovut shuki, barmoqda bo‘inlar sanaladi, aruzda esa – hijolar. Hijo shaklan bo‘inga o‘xshasa-da, hatto ko‘p hijolar bo‘inlar bilan teng kelib qolsa ham, mohiyatan undan keskin farq qiladi. Hijolar uch xil bo‘ladi: qisqa, cho‘ziq va o‘ta cho‘ziq hijolarga bo‘linadi. Ilmda qisqa hijoni “V”, cho‘ziq hijoni “ – ” va o‘ta cho‘ziq hijoni “ ~” shaklida belgilab ko‘rsatish rasm bo‘lgan. Qisqa hijoga nimalar kiradi? Bunga asosan, qisqa unlilar (a, e, u, o‘) bilan tugaydigan hijlar kiradi. Kelib chiqishi turkiy bo;lgan so‘zlardagi uru tushmagan “o” tovushi ham qisqa hijo hisoblanishi mumkin. Shuning uchun Alisher Navoiyning: Boshni fido ayla ato qoshia, Jismni qil sadqa ano boshia, - Baytidagi “ato” va “ano” so‘zlarini “oto”, “ono” tarzida o‘qisak ham, “ota”, “ona” tarzida o‘qisak ham, vazn buzilmaydi. Biroq ularni “ato”, “ano” tarzida o‘qisak, har taraflama to‘ri bo‘ladi. Baytdagi “ni”, “fi”, “la”, “a”, “shi”, “m”, “ni”, “qa”, yana “shi” (jami 10 ta) hijolari qisqa hijo bo‘lib, bo‘lib kelgan. Lekin vazn taqozo qilsa, bir undosh tovushning o‘zi ham bir qisqa hijo vazifasini o‘tayveradi. Yuoqidagi “m” shunday hijo vazifasini bajarib kelgan. Uni to‘ri talaffuz qilish uchun undan oldingi cho‘ziq hijoni uru berib, ya’ni cho‘zibroq talaffuz qilishga to‘ri keladi. Shuning uchun bu hijo ishtirok etgan so‘zni “ji-sim-ni” deb emas, “jis- m-ni” deb aytish lozim. Shunda u quloqqa xuddi “jis-m(i)-ni” deganga teng keladigan vaqtda aytilgandek bo‘ladi. Cho‘ziq hijoga nimalar kiradi? Cho‘ziq unlilar ishtirokidagi ochiq yoki har qanday yopiq bo‘inlar, shuningdek, ya’ni vazn taqozo etsa, so‘z oxirida kelgan qisqa unli bilan tugagan bo‘inlar qisqa cho‘ziq hijo hisoblanadi. Keltirilgan baytning “bosh-”, “-do”, “ay-”, “-to”, “qo-”, “-a”, “jis-”, “qil”, “sad-”, “-no”, “bo” va yana “a” (jami 12 ta) hijolari cho‘ziq hijo hisoblanadi. Misra oxirida kelgan har qanday qisqa unlili bo‘in ham cho‘ziq hijo hisoblanadi. Vazn taqozo etsa, misra o‘rtasidagi so‘zlar oxirida kelgan qisqa unli bilan tugagan ochiq bo‘inlar ham cho‘ziq hijo hisoblanishi mumkin. O‘ta cho‘ziq hijoga nimalar kiradi? Kelib chiqishi arabcha yoki fors-tojikcha bo‘lgan “yor”, “or”, “xor”, “zor”, “nur” yoki “oshkor” so‘zidagi “osh-”, “hushyor” so‘zidagi “hush-” hijolari, shuningdek, oxiri ikki undosh yonma-yon kelishi bilan tugagan “sabr”, “jism”, “ism” va shunga o‘xshash har qanday bo‘in o‘ta cho‘ziq hijo hisoblanadi. O‘ta cho‘ziq hijo faqat va faqat misra oxirida keladi. Agar bunday so‘zlar misra o‘rtasida uchrasa, ular ikkiga bo‘linadi. Bu bo‘linishda yo keltirilgan misollardagi bijolar bir cho‘ziq va bir qisqa (o-sh-kor, qan-d, sab-r) hijoga ajratiladi, yo undagi qisqa hijo keyingi tovushga bolanib, boshqa hijo hosil qiladi. Ana endi aruz vaznining eng muhim xususiyatlaridan birini bilib olishimiz mumkin. Bu – rukn masalasi. Rukn bir jihatdan barmoq vaznidagi turoqqa o‘xshaydi. Ikkinchi bir jihatdan aslo o‘xshamaydi. O‘xshashligi shundaki, xuddi turoqdek, ruknda ham o‘zidan oldingi misralardagi parallel kelgan ruk bilan vaznan teng bo‘lishi kerak… Eng asosiysi turoqda so‘z tugashi shart, ruknda esa shart emas…[56.61-b] Shu kabi aruz vazni haqidagi ma’lumotlar olti sahifani, o‘z ichiga oladi. Ko‘rib o‘tganimizdek, barmoq va aruzdagi vazn masalasi, bo‘in va hijo, turoq va rukn batafsil tushuntiriladi. Ular o‘rtasidagi farqli va o‘xshash jihatlar xususida so‘z yuritiladi. Darslikda nazariy ma’lumotlarga katta o‘rin ajratilgani bois biz barchasini to‘liicha bermaslikni ma’qul topdik. Keyingi o‘rinlarda eng ko‘p qo‘llaniladgan bahrlar: ramal, hazaj, mutaqorib xususida so‘z yuritiladi. Ularning taqte’si, afoili, qanday holatda solim, qanday holatda mahzuf yoki maqsur bo‘lishi, musamman yoki musaddas nima ekanligi batafsil tushuntiriladi. Albatta bu ilmiy ma’lumotlar o‘quvchilar uchun murakkablik qiladi. Shu bois ular o‘qituvchining ko‘magiga muhtoj bo‘lishadi. Ilmiy salohiyati yuksak, pedagogik mahorati yetarli bo‘lgan o‘qituvchining o‘quvchilari o‘zbek mumtoz vazni hisoblanmish aruzning, hech bo‘lmaganda, mana shu darslikda keltirilgan uch bahrini (hazaj, ramal, mutaqorib) yaxshi tushunib, boshqa she’rlarning bahrini aniqlashda qo‘llay oladilar. Biz bilamizki, o‘zbek adabiyotida tuyuqlar ustasi Mavlono Lutfiy hisoblanadi. O‘quvchilar ilk bor 8-sinfda Lutfiy ijodida tuyuqqa duch keladilar. Shu bois shoir ijodidan so‘ng tuyuq janri haqidagi nazariy ma’lumot keltiriladi. Bu ma’lumotlar darslikning bundan avvalgi nashrlarida ham mavjud edi. E’tiborli jihati shundaki, darslining uchinchi nashrida tuyuq janri tajnis she’riy san’ati bilan boliq bo‘lgani bois tajnis va tuyuq birga tushuntirilardi. So‘nggi nashrda esa ma’lumot soddalshtirilib, tuyuqda qofiyaga olingan so‘zlar tajnisli bo‘lishi, ya’ni omonim so‘zlardan yoki shakldosh so‘zlar (omonimlik va shakldoshlik aslida bitta tushuncha emasmi?) turkumidan iborat bo‘lishi darkor, deyiladi. T u y u q – lirik janr. U arabiy va forsiy adabiyotda yo‘q. Bu janr namunalarini faqat turkiy she’riyatdagina uchratamiz. Tuyuqlar aslan turkiy xalqlar ozaki adabiyoti ta’sirida shakllangan, takomil topgan. Keyinchalik yozma adabiyotga o‘tib, muayyan qoidalarga bo‘ysungan, talablari qat’iylashgan Bir necha adabiy-badiiy talab tuyuq janrining asosiy qoidasiga aylangan: Tuyuq, albatta, to‘rt misradan iborat bo‘lishi kerak. Tuyuq misralari, xuddi ruboiydagi kabi, a-a-a-a yoki a-a-b-a tarzida qofiyalanishi zarur. Tuyuq, albatta, ramali musaddasi mahzuf (yoki maqsur) vaznida, ya’ni « foilotun–foilotun–foilun (yoki foilon )» tarzida bo‘lishi shart. Taqte’si: – V – – / – V – – / – V – (yoki V – ~). Tuyuqda qofuyaga olingan so‘zlar, albatta, tajnisli bo‘lishi, ya’ni omonim so‘zlardan yoki shakldosh so‘zlar turkumidan tashkil topishi darkor. Ilgari tuyuqlar janrning ana shu talablaridan dastlabki uchtasiga javob bergan, xolos. Lekin keyinchalik janrning to‘rtinchi sharti yuzaga kelgan. Shu tariqa tuyuqlarni tajnissiz tasavvur qilib bo‘lmay qolgan[57.63-b]. Hozirda amalda bo‘lgan darslikdagi muhim jihati shundaki, oldingi darsliklardan farqli tarzda a-b-a-b tarzida qofiyalangan Alisher Navoiyning “… gulxanda ko‘r” tuyuini keltiradi. Darslikdagi nazariy ma’lumotlar sovet davrida yaratilgan darslikdagi ma’lumotlardan chuqur ma’lumot berishi bilan ajralib turadi. Chunki tuyuq janri xalq ozaki ijodi bilan boliq bo‘lib, dostonlar tarkibida ham shakldosh so‘zlar ishlatilgan to‘rtliklar mavjud. O‘zbek tili shakldoshlikka boyligi bilan boshqa tillardan farq qiladi. Bu haqida Navoiy o‘zining “Muhokamat ul- luatayn” asarida fors tili bilan turkiy tilni qiyoslar ekan, “it”, “o‘t”, “ot”, “ko‘k” kabi so‘zlarni misol keltirib, turkiy til shakldoshlikka boyligi bilan forsiy tildan ustunligini isbotlab bergan. Shuningdek, “Mezon ul-avzon” asarida tuyuqni “Turk elining xossasi” deb aytadi. Agar darslikda tuyuq janri haqida ma’lumot berish asnosida Navoiyning bu janrga munosabatini ham yozib ketishsa, maqsadga muvofiq bo‘lar edi. Biz avvalgi faslda aytib o‘tganimizdek, ruboiy janri haqidagi nazariy ma’lumotlar sovet davridagi darslikda ham, mustaqillik davrida amalda bo‘lgan darslikda ham mavjud. Mustaqillik yillarida nashr etilgan darsliklarning 4- nashridagina bu janr haqida ma’lumot bo‘lib, avvalgi nashrlarida uchramaydi. Buning asosiy sababi darslikning 2009- va 2014-yilgi nashrlarida Alisher Navoiyning azallari yod olish uchun tavsiya qilinar edi. Hozirgi nashrida esa shoirning biror bir azali uchramaydi. azallar o‘rniga ruboiy, fard va tuyuqlari kiritilgan. Buning oqibatida o‘quvchilar maktab ta’limida faqatgina 10-sinfda shoir azallari bilan tanishadilar. Alisher Navoiyning faqatgina “Xazoyin ul- maoniy”dagi azallari soni 2600 ta bo‘lib, shundan 11 yil davomida to‘rtta azalni yod olyaptilar. Bizningcha, 8-sinf adabiyot darsligida hech bo‘lmaganda ikkita azalini qoldirish lozim edi. Ruboiy haqidagi ma’lumotlar xususida to‘xtaladigan bo‘lsak, nazariy ma’lumot anchayin batafsil berilgan. 2014-yildagi nashrda Navoiyning nechta azali borligi, anchasi turkiy, qanchasi forsiy ekanligi va shoirning shoirlik, she’riyat xususidagi fikrlari yoritilgan edi. 2019-yilgi nashrda esa Navoiyning ruboiylari shu tarzda tahlil qilinadi: “Ruboiy – o‘zbek mumtoz adabiyotining lirik janrlaridan biri. “Ruboiy” – so‘zi arabchadan olingan. “to‘rttadan”, “to‘rtlik” degan ma’nolarni anglatadi. Adabiyotshunoslikda esa u to‘rt satrli kichik lirik janrni anglatadi. Adabiyotshunoslikda esa u to‘rt satrli kichik lirik janrni anglatadi. Nomlanishi arabcha bo‘lsa ham, bu she’riy janr dastlab forsiy (Rudakiy, Shahid Balxiy) va turkiy (Lutfiy) she’riyatda vujudga kelgan[58.67-b]. Darslik mualliflari ruboiyning qofiylanish tizimi, aruz vaznining hazaj bahridagi axram va axrab shajaralarining 24 vazndagina bitilishi xususida tushuncha beradilar. Mavzuga mos ravishda Navoiy ruboiylari xususida ma’lumot berilib, o‘zbek tilida 500 ga yaqin, fors-tojik tilida 100 ga yaqin ruboiysi mavjudligi va qaysi asarlari tarkibiga kiritilgani yoziladi. Ruboiy ijtimoiy-falsafiy qarashlarini aks ettirish, hayotning turli davrlarida sodir bo‘lgan voqea-hodisalar ta’sirida ko‘nglidan kechgan oniy tuyulari-yu, chiqargan muhim xulosalarini ifodalashda shoirga qul kelgan. Alisher Navoiyning hayoti va ijodi tahlili jarayonida fard haqida ham nazariy ma’lumotlar berilib, o‘zbeklar orasida paydo bo‘lgan Farid va Farida ismlari ham shu janrning luaviy ma’nosiga boliq ekanligi, ya’ni “yakka”, “yagona” tushunchalarini anglatishi haqida ma’lumot keltirilgan. Darhaqiqat, mazkur janr ham bir bayt orqali yaxlit ma’noni anglatgani bois fard deyiladi. 8-sinf adabiyot darsligi o‘quvchilarni mumtoz adabiyot namunalari bilan tanishtiruvchi eng muhim va dastlabki manba deya ayta olamiz. 7-sinfda Navoiyning “Sab’ayi sayyor” dostoni va Jahon Otin Uvaysiy ijodi bilan tanishgan o‘quvchilar bir yil ulayib mumtoz davrga tushib qoladilar. Mumtoz davrga oid she’riy namunlar bilan tanishgan o‘quvchilar ularda qo‘llangan badiiy vositalarga ham duch keladilar. Shu bois Nodira lirikasidan so‘ng o‘quvchilarr talmeh, irsoli masal, tajnis she’riy san’atlari haqida tushunchaga ega bo‘ladilar. Nazariy ma’lumotlarning muhim xususiyati shundaki, Nodira lirikasi “Nazariy ma’lumot” mavzusidan oldingi darsda o‘qitilgan bo‘lsa-da, avvalgi darslarda o‘qilgan Lutfiy azallari va Navoiy lirikasidan ham misol sifatida foydalanilgan. Buning asosiy sababi shoiraning azallari tahlili barobarida badiiy san’atlardan foydalanilganligi haqida ma’lumot berilgan. Masalan, “…oqibat” radifli azalida Sulaymon, Shayx San’on nomlarining tilga olinishi talmeh san’atini vujudga keltirib, baytning ma’nosini oshirishga xizmat qilgan. Nazariy ma’lumotda esa bu haqida yana to‘xtalib o‘tirmasdan Lutfiyning “xoh inon, xoh inonma” radifli azalidan “Ya’qub bikin ko‘p yiidin qolmadi sensiz, Nuri basarim xoh inon, xoh inonma” baytidagi Ya’qub payambar nomining qo‘llanilishi haqida so‘z yuritiladi. Lirik qahramonning yori ishqida ko‘z yoshi to‘kib, ko‘z nurdan ayrilgani Yoqub payambarning o‘li Yusuf firoqida ko‘z yoshi to‘kib basir bo‘lib qolganligiga o‘xshashligi izohlanadi. Darslikda mumtoz adabiyot namunalari tugagach, “Jaloliddin Manguberdi” tragediyasidan keyingina nazariy ma’lumotga duch kelamiz. Darslikning oldingi nashrlarida “Mirzo Ulubek” tragediyasi berilgan bo‘lib, ushbu nazariy ma’lumot o‘qitilar edi. Har ikkala dramatik asar fojiaviy bo‘lgani bois nazariy ma’lumot saqlangan. “Tragediya adabiyotning dramatik tur janrlaridan biri bo‘lib, uning luaviy ma’nosi yunoncha tragos – echki, ode – qo‘shiq; tragediya – echki qo‘shii ma’nosini anglatadi. Echki qayoqdayu, fojiali sahna asari qayoqda, deb o‘ylashingiz mumkin. Aslida, yuqoridagi so‘zlarning zamirida haqiqatga yaqin ma’no bor: qadim yunonlarda hosil xudosi Dionis sharafiga xalq bayramlari o‘tkazilgan. Bu bayramlarda echkilar so‘yilib dasturxonga tortilgan. Qiziqchilar esa echki terilarini yopinib, turli sahna tomoshalarini ko‘rsatishgan. Bunday jaydari qiziqchilarni tragoslar deyishgan. Keyinchalik bu so‘z oqibati fojia bilan tugaydigan sahna asarlariga nisbatan qo‘llanila boshlagan”[59.170-b]. Shu tarzda tragediya atamasining adabiyotga kirib kelishi izohlanadi. Shundan so‘ng uchinchi nashridagi kabi jahon va o‘zbek adabiyotidagi bu janrga oid namunalar, tragediyaning komediya va dramadan farqli jihatlari muhokama qilinib, “Jaloliddin Manguberdi” asarining nima sababdan bu janrga mansubligi xususida so‘z yuriiladi. Darslikda Said Ahmadning “Ufq” trilgiyasidan so‘ng roman shakllari haqidagi nazariy ma’lumot o‘rin olgan. Mavzuda roman janriga oid muhim jihatlar, qanday asar roman bo‘la olishi haqida ma’lumot berilgan. Roman shakllari xususida so‘z yuritilib, ularning namunalari keltiriladi: “Umumiy mazmuni, oyasi, asosiy qahramonlari, voqealar tizimining o‘zaro aloqadorligi, boliqligi bilan bir butunlikni, yaxlitlikni tashkil etuvchi ikki kitobdan iborat ikki mustaqil roman – roman-dilogiya deb ataladi va nisbatan katta voqea- hodisalarni qamrab oladi. Bunda asardagi bosh qahramonlar taqdiri tasviri har ikkala kitobda ham davom etadi. Masalan, P. Qodirovning “Yulduzli tunlar”, “Avlodlar dovoni”, H.ulomning “Mash’al”, M.Ismoiliyning “Farona tong otguncha”, X.To‘xtaboyevning “Sariq devni minib”, “Sariq devning o‘limi” romanlarini o‘zbek adabiyotida yaratilgan roman-dilogiyalarning namunalari desa bo‘ladi. Roman-trilogiya haqida ham roman-dilogiyaga nisbatan qo‘llangan ta’rif mos keladi. Shunday ekan, trilogiya – uch kitobdan iborat roman bo‘lib, ijtimoiy hayotning katta bir davrini o‘z ichiga oladi. Bunday asar undagi qahramonlar hayotini, davrning juda katta qismini voqealar fonida ko‘rsatishga qodir bo‘ladi. Masalan, Siz kuni kecha o‘rgangan Said Ahmadning “Ufq” trilogiyasi uch kitobdan iborat romandir. Romanning birinchi kitobi “Qirq besh kun” deb atalib, unda xalqimizning urushgacha bo‘lgan hayoti, uning mehnat jasorati (Katta Farona kanali qurilishini eslang) qalamga olingan. “Hijron kunlarida” deb ataladigan ikkinchi kitob esa, birinchi kitob qahramonlarining urushda va front ortidagi qahramonliklari haqida hikoya qiladi. Asarning uchinchi kitobi – “Ufq bo‘saasida” esa, ularning urushdan so‘nggi taqdiri tasvirlangan. Jahon adabiyotida L.N.Tolstoy, S.T.Aksakov, Xalqaro Nobel mukofoti laureatlari: ingliz yozuvchisi Jon Golsuorsining “Forsaytlar haqida qo‘shiq”, arab yozuvchisi Najib Mahfuzning “Xan al-Xalili”, Vasiliy Yanning “Chingizxon”, “Botu”, “So‘nggi dengizgacha”, o‘zbek adibi S.Ahmadning “Ufq” kabi trilogiyalarini uch kitobdan iborat roman-trilogiyalarning mukammal namunasi, desa bo‘ladi. Roman-tetralogiyalar to‘rt kitobdan iborat roman shakli bo‘lib, jahon romanchilik tajribasida uchraydi. (Masalan, rus adibi V.Katayevning “Qora dengiz to‘lqinlari” tetralogiyasi.) O‘zbek adabiyotida O‘zbekiston xalq yozuvchisi Tohir Malikning to‘rt kitobdan iborat “Shaytanat” romani yaratilgan. To‘rtdan ortiq kitobdan iborat roman shakllarini romanlar turkumi deb atash rasm bo‘lgan. Romanchilik tajribasida bunday asarlar turkumiga fransuz adiblari Romen Rollanning o‘n jildlik “Jan Kristof”, Roje Marten dyu Garning sakkiz jildlik “Tibo oilasi” romanlarini misol qilib keltirish mumkin. Ahamiyatlisi shundaki, har ikkala adib ham ushbu asarlari uchun Xalqaro Nobel mukofotiga sazovor bo‘lganlar. Romanchilik deganda epopeya degan tushuncha ham ko‘p ishlatiladi. Uning roman shakllari (dilogiya, trilogiya, tetralogiya, romanlar turkumi)ga faqat bilvosita aloqasi bor, ya’ni unda asarning necha kitobdan iborat bo‘lishi emas, balki qanchalik ko‘p va katta voqea-hodisalarning qamrab olinishi muhim. Masalan, asar qahramonlarining bir necha avlodi taqdiri yoritilgan buyuk fransuz adibi Balzakning “Insoniyat komediyasi”, S.Ayniyning “Qullar” kabi roman-epopeyalari shular jumlasidandir”[60.214-b]. Xullas, shu tarzda romanning shakllari va ularning qaysi ijodkorning ijodiy bisotida mavjudligi haqida o‘quvchilarga tushuncha berilib, ularning adabiyotshunoslik fanidagi bilimlarining boyishiga xizmat qilgan. Darsliklardagi nazariy ma’lumotlar faqat ma’lumot berish bilan cheklanmasdan, o‘quvchilar bilimini savol va topshiriqlar orqali boyitib borishga ham xizmat qiladi. XULOSA Mamlakatimiz mustaqillikka erishgach, har bir sohada jiddiy o‘zgarishlar yuz berdi. Har qaysi soha vakillari o‘z oldiga maqsad qo‘yib, Vatanimizni rivojlantirish, uning nomini jahon arenalariga olib chiqish uchun o‘z rivojlanish yo‘lini belgilab oldi. Ta’lim tizimi esa ma’lum bir oyaga xizmat qiluvchi robotlarni emas, balki o‘z erkin fikriga ega bo‘lgan mustaqil yoshlarni tarbiyalash vazifasini yelkaladi. Buning uchun eng avvalo, darsliklarni qayta isloh qilish lozim edi. Chunki mustaqillikkacha yaratilgan darsliklar yaroqsiz ahvolga kelib qoldi. Ulardagi markscha-lenincha ta’limot, kommunistik oyalar erkin avlodni tarbiyalashga halal berar edi. Darsliklar shoshilich tarzda ishlab chiqildi va bu albatta ma’lum bir kamchiliklardan xoli emas edi. Ammo yil o‘tgan sari darsliklar yangilanib, yaxshilanib bordi, kamchiliklar tuzatildi. Biz o‘z dissertatsiyamizda darsliklar takomillashuvini, mustaqillikkacha va mustaqillik yillarida nashr etilgan 8-sinf adabiyot darsliklarini qiyoslashni maqsad qilgan edik. Bunga erishdik, deb o‘ylaymiz. Dissertatsiya kirish, uch bob, sakkiz fasl, xulosa va adabiyotlar ro‘yxatidan iborat bo‘lib, oldimizga qo‘ygan maqsadimizni ochib berishga xizmat qilgan. Dastlabki bob “Adabiyot darsliklarida ijodkor tarjimayi holining qiyosiy- tipologik tahlili” deb nomlangan bo‘lib, uch fasldan tashkil topgan. “Darsliklar oldiga qo‘yilgan talablar” nomli birinchi faslda istiqlol davri darsliklari oldiga qo‘yilgan talablar, mustaqil fikrlash kompetensiyasi, o‘z fikrini erkin ifodalay olish kompetensiyasi va o‘qilgan mavzuni o‘zlashtira olish, she’r yod olish ko‘nikmasi xususida so‘z yuritiladi. Mustaqillik yillarida nashr etilgan darsliklar so‘nggi yillarda yangi bosqichga ko‘tarilib, o‘quvchilarning yosh jihatlarini inobatga olgan holda 5-sinf darsligi multfilm qahramonlari suratlari bilan boyitilgani, 8-sinf darsligining nazariy ma’lumotlar qismi, Maqsud Shayxzoda va Muhammad Fuzuliy ijodi bilan boliq ma’lumotlar yaxshilangani xususida fikr yuritilgan. Ikkinchi fasl “Mustaqillik davrigacha bo‘lgan adabiyot darsliklarida ijodkor tarjimayi holining qiyosiy-tipologik tahlili” deb nomlangan bo‘lib, sovet davriga nuqsonlar, ya’ni tariximizni qoralash, xonlarning zolimligi, boylarning xudbinligi, ijodkorlar asarlaridan siyosiy ayblovlar qidirish aks etib turadi. Mustaqillikkacha ijodkor tarjimayi holiga ko‘p e’tibor berilmasdan Alisher Navoiy, Zahiriddin Muhammad Bobur, Turdi Faroiy hayoti bilan boliq ma’lumotlargina batafsilroq berilgan. Ammo ma’lumotlarning faqat salbiy tomonini ko‘rmasdan ijobiy tomonlariga ham e’tibor qaratish lozim. Mavzuning berilishida har bir davrga oid kirish qismi beriladi, ya’ni ijtimoiy-siyosiy muhit haqida va ijodkorning shu davrda tutgan mavqeyi bayon etiladi. Ijodkor hayotining berilishida deyarli yashash tarzi va asarlari to‘risida gapirilmasdan, asarning tahliliga e’tibor qaratilgan. Ammo hozirgi davrda ijodkorning ishlagan joylari, ilk asari va asarlarini yozishga sabab bo‘lgan jarayon yoki muhit xususida ham, ma’lum bir asarning tahlili ham beriladi. Uchinchi fasl “Mustaqillik yillarida yaratilgan darsliklarda ijodkor tarjimayi holining qiyosiy-tipologik tahlili” deb nomlanadi va mustaqillik yillarida yaratilgan darsliklardagi ijodkor tarjimayi holining berilishidagi yutuq va kamchiliklar xususida so‘z boradi. Hozirda amalda bo‘lgan darslik 8-sinf adabiyot darsligining to‘rtinchi nashri bo‘lib, ijodkor biografiyasining berilishida ancha yutuqlarga erishilgan. Adabiyot metodikasiga oid darsliklarda bot-bot aytilgan taklif va mulohazalar darsliklarda aks etib, jiddiy o‘zgarishlar yuz bermoqda. Ikkinchi bob “8-sinf adabiyot darsliklarida berilgan asarlarning qiyosiy- tipologik tahlili” deb nomlangan bo‘lib, bu bob ham uch fasldan tashkil topgan bo‘lib, “Adabiyot darsliklarida xalq ozaki ijodining qiyosiy-tipologik tahlili” nomli dastlabki bobda xalq ozaki ijodining eng yirik janri bo‘lmish doston va uning namunalari, sovet davrida yaratilgan darslikdagi latifalar, ularning xalq hayotida tutgan o‘rni haqida fikr yuritilgan. Ikkinchi faslda darslikda berilgan mumtoz adabiyoti namoyondalari, ularning asarlari xususida so‘z boradi. Bu jihatdan sovet davrida nashr etilgan adabiyot darsligi ko‘proq ma’lumotlarni o‘zida jamlaganligi bilan ajralib turadi. Buning asosiy sababi sovet davrida adabiyot sinflar darajasida davrlashtirilib o‘qitilgani bois darslikning asosini mumtoz adabiyot davri namoyandalarining asarlari tashkil qiladi. Darslikning XIV-XVI asrlar adabiyoti bo‘limida Xorazmiy, Qutb, Durbek, Atoyi, Sakkokiy, Lutfiy, Alisher Navoiy, Zahiriddin Muhammad Bobur hayoti va ijodi, asarlari xususida so‘z yuritiladi. XVII-XVIII asrlar va XIX asrning birinchi yarmi adabiyoti bo‘limida esa kirish mashulotidan so‘ng Turdi Faroiy, Gulxaniy, Maxmur, Uvaysiy, Nodira, Munis Xorazmiy, Ogahiy haqida to‘xtalib o‘tilgan. XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asr boshlari adabiyoti bo‘limida Muqimiy, Furqat, Avaz O‘tar, Zavqiy kabi ijodkorlarning hayoti haqida ba’zi ma’lumotlar va asarlaridan parcha keltirib o‘tilgan. Sovet davrida adabiyot darslari katta hajmda o‘qitilar ekan, deya noto‘ri xulosaga kelishdan saqlanish kerak. Chunki yuqorida nomlari keltirilgan ijodkorlardan ko‘pchiligining faqat asarlaridan parcha, she’rlaridan namunalar keltirilgan, xolos. Ammo mana shunday tarzda asarlaridan parchalar berib borilishi ham o‘quvchilarda shunday ijodkorlar bor ekan, - degan fikr uyotadi. Natijada darslikda berilgan asari qiziq bo‘lsa, uni qiziqtira olsa, boshqa asarlarini ham izlab topib o‘qiydi. Mana shu tarzda ijodkorlarning asararidan namunalar berib borish hozirgi kunda 11-sinflar uchun mo‘ljallangan adabiyot darsligida qayta yo‘lga qo‘yilgan. O‘quvchilar mustaqillik yillarida ijod qilayotgan zamondosh shoir va yozuvchilarning asarlaridan namunalar o‘qiydilar. Hozirgi kunda ham badiiy ijod yashayotganini, o‘sib rivojlanayotganini anglaydilar. “Adabiyot darsliklarida berilgan jahon adabiyoti namoyondalari asarlarining qiyosiy-tipologik tahlili” deb nomlangan uchinchi faslda har ikkala darslikdagi jahon adabiyoti vakillarining asarlari qiyoslab tahlil qilinadi. Har ikkala darslikda Fuzuliy ijodi o‘qitilgani bois qiyoslash obyekti sifatida ko‘proq ushbu shoir ijodiga murojaat qilinadi. Uchinchi bob “Adabiyot darliklarida berilgan nazariy ma’lumotlarning qiyosiy-tipologik tahlili” deb nomlangan bo‘lib, ikki faslda darslikdagi nazariy ma’lumotlar tahlil qilinadi. O‘quvchilarning adabiyot nazariyasi xususidagi bilimlarini boyitsh va mustahkamlash uchun mustaqillik davrida yaratilgan darslik muhim ahamiyat kasb etishi isbotlab berilgan. Qodiriy ta’biri bilan aytganda, “Moziyga qaytib ish ko‘rmoq xayrlikdir”, shunday ekan sovet davrida yaratilgan darsliklar sovet davrida amalda bo‘lgan darsliklarni mutlaqo yaroqsiz, deb bo‘lmaydi. To‘gri, siyosiy jihatidan o‘quvchilarning dunyoqarashiga salbiy ta’sir qiladi. Tariximiz qoralangan, Amir Temur jallod, vayronagarchiliklarning sababkori, bosqinchi; temuriylar mayxo‘r; xonlar zolim sifatida tasvirlangan, ammo bu darslikning ilmiy salohiyatiga putur yetkasmasligi lozim. Adabiy muhit, Alisher Navoiy haqidagi ma’lumotlar ancha yaxshi yoritilgan. Mustaqillik yillarida yaratilgan darsliklarga yaqin besh yilda kirib kelgan ijodkor zamondoshlari va olimlarning fikri orqali adib hayotini yoritish tajribasi sovet davrida yaratilgan darslikda Zahiriddin Muhammad Bobur ijodida qo‘llangan. Mustaqillik yillarida yaratilgan darslikning so‘nggi hozirda amalda bo‘lgan nashri oldingi nashrlardan ma’lumotlarning boyligi va muhimligi bilan farq qiladi. ADABIYOTLAR RO‘YXATI FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI I. SIYOSIY ADABIYOTLAR 1. Каримов И.А. Адабиётга эътибор – маънавиятга, келажакка эътибо. – Тошкент : Ўзбекистон, 2009. – Б. 40 2. Миmиёев Ш. Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халқимиз билан бирга қурамиз Тошкент: Ўзбекистон, 2017. – Б. 488 3. Миmиёев Ш. Миллий тараққиёт йўлимизни қатъият билан давом эттириб, янги босқичга кўтарамиз. Тошкент: Ўзбекистон, 2017. – Б. 592 4. Миmиёев Ш. Қонун устуворлиги ва инсон манфаатларини таъминлаш – юo тараққиёти ва халқ фаровонлигининг гарови. Тошкент: Ўзбекистон, 2017. Б 48 5. www.edu.uz.Mirziyoyev Sh. 2020-yil 1-oktabrda so‘zlagan nutqi II. DARSLIKLAR 6. Адабиёт. 8-синф учун дарслик. (Н.Маллаев, Ш.Абдуллаева, А.Шарипов). Т .: Ўқитувчи , 1986. Б. 278 7. Адабиёт. Хрестоматияю 8-синф учун. (Н.Маллаев, Ш.Абдуллаева, А.Шарипов). Т.: Ўқитувчи, 1986. Б. 256 8. Adabiyot. Umumiy o‘rta maktablarining 8-sinfi uchun darslik (S.Olim, S.Ahmedov, R.Qo‘chqorov). T.: O‘qituvchi – 2010. B 308 9. Adabiyot. Umumiy o‘rta maktablarining 8-sinfi uchun darslik (S.Olim, S.Ahmedov, R.Qo‘chqorov). T.: ulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyoti. 2019. B 352 ILMIY ADABIYOTLAR 10. Adabiy ta’lim va yoshlar tarbiyasi. 3-kitob. (Respublika ilmiy-nazariy 11. Adabiyot. Umumiy o‘rta maktablarining 8-sinfi uchun darslik (S.Olim, S.Ahmedov, R.Qo‘chqorov). T.: ulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyoti. 2019. B 352 12. Ahmedov S., Qosimov B., Qo ‘chqorov R., Rizayev Sh. Adabiyot, 5-sinf, O‘qituvchilar uchun metodik qo ‘llanma. Ma’naviyat, –T.: 200 3 -yil. 13. Azizxo jayeva N.N. Pedagogik texnologiya va pedagogik mahorat. – T.:ʻ 2003. - 174 b. 14. Azizxo jayeva N.N. Pedagogik texnologiya va pedagogik mahorat. – T.: 2003. ʻ - 174 b. 15. Husanboyeva Q., Niyozmetova R. Adabiyot o‘qitish metodikasi. T.: 2018-yil. 16. Jo‘rayev K., Maktabda Oybekning hayoti va ijodini o ‘rganish. O ‘qituvchi. T.: -1974. 17. Jo‘rayev R.H., Zushunov A. “Ta’lim jarayonida o‘quv fanlarini integratsiyalash omillari. O‘qituvchilar uchun o‘quv qo‘llanma”. – T., Sharq. 2006-y. kutubxonasi). – T.: 2010. 18. Niyozmetova R.X. O‘zbek tili darslarida yangi o‘zbek adabiyoti o‘qitishmasalalari. – T.: 2010 19. Niyozmetova R.X. Uzlusiz ta’lim tizimida o‘zbek adabiyotini o‘rgatish metodikasi. –T.:2010. 20. Ochilov M. Yangi pedagogik texnologiyalar. – Qarshi: Nasaf. 2000. - 80 b. 21. Ochilov M. Yangi pedagogik texnologiyalar. – Qarshi: Nasaf. 2000. - 80 b. 22. Ochilov M.O. Muallim qalb me’mori. –T.: O qituvchi. 2001. - 429 b. ʻ 23. Ochilov M.O. Muallim qalb me’mori. –T.: O qituvchi. 2001. - 429 b. ʻ 24. Qahrmonov Q. Adabiy tanqid yangilanish jarayonlari. –T.: 2010. qo‘llanma. – Toshkent: 2008. 25. Qodirov V. Adabiyot o‘qitish metodikasi. //ma’ruza matnlari //. – Andijon. 2010. 26. Rajabova I. Adabiyot darslarini intеrfaol usullarda tashkil etish. – Toshkеnt: Tamaddun, 2010. rеjalashtirish. – Toshkent: RTM, 2011. 27. Safarova R.. Darslik – pedagogik tizimning axborot modeli sifatida. // Ta’limda yangi pedagogik texnologiyalar: muammolar va yechimlar. – T.: 1999, 29-30 b. 28. Saidahmedov N. Pedagogik amaliyotda yangi pedagogik texnologiyalarni qo llash texnologiyalari. ʻ T.: 2000. - 46 b. 29. Saidahmedov N. Pedagogik mahorat va pedagogik texnologiya. – T.: O z ʻ MU. 2003. - 66 b. 30. Saidahmedov N.S., Ochilov A. Yangi pedagogik texnologiya mohiyati va zamonaviy loyihasi. –T.: XTV RTM, 1999. -55 b. 31. Saidahmedov N.S., Ochilov A. Yangi pedagogik texnologiya mohiyati va zamonaviy loyihasi. –T.: XTV RTM, 1999. -55 b. 32. To‘xliyev B. “Adabiyot o‘qitish metodikasi”. – Toshkent. 2010-y. 33. To‘xliyev B. Adabiyot o‘qitish metodikasi. Toshkent: Yangi asr avlodi, 2006. 34. To‘xliyev B. va b. Til va adabiyot ta'limining zamonaviy texnologiyalari. - T.: TDPU,2011.-211 b. 35. To‘xliy е v B. Adabiyot o‘qitish m е todikasi. – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2006. 36. To‘xliy е v B., Niyozm е tova R. va b. Til va adabiyot ta’limining zamonaviy t е xnologiyalari. – Toshk е nt: 2011. 37. Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 5-9-sinflari uchun adabiyotdan 38. Usmonova K., Xayitov A. Adabiyot va adabiyot fanlarini o‘qitishda ta’limt е xnologiyalaridan foydalanish. – Toshk е nt: 2011. 39. Usmonova O. Yozuvchi hayoti va ijodini o‘rgatish usullari. M е todik 40. Uzviylashtirilgan Davlat ta’lim standarti va o‘quv dasturi. Adabiyot . O‘zbek tili (5-9 sinflar). – Toshkent: Yangiyo‘l poligraf service, 2010. 41. Uzviylashtirilgan o‘quv dasturini joriy etish bo‘yicha tavsiyalar, o‘quv mavzular (5-9 sinf. o‘zbek tili va adabiyot). 42. Xalliyeva G. Qiyosiy adabiyotshunoslik. – T.: Akademnashr, 2020-yil. 43. Yo ldoshev J. Ta’lim yangilanish yo lida. – T.: O qituvchi. 2000. - 207 b. ʻ ʻ ʻ 44. Аhmedova H. O‘zbek tili o‘qitishning zamonaviy texnologiyalari. – Toshkent, 2012. 45. Адабий турлар ва жанрла. уч томлик. – Т.:Фан, 1991 – Б. 384 46. Аристотелъ. Поэтика. – Т.: Ғафур Ғулом номидаги адабиёт ва санъат нашриёти, 1980. – Б. 152 47. Бадриев A., Худойбердиев А. Адабиёт ўқитиш методикаси. – Сам.: 2003. 48. Долимов С., Убайдуллаев Ҳ., Аҳмедов Қ. Адабиёт ўқитиш методикаси. – Т.: Ўқитувчи. 1967. – Б.239 бет 49. Зуннунов А. Мактабда адабиёт ўқитиш методикаси. – Т.: 2010. 50. Йўлдошев Қ. Адабий сабоқла. Умумтаълим мактабларининг 8-синф Адабиёт» дарслиги учун методик қўлланма. – Т.: Шарқ, 2004. 102 bet 51. Ҳусанбоева Қ. Таҳлил – адабиётни англаш йўли. – Т.: Муҳарир, 2013.– Б.432 52. Yo‘ldoshev J.G., Usmanov L. A. “Pedagogik texnologiya asoslari” – Toshkent. 2001-y. 53. Yo'ldoshev M. Badiiy matn va uning lingvopoetik tahlili asoslari. - Toshkent, 2007. 54. Yo‘ldoshov J., Usmonov S. Pedagogik texnologiya asoslari (Uslubiy qo‘llanma). T.: 2004 55. Yo‘ldosh е v Q. Adabiyot o‘qitishning ilmiy-nazariy asoslari. – Toshk е nt: O‘qituvchi, 1996. 56. Yo‘ldosh е v Q. Yoniq so‘z. – Toshk е nt: Yangi asr avlodi, 2006. 57. Yo‘ldosh е v Q., Maday е v O., Abdurazzoqov A. Adabiyot o‘qitish m е todikasi. – Toshk е nt: O‘qituvchi, 1994. 58. Yo ldoshev J. Ta’lim yangilanish yo lida. – T.: O qituvchi. 2000. - 207 b.ʻ ʻ ʻ 59. O‘zbek tilining izohli lug‘ati. 1-jild. - Toshkent: O'ME, 2006. DISSERTATSIYA VA MAQOLALAR 60. Ahmedov S., Qosimov B., Qo ‘chqorov R., Rizayev Sh. Adabiyot, 5-sinf majmua . Ma’naviyat, –T.: 2004-yil. 61. Ahmedov S., Qosimov B., Qo ‘chqorov R., Rizayev Sh. Adabiyot, 5-sinf darslik. “Sharq” Nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi bosh tahririyati. –T.: 2007-yil. 62. Ahmedov S., Qosimov B., Qo ‘chqorov R., Rizayev Sh. Adabiyot, 5-sinf darslik. “Sharq” Nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi bosh tahririyati. –T.: 2015-yil. 63. Ahmedov S., Qosimov B., Qo ‘chqorov R., Rizayev Sh. Adabiyot, 5-sinf darslik. “Sharq” Nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi bosh tahririyati. T.: -2020-yil. 64. Haydarova O.Q. Tafakkur va faoliyatga asoslangan ta’lim //Xalq ta’limi, 2003, №2. 65. Haydarova O.Q. Yangi pedagogik texnologiyalarning o qituvchi faoliyatidaʻ tutgan o rni // Pedagogik mahorat. 2002, №2. ʻ 66. Nishonaliyev U. Ta’lim standarti va pedagogik innovatsiyalar. // Xalq ta’limi. 1999. № 6. 28-31 b. 67. O zbekistonda umumiy o rta ta’lim konsepsiyasi // Xalq ta’limi. 1992. №2. - ʻ ʻ B. 9-18. 68. Ta’limda yangi pedagogik texnologiyalar: muammolar, yechimlar // Ilmiy- amaliy konferensiya materiallari. – T.: 1999. - 212 b. 69. Tolipova J, Numonova N. Ta’lim-tarbiya jarayonida zamonaviy pedagogik texnologiya // J.Xalq ta’limi. №3. 20-23 b. INTERNET SAYTLARI 70. www.ziyouz.com . kutubxonasi 71. w ww.edu.uz 72. www.uza.uz 73. w ww. arxiv .uz 74. www.natlib.uz 75. www.eduportal.uz 76. www.rtm.uz 77. www.markaz.uz 78. www.uzscience.uz

8-SINF ADABIYOT DARSLIGINING QIYOSIY-TIPOLOGIK TAHLILI Mundarija ISHNING UMUMIY TAVSIFI ................................................................................................................ 2 I BOB. 8-SINF ADABIYOT DARSLIKLARIDA IJODKOR TARJIMAYI HOLINING QIYOSIY- TIPOLOGIK TAHLILI ............................................................................................................................ 6 1.1. DARSLIKLAR OLDIGA QO‘YILADIGAN TALABLAR ............................................................................... 6 1.2.MUSTAQILLIK DAVRIGACHA BO‘LGAN ADABIYOT DARSLIKLARIDA IJODKOR TARJIMAYI HOLINING QIYOSIY-TIPOLOGIK TAHLILI .................................................................................................................. 14 1.3. MUSTAQILLIK DAVRIDA YARATILGAN ADABIYOT DARSLIKLARIDA IJODKOR TARJIMAYI HOLINING QIYOSIY-TIPOLOGIK TAHLILI .................................................................................................................. 21 II BOB. 8-SINF ADABIYOT DARSLIKLARIDA BERILGAN ASARLARNING QIYOSIY- TIPOLOGIK TAHLILI .......................................................................................................................... 31 2.1. ADABIYOT DARSLIKLARIDA XALQ OG‘ZAKI IJODINING QIYOSIY-TIPOLOGIK TAHLILI ....................... 31 2.2. ADABIYOT DARSLIKLARIDA BERILGAN MUMTOZ ADABIYOTI NAMOYONDALARI ASARLARINING QIYOSIY-TIPOLOGIK TAHLILI .................................................................................................................. 40 2.3.ADABIYOT DARSLIKLARIDA BERILGAN JAHON ADABIYOTI NAMOYONDALARI ASARLARINING QIYOSIY-TIPOLOGIK TAHLILI .................................................................................................................. 51 III BOB. 8-SINF ADABIYOT DARSLIKLARIDA BERILGAN NAZARIY MA’LUMOTLARNING QIYOSIY-TIPOLOGIK TAHLILI ............................................................. 61 3.1. MUSTAQILLIK DAVRIGACHA BO‘LGAN ADABIYOT DARSLIKLARIDAGI NAZARIY MA’LUMOTLARNING QIYOSIY-TIPOLOGIK TAHLILI .................................................................................................................. 61 MUSTAQILLIK DAVRIDA YARATILGAN ADABIYOT DARSLIKLARIDAGI NAZARIY MA’LUMOTLARNING QIYOSIY-TIPOLOGIK TAHLILI .................................................................................................................. 68 XULOSA .................................................................................................................................................. 80 ADABIYOTLAR RO‘YXATI ................................................................................................................ 84 ANNOTATSIYA Mazkur ishda hozir amalda bo ‘ lgan 8- sinf o ‘ quvchilari uchun mo ‘ ljallangan

adabiyot darsligi va 1986- yilda nashr etilgan adabiyot darsliklaridagi ijodkor tarjimayi holining berilishi qiyosan tahlil qilingan . O ‘ qitishning samarali usullari , darsliklarda muallif avtobiografiyasining berilishida yutuq va kamchiliklar xususida so ‘ z yuritilgan . Dissertatsiyada qiyosiy - tipologik tahlil orqali solishtirilayotgan darsliklardagi ma ’ lumotlarning o ‘ quvchilar tafakkurini rivojlantirishdagi ahamiyati haqida fikr yuritilgan . Unda berilayotgan ma ’ lumotlar va asarlar qiyoslash orqali tahlil qilingan . Shuningdek , darsliklardagi berilgan ma ’ lumotlarning keyingi yillardagi o ‘ zgarish sabablari ham dalillar asosida bayon etilgan . Har bir berilgan ma ’ lumotlarning o ‘ quvchilar ong - u tafakkurida aks etishi , ularning ma ’ naviy - ma ’ rifiy tarbiyasiga ta ’ siri haqida mulohazalar bildirilgan . Darslikda tarjimayi holni berish usuli va o ‘ ziga xos metodikasi haqida ham to ‘ xtalib o ‘ tilgan , hozirgi rivojlangan davrdagi o ‘ quvchi tafakkuri va zehnini yanada yaxshilashga qaratilgan fikrlar va tavsiyalar berilgan . ANNOTATION The study provides a comparative analysis of current literature textbooks for 8th graders and creative biographies of literature textbooks published in 1986. Effective teaching methods, textbooks discuss the successes and shortcomings of the author's autobiography. The dissertation discusses the importance of comparative-typological analysis of textbook information in the development of students' thinking. The information and works presented in it are analyzed by comparison. The reasons for the change in the information provided in the textbooks in recent years are also explained on the basis of evidence. Comments were made on the impact of each piece of information on students' thinking and their impact on their spiritual and educational upbringing. The textbook also discusses the method and specific methods of providing a biography, as well as ideas and recommendations for further improving the thinking and intelligence of students in today's advanced age. ISHNING UMUMIY TAVSIFI

Mavzuning dolzarbligi. Bugun mamlakatimizni jahonning har jihatdan rivojlangan davlatlaridan biri sifatida e’tirof etishga arziydigan asos va omillar talaygina. Hozirgi zamonda yoshlarimizning ongi, tafakkuri, dunyoqarashi o‘zgardi. Turli fan olimpiadalarida, tanlovlarda va sport sohasida katta yutuqlarni qo‘lga kiritishayotgani quvonarli hol. Lekin Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyev ta’biri bilan aytganda “Albatta, biz mustaqil fikrlaydigan, zamonaviy bilim va kasb- hunarlarni egallagan, mustahkam hayotiy pozitsiyaga ega bo‘lgan yoshlarni tarbiyalash bo‘yicha katta ishlarni amalga oshirmoqdamiz. Ammo xolisona tan olib aytadigan bo‘lsak, bugungi kunda butun dunyoda aholining, birinchi navbatda, yoshlarning ongi va qalbini egallash uchun qanday keskin kurash borayotganini, diniy ekstremizm, terrorizm, giyohvandlik, “ommaviy madaniyat” kabi tahdidlarning kuchayayotganini hisobga oladigan bo‘lsak, farzandlarimiz tarbiyasi, ma’naviy-ma’rifiy sohadagi ishlarimizni bir zum ham susaytirmasdan, aksincha, yangi bosqichga ko‘tarishimiz zarur”[1.17-b]. Buning uchun esa o‘quvchi- yoshlarimiz nima o‘qishyapti?, bo‘sh vaqtini qanday o‘tkazyapti? kabi savollarga har birimizda javob bo‘lishi shart. Zamon bilan hamnafas o‘quvchilarni o‘qitishda darsliklarimiz ham zamon talablariga mos bo‘lishi lozim. Bugungi kunda chet el tajribasidan foydalanilgan holda darsliklarni izchil ravishda qayta ko‘rib chiqish ishlari olib borilmoqda. Mustaqillikdan ilgari va mustaqillik yillarida yaratilgan darsliklarni ko‘zdan kechirsak, yil o‘tgan sari salohiyati va sifati jihatidan mukammallashib borayotganligi kishini quvontiradi. Darsliklardan hayoti bilan ibrat bo‘la oladigan va asarlari bilan “Hazrati inson”ni voyaga yetkazishda ko‘mak beradigan shoir va yozuvchilar joy olmoqda. Shunday bo‘lsa-da, yutuqlar bilan bir qatorda ba’zi bir kamchiliklar ham yo‘q emasligi barchaga ma’lum. Shu bois msutaqillik yillarida yaratilgan darsliklar bilan bir qatorda mustaqillikkacha bo‘lgan darsliklarni ham ko‘zdan kechirib, ulardagi yutuqlardan foydalanib, kamchiliklardan voz kechish yaxshi samara beradi. Zero buyuk yozuvchimiz A.Qodiriy ta’biri bilan aytganda “Moziyga qaytib ish ko‘rmoq xayrlikdir”. Bu mulohazala r esa dissertatsiya uchun tanlangan mavzuning dolzarbligini belgilashga asos bo‘ladi.

Tadqiqotning respublika fan va texnologiyalar rivojlanishining ustuvor yo‘nalishlariga bog‘liqligi. Tadqiqot Respublika fan va texnologiyalari rivojlanishining “Demokratik va huquqiy jamiyatni ma’naviy-axloqiy va madaniy rivojlantirish, innovation iqtisodiyotni shakllantirish” ustuvor yo‘nalishi doirasida amalga oshirilgan. Mavzuning o‘rganilish darajasi. Bugungi kunda yurtimizda adabiyot o‘qitish metodikasi ancha rivojlangan sohalardan biri hisoblanadi. Metodistlar adabiyot darslarida o‘quvchilarni ma’naviy barkamol, o‘z shaxsiy fikriga ega yetuk inson qilib tarbiyalash borasida ko‘plab izlanishlar olib borishmoqda. Shu bois ijodkor tarjimayi holining berilishi, o‘qitilishi jihatidan tavsiyalarni deyarli barcha metodikaga oid darslik va qo‘llanmalarda uchratamiz. Adabiyot o‘qitish metodikasi sohasida adabiyot darsliklarining mustaqillikkacha va mustaqillik yillarida yaratilgan nashrlari qiyoslab o‘rganilgan alohida ilmiy ish bo‘lmasa-da, bu sohaga oid qo‘llanma va darsliklarda ushbu mavzuga oid ba’zi fikr-mulohazalar keltirilgan. Kuzatishlardan ma’ l um bo ldiki, S.Dolimovʻ [2.2007-2010] , B.To‘xliyev[3.1973], A.Zunnunov [4.1994] , Q.Yo‘ldoshev[5.2018], Q.Husanboyeva [6.2018] , singari qator olimlarning tadqiqotlarida o quvchilarni ʻ adabiyot vositasida tarbiyalash borasida fikrlar mavjud. Ular o z ishlarida inson ʻ ma’naviyatini shakllantirishning psixologik-pedagogik yo llari, ta’lim-tarbiya ʻ samaradorligini orttirish masalasiga to xtalganlar. ʻ Tadqiqotning maqsadi. Mustaqillikkacha va mustaqillik yillarida yaratilgan darsliklarni qiyosiy-tipologik jihatdan tahlil qilib, ularning yutuq va kamchiliklarni ko‘rib chiqish va amalga joriy etish. Tadqiqotning vazifalari. Ishimiz ko‘lamini his etgan holda, dissertatsiyamiz mavzusini yoritish uchun quyidagi vazifalarni belgilab oldik:  darsliklar oldiga qo‘yiladigan talablar;  mustaqillik davrigacha bo‘lgan adabiyot darsliklarida ijodkor tarjimayi holining qiyosiy-tipologik tahlili;

 mustaqillik davrida yaratilgan adabiyot darsliklarida ijodkor tarjimayi holining qiyosiy-tipologik tahlili;  adabiyot darsliklarida berilgan mumtoz adabiyoti namoyondalari asarlarining qiyosiy-tipologik tahlili;  adabiyot darsliklarida berilgan yangi davr adabiyoti namoyondalari asarlarining qiyosiy-tipologik tahlili;  adabiyot darsliklarida berilgan jahon adabiyoti namoyondalari asarlarining qiyosiy-tipologik tahlili;  mustaqillik davrigacha bo‘lgan adabiyot darsliklaridagi nazariy ma’lumotlarning qiyosiy-tipologik tahlili;  mustaqillik davrida yaratilgan adabiyot darsliklaridagi nazariy ma’lumotlarning qiyosiy-tipologik tahlili. Tadqiqotning obyekti . Mustaqillikkacha va mustaqillik yillarida 8-sinflar uchun yaratilgan adabiyot darsliklari Tadqiqotning predmeti . 8-sinf adabiyot darsliklarini qiyosiy-tipologik jihatdan tahlil qilish dissertatsiyamizning predmetini tashkil etadi. Tadqiqot usullari. Dissertatsiyada qiyosiy, biografik metodlar tadqiqot usuli sifatida belgilandi. Tadqiqotning ilmiy yangiligi . Bugungi kungacha metodika sohasida juda ko‘p izlanishlar olib borilgan bo‘lsa-da, mustaqillik yillarigacha va mustaqillik yillarida yaratilgan maktab darsliklari zamon nuqtayi nazaridan qiyosiy tahlil etilmagan. Tadqiqot natijalarining aprobatsiyasi . Dissertatsiya mavzusi bo‘yicha quyidagi ilmiy ishlar e’lon qilingan: Dissertatsiyaning tuzilishi va hajmi . Dissertatsiya kirish, uch asosiy bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. Ishning umumiy hajmi 89 sahifadan iborat.

O'xshashlar

Adabiyot darsliklarida berilgan folklor terminlarining tahlili
“Xamsa”lardagi basmala boblarining qiyosiy tahlili
Boshlang‘ich sinf darsliklarida berilgan mumtoz adabiyot vakillari asarlarini o‘tish
BO’Z TUPROQLAR TARKIBIDAGI GUMUS FRAKSIYALARINI ANIQLASH USULLARINI QIYOSIY TAHLILI
Alisher Navoiy dostonlaridagi Farhod va Majnun timsollarining qiyosiy tahlili