logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. “Xamsa”lardagi basmala boblarining qiyosiy tahlili

“Xamsa”lardagi basmala boblarining qiyosiy tahlili

Yuklangan vaqt:

13.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

48.64453125 KB
Ko'chirib olish
Mavzu: “Xamsa”lardagi basmala boblarining qiyosiy tahlili Kirish. Xamsanavislik an`anasi haqida 1-bob Alisher Navoiy “Xamsa”sida basmala bobi 1.1 .”Hayrat ul-abror” dostoni g`oyasi, badiiyati 1.2 . .”Hayrat ul-abror” dostonidagi basmala bobi 2-bob .“Xamsa”lardagi basmala boblarining qiyosiy tahlili 2.1 .”Hayrat ul-abror” dostonining “Maxzan ul –abror”, “Matla ul-anvor” dostoni bilan qiyosiy tahlili 2.2 .”Hayrat ul-abror” dostonining “Tuhfat ul-ahror” dostoni bilan qiyosiy tahlili Xulosa. Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati . Alisher Navoiy “Xamsa”sining ilk dostoni “Hayrat ul-abror”da “basmala” bobi. Ma’lumki, xamsanavislikning asosiy nazariy qonuniyatlari o‘z ibtidosini bu an’ananing boshlovchisi Nizomiy Ganjaviydan oladi. Fors-tojik va turkiy adabiyot taraqqiyotiga ulkan hissa qo‘shgan ozor xalqining buyuk farzandi Nizomiy 1176- 1206 yillar mobaynida turli sabab, taklif va sharoitlar natijasida insoniy tafakkurning nodir durdonalari bo‘lmish besh masnaviysini yaratdi. U o‘zining ilk dostoni «Maxzan ul-asror»ni yaratish jarayonidayoq, ulkan an’anaga asos solayotganligini his etdi va unga ergashuvchilar bo‘lishini bashorat qildi: Man, ki dar in manzilashon mondaam, Marhalae peshtarak rondaam. Teg‘ zi almosi zabon soxtam, Har ki pas omad, sarash andoxtam. Teg‘i Nizomiy, ki sarandoz shud, Kund nashud, garchi kuhansoz shud [1. 282]. Mazmuni: Menki bu manzilga hammadan oldin qadam qo‘ydim, so‘z olmosidan o‘tkir tig‘ yasadim. Bu tig‘ ortdan keluvchilarning boshini tanasidan judo qiladi. Nizomiyning keskir qilichi qancha eskirsa ham, o‘tkirligicha qolaveradi. Nizomiy Ganjaviy asos solgan an’ana ijod ahli uchun chinakam imtihon maydoniga aylandi. Bu jarayon, ayniqsa, bir asr o‘tib, Amir Xusrav Dehlaviyning «Xamsa»si dunyoga kelgach keng quloch yozdi. Ayni shu asardan keyin xamsa janr darajasiga ko‘tarilib, uning nazariy qonuniyatlari shakllandi. Xamsanavislikning nazariy qoidalari haqida gapirilganda ilmiy manbalarda, asosan, dostonlarning miqdori, mavzusi, tartibi, vazni va kompozitsiyasi bilan bog‘liq qonuniyatlar e’tirof etiladi. Biroq Nizomiy Ganjaviy dostonlarida yana bir qator kompozitsiya yoki syujet unsurlari ham borki, ular xamsanavislikning o‘zgarmas qoidalari sifatida qaror topgan. Ular har bir muallif ijodida yangicha jilo, yangicha talqin kasb etadi. Ishqiy noma, munozara, soqiyga murojaat, Ka’ba ziyorati kabilar shular jumlasidan. Xamsanavislik an’anasining muhim va o‘zgarmas tarkibiy qismlaridan biri, bu uning boshlanmasidir. Nizomiy Ganjaviy o‘zining dastlabki dostoni "Maxzan ul-asror"ni arabcha iqtibos, aniqrog‘i, Quronning dastlabki oyati "Bismillohir rahmonir rahim" va uning o‘ziga xos talqini bilan boshlagan edi: "Bismilloh-ir rahmon-ir-rahim", Hast kalidi dari ganji hakim. Fotihati fikratu xatmi suxun Nomi xudoy ast, ba o‘ xatm kun [1. 256]. Mazmuni: "Bismillohir rahmonir rahim" oyati hakim xazinasi eshigining kalitidir. Fikratning boshlanishi (ochilishi) va so‘zning xotimasi(tamg‘asi) Tangrining nomi bilandir, bas shunday ekan, shu bilan tugat. Qisqacha mazmuni «Rahmon (foniy dunyoda barcha insonlarga rahmat nazari bilan boquvchi) va rahim (oxiratda faqat mo‘minlargagina rahm etuvchi) sifatlarining egasi bo‘lgan A llo h nomi bilan boshlayman» bo‘lgan mazkur oyatining yaratilish tarixi, ma’no va talqinlari, fazilat va sharofatlari, unda yashiringan qudrat haqida shar’iy, fiqhiy va tasavvufiy manbalarda ko‘plab sharhlar mavjud. SHunday sharhlar qatoriga xamsalar yoki uning birinchi dostonlari tarkibidagi badiiy talqinlarni ham kiritish mumkin. Mazkur oyat yoxud uning mazmuni xamsalarda qanday shaklda, qaysi tilda keltirilib, qanday talqin etilganligi xamsanavislik an’anasining bir qator jihatlariga oydinlik kiritadi. Xamsanavislik an’anasi tarixini izchil tadqiq etgan olim akademik B.Valixo‘jaev xamsanavis shoirlarning Nizomiy an’analariga - «Panj ganj»dagi dostonlarning syujeti, obrazlar tizimiga, ularning janriy yaxlitligi, umumiyligiga munosabatlarida ikki xil yo‘nalish mavjudligini ta’kidlaydi [2]. Birinchi guruhga mansub «Xamsa» mualliflari Nizomiy an’analariga buyuk hurmat bilan qaraydi va uni o‘zlariga ustoz deb biladi. SHu bilan birga, ular Nizomiy «Panj ganj»idagi dostonlar mazmunini, timsollar tizimini, dostonlarning joylashish tartibini, ularning g‘oyaviy mazmun va poetik shakl jihatdan yaxlitligini o‘zlari yaratgan «Xamsa»larda o‘z dunyoqarashi, yashagan davri ijtimoiy-siyosiy qarashlari bilan bog‘lagan holda saqlab qolishga intiladi. Ikkinchi guruhdagilar Nizomiy yo‘lini eskirgan deb hisoblab, uning poemalari o‘rniga mazmuni va obrazlar dunyosi yangi bo‘lgan butunlay boshqa dostonlarni kiritish yoki dostonlar miqdorini oshirish yo‘lidan boradilar. Nizomiyga izdoshlik va o riginallikka intilish, muallif tafakkur dunyosining kengligi, fantaziyasi va badiiy mahorati kabilar xamsaning dastlabki baytidayoq namoyon bo‘ladi. «Ulug‘ shoirlar so‘z ibtidosini «Bismillo» bilan boshlab, ilohiyot olamining azal va abadligi, cheksizligi, vahdatga shak keltirish kufr ekanligi haqida yozadilar» [4. 16]. Amir Xusrav Dehlaviy Nizomiy an’anasini davom ettirib, "Matla’ ul-anvor" dostonini quyidagicha boshlaydi: "Bismillohir rahmonir rahim", Xutbai quds ast ba mulki qadim. Mazmuni: "Mehribon va rahmli Alloh nomi bilan boshlayman" oyati qadim mulkining muqaddas xutbasidir. Xusrav Dehlaviy Nizomiyga ergashgan holda birinchi misra ya’ni oyati karimani aynan saqlab qolgan, uning talqini yoki izohini ikkinchi misrada fors-tojik tilida, ya’ni asar yozilgan tilda bergan. Biroq Nizomiy basmalani «hikmat eshigini ochuvchi kalit» deya ta’riflasa, Amir Xusrav uni «qadimiyat mulkidan yangragan pokiza, muqaddas xitob» deya ta’riflaydi. Nizomiy uchun «Qur’on» avvalambor hikmat ( «Val Qur’anul hakim» - «Hikmatga to‘la Qur’onga qasam» (YOsin – 2)) bo‘lsa, Amir Xusrav Uning azaliy va muqaddas bitik ekanligini ta’kidlaydi. XIV asrda yashagan Kirmonlik shoir Xoju Nizomiy an’analariga o‘ziga xos munosabatda bo‘lib, «Ravzat ul-anvor», «Gulu Navro‘z», «Gavharnoma», «Humay va Humoyun» va «Kamolnoma» kabi dostonlardan iborat o‘z «Xamsa»sini yaratdi. «Ravzat ul-anvor» dostoni (743/1342-43). 1928 yilda Tehronda olim Husayn Mansurning so‘z boshisi bilan nashr ettirilgan bo‘lib, unda tasavvufiy mavzu va g‘oyalar ustunlik qiladi. Asardagi hikoyatlarda ham shunga mos holda Ibrohim binni Adham, SHibliy, Boyazid Bistomiy, Layli va Majnun, Iskandar va Arastu kabi tarixiy va afsonaviy timsollar ishtirok etadi. SHarqda «Maxzan ul-asror»ga yozilgan naziralar orasida mazkur asar alohida mavqega ega bo‘lgan [3. 207]. Asar quyidagicha boshlanadi: Zayyanat ar-ravzata fil avvali, Bismillahis samadil mu’zali [3. 206]. ﻦﱠﻳﺰ (zayyana) so‘zi nihoyatda bezamoq (priukrashivat) degan ma’noni ifodalaydi (Arabsko-russkiy slovar (sostavitel X.K.Baranov). – M.: Gos. izdat. inostrann ы x i natsionaln ы x slovarey, 1962. Str. 427). Baytning mazmuni: Jannat bog‘ini avvaldan bezagan azaliy va abadiy Alloh nomi bilan bashlayman. Amir Xusrav va Hoju Kirmoniyning javob baytlarini o‘zaro qiyoslaganda jiddiy uslubiy tafovut ko‘zga tashlanadi. Hoju baytidagi ik k ala misra ham arab tilida, u oyatni aynan keltirmaydi, balki uni o‘ziga xos ta’riflashga intiladi. U «basmalayi sharif»ning Qalam tomonidan yozilgan ilk bitik, jannat eshigini bezab turuvchi yozuv ekanligiga ishora etadi. Mazkur ilk qadamdayoq Hojuning Nizomiy an’analari yo‘lidan emas, balki o‘zining alohida yo‘lidan borish istagi namoyon bo‘ladi. Bu badiiy ijod tamoyillari yoxud originallikka intilish nuqtai nazaridan ijobiy holat, albatta. Biroq xamsanavislikning murakkab qonuniyatlari, an’ana doirasida o‘ziga xos asar yaratish talabi nuqtai nazaridan kamchilik hisoblangan. SHu tufayli Hoju Kirmoniy o‘z davrining y etuk mutafakkiri, masnaviynavis, ko‘plab ijodkorlarning ma’naviy ustozi hisoblansa-da, xamsanavis sifatida y etarli e’tirofga ega bo‘lmadi. XV asrda va undan keyin maydonga kelgan «Xamsa» lar va ularning boshlanmasiga e’tibor qaratadigan bo‘lsak, ularda ayni shu ikki xil tendensiya – Xusrav Dehlaviyning an’ana va izdoshlik hamda Hoju Kirmoniyning butkul yangicha yo‘nalish tendensiyalari namoyon bo‘ladi. O‘zbek mumtoz adabiyotida xamsanavislikka ilk qadam qo‘ygan Mavlono Haydar Xorazmiy o‘zining "Maxzan ul-asror" dostonini «Bu asarga nazira bitgan barcha shoirlar qatori… shu tarzda boshlaydi» [5. 146]: "Bismillohir rahmonir rahim", Fathu zafar oyatidur, ey hakim. Mazmuni: Ey hakim, "Bismillohir rahmonir rahim" barcha mushkulotlarni ochuvchi va zafar keltiruvchi oyatdir. Mavlono Haydar ham Xusrav Dehlaviy yo‘lidan borganligi ilk baytdanoq oydinlashadi. Baytning ikkinchi misrasi qofiya jihatidan («hakim») Nizomiyning baytiga uslub jihatidan esa Xusrav Dehlaviyning misrasiga monand (Bunga misrani fors-tojik tiliga tarjima qilib ham ishonch hosil qilish mumkin «Oyati fathu zafar ast, ey hakim»). Biroq mazmunan misra takrorlanmagan, originaldir. Abdurahmon Jomiy ham "Tuhfat ul-ahror" dostonini shu oyat bilan boshlaydi: "Bismillohir rahmonir rahim", Hast saloyi sari xoni karim [4. 16]. Mazmuni: "Bismillohir rahmonir rahim" behad karam egasi bo‘lgan parvardigor ne’matlari yoxud uyi («xon» so‘zi forsiyda, dasturxon, uy, saroy, ibodatxona kabi ma’nolarni ifodalaydi) sari chorlovdir. Nizomiy Ganjaviy an’analari yo‘lidan borgan keyingi xamsanavislarning dastlabki baytlarida «rahim» so‘ziga, asosan, «hakim» (Nizomiy), «qadim» (Amir Xusrav) va «karim» (Jomiy) so‘zlari qofiya sifatida qo‘llanadi. Biroq misralarning mazmuni deyarli takrorlanmaydi. CHunonchi: Amir Hoshimi Kirmoniyning «Mazhar ul-osor» (940 hijriy, 1533-34 melodiy yilda yozilgan) dostoni: Bismillohir rahmonir rahim, Fotihaoroyi kalomi qadim [3. 207]. Mazmuni: «Bismillahir rahmonir rahim» qadimiy kalom (Qur’on)ni go‘zal tarzda ochuvchidir. Jamoliddin Muhammad ibn Zayniddin Urfiy SHeroziy (1555-1591 yillarda yashagan) «Majma’ ul-akbar» dostoni: Bismillohir rahmonir rahim, Mavji naxust ast zi bahri qadim [3. 209]. Mazmuni: «Bismillahir rahmonir rahim» qadimiyat yoki azal dengizidagi ilk mavjdir. SHarafiddin Hasan SHifoiy (1037 hijriy - 1627-28 melodiy yilda vafot etgan)ning «Didayi bedor» dostoni: Bismillahir rahmonir rahim, Tig‘i ilohist ba dasti hakim [3. 210]. Mazmuni: «Bismillahir rahmonir rahim» donishmandning qo‘lidagi ilohiy qilichdir (ya’ni shu qilich bilan u har qanday mushkilotni hal qilib, to‘siqni enga oladi). SHu bilan birga, mazkur masalada Hoju Kirmoniy yo‘lidan borganlar ham bor. Xususan, SHoh Abbos Safaviyga zamondosh bo‘lgan shoir Bakir Koshiyning nomi ma’lum bo‘lmagan dostonini misol keltirishimiz mumkin. E.E.Bertelsning ma’lumotiga ko‘ra mazkur asar «xilvat», «g‘urbat», «vahdat», «nubuvvat» kabi tasavvufiy masalalarning badiiy talqiniga bag‘ishlangan. Asar quyidagi bayt bilan boshlanadi: Bismillahi va bihi nasta’iyn, Tanziylu mir rabbil olamiyn [3. 211]. Mazmuni: «Alloh nomi bilan boshlaymiz va undangina madad so‘raymiz». Bu olamlarning Robbisi tomonidan nozil qilingan (Qur’on)dir. Malik Qumiy taxallusli yana bir shoir (hijriy 1025, melodiy 1615-16 yilda vafot etgan) «Manba’ ul-anhor» dostonida har ikkala misrani iqtibos qilib keltiradi: Bismillahir rahmonir rahim, Ihdina assirotal mustaqim [3. 210]. Mazmuni: « Mehribon va rahmli Alloh nomi bilan boshlayman» , «Bizni to‘g‘ri yo‘lga yo‘llagaysan » (Fotiha -6). Tahlil etilgan matnlar shundan guvohlik beradiki, xamsalarning ilk baytlaridayoq asarning maqsad mohiyati, mualliflarning Nizomiy Ganjaviy an’analariga munosabati, tafakkur doirasi hamda badiiy mahorati namoyon bo‘ladi. SHu nuqtai nazardan baho berganda, turkiy xamsanavislikka asos solgan buyuk shoir va mutafakkir Alisher Navoiy dahosining yana bir qirrasi namoyon bo‘ladi. «Nizomiy panjasig‘a panja ur gan hamda «xamsa takmili»ni «maqsud» etgan, Alisher Navoiy mazkur an’anani munosib davom ettirish barobarida uni butkul yangicha talqin bilan boyitgan. U «Hayrat ul-abror» dostonida oyatning nafaqat mazmuni, balki shakli ("rishta") hamda harflari ("necha durri yatim") ga e’tibor qaratib, ularni ahli rad (rad etilgan, yoki rad etuvchilar) hamda ahli qabul uchun birma-bir sharhladi: Bismillohir rahmonir rahim, Rishtag‘a chekti necha durri yatim. Ha r dur anga javhari jondin fuzun, Qiymat aro ikki jahondin fuzun [6. 11]. «Bismillohir rahmonir rahim» ipga tizilgan noyob marjon shodasidir. U shunday marjonki, har bir donasi jon javharidan afzal, uning qiymati esa ikki jahondan ustundir. Alisher Navoiy an’anaga noan’anaviy tarzda javob qaytardi. U Nizomiy va uning izdoshlari kabi oyati karimani aynan keltirib, ikkinchi misrada unga tavsif berdi. Biroq boshqa xamsanavislardan farqli o‘laroq, Alisher Navoiy mazkur oyatni bir-ikki baytda emas, butun bob davomida tavsifladi. SHu yo‘l bilan u o‘zigacha berilgan ta’riflarni umumlashtirishga, badiiy suratda gavdalantirishga hamda original tavsiflar yaratishga muvaffaq bo‘ldi. «Hayrat ul-abror»da «Bismillohir rahmonir rahim» «baqo xazinasiga olib boruvchi zikr uchun tasbeh», «davlatu dinni qo‘lga kiritish uchun kamand», «jannat ohusini sayd etish uchun band», «tiriklik suvi oqadigan arig‘», «ilohiy xazinani qo‘riqlovchi ajdaho», «vahdat xazinasiga eltuvchi yo‘l » kabi ko‘plab ma’no jilolarida gavdalanadi. Bu esa Alisher Navoiyning o‘ziga qadar yaratilgan to‘liq va noto‘liq «Xamsa»larni sinchkovlik bilan o‘rganib, ularning nafaqat kompozitsiyasi, syujeti va obrazlari, balki har bir baytini ham nazardan chetda qoldirmaganligini yana bir bora isbotlaydi. Alisher Navoiy Nizomiy Ganjaviy va Xusrav Dehlaviy «Xamsa»lariga bir butun, yaxlit asar sifatida qaradi, o zbek tilida turli mavzularda mustaqil dostonlar emas, balki birbiriniʻ g oyaviy-badiiy jihatdan ma’lum darajada to ldiradigan, yaxlit bir asar deb ʻ ʻ hisoblanishi va «Xamsa» deb atalishi shart bo lgan dostonlar majmuasini yaratishni o z ʻ ʻ oldiga maqsad qilib qo ydi. Bunga qadar Navoiy o z lirik she’rlari bilan tanilgan — ʻ ʻ «Badoye’ul-bidoya» va «Navodirun-nihoya» devonlarining muallifi sifatida mashhur edi. Navoiy 42 yoshida «Xamsa»ning birinchi dostoni — «Hayratul-abror»ni yozishga kirishdi va shu yiliyoq uni tugallab, «Farhod va Shirin» dostonini boshladi. 1484 yilning boshlarida «Farhod va Shirin», shu yilning fevral'-mart oylarida «Layli va Majnun», bahor va yoz oylarida «Sab’ai sayyor», 1485 yilning o rtalarida «Saddi Iskandariy» ʻ dostonlari qo ldan chiqdi. Ya’ni «Xamsa» dostonlari ustida Navoiy hammasi bo lib ikki ʻ ʻ yil mashaqqat chekdi. Navoiy «Xamsa»sining yaratilishi o zbek adabiyoti va madaniyati tarihidagi eng katta ʻ voqealardan biri bo ldi. Navoiyga qadar hech kim o zbek tilida bunday ulkan asar ʻ ʻ yozishga jur’at eta olmagan edi. Navoiy «Xamsa»sining muhim bir xususiyati shundaki, undagi dostonlarni mustaqil asarlar sifatida o qish, qabul qilish ham mumkin, bir ʻ butunlikda tushunish ham. Bu dostonlarning o zaro bir-biriga yaqinligi, yaxlitligi, birbirini ʻ to ldirishi ularning eng ilg or gumanistik xalqparvarlik konsepsiyasi asosida ʻ ʻ yaratilgani, bu konsepsiyaning dostondan dostonga chuqurlashib borishidadir. Masalan, Navoiy dostonlarida yuzlab qahramonlarning taqdiriga duch kelamiz. Ular rang-barang syujetlar asosida yoritilgan. Bir syujet ikkinchi syujetga, bir qahramon taqdiri ikkinchisinikiga o xshamaydi. Lekin ularning hammasida «Xamsa»ning boshidan ʻ oxirigacha insonni uluglash, uning dardlariga achinish, xalq baxt-saodati uchun kurashish g oyasi yetakchilik qiladi. ʻ «Xamsa»ning birinchi dostoni «Hayratul-abror» falsafiy-didaktik xarakterga ega bo lib, ʻ bu janr Navoiyga qadar to rt-besh yuz yillik, balki undan ham ortiq tarixga ega edi. Lekin ʻ Navoiy Nizomiy, Xusrav Dehlaviy izidan borib, o z asarida shunday muhim ʻ ijtimoiysiyosiy, falsafiy-axloqiy masalalarni qo ydiki, bu janrga yangidan jon kiritdi. ʻ Taniqli sharqshunos Ye. E. Bertel's «Hayratul-a6ror»ning shu xil jihatlarini ko zda tutib,ʻ «Nizomiy» deb atalgan monografiyasida quyidagilarni yozgan edi: «Garchi Navoiy poemasi «Mahzanul-asror»ga javob tarzida yozilgan dostonlarning ko pchiligi singari ʻ so fiyona rangga ega va undagi tamsillarning syujetlari esa so fiy avliyolar haqidagi ʻ ʻ manoqiblardan olingan bo lsa ham, lekin bu, deyish mumkin, Nizomiy ʻ «Mahzanulasror»iga javob sifatida yozilib, Nizomiy dostoni uchun xarakterli bo lgan ʻ siyosiy o tkirlikni saqlab qola olgan yagona asardir». ʻ Navoiy «Hayratul-abror»da shoh va uning amaldorlarini, riyokor shayxlarni, ochko z ʻ feodallarni, poraxo r mansabdorlarni ayamay tanqid qilar ekan, ularning satirik ʻ obrazlarini chizib, she’riyatni, dostonchilikni real turmush ehtiyojlariga yaqinlashtirdi. Shu bilan birga adolatni, insonparvarlikni, mehnatsevarlikni, saxovatni, ishq va muhabbatni, halollikni, rostgo ylikni, ma’rifatparvarlik na shunga o xshash boshqa ʻ ʻ insoniy fazilatlarni ulug lovchi satrlari bilan esa ijtimoiy-siyosiy va falsafiy tafakkur ʻ darajasiii, she’riyatning jangovarligini yanada yuqori ko tardi. ʻ «Hayratul-abror» muqaddima qismiga oid bir necha boblardan tashqari 20 maqolat, har bir maqolatga oid 20 she’riy hikoyadan tashkil topgan bo lib, maqolatlarning har birida ʻ Navoiy o z davri uchun zarur bo lgan biror ijtimoiy-siyosiy yoki ahloqiy problemani ʻ ʻ qo yadi, uni o z davridagi hayotdan, ijtimoiy tabaqalarning ahvolidan kelib chiqib chuqur ʻ ʻ va atroflicha tahlil qiladi va unga o z gumanistik munosabatini bildiradi. Masalan, ʻ saxiylik haqida gap borganda (beshinchi maqolat) shoir saxiylikni va saxiy kishilarni madh etadi, ularni hech qachon xasislikka yuz o girmaslikka chaqiradi.. ʻ Navoiy hukmron sinf kishilarining hushomadgo yligini, ikki-yuzlamachiligini, o z ʻ ʻ manfaati yo lida har qanday pastkashlikdan qaytmasligini obrazli qilib ifodalagan: ʻ Yuksak xulq-axloq uchun kurashgan shoir bu masalalarni xalqchillik nuqtai nazaridan yoritadi, mehnatkash xalq qarashlarini ifodalaydi, xalq va mamlakat uchun jon fido qilgan kishilarni o z ideali deb biladi, ularni xonalarni yoritgan shamga, olamni nurga ʻ to ldirgan quyoshga o xshatadi. Kishilardagi badbinlik, yalqovlik, jaholat, maishatbozlik, ʻ ʻ mayparastlik, nosamimiylik, chaqimchilik kabi illatlarni fosh etishga ham dostonning yuzlab satrlari bag ishlangan. Bu masalalar talqinida Navoiy tili yorqin, ifodali bo lib, ʻ ʻ xalq jonli tiliga g oyat yaqin. Masalan, u yoshlarga murojaat etib: ʻ Boshni fido ayla ato qoshig a, ʻ Jismni qil sadqa ano boshig a... ʻ Tun-kunungga aylagali nur fosh, Birini oy angla, birisin quyosh, — Alisher Navoiyning “Xamsa” asari-turkiy tilda yaratilgan, xamsachilik an`anasining go‘zal namunasi, muallif ijodining cho‘qqisi sanaladi. Alisher Navoiy turkiy tilda xamsa yaratishnigina emas, balki bu adabiy jarayonni har tomonlama kamolot cho‘qqisiga olib chiqishni maqsad qildi. Alisher Navoiy Nizomiy Ganjaviy va Xusrav Dehlaviy «Xamsa»lariga bir butun, yaxlit asar sifatida qaradi, o zbek tilida turli mavzularda mustaqil dostonlar emas, balki ʻ birbirini g oyaviy-badiiy jihatdan ma’lum darajada to ldiradigan, yaxlit bir asar debʻ ʻ hisoblanishi va «Xamsa» deb atalishi shart bo lgan dostonlar majmuasini yaratishni o z ʻ ʻ oldiga maqsad qilib qo ydi. Bunga qadar Navoiy o z lirik she’rlari bilan tanilgan — ʻ ʻ «Badoye’ul-bidoya» va «Navodirun-nihoya» devonlarining muallifi sifatida mashhur edi. Navoiy 42 yoshida «Xamsa»ning birinchi dostoni — «Hayratul-abror»ni yozishga kirishdi va shu yiliyoq uni tugallab, «Farhod va Shirin» dostonini boshladi. 1484 yilning boshlarida «Farhod va Shirin», shu yilning fevral'-mart oylarida «Layli va Majnun», bahor va yoz oylarida «Sab’ai sayyor», 1485 yilning o rtalarida «Saddi Iskandariy» ʻ dostonlari qo ldan chiqdi. Ya’ni «Xamsa» dostonlari ustida Navoiy hammasi bo lib ikki ʻ ʻ yil mashaqqat chekdi. Navoiy «Xamsa»sining yaratilishi o zbek adabiyoti va madaniyati tarihidagi eng katta ʻ voqealardan biri bo ldi. Navoiyga qadar hech kim o zbek tilida bunday ulkan asar ʻ ʻ yozishga jur’at eta olmagan edi. Navoiy «Xamsa»sining muhim bir xususiyati shundaki, undagi dostonlarni mustaqil asarlar sifatida o qish, qabul qilish ham mumkin, bir ʻ butunlikda tushunish ham. Bu dostonlarning o zaro bir-biriga yaqinligi, yaxlitligi, ʻ birbirini to ldirishi ularning eng ilg or gumanistik xalqparvarlik konsepsiyasi asosida ʻ ʻ yaratilgani, bu konsepsiyaning dostondan dostonga chuqurlashib borishidadir. Masalan, Navoiy dostonlarida yuzlab qahramonlarning taqdiriga duch kelamiz. Ular rang-barang syujetlar asosida yoritilgan. Bir syujet ikkinchi syujetga, bir qahramon taqdiri ikkinchisinikiga o xshamaydi. Lekin ularning hammasida «Xamsa»ning boshidan ʻ oxirigacha insonni uluglash, uning dardlariga achinish, xalq baxt-saodati uchun kurashish g oyasi yetakchilik qiladi. ʻ «Xamsa»ning birinchi dostoni «Hayratul-abror» falsafiy-didaktik xarakterga ega bo lib, ʻ bu janr Navoiyga qadar to rt-besh yuz yillik, balki undan ham ortiq tarixga ega edi. ʻ Lekin ` Navoiy Nizomiy, Xusrav Dehlaviy izidan borib, o z asarida shunday muhim ʻ ijtimoiysiyosiy, falsafiy-axloqiy masalalarni qo ydiki, bu janrga yangidan jon kiritdi. ʻ Chunonchi, u o z davridagi feodal zulmni, talonchilikni, jaholatni fosh etib, bunday ʻ yaramasliklarning boshida turgan shohga qarata quyidagi satrlarni bitgan edi: Eyki, qaviy ayladi davlat qo lung, ʻ Zulm sori tushti va lekin yo lung. ʻ Zulmung emas erdi xaloyiqqa kam, Kim qiladursen oni o zungga ham. ʻ Zulm o zunga fisqdur, ey hushyor, ʻ Gum qil oni, bo lsa senga hush yor. ʻ Chunki farah bazmiga azm aylading, Ayshu tarab azmig a bazm aylading. ʻ Qasrki, bazm anda muhayyo bo lub, ʻ Ziynati firdavsi muallo bo lub. ʻ Pardalari rishtasi el jonidin, La’liyu shingarfi ulus qonidin. Shamsasi el moli bila zarnigor, El duru la’li bila gavharnigor. Xishtini masjid buzubon kelturub, Toshini el marqadidin yetkurub. Anda tuzub masnadi shohanshahi, Ayshu tarab jomi uchun mushtahi. Taniqli sharqshunos Ye. E. Bertel's «Hayratul-a6ror»ning shu xil jihatlarini ko zda ʻ tutib, «Nizomiy» deb atalgan monografiyasida quyidagilarni yozgan edi: «Garchi Navoiy poemasi «Mahzanul-asror»ga javob tarzida yozilgan dostonlarning ko pchiligi singari ʻ so fiyona rangga ega va undagi tamsillarning syujetlari esa so fiy avliyolar haqidagi ʻ ʻ manoqiblardan olingan bo lsa ham, lekin bu, deyish mumkin, Nizomiy ʻ «Mahzanulasror»iga javob sifatida yozilib, Nizomiy dostoni uchun xarakterli bo lgan ʻ siyosiy o tkirlikni saqlab qola olgan yagona asardir». ʻ Navoiy «Hayratul-abror»da shoh va uning amaldorlarini, riyokor shayxlarni, ochko z ʻ feodallarni, poraxo r mansabdorlarni ayamay tanqid qilar ekan, ularning satirik ʻ obrazlarini chizib, she’riyatni, dostonchilikni real turmush ehtiyojlariga yaqinlashtirdi. Shu bilan birga adolatni, insonparvarlikni, mehnatsevarlikni, saxovatni, ishq va muhabbatni, halollikni, rostgo ylikni, ma’rifatparvarlik na shunga o xshash boshqa ʻ ʻ insoniy fazilatlarni ulug lovchi satrlari bilan esa ijtimoiy-siyosiy va falsafiy tafakkur ʻ darajasiii, she’riyatning jangovarligini yanada yuqori ko tardi. ʻ «Hayratul-abror» muqaddima qismiga oid bir necha boblardan tashqari 20 maqolat, har bir maqolatga oid 20 she’riy hikoyadan tashkil topgan bo lib, maqolatlarning har birida ʻ Navoiy o z davri uchun zarur bo lgan biror ijtimoiy-siyosiy yoki axloqiy problemani ʻ ʻ qo yadi, uni o z davridagi hayotdan, ijtimoiy tabaqalarning ahvolidan kelib chiqib ʻ ʻ chuqur va atroflicha tahlil qiladi va unga o z gumanistik munosabatini bildiradi. Masalan, ʻ saxiylik haqida gap borganda (beshinchi maqolat) shoir saxiylikni va saxiy kishilarni madh etadi, ularni hech qachon xasislikka yuz o girmaslikka chaqiradi. Shu bilan birga ʻ nom chiqarish uchun boylikni sochib yuborish qattiq qoralanadi: Sochmoq ovuch birla guhar ot uchun, Naqd etak birla mubohot uchun, Aql hisobidin erur bas yiroq. Buxl bu judungdin erur yaxshiroq. Navoiy hukmron sinf kishilarining hushomadgo yligini, ikki-yuzlamachiligini, o z ʻ ʻ manfaati yo lida har qanday pastkashlikdan qaytmasligini obrazli qilib ifodalagan: ʻ Yoyar anga supraki, ul och emas, Berur anga to nki, yalang och emas. ʻ ʻ Ot anga tortarki, yuz ilqisi bor, Sim anga berurki, yuz ilg isi bor. ʻ Yuksak xulq-axloq uchun kurashgan shoir bu masalalarni xalqchillik nuqtai nazaridan yoritadi, mehnatkash xalq qarashlarini ifodalaydi, xalq va mamlakat uchun jon fido qilgan kishilarni o z ideali deb biladi, ularni xonalarni yoritgan shamga, olamni nurgaʻ to ldirgan quyoshga o xshatadi. Kishilardagi badbinlik, yalqovlik, jaholat, ʻ ʻ maishatbozlik, mayparastlik, nosamimiylik, chaqimchilik kabi illatlarni fosh etishga ham dostonning yuzlab satrlari bag ishlangan. Bu masalalar talqinida Navoiy tili yorqin, ifodali bo lib, ʻ ʻ xalq jonli tiliga g oyat yaqin. Masalan, u yoshlarga murojaat etib: ʻ Boshni fido ayla ato qoshig a, ʻ Jismni qil sadqa ano boshig a... ʻ Tun-kunungga aylagali nur fosh, Birini oy angla, birisin quyosh, — deb yozar ekan, bu haqiqiy xalq tili, sof adabiy tilimizning iamunasidir. deb yozar ekan, bu haqiqiy xalq tili, sof adabiy tilimizning iamunasidir. Navoiy «Xamsa» dostonlarini o z ona tilida yozish bilan o zbek adabiy tilini to la ʻ ʻ ʻ shakllantirdi, eng rivojlangan tillar darajasiga olib chiqdi, uning boyligi va rang- barangligini namoyish qildi. «Hayratul-abror» programma xarakterdagi asar bo lib, undagi g oyalar keyingi ʻ ʻ dostonlarda noyob syujetlar, xilma-xil qahramonlarning yorqin obrazlari, ajoyib hikoyalar va original badiiy san’atlar orqali yanada rivojlantirildi hamda chuqurlashtirildi. «Xamsa» Navoiy ijodining cho qqisi bo lib, keyingi o zbek va ʻ ʻ ʻ boshqa turkiy xalqlar adabiyotlari taraqqiyotiga kuchli ta’sir ko rsatdi. XV asrdan ʻ keying i` ozarbayjon, turkman, tatar, uyg ur, turk, qoraqalpoq va boshqa xalqlar ʻ she’riyatini Navoiy va uning «Xamsa»si ta’sirisiz tasavvur etish qiyin. Shu bilan birga «Xamsa» dostonlari va ulardan namunalar rus, ukrain, ozarbayjon, uyg ur, ʻ tojik, belorus, venger,nemis va boshqa tillarga tarjima qilingan. O zbekistonda ʻ so nggi yillarda «Xamsa» ʻ dostonlarini nasriylashtirib, originalga nisbatan soddalashtirilib nashr etishga ham ahamiyat berilmoqda. Bunday ishlar o tmishda ʻ Umar Boqiy, Mahzun kabi adiblar tomonidan ham kilingan. Bizning davrimizda Navoiy «Xamsa»sini o rganish bo yicha ham talay ishlar ʻ ʻ qilingan. Bunga Olim Sharafiddinov, Oybsk, Sadriddin Ayniy, Hamid Olimjon, Ye. E. Bertel's, V.Zohidov, L. Qayumov, P. Shamsiyev, G . Karimov, S. ʻ Mutallibov, A. Rustamov, S.Erkinov, N. Mallayev, A. Abdug afurov, S. ʻ Narzullayeva, B. Valixo jayev, T. Ahmedov ʻ kabi navoiyshunos olimlarimiz va adiblarimiz o z ulushlarini qo shdilar. Biroq ʻ ʻ «Xamsa»ni o rg anish, tadqiq etish ʻ ʻ ishlariga so nggi nuqtani qo yish mumkin emas. ʻ ʻ Chunki bu xil asarlar haqida har bir yangi avlod so zini aytadi va o z bahosini ʻ ʻ beradi. Demak, Navoiy «Xamsa»si bo yicha ilmiy tekshirish, izlanish olib borish, faollik ʻ bilan muhokama-mulohaza yuritish, musohaba va munozaralar uyushtirish bundan buyon ham hamisha davom etadi. Navoiy o z «Xamsa»si bilan o zbek adabiyotini, ʻ ʻ jahon adabiyoti yuksakligiga ko tardi va o zi ham ulug dostonnavislardan Gomer, ʻ ʻ ʻ Dante, Firdavsiy, Nizomiy, Xusrav Dehlaviy, Jomiy qatoridan o rin oldi.ʻ Bismillohir-rahmonir rahim, Rishtag a chekti necha durri yatim. ʻ Har dur anga javhari jondin fuzun, Qiymat aro ikki jahondin fuzun. Rishtasi xud iqdi jahon rishtasi, Dema jahon rishtasi, jon rishtasi. Ganji baqo zikriga ulkim yetib, Bu dur ila rishtani tasbih etib. Rishta emas, turfa kamandedur ul, Davlatu din saydig a bandedur ul. ʻ Qaysi kamand, o lmadi hargiz kamand, ʻ Ravzai firdavs g azolig a band ʻ ʻ Bol arig edurki oqar jon suyi, ʻ Yo q, demakim jon suyi, hayvon suyi. ʻ Ul suv yaqosida alifdin shajar, Shamrasidin ul shajar uzra samar. Yo qki, o shul rishtai gavhar baho, ʻ ʻ Ganji Ilohiyg a erur ajdaho. ʻ Yoki bular barchasi ta’vil erur, Arshi muallo aro qandil erur. Balki bu qandil aro aylab ayon, Bog i ahad foxtasi oshyon. ʻ Yo qki, erur mahzani vahdatqa yo l, ʻ ʻ Yo lu ne yo l, asru yaqin yo ldur ul. ʻ ʻ ʻ Lekin erur ham qatig u ham mahuf, ʻ O ylaki ojizdurur ondin vuquf. ʻ Qilg uchi bu bodiya qat’ig a mayl, ʻ ʻ Ahli qabulu rad erur ikki xayl. Azmig a chun qo ydi qadam ahli rad, ʻ ʻ Rahbari tavfiqdin o lmay madad. ʻ «Bo»si ibodin urar avval salo, «Yo»ki degay lo ne bo lur juz balo. ʻ «Sin»i nahang arqosining arrasi, Yuz kemaning ofati har parrasi. «Sin» bila «mim»i yo lida ko p humum, ʻ ʻ Yo li humum aningu yeli samum. ʻ «Mim»i yiloni damidin o t sochib, ʻ Yo l boshida yotibon og zin ochib, ʻ ʻ Uch «alif», uch «lom»i solib rustaxez, Olti jihatdin chekibon tig i tez. ʻ «He»lar uchi qatl ishida tez o lub. ʻ Rumh uchidek har bin xunrez o lub.ʻ «Re»larikim zohir etib iqtiron, Fosh o lub ondin zarari begaron. ʻ «He»si xalok etgali qullobvash, Mahlaka qalbi aro qullobkash. «Nun» chekib el sahmi uchun yosini, Balki baqo zar’i uchun dosini «Yo»si muxolif son harfi nido, Ya’ni, et ollimda hayoting fido. Nuqtalari ul yo l aro toshlar, ʻ Toshlar o lmayki, kesuk boshlar. ʻ «Mim»lar anda girih uzra girih, Jazmlar anda zirih uzra zirih. Har son «tashdid» taaddud bila, Zohir o lub elga tashaddud bila. ʻ Har negakim noziri maqsud o lub, ʻ Ahli nazar ko ziga mardud o lub. ʻ ʻ Lek qachon qat’ig a ahli qabul, ʻ Azm qilib aylasa ul yon nuzul, «Bo»si burun «bo»i bashorat durur Shamrasi kirmakka ishorat durur. «Sin»i salomat yo lining zinas ʻ «Sin»i salomat yo lining zinasi, ʻ Balki saodat yuzi oinasi. «Mim»i ochib manzili maqsadg a yo l, ʻ ʻ Balki bu manzil aro sarchashma ul. Har «alif»ikim yeridur jon aro, Sham’ o lub ul toza shabiston aro. ʻ «Lom»lari borcha livoyi zafar, Berib anga jilva havoyi zafar. «Ho»si xuviyatni qilib jilvagah, «Lom»i bila qoyili «Al-mulku lah». Ravzai jannatg a eshik «ro»lari, ʻ G unchai vahdatg a beshik «xo» lari. ʻ ʻ «Mim»ki «nun»din qilibon intiho, Jong a qo yub minnati bemuntaho. ʻ ʻ «Yo» bila «mim»i qilib izhori yam Aylagali g arqai bahri karam. ʻ Nuqtau tashdid anga chaqmoqu tosh, Qilmoq uchun partav «alif» sham’i fosh. Jazmi solib tavq ko ngul bo ynig a, ʻ ʻ ʻ Nuqta baqo durrini jon qo ynig a. ʻ ʻ Ham harakotidin ionat yetib, Etgali maqsudqa taxrik etib. Ham sakanoti qilib ifsho sukun, Anda tavaqqufqa bo lub rahnamun.ʻ Soyiri chun po yag a gomin ochib, ʻ ʻ Gardidin atrofig a jonlar sochib. ʻ Bosh-ayog i boshtin-ayoq jon bo lub, ʻ ʻ Boshdin-ayog jon neki, jonon bo lub. ʻ ʻ Azmida ul qavmg a dog uzra dog , ʻ ʻ ʻ Qat’ida bu xaylg a bog uzra bog . ʻ ʻ ʻ Hikmati ul qahr aro, bu lutf aro, Ushbuki to lg ay ikki mehmonsaro. ʻ ʻ To agar o t solsa jaloliyati, ʻ Lutf ila urg ay suv jamoliyati. ʻ Istabon, ey xasta Navoiy, navo, Bo yla safarg a qilur ersang havo. ʻ ʻ Yo l yomonu yaxshisidin yema g am, ʻ ʻ Bismilloh, degilu qo yg il qadam. ʻ ʻ «Xayru sanoin limufizil-karam», Kim karamidin erur el muhtaram. II Ul xoliq hamdikim, mahluqot tasvirig a aning qalami sun’i chehrakushodurur va ʻ masnuot tahririg a aning xomai hikmati jamolafzo va har ko ngul g unchasig a bir husn guli sori ʻ ʻ ʻ ʻ aning silsilai shavqidin vobastaliq va har ko z axtarig a bir qosh hiloli sori aning rishtai ʻ ʻ muhabbatidin payvastaliq Hamd angakim vojibi bizzot erur, Homid aning zotig a zarrot erur. ʻ Vahdati zotig a quyoshdek tonuq, ʻ Zarradin afzunu quyoshdin yoruq. Jism sipeh Navoiy «Xamsa» dostonlarini o z ona tilida yozish bilan o zbek adabiy tilini to la shakllantirdi, eng ʻ ʻ ʻ rivojlangan tillar darajasiga olib chiqdi, uning boyligi va rang-barangligini namoyish qildi. «Hayratul-abror» programma xarakterdagi asar bo lib, undagi g oyalar keyingi ʻ ʻ dostonlarda noyob syujetlar, xilma-xil qahramonlarning yorqin obrazlari, ajoyib hikoyalar va original badiiy san’atlar orqali yanada rivojlantirildi hamda chuqurlashtirildi. «Xamsa» Navoiy ijodining cho qqisi bo lib, keyingi o zbek va boshqa ʻ ʻ ʻ turkiy xalqlar adabiyotlari taraqqiyotiga kuchli ta’sir ko rsatdi. XV asrdan keyingi ʻ ozarbayjon, turkman, tatar, uyg ur, turk, qoraqalpoq va boshqa xalqlar she’riyatini ʻ Navoiy va uning «Xamsa»si ta’sirisiz tasavvur etish qiyin. Shu bilan birga «Xamsa» dostonlari va ulardan namunalar rus, ukrain, ozarbayjon, uyg ur, tojik, belorus, venger,ʻ nemis va boshqa tillarga tarjima qilingan. O zbekistonda so nggi yillarda «Xamsa» ʻ ʻ dostonlarini nasriylashtirib, originalga nisbatan soddalashtirilib nashr etishga ham ahamiyat berilmoqda. Bunday ishlar o tmishda Umar Boqiy, Mahzun kabi adiblar ʻ tomonidan ham kilingan. Bizning davrimizda Navoiy «Xamsa»sini o rganish bo yicha ham talay ishlar qilingan. ʻ ʻ Bunga Olim Sharafiddinov, Oybsk, Sadriddin Ayniy, Hamid Olimjon, Ye. E. Bertel's, V. Zohidov, L. Qayumov, P. Shamsiyev, G . Karimov, S. Mutallibov, A. Rustamov, S. ʻ Erkinov, N. Mallayev, A. Abdug afurov, S. Narzullayeva, B. Valixo jayev, T. Ahmedov ʻ ʻ kabi navoiyshunos olimlarimiz va adiblarimiz o z ulushlarini qo shdilar. Biroq ʻ ʻ «Xamsa»ni o rg anish, tadqiq etish ishlariga so nggi nuqtani qo yish mumkin emas. ʻ ʻ ʻ ʻ Chunki bu xil asarlar haqida har bir yangi avlod so zini aytadi va o z bahosini beradi. ʻ ʻ Demak, Navoiy «Xamsa»si bo yicha ilmiy tekshirish, izlanish olib borish, faollik bilan ʻ muhokama-mulohaza yuritish, musohaba va munozaralar uyushtirish bundan buyon ham hamisha davom etadi. Navoiy o z «Xamsa»si bilan o zbek adabiyotini, jahon adabiyoti ʻ ʻ yuksakligiga ko tardi va o zi ham ulug dostonnavislardan Gomer, Dante, Firdavsiy, ʻ ʻ ʻ Nizomiy, Xusrav Dehlaviy, Jomiy qatoridan o rin oldi. ʻ Ma`lumki, buyuk mutafakkir “Xamsa”ni 1483-yilda yoza boshlab, uni uch yil deganda tamomlagan. Birinchi kitob “Hayrat ul-abror” (“Yaxshi kishilarning hayratlanishi”) dostoni hijriy 888-yil, milodiy 1483-yilda yozilgan. Doston birinchi kitob “Hayrat ul-abror” qachon yozib bitirilgani to‘g`risida shoir bunday xabar beradi: Hayroti abror ko‘rib zotini, o‘ “Hayrat ul-abror” dedim otini. Nuqtai tarixiki, ahson edi, Sakkizu sakkiz yuzu sekson edi. “Hayrat ul-abror”dostoni aruzning sari` bahrida yozilgan. Dostonning umumiy hajmi 3988 bayt, 63 bobdan iborat bo‘lib,1-21-boblar muqaddima, 22-61-boblar maqolat va maqolat mazmunini tasdiqlaydigan hikoyatlar, 62- 63- boblar xotimani o‘z ichiga oladi. Dostonni o‘zbek tilidagi ezgulik va insoniy barkamollik saboqlari to‘plami deb atasa bo‘ladi. Dostonning muqadima qismi hajman kattaligi, nafaqat “Hayrat ul-abror” dostoniga, balki butun “Xamsa” asariga kirish vazifasini bajaradi. “Hayrat ul-abror” dostonining 1-“basmala” bobi Alisher Navoiy tomonidan nom berilmagan, balki adabiyotshunoslar tomonidan shartli ravishda nomlangan. Ushbu bob “Qur`on”dagi birinchi “Fotiha” surasining boshlang`ich jumlasi “Bismillahir rohmanir rohiym” oyatining ta`rifi, tavsifi va talqiniga bag`ishlangan. Ushbu jumla “Rohman va Rohiym bo‘lgan Allohning nomi bilan boshlayman” deya tarjima qilinadi. Ulamolarimiz Allohning Ar-Rohman va Ar-Rohiym sifatlarini tushuntirib berishgan. Ya`ni Alloh Ar-Rohman sifati bilan bu dunyodagi jamiki mavjudotlarga, dini yoki e`tiqodidan qat`iy nazar barcha kishilarga mehribon, rahmli ekanligi tushunilsa, Ar-Rohiym sifati bilan esa qiyomat kuni Alloh Taolo islom dinini qabul qilgan barcha mo‘min- musulmonlarga rahm qiladi, ularning gunohlaridan kechadi, jazolashga shoshilmaydi. Lekin islom diniga e`tiqod qilmaydiganlarni avf qilmaydi. Demak Ar-Rohman sifati bu dunyoda o‘zini ko‘rsatsa, Ar-Rohiym sifati u dunyoda o‘z tasdig`ini topadi. Payg`ambarimiz sollallohu alayhi vassallam bir hadisi sharifida “Qaysi ish “Bismillahir rohmanir rohiym” bilan boshlanmas ekan, u ishda baraka bo‘lmaydi “ deganlar. Boshqa bir hadislarida esa “Bismillahir rohmanir rohiym” bilan boshlanmagan ishning oxiri kesikdir” deganlar. Alisher Navoiy ham ushbu hadislarga amal qilgan holda “Xamsa” ni “Bismillahir rohmanir rohiym” oyati bilan boshlagan. Alisher Navoiy ushbu bobni sharhlashda Abullays Samarqandiyning “Bahrul-ulum” asariga tayangan. “Xamsa”ni “Bismillahir rohmanir rohiym” oyati bilan boshlash Nizomiydan boshlab qat`iy an`anaga aylangan. Alisher Navoiy salaflaridan farqli ravishda ushbu bobni bir- ikki bayt bilan emas, balki ellik bir bayt bilan alohida bobda izohlagan. Ushbu bobni nafaqat ma`no- mazmun jihatiga, balki shakl jihatiga(har bir harf misolida) e`tibor qaratgan. Bismillohir-rahmonir rahim, Rishtag`a chekti necha durri yatim. Har dur anga javhari jondin fuzun, Qiymat aro ikki jahondin fuzun. Ya`ni, Alloh bir rishtaga bir necha durlarni, marvaridlarni terdi. Bu rishtadagi har bir dur jonning javharidan afzal, qimmatiga ko‘ra esa bu dunyo-yu, u dunyo narxidan ham qimmatdir. Ushbu durlarni saf qilgan rishta oddiy rishtamas, go‘yo butun yer yuzini, koinotni tutib turgan rishtadir. Keyingi misralarda ganji baqo, boqiylik xazinasi, ya`ni Allohga yetishishni maqsad qilgan kishi ushbu ushbu oyatni o‘ziga tasbeh qilib olishi zarur. Bu rishta oddiy rishta emas, kamand, ya`ni arqondir. Qanday arqon? Davlatni ham, dinni ham ovlaydigan arqondir. Ya`ni ushbu oyatni zikr qilish bilan davlat ham, din ham qo‘lga kiradi. Sen buni oddiy kamand dema. U jannat ravzasidagi kiyikni tutadigan arqondir. Demak, sen “bismillah”ni o‘zingga dasturilamal qilsang, nafaqat bu dunyodagi davlat va dinga ega bo‘lasan, balki jannatni ham qo‘lga kiritasan, deya aytadi. “Bismillahir rohmanir rohiym”- jon suvi, hayvon suvi, tiriklik suvi oqadigan ariq. Ushbu ariq yoqasida alifdan daraxt bor, daraxtda esa mevalar ungan. Ya`ni baytdan anglashiladiki, ushbu oyatda alif daraxtidek to‘g`rilik bor. Mevalar esa bizga bu dunyo-yu, u dunyoda keltiradigan foydadir. Ilk bobni talqin qilishda S.Tohirovning “Xamsanavislik an`anasining ilk qoidasi xususida” nomli maqolasidagi ilk bayt tahliliga e`tabor qaratamiz. Бисмиллоҳир раҳмонир раҳим , Риштаға чекти неча дурри ятим , Ҳар дур анга жавҳари жондин фузун, Қиймат аро икки жаҳондин фузун [6. 11]. «Бисмиллоҳир раҳмонир раҳим» ипга тизилган ноёб маржон шодасидир. У шундай маржонки, ҳар бир донаси жон жавҳаридан афзал, унинг қиймати эса икки жаҳондан устундир. Алишер Навоий анъанага ноанъанавий тарзда жавоб қайтарди. У Низомий ва унинг издошлари каби ояти каримани айнан келтириб, иккинчи мисрада унга тавсиф берди. Бироқ бошқа хамсанавислардан фарқли ўлароқ, Алишер Навоий мазкур оятни бир-икки байтда эмас, бутун боб давомида тавсифлади. Шу йўл билан у ўзигача берилган таърифларни умумлаштиришга, бадиий суратда гавдалантиришга ҳамда оригинал тавсифлар яратишга муваффақ бўлди. «Ҳайрат ул-аброр»да «Бисмиллоҳир раҳмонир раҳим» «бақо хазинасига олиб борувчи зикр учун тасбеҳ», «давлату динни қўлга киритиш учун каманд», «жаннат оҳусини сайд этиш учун банд», «тириклик суви оқадиган ариғ», «илоҳий хазинани қўриқловчи аждаҳо», «ваҳдат хазинасига элтувчи йўл» каби кўплаб маъно жилоларида гавдаланади. Бу эса Алишер Навоийнинг ўзига қадар яратилган тўлиқ ва нотўлиқ «Хамса»ларни синчковлик билан ўрганиб, уларнинг нафақат композицияси, сюжети ва образлари, балки ҳар бир байтини ҳам назардан четда қолдирмаганлигини яна бир бора исботлайди. Yo‘qki o‘shul rishtai gavhar baho, Ganji ilohiyg`a erur ajdaho. “Bismillahir rohmanir rohiym”- gavhar baholi rishta ilohiy xazinani qo‘riqlab yotgan ajdahodir. Yuqorida keltirilgan ta`riflarga hamohang tarzda “Bismillahir rohmanir rohiym”-yakkalik bog`idagi qumri. Oliy Arshdagi qandil, shu qandildagi qumri, yakkalik bog`idagi qumri. Bu jumlada Allohning ahad sifatiga, ya`ni yakkalik sifatiga ishoratdir. “Bismillahir rohmanir rohiym” aslida, vahdat mahzaniga, ya`ni Allohga eltadigan yo‘ldir. Ya`ni ushbu oyat bilan Allohga erishiladi, vahdati vujud hosil bo‘ladi. Lekin bu yo‘l oddiy yo‘l emas, qattiq, mashaqqatli, xavfli yo‘ldir. Bu yo‘ldan yaxshi ham, yomon han yurishga majbur va mahkumdir. Bu yo‘lda yuruvchi kishilar Ikki toifadir: “ahli qabul” va “ahli rad”- “qabul qiluvchilar” va “rad qiluvchilar”. Ushbu ikki toifa kishilari ham yo‘lni bosib o‘tishlariga sabab Allohning Ar-Rohman sifati, ya`ni bu dunyodagi yaxshi, din-u diyonatli kishilardan tortib diyonatsiz, munofiq kishilarga ham Allohning mehribonligidir. “Bismillahir rohmanir rohiym” oyati 19 harfdan iborat bo‘lib, unda arab alifbosidagi 10 ta harf ishtirok etadi. Shu tariqa basmala bobida “bo”, “sin”, “mim”, “alif”, “lom”, “he”, “ro”, “ho”(hoyi huttiy), “nun”, ”yo” harflari, harflar tarkibidagi nuqtalar, tashdid belgisi (ikkilantirish) kabilar dastlab dahshat uyg`otuvchi, qatl etuvchi sifatida, so‘ngra esa baxt-saodatga yetaklovchi, xushxabar beruvchi sifatida gavdalanadi. 1 “Bo” si ibodin urar avval salo, “YO” ki degay lo ne bo‘lur juz balo 185 . Ko‘rinadiki, ushbu bayt qo‘lyozma nusxa va nashrlarda o‘zaro farqlanadi. Jumladan, bunday farqlarning yuzaga kelishi, avvalo, turli qo‘zlyozma nusxalardan foydalanish natijasidir 186 . Mazkur baytning qaysi biri to‘g‘riligini esa akademik Alibek Rustamovning quyidagi sharhidan bilish mumkin: “ Ibo – tortinish; salo urmoq – undamoq. Basmalaning birinchi harfi borad ahliga mansub kishini tortinishga undar ekan. Basmalaning avvalg‘i (birinchi) harfi mardudning avvalgi amalini ibodan iborat qilar ekan. Lo – yo‘q; juz balo – balodan o‘zga ; ne bo‘lur juz balo – balodan o‘zga nima bo‘lur edi. Buni imlo tasdiqlaydi, chunki bo harfiga lom-alif (lo) qo‘shilsa, “balo” so‘zi hosil bo‘ladi” 187 . Ushbu sharhdan ma’lum bo‘ladiki, baytning ikki o‘rnida qo‘lyozmada kamchilik bor, ya’ni uning birinchi va ikkinchi misralaridagi “ ” رلا”, “روريا so‘zlarida xatoga yo‘l qo‘yilgan. Nashrlarda esa ikkinchi misradagi “Bo” so‘zi “YO” tarzida yozilib mazmunan g‘alizlik yuzaga kelgan. Bundan tashqari, Navoiy basmalaning poetik 1 Bu haqida qarang: Tohirov S. “Temuriylar davrida xamsanavislik”. Monografiya, Tamaddun nashriyoti, 2021. [140]. sharhida asosan undagi diakritik belgilarni emas, balki jumla tarkibidagi harflarning tavsifiga birinchi navbatda diqqat qaratadi. Ana shu mantiq nuqtai nazaridan ham ikkinchi misrada “YO” deyilishi nojoiz. Umuman olganda, mazkur namuna uchta nusxa asosida baytni tiklash mumkinligini ko‘rsatadi. TAT va 2020 yil matnining 29-baytida yana bir shunday nuqson ko‘rinadi: Har negakim noziri maqsud o‘lub, Ahli nazar ko‘ziga mardud o‘lub. Mazkur baytdagi negakim so‘zi Qo‘lyozma, ITM va MAT da “” هچين ميك shaklida to‘g‘ri qo‘llangan. 2 “Rad etuvchilar”, ya`ni kufr ahli uchun oyatdagi har bir harf ziyon, balo, ofat keltiruvchi sifatida keladi. ﺐ - bo harfi rad etuvchilarni iboga, diqqatlikka chorlaydi. ﻯ – yo harfi balodan boshqa narsa emas. ﺲ - sin harfi nahangning orqasidagi arraga o‘xshab, shu arraning har bir harfi yuz kemani barbod qiladi, ofat keltiradi. ﺲ - “Sin” va م - “mim” harfi o‘rtasida mashaqqatli yo‘l bo‘lib, samum- har narsani qurituvchi achchiq shamoldan iboratdir. Ajdaho, ilonga o‘xshagan م - “mim” harfi yo‘l boshida turib, og`zini ochib, “ahli rad” uchun olov sochadi. Bu oyatdagi uch ﻟ - “alif” va uch ﻞ - “lom” bor. Ushbu olti harf- olti tomon- yuqori, past, o‘ng, chap, old, orqa tomonni qamrab olib, Allohni yo‘lida yurmaganlarni o‘tkir qilich kabi tahdid qilib, g`avg`o sochadi. ﺮ –“ Re”- “ahli rad”ga cheksiz falokat yetkazuvchi, ﺡ -“ho”-qullobga o‘xshab halok qiluvchi, ﻦ - “nun”- “ahli rad”ni halok qilishga shay. Nuqtalar- tosh, kesilgan bosh, ya`ni Allohga itoat qilmaganlarning boshlari. Tashdidlar- ikkilantirishlar shiddat bilan vahima qiladi. Ushbu harflar “ahli qabul” uchun foyda va yaxshiliklar keltiradi. ﺐ –“ bo”- ahli qabullarga jannat xushxabarini beradi. ﺲ –“ sin”- salomatlik yo‘lining zinasi, saodatning oynasidir. م -“Mim” esa manzilga erishish yo‘lida buloqboshi. ﻟ -jon ichidagi “alif”- zulmatni yorituvchi sham. ﻝ -“Lom”- mo‘minlarning bayrog`i. ﺮ –“ Ro”-jannat eshigi. ﺡ –“ Ho”-vahdat g`unchalarining beshigidir. Nuqtalar va tashdidlar- tosh va chaqmoqlar bir-biriga urilib, to‘g`rilik, iymon shamini yoqadi. 2 SHodmonov G‘.N. Porso SHamsiev ilmiy laboratoriyasi: tadqiq usullari, tamoyillari, matnshunoslik taraqqiyotidagi o‘rni. Fil fanlari bo‘yicha falsafa doktori (PhD) dissert. - Toshkent, 2021. 147-148-betlar. Nuqtalar boqiylik duri bo‘lib, jonning ichiga tushadi. Harakatlar maqsadga erishishida yordam beradi. Sukutlar mo‘minlarni sokinlikka chorlaydi. Sayr qiluvchilarning oyog`idan ko‘tarilarilayotgan changlar go‘yo jon bo‘lib, balki jonon bo‘ladi. Bismillah “ahli rad” uchun dog` bo‘lsa, “ahli qabul” uchun bog`dir. “ Ahli rad”- Allohning qahrida, “ahli qabul”- Allohning lutfidafir. Isatabon, ey xasta Navoiy, navo, Bo‘yla safarg`a qilur ersang havo. Yo‘l yomon-u yaxshisidin yema g`am, Bismilloh degilu qo‘yg`il qadam. “Xayru sanoin limufizil-karam”, Kim karamidin erur el muhtaram. So‘nggi baytlarda Navoiy o‘ziga murojaat qilib, yo‘lning qiyinchilik va mashaqqatlari haqida ogohlantiradi. Yo‘lda ko‘p ozor chekmay desang, “Bismilloh!"- degin-u, yo‘lingda davom et. Zero, Allohning karamidan odamlar aziz va mukarramdir. Xulosa o‘rnida shuni aytish kerakki, Alisher Navoiy ijodini o‘rganish birgina O‘zbekistonda emas, balki dunyoning ko‘plab sharqshunos olimlari tomonidan tadqiq etib kelinmoqda. Bugungi kunimizda Navoiy haqida ko‘p yozilyapti. Xalqimiz o‘zining bunday buyuk farzandiga ehtiromini izhor etish, uning nomini yanaqa abadiylashtirish yo‘lida ko‘p amaliy ishlarni amalga oshirmoqda. Bunga har birimiz guvoh bo‘lib turibmiz. Xususan, Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev bu ulug` inson haqida quyidagilarni aytadi: “Mutafakkir shoirimizning “Odamiy ersang demagil odami, Onikim yo‘q xalq g`amidin g`ami” degan satrlarida qanchalik chuqur ma`no bor. Ya`ni, bu dunyoda insonlarning dard-u tashvishlarini o‘ylab yashash- odamiylikning eng oliy mezonidir. Xalqning g`amidan uzoq bo‘lgan insonni odam qatoriga qo‘shib bo‘lmaydi, deb uqtirmoqda ulug` bobomiz”. 3 Alisher Navoiyning “Hayrat ul-abror” dostonini islom ruhida yozilgan, shariat qonun-qoidalari mujassamlashgan, shoirning ijtimoiy-falsafiy qarashlari aks ettirilgan, pand-nasihat ruhida yozilgan mavizanoma deyishimiz mumkin. Asar har bir o‘quvchining dunyoqarashini kengaytiradigan, aqlini charxlaydigan, axloqiy, ma`naviy, ruhiy dunyosini poklaydigan, har bir mo‘min-musulmonning hayot yo‘lini yoritadigan misoli mayoqdir. Insonning komil inson darajasiga yetshishida ushbu asar muhim ahamiyatga ega. Har bir musulmon insonning, har bir ishni boshlashdan avval ““Bismillahir rohmanir rohiym” oyatini aytib boshlashi dinimizning go‘zal aqidalaridan darak beradi. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati: 1. Nizomiy Ganjaviy. Kulliyot. Jildi panjumm. –Dushanbe: Irfon, 1984. 3 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz.- Toshkent: O‘zbekiston, 2017. [112]. 2. Valixo‘jaev B.N. Xamsa takmili. Alisher Navoiy «Xamsa»si. Tadqiqotlar. -T.: Fan, 1986. 81-89 b. 3. Bertels E.E. Izbrann ы e trud ы . Nizami i Fuzuli. -M.: Izdatelstvo vostochnoy literatur ы , 1962. 4. Muhiddinov M. Komil inson-adabiyot ideali. – Toshkent : Ma’naviyat, 2005. 5. Abdullaev N. Haydar Xorazmiyning Nizomiy “Maxzan ul-asror”iga munosabati //O‘zbek tili va adabiyoti, 1974 yil, 2-son. 6. Alisher Navoiy. MAT. 20 tomlik. 7-tom. - T.: Fan, 1991. 7.Alisher Navoiy. “Hayrat ul-abror”. – Toshkent: G`.Gulom nomidagi nashriyot matbaa ijodiy uyi, 2006. 8.Sh. Sirojiddinov, D.Yusupova, O. Davlatov.-Toshkent: Tamaddun nashriyoti, 2018. 9.S.Tohirov. “Temuriylar davrida xamsanavislik”. Monografiya. Tamaddun nashriyoti, 2021. 10. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz.- Toshkent: O‘zbekiston, 2017. 11. Buxoriy. “Al- jome` as-sahih”. Munir nashriyoti , 2021 12.S.Tohirov. “Temuriylar davrida xamsanavislik”. Monografiya. Tamaddun nashriyoti, 2021. 13.SHodmonov G‘.N. Porso SHamsiev ilmiy laboratoriyasi: tadqiq usullari, tamoyillari, matnshunoslik taraqqiyotidagi o‘rni. Fil fanlari bo‘yicha falsafa doktori (PhD) dissert. - Toshkent, 2021. 147-148-betlar. .

Mavzu: “Xamsa”lardagi basmala boblarining qiyosiy tahlili Kirish. Xamsanavislik an`anasi haqida 1-bob Alisher Navoiy “Xamsa”sida basmala bobi 1.1 .”Hayrat ul-abror” dostoni g`oyasi, badiiyati 1.2 . .”Hayrat ul-abror” dostonidagi basmala bobi 2-bob .“Xamsa”lardagi basmala boblarining qiyosiy tahlili 2.1 .”Hayrat ul-abror” dostonining “Maxzan ul –abror”, “Matla ul-anvor” dostoni bilan qiyosiy tahlili 2.2 .”Hayrat ul-abror” dostonining “Tuhfat ul-ahror” dostoni bilan qiyosiy tahlili Xulosa. Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati .

Alisher Navoiy “Xamsa”sining ilk dostoni “Hayrat ul-abror”da “basmala” bobi. Ma’lumki, xamsanavislikning asosiy nazariy qonuniyatlari o‘z ibtidosini bu an’ananing boshlovchisi Nizomiy Ganjaviydan oladi. Fors-tojik va turkiy adabiyot taraqqiyotiga ulkan hissa qo‘shgan ozor xalqining buyuk farzandi Nizomiy 1176- 1206 yillar mobaynida turli sabab, taklif va sharoitlar natijasida insoniy tafakkurning nodir durdonalari bo‘lmish besh masnaviysini yaratdi. U o‘zining ilk dostoni «Maxzan ul-asror»ni yaratish jarayonidayoq, ulkan an’anaga asos solayotganligini his etdi va unga ergashuvchilar bo‘lishini bashorat qildi: Man, ki dar in manzilashon mondaam, Marhalae peshtarak rondaam. Teg‘ zi almosi zabon soxtam, Har ki pas omad, sarash andoxtam. Teg‘i Nizomiy, ki sarandoz shud, Kund nashud, garchi kuhansoz shud [1. 282]. Mazmuni: Menki bu manzilga hammadan oldin qadam qo‘ydim, so‘z olmosidan o‘tkir tig‘ yasadim. Bu tig‘ ortdan keluvchilarning boshini tanasidan judo qiladi. Nizomiyning keskir qilichi qancha eskirsa ham, o‘tkirligicha qolaveradi. Nizomiy Ganjaviy asos solgan an’ana ijod ahli uchun chinakam imtihon maydoniga aylandi. Bu jarayon, ayniqsa, bir asr o‘tib, Amir Xusrav Dehlaviyning «Xamsa»si dunyoga kelgach keng quloch yozdi. Ayni shu asardan keyin xamsa janr darajasiga ko‘tarilib, uning nazariy qonuniyatlari shakllandi. Xamsanavislikning nazariy qoidalari haqida gapirilganda ilmiy manbalarda, asosan, dostonlarning miqdori, mavzusi, tartibi, vazni va kompozitsiyasi bilan bog‘liq qonuniyatlar e’tirof etiladi. Biroq Nizomiy Ganjaviy dostonlarida yana bir qator kompozitsiya yoki syujet unsurlari ham borki, ular xamsanavislikning o‘zgarmas qoidalari sifatida qaror topgan. Ular har bir muallif ijodida yangicha jilo,

yangicha talqin kasb etadi. Ishqiy noma, munozara, soqiyga murojaat, Ka’ba ziyorati kabilar shular jumlasidan. Xamsanavislik an’anasining muhim va o‘zgarmas tarkibiy qismlaridan biri, bu uning boshlanmasidir. Nizomiy Ganjaviy o‘zining dastlabki dostoni "Maxzan ul-asror"ni arabcha iqtibos, aniqrog‘i, Quronning dastlabki oyati "Bismillohir rahmonir rahim" va uning o‘ziga xos talqini bilan boshlagan edi: "Bismilloh-ir rahmon-ir-rahim", Hast kalidi dari ganji hakim. Fotihati fikratu xatmi suxun Nomi xudoy ast, ba o‘ xatm kun [1. 256]. Mazmuni: "Bismillohir rahmonir rahim" oyati hakim xazinasi eshigining kalitidir. Fikratning boshlanishi (ochilishi) va so‘zning xotimasi(tamg‘asi) Tangrining nomi bilandir, bas shunday ekan, shu bilan tugat. Qisqacha mazmuni «Rahmon (foniy dunyoda barcha insonlarga rahmat nazari bilan boquvchi) va rahim (oxiratda faqat mo‘minlargagina rahm etuvchi) sifatlarining egasi bo‘lgan A llo h nomi bilan boshlayman» bo‘lgan mazkur oyatining yaratilish tarixi, ma’no va talqinlari, fazilat va sharofatlari, unda yashiringan qudrat haqida shar’iy, fiqhiy va tasavvufiy manbalarda ko‘plab sharhlar mavjud. SHunday sharhlar qatoriga xamsalar yoki uning birinchi dostonlari tarkibidagi badiiy talqinlarni ham kiritish mumkin. Mazkur oyat yoxud uning mazmuni xamsalarda qanday shaklda, qaysi tilda keltirilib, qanday talqin etilganligi xamsanavislik an’anasining bir qator jihatlariga oydinlik kiritadi. Xamsanavislik an’anasi tarixini izchil tadqiq etgan olim akademik B.Valixo‘jaev xamsanavis shoirlarning Nizomiy an’analariga - «Panj ganj»dagi dostonlarning syujeti, obrazlar tizimiga, ularning janriy yaxlitligi, umumiyligiga munosabatlarida ikki xil yo‘nalish mavjudligini ta’kidlaydi [2]. Birinchi guruhga mansub «Xamsa» mualliflari Nizomiy an’analariga buyuk hurmat bilan qaraydi va uni o‘zlariga ustoz deb biladi. SHu bilan birga, ular Nizomiy «Panj ganj»idagi dostonlar mazmunini, timsollar tizimini, dostonlarning joylashish tartibini, ularning g‘oyaviy mazmun va poetik shakl jihatdan yaxlitligini o‘zlari yaratgan «Xamsa»larda o‘z dunyoqarashi, yashagan davri ijtimoiy-siyosiy qarashlari bilan bog‘lagan holda saqlab qolishga intiladi. Ikkinchi guruhdagilar Nizomiy yo‘lini eskirgan deb hisoblab, uning poemalari o‘rniga mazmuni va obrazlar dunyosi yangi bo‘lgan butunlay boshqa dostonlarni kiritish yoki dostonlar miqdorini oshirish yo‘lidan boradilar.

Nizomiyga izdoshlik va o riginallikka intilish, muallif tafakkur dunyosining kengligi, fantaziyasi va badiiy mahorati kabilar xamsaning dastlabki baytidayoq namoyon bo‘ladi. «Ulug‘ shoirlar so‘z ibtidosini «Bismillo» bilan boshlab, ilohiyot olamining azal va abadligi, cheksizligi, vahdatga shak keltirish kufr ekanligi haqida yozadilar» [4. 16]. Amir Xusrav Dehlaviy Nizomiy an’anasini davom ettirib, "Matla’ ul-anvor" dostonini quyidagicha boshlaydi: "Bismillohir rahmonir rahim", Xutbai quds ast ba mulki qadim. Mazmuni: "Mehribon va rahmli Alloh nomi bilan boshlayman" oyati qadim mulkining muqaddas xutbasidir. Xusrav Dehlaviy Nizomiyga ergashgan holda birinchi misra ya’ni oyati karimani aynan saqlab qolgan, uning talqini yoki izohini ikkinchi misrada fors-tojik tilida, ya’ni asar yozilgan tilda bergan. Biroq Nizomiy basmalani «hikmat eshigini ochuvchi kalit» deya ta’riflasa, Amir Xusrav uni «qadimiyat mulkidan yangragan pokiza, muqaddas xitob» deya ta’riflaydi. Nizomiy uchun «Qur’on» avvalambor hikmat ( «Val Qur’anul hakim» - «Hikmatga to‘la Qur’onga qasam» (YOsin – 2)) bo‘lsa, Amir Xusrav Uning azaliy va muqaddas bitik ekanligini ta’kidlaydi. XIV asrda yashagan Kirmonlik shoir Xoju Nizomiy an’analariga o‘ziga xos munosabatda bo‘lib, «Ravzat ul-anvor», «Gulu Navro‘z», «Gavharnoma», «Humay va Humoyun» va «Kamolnoma» kabi dostonlardan iborat o‘z «Xamsa»sini yaratdi. «Ravzat ul-anvor» dostoni (743/1342-43). 1928 yilda Tehronda olim Husayn Mansurning so‘z boshisi bilan nashr ettirilgan bo‘lib, unda tasavvufiy mavzu va g‘oyalar ustunlik qiladi. Asardagi hikoyatlarda ham shunga mos holda Ibrohim binni Adham, SHibliy, Boyazid Bistomiy, Layli va Majnun, Iskandar va Arastu kabi tarixiy va afsonaviy timsollar ishtirok etadi. SHarqda «Maxzan ul-asror»ga yozilgan naziralar orasida mazkur asar alohida mavqega ega bo‘lgan [3. 207]. Asar quyidagicha boshlanadi: Zayyanat ar-ravzata fil avvali, Bismillahis samadil mu’zali [3. 206]. ﻦﱠﻳﺰ (zayyana) so‘zi nihoyatda bezamoq (priukrashivat) degan ma’noni ifodalaydi (Arabsko-russkiy slovar (sostavitel X.K.Baranov). – M.: Gos. izdat. inostrann ы x i natsionaln ы x slovarey, 1962. Str. 427). Baytning mazmuni: Jannat bog‘ini avvaldan bezagan azaliy va abadiy Alloh nomi bilan bashlayman.

Amir Xusrav va Hoju Kirmoniyning javob baytlarini o‘zaro qiyoslaganda jiddiy uslubiy tafovut ko‘zga tashlanadi. Hoju baytidagi ik k ala misra ham arab tilida, u oyatni aynan keltirmaydi, balki uni o‘ziga xos ta’riflashga intiladi. U «basmalayi sharif»ning Qalam tomonidan yozilgan ilk bitik, jannat eshigini bezab turuvchi yozuv ekanligiga ishora etadi. Mazkur ilk qadamdayoq Hojuning Nizomiy an’analari yo‘lidan emas, balki o‘zining alohida yo‘lidan borish istagi namoyon bo‘ladi. Bu badiiy ijod tamoyillari yoxud originallikka intilish nuqtai nazaridan ijobiy holat, albatta. Biroq xamsanavislikning murakkab qonuniyatlari, an’ana doirasida o‘ziga xos asar yaratish talabi nuqtai nazaridan kamchilik hisoblangan. SHu tufayli Hoju Kirmoniy o‘z davrining y etuk mutafakkiri, masnaviynavis, ko‘plab ijodkorlarning ma’naviy ustozi hisoblansa-da, xamsanavis sifatida y etarli e’tirofga ega bo‘lmadi. XV asrda va undan keyin maydonga kelgan «Xamsa» lar va ularning boshlanmasiga e’tibor qaratadigan bo‘lsak, ularda ayni shu ikki xil tendensiya – Xusrav Dehlaviyning an’ana va izdoshlik hamda Hoju Kirmoniyning butkul yangicha yo‘nalish tendensiyalari namoyon bo‘ladi. O‘zbek mumtoz adabiyotida xamsanavislikka ilk qadam qo‘ygan Mavlono Haydar Xorazmiy o‘zining "Maxzan ul-asror" dostonini «Bu asarga nazira bitgan barcha shoirlar qatori… shu tarzda boshlaydi» [5. 146]: "Bismillohir rahmonir rahim", Fathu zafar oyatidur, ey hakim. Mazmuni: Ey hakim, "Bismillohir rahmonir rahim" barcha mushkulotlarni ochuvchi va zafar keltiruvchi oyatdir. Mavlono Haydar ham Xusrav Dehlaviy yo‘lidan borganligi ilk baytdanoq oydinlashadi. Baytning ikkinchi misrasi qofiya jihatidan («hakim») Nizomiyning baytiga uslub jihatidan esa Xusrav Dehlaviyning misrasiga monand (Bunga misrani fors-tojik tiliga tarjima qilib ham ishonch hosil qilish mumkin «Oyati fathu zafar ast, ey hakim»). Biroq mazmunan misra takrorlanmagan, originaldir. Abdurahmon Jomiy ham "Tuhfat ul-ahror" dostonini shu oyat bilan boshlaydi: "Bismillohir rahmonir rahim", Hast saloyi sari xoni karim [4. 16].

O'xshashlar

XAMSALARNING ILK DOSTONLARIDAGI ,,BASMALA” BOBINING QIYOSIY TADQIQI
XAMSALARNING ILK DOSTONLARIDAGI ,,BASMALA” BOBINING QIYOSIY TADQIQI
8-SINF ADABIYOT DARSLIGINING QIYOSIY-TIPOLOGIK TAHLILI
BO’Z TUPROQLAR TARKIBIDAGI GUMUS FRAKSIYALARINI ANIQLASH USULLARINI QIYOSIY TAHLILI
Alisher Navoiy dostonlaridagi Farhod va Majnun timsollarining qiyosiy tahlili