logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. Fizikani o`qitishda Mirzo Ulug`bek ilmiy me`rosidan foydalanish

Fizikani o`qitishda Mirzo Ulug`bek ilmiy me`rosidan foydalanish

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

391.45703125 KB
Ko'chirib olish
“Fizikani o`qitishda Mirzo Ulug`bek ilmiy me`rosidan foydalanish” MUNDARIJA KIRISH ……………………………………………………………………………. I BOB. Mirzo Ulug`bek ilmiy merosining fizikani o`qitishda tutgan o`rni ………………………….………………………………….……………….. .. 1.1 .Ta’lim mazmunini shakllantirish tamoyillari………………………………….. 1.2 . Ulug`bek akademiyasi. Akademiya faoliyatining ilmiy – tarixiy ildizlari…….. II BOB. Mirzo Ulug’bekning “ziji jadidi kuragoniy” asari ………………………………………………………………………………… 2.1 . “Jayb (kissa, sinus) va sahmni ma’rifat qilish”……………….……………….. 2.2. “Zillni (soyani, tangensni) v a miqyosni ma′rifat qilish”………………………………………………………………………………. 2.3. “Falaku-l-buruj ajzo′sining mua′ddalii-n-nahorga (kuzgi va bahorgi teng kunlik nuqtalariga) nisbatan mayilligini ma′rifat qilish haqida ” ……………………… XULOSA …………………………………………………………………………… Foydalanilgan adabiyotlar …………………………………………………... Foydalanilgan internet saytlari……………………………………… KIRISH Hozirgi davrda fan va texnikaning turli sohalari aql bovar qilmas darajada tez rivojlanib borayotganligi natijasida insonlarning qadami Oyga ham yetib bordi. Siz astronomiyani o`rganish bilan samoviy jismlarda ro`y berayotgan hodisa, uning o`lchamlari, masofasi, tabiati, harorati, uchar yulduz kabi koinotning sirlarini o`rganib olasiz. Buning hammasi sizga yuqori ma`naviyatli, bilimdon komil inson bo`lib yetishishingizga yordam beradi. Bu yo`lda Mirzo Ulug`bek bobomizning bizgacha yetib kelgan boy ma`naviy ilmiy merosidan foydalanish bizga undan ham ko`p bilimlarni egallashimizda dasturamal bo`lib xizmat qiladi. Kurs ishi mavzusining dolzarbligi. Respublikamizda «Ta’lim to’g’risida» gi qonun, Kadrlar tayyorlash milliy dasturi talablari va ko’rsatmalari bosqichma- bosqich amalga oshirilib kelinmoqda. Ularda asosan tayyorlanayotgan kadrlarni har tomonlama yetuk , komil inson qilib tarbiyalash g’oyasi markaziy o’rinni egallaydi. Mamlakatimizda demokratik davlat va fuqarolik jamiyatini qurishga qaratilgan ustuvor vazifalar belgilangan. Ushbu vazifalar ta’lim sohasiga ham taalluqli bo’lib bosqichma-bosqich amalga oshirilmoqda. Ta’lim mazmunini to’g’ri belgilanishi hamda unga zarur o’zgartirishlar kiritishda ta’lim mazmunining yangilanib borish imkoniyatlari, ya’ni ta’lim mazmunini modernizasiya qilishni ham e’tiborga olish lozim. Belgilangan mazmun asosida o’quv fanlari, o’quv soatlari, mashg’ulot turlari aniqlanadi va bunda ta’lim mazmuni tomoyillariga asoslanadi. Ta’lim mazmuni tamoyillari ta’lim berishning ma’lum ob’ektiv qonuniyatlarini o’zida aks ettiradi. Shuningdek, u ta’lim beruvchi va ta’lim oluvchi faoliyatining muhim ichki tomonlarini aks ettiradi hamda turli shaklda, turli mazmunda va har xil yo’sinda tashkil etiladigan ta’limning samaradorligini belgilaydi. Fizika fani rivojlanish tarixini o’rganish jarayoniga o’quvchilarda fizika faniga nisbatan qiziqish uyg’otiladi, o’quvchilarni vatanparvarlik va mehnatsevarlik ruhida tarbiyalashda ular ongiga milliy mafkurani singdirish vositasi bo’lib xizmat qiladi. Mustaqil O’zbekistonning kelajagi komil insonning tarbiya va bilimiga bog’liqdir. Olimlarning hayoti, xulq-atvori, qilgan kashfiyotlari o’quvchilarda milliy g’urur, vatanparvarlik xislatlarini shakllanishiga xizmat qiladi. Sharq allomalarining fizika fani rivojiga qo’shgan salmoqli hissalari, jumladan, Al- Farg’oniy, Al-Xorazmiy, Al-Beruniy, Ibn al-Xaysam, Ismoil al-Jaziriy kabi allomalarning o’z davridan necha asrlar oldin ketgan ilg’or g’oyalarining ilm-fan rivojida tarixiy ahamiyati tizimli ravishda yoritilgan va o’quvchi-yoshlarda ajdodlarimiz bilan faxrlanish va milliy g’ururni shakllantirishi bilan muhim tarbiyaviy ahamiyatga ega. Fan tarixiga bunday yondashish, 2014 yil 19 mayda Samarqand shahrida “O’rta asrlar Sharq alllomalari tarixiy merosining jahon stivilizastiyasi rivojidagi o’rni va ahamiyati” xalqaro anjumanida Prezidentimiz I.Karimovning so’zlagan nutqidagi fikr-mulohazalarga mos kelishini alohida qayd etish lozim.Mamlakatimiz mustaqillik davrida ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, ma’naviy-ma’rifiy sohalar va xalqaro munosabatlarda ulkan yutuqlarga erishdi. Bu yillarda O’zbekiston o’ziga xos va mos taraqqiyot modeli asosida bozor iqtisodiyotini vujudga keltirdi, jahon hamjamiyatining teng huquqli a’zosiga aylandi. Endilikda iqtisodiyot taraqqiyoti yangi innovastiyalarga, zamonaviy bilimlarga asoslanib olib borishni hayotiy zaruriyatga aylantirmoqda. Bilimlar nafaqat texnologik jarayon hisoblanmasdan, balki yangi boshqaruv usullarini ham ifodalaydi, keng ko’lamda bilimlardan foydalanishni taqozo etib, konkret bozor jarayonlarini takomillashtira boradi. Demak, bilimlarga asoslangan iqtisodiyot – bu iqtisodiyotning majmui sifatida tarkib topishi hamda rivojlanishini ifodalab, ayni paytda iqtisodiy o’sishning asosiy omilidir. I BOB. Mirzo Ulug`bek ilmiy merosining fizikani o`qitishda tutgan o`rni 1.1.Ta’lim mazmunini shakllantirish tamoyillari Fizika o ‘ qituvchisining vazifasi o ‘ quvchilarda tabiatdagi hodisalarni dialektik tavsifi va moddiylik mohiyati haqidagi tasavvurlarni chuqurlashtirishdan iborat . O ‘ quvchilar materiya va harakatning bepoyonligi , yo ‘ q bo ‘ lmasligi va xilma - xilligi haqida xulosa qila olishlari va quyidagi muhim holatlarning mohiyatini ochib berish lozim . Fizik hodisalarning ob ’ ektiv realligi ; dunyoning moddiyligi ; harakat - materiyaning asosiy xossasi ekanligi ; fizik qonunlarning ob ’ ektiv tavsifdaligi tabiatni bilish mumkinligi kabilar shular jumlasiga kiradi . Qo ‘ llanilayotgan o ‘ qitish metodining tarbiyaviy ahamiyati ilmiy dunyoqarashni shakllantirishga , olamning yagona manzarasi haqidagi tasavvurni rivojlantirishga qo ‘ shgan hissasi bilan belgi - lanadi . Uning ahamiyati ilmiy bilimlarni o ‘ zlashtirishga ko ‘ mak - lashadi . Bilimlarni o ‘ quvchilarning shaxsiy ishonchiga aylanishi - ga ham yordam beradi . O ‘ quvchilarda hayotiy yo ‘ nalishlarni shakllanishiga ham ko ‘ maklashadi . Agar fizika o ‘ qitishning birinchi bosqichida ko ‘ p e ’ tibor o ‘ quvchilarning darslik bilan ishlashlaridagi oddiy va murakkab konspektlar tuzishlariga , paragraf rejalarini tuzishga qaratilsa , u holda bitiruvchi sinfda bu hol mutlaqo yetarli bo ‘ lmaydi . Fizika kursining predmetlararo bog‘lanishi. Fizika o‘qitish-da predmetlararo bog‘lanishni joriy qilish bitiruvchi sinf o‘quvchi-larida, chuqur va mustahkam bilim berishni shakllantirishga ko‘maklashadi. Ularda ilmiy dunyoqarashni va politexnik ta’limni to‘g‘ri shakllantirishga yordam beradi. Mamlakatimiz o‘qituvchilari to‘plagan tajribalarni umumlashtirish predmetlararo bog‘lanishni joriy qilish uchun kerak bo‘lgan ikkita asosiy g‘oyani ifodalashga imkon beradi: - asosiy hodisa, tushuncha, nazariya va qonunlarni yagona talqin qilish. Yagona terminologiya, massa, energiya, modda, maydon, atomlar, molekulalar, elementar zarralar, kvant-mexanik tushunchalarni tushuntirishga (barcha predmetlarda) umumiy holda yondashish; saqlanish qonunlari (energiya, impuls, elektr zaryad), statik va kvant nazariyalar, fazo-vaqt tasavvurlardan butun fizika kursida bir xilda foydalanish; - turli fanlarda va o‘xshash o‘quv predmetlarida foydalaniladigan bilish metodlarini yoritish. Mamlakatimizda istiqlol yillarida Ulug‘bek ilmiy merosini o‘rganish borasida keng ko‘lamli ishlar amalga oshirilmoqda. Alloma yashagan davr, uning hayoti va faoliyati haqida yangi kitoblar, ilmiy maqolalar, badiiy asarlar yozilmoqda. Mirzo Ulug‘bekning «To‘rt ulus tarixi», «Ilmu nujum. Astralogiya» asarlari nashr etildi. Tarixchi olim A.Ahmedovning «O‘rta asrlarning buyuk allomasi», «Ulug‘bek Muhammad Tarag‘ay», “Mirzo Ulug‘bek va uning «Tarixi arba ulus» asari haqida», U.Uvatov va F.Karimovning «Amir Temur va Ulug‘bek zamondoshlari xotirasida» kitoblari nashrdan chiqdi. Akademik B.Valixo‘jayevning «Mirzo Ulug‘bek davri madrasalari» risolasi o‘quvchilarda katta qiziqish uyg‘otdi. “Ulug‘bekning hayoti va ilmiy faoliyati xalqimiz ma’naviyatining poydevoriga qo‘yilgan tamal toshlaridan biri bo‘lib, yurtimizda bundan necha zamonlar oldin fundamental fanlarni rivojlantirishga qanchalik katta ahamiyat berilganini ko‘rsatadi. “Ziji jadidi Ko‘ragoniy” deb nomlangan Ulug‘bek astronomik jadvali o‘rta asrlarda lotin tiliga tarjima qilingan. Buyuk alloma yaratgan Samarqand ilmiy maktabi faqat oliy o‘quv yurtigina emas, o‘sha davrning akademiyasi edi. Ta’lim mazmuni tamoyillari ta’lim berishning ma’lum ob’ektiv qonuniyatlarini o’zida aks ettiradi. Shuningdek, u ta’lim beruvchi va ta’lim oluvchi faoliyatining muhim ichki tomonlarini aks ettiradi hamda turli shaklda, turli mazmunda va har xil yo’sinda tashkil etiladigan ta’limning samaradorligini belgilaydi. Jumladan: - ta’limhning tarixiylik tamoyili - ilmning asosini o’qitishning uning rivojlanish tarixi, rivojlanishdagi qarama-qarshiliklar va g’oyalar kurashi, har qanday ilmiy yutuqlarning paydo bo’lishi, turli ilmiy sohalarning rivojlanishiga olimlarning qo’shgan hissasiga ta’luqli materiallarni bayon qilishni taqozo etadi. Fizika fani ham o’z rivojlanlish tarixiga ega fan bolib, fanni o’rganish jarayonida quyidagi asosiy vazifalariga e’tibor qarariladi: - Fizika fanining asoslari bilan tanishtirish — asosiy tushunchalar, qonunlar va nazariyalar bilan tanishtirish; o'quvchilar ongida bizni o'rab turgan dunyoning tabiiy-ilmiy manzarasini shakllantirish; asosiy tabiiy ilmiy qidirish metodlari bilan tanishtirish. - Materialni o'rganish jarayonida o'quvchilarning xotiralarini boyitish bilan birga ularning ijodiy qobiliyatlarini ham rivojlantirish. - O'quvchilarning ilmiy dunyoqarashlarini shakllantirish. - Fizika asoslarini o'qitish jarayonida o'quvchilarni tarbiyalab borish: g'oyaviy-siyosiy, harbiy-vatanparvarlik, baynalmilal, axloqiy va mehnat tarbiyalarini amalga oshinsh. - O'quvchilarga asosiy bilimlar berishni, ularni ijtimoiy mehnatga tayyorlashni va ongli ravishda kasb tanlay olishni amalga oshirish. Fizika fani rivojlanish tarixini o’rganish jarayoniga o’quvchilarda fizika faniga nisbatan qiziqish uyg’otiladi, o’quvchilarni vatanparvarlik va mehnatsevarlik ruhida tarbiyalashda ular ongiga milliy mafkurani singdirish vositasi bo’lib xizmat qiladi. Mustaqil O’zbekistonning kelajagi komil insonning tarbiya va bilimiga bog’liqdir. Olimlarning hayoti, xulq-atvori, qilgan kashfiyotlari o’quvchilarda milliy g’urur, vatanparvarlik xislatlarini shakllanishiga xizmat qiladi. 1.2. Ulug`bek akademiyasi. Akademiya faoliyatining ilmiy – tarixiy ildizlari 1. Ulug`bek akademiyasi. Akademiya faoliyatining ilmiy-tarixiy ildizlari Ma`lumki, B.A.Voronsov – Vil`yaminovning astronomiyadan bundan qariyb 60-70 yillar chamasi ilgari yozilgan darsliklari ko`p yillardan beri asosiy qo`llanma bo`lib kelmoqda. Undagi mana bu jumlalarga e`tiboringizni qaratmoqchimiz: “Kopernik, harakatsiz Yer haqida kishilarning ongida asrlar osha saqlanib kelgan aqidalarga asoslangan fikrni uloqtirib tashladi. Kopernik Yerni oddiy planetalar qatoriga qo`yib, uning Qyoshdan uzoqligi jihatidan uchinchi o`rinda turishini, fazoda boshqa planetalardek Quyosh atrofida aylanishi va shuningdek, o`z o`qi atrofida aylanishini ko`rsatib beradi”. Go`yo XVI asrga qadar N.Kopernikkacha Yerning harakati yoki Quyosh atrofida aylanishi haqida hech qanday fikrlar bo`lmagan. To`g`ri, biz ham N.Kopernikning buyukligi va uning ajoyib kashfiyoti yevropada chindan ham inqilobiy ish bo`lganligini inkor qilmaymiz. Jordano Bruno, G.Galileylarning cherkov tomonidan qanday jazolanganligi kabi faktlarni achinish bilan xayolga olamiz va N.Kopernik, Jordano Bruno hamda G.Galileylarning ruhlari oldida bosh egib ta`zim qilamiz. Bunday hodisalar bizda ham bo`lgan. Ulug`bekning o`limi kabi hodisalarning sonini aniq aytish qiyin. Afsuski, shunday bo`lgan. Biroq N.Kopernikkacha yashab ijod qilgan, uning geliosentrik ta`limotini undan ming yillar oldin aniqlagan, hatto, planetamizning ayrim joylarida hali johiliya davom etayotgan paytda Yerning – harakati va Quyosh markazlik ta`limotiga eshik ochib bergan: shuningdek, planetalarning Qyosh atrofidagi harakatlarini aylanma harakat deb hisoblagan, Kopernikning xatosini bir necha asr ilgari undan oldin tuzatib, bu harakatlarning ellipsoid harakat ekanligini kashf qilib qo`ygan yunon, hind, xitoy, yaqin sharq va markaziy osiyolik allomalarimizning nomlarini unutish mumkin emas. Xorazmiy, Farg`oniy, Abu Rayhon Beruniy, Ibn Sino, Chag`miniy kabi ko`plab allomalarimizning ishlari Ulug`bek va uning maktabida ijod qilgan olimlar ishiga kuchli ta`sir ko`rsatganligi ma`lum. Ulug`bek rasadxonasi. A. Ahmedovning qayd qlishicha, Rasadxona 1420-1429 yillarda Samarqand yaqinidagi Obi Rahmat tepaligida qurilgan. Bino uch qavatli to`garak shaklida bo`lib, diametri 40-46 metr, balandligi esa 30 metr chamasidagi silindr shaklida bo`lgan. Rasadxonaning asosiy quroli burchak o`lchaydigan juda katta vertikal doiradan ibotar bo`lib, uning radiusi 40 metru 21,2 sm ga teng bo`lgan. Rasadxona haqida Abdurazzoq samarqandiy quyidagilarni yozadi: “Baland qurilgan bu muhtasham imorat xonalarining ichiga solingan rasm va beqiyos suratlarda to`qqiz falakning daraja, daqiqa, soniya va soniyaning o`ndan bir ulushlari ko`rsatilgan yetti qavat osmon gardishi, yetti sayyora va turg`un yulduzlar tasvirlangan osmon gumbazi, iqlim, tog`, daryo, sahrolar, xullas olamga tegishli hamma narsalar tasvirlangan edi. Shundan keyin Quyosh va sayyoralarning harakatini kuzatish, ko`rganlarini yozish va qayd qilishni boshlab yuborishga berildi”. Rasadxonaning asosiy quroli – burchak o`lchaydigan juda ulkan asbobdan iborat bo`lib, uning radiusi 40,212 metr, yoyning uzunligi 63 metrga teng edi. O`zbekiston hukumati yodgorlikning qoldiqlarini o`rganish va saqlab qolishga katta e`tibor berdi, 1949 yili rasadxona o`rniga marmar toshdan yodgorlik o`rnatildi, 1964 yili esa Ulug`bek yodgorlik muzeyi qurib tugallandi. Ulug`bek asarlari ichida dunyoga mashhur qilgan kitobi – “Zijji Ko`ragoniy” bo`lib, u asosan, quyidagi masalalarni o`z ichiga olgan: 1) “Kirish, ya`ni nazariy qism bo`lib, u Rasadxonada o`tkazilgan kuzatishlar asosida tuzilgan jadvallardan iborat. Zijjining birinchi qismida eralar va turli taqvimlar bayon qilingan. Zijjining ikkinchi qismi matematika va sferik astronomiyaga bag`ishlanadi. Zijjining uchinchi qismi trigonometrik jadvallarga bag`ishlangan. Unda sinus va tangenslar jadvali berilgan bo`lib, ular o`nta xona aniqligida hisoblanganligi bilan o`zidan oldingilaridan ajralib turadi. Ulug`bek zijjining ana shu uchinchi kitobining amaliy astronomiyaga bag`ishlangan bo`limida ekliptikaning ekvatorga nisbatan og`maligi, osmon jismlarining koordinatalarini aniqlash, yulduz va sayyoralar orasidagi masofalarni aniqlash kabi masalalar bayon qilingan”. Quyidagi jadvalda Ekliptikaning ekvatorga nisbatan ogmalar haqidagi Ulug`bekning o`lchash undan oldingi astronomlarning jadvallari bilan taqqoslab berilgan. Kuzatuvchi shaxs Qaysi shaharda Qaysi yili O`lchash natijasi Farqi Ptolomey 140 23 0 51 1 20 II +10 I 27 II Xorazmiy Bag`dod 840 23 0 51 I +15 I 35 II Bonu-Muso Samarra 870 23 0 35 I -10 II ,8 Ahmad Farg`oniy Samarra 870 23 o 35 I -10 II ,8 Xo`jandiy Ray 994 23 0 32 1 21 II -1 I ,51 II ,7 Beruniy Qiyot 994 23 0 35 1 40 II -40 II Beruniy Gurganch 1016 23 0 35 1 50 II -1 I 1 II Beruniy G`azna 1019 23 o 35 I -11 II N.Tusiy Marog`a (1201- 1274) 23 0 30 I +2 I 9 II Ulug`bek Samarqand (1394- 1449) 23 o 30 I 17 II -0 I 32 II Ulug`bek sayyoralarning yillik harakatini quyidagicha aniqlaydi: Sayyoraning nomi Ulug`bek hisobi Hozitgi hisob Farqi Zuhal –Saturn 12 0 13 I 39 II 12 o 13 I 36 II -3 II Mushtariy-Yupiter 30 0 20 I 34 II 30 o 20 I 31 II -3 II Mirrix-Mars 191 0 17 I 15 II 191 0 17 I 10 II -5 II Zuhra –Venera 224 0 17 I 32 II 224 o 17 I 30 II -2 II Utorud –Merkuriy 53 0 43 I 13 II 53 0 43 1 3 II - 10 II Ulug`bek “Zijji”, undan tashqari sayyoralarning osmon sferasidagi Quyosh va Oy tutilishini oldindan aniqlashning ikki xil usuli, shuningdek, yulduzlar katalogi bo`limidan 1018 ta yulduzning har birini yulduz turkumlari bo`yicha joylashgan o`rinlarini aniqlagan. Ulug`bek “Zijji”ning oxirgi to`rtinchi bo`limi astronomiya “Ilmi Nujum”ga bag`ishlangan bo`lib, sayyoralarning joylashishi holatlariga qarab kishilarning tole va taqdirlarini oldindan bashorat qilishga bag`ishlangandir. Ulug`bek “Zijji” o`zining ilmiyligi va aniqligi bilan qimmatlidir. Ulug`bek akademiyasida ustozi Qozizoda Rumiy, shogirdlari amshid al- Koshiy va Ali Qushchi kabi ko`plab allomalarning olib borgan kuzatish va ilmiy ishlari o`z salmog`i bilan fanlarning tarixida alohida o`rin egallaydi. Birgina Koshiyning quyidagi ishlarini e`tiborga olaylik. Koshiy o`nli kasrlarni Simon Stiven (1548-162) dan 150 yil oldin, N`yuton binomini N`yutondan oldin, to`rtinchi darajali tenglamalarning yechish usullarini Ferreridan oldin, to`rtinchi darajali natural sonlar qatorini Ferreridan oldin, shuningdek, Ruffining ildizlar haqidagi kashfiyotini undan oldin kashf qilib qo`ygan buyuk allomadir. O`rta Osiyoda yashab ijod qilgan buyuk allomalarimiz va ularning jahonshumul kashfiyotlarini sanab adog`iga yetib bo`lmaydi. Ushbu matinda ularning ishlaridan faqat ayrim namunalar keltirildi, xolos. II BOB. Mirzo Ulug’bekning “ziji jadidi kuragoniy” asari 2.1. “Jayb (kissa, sinus) va sahmni ma’rifat qilish” Ulug′bek ilmdor odamlarga rahnamolik qilgan, o′z saroyida yuzdan ortiq olimlarni to’plagan, o’sha davr uchun ulkan hisoblangan astronomik observatoriya (rasadxona) qurdirgan va unda kuzatishlar olib borgan, vaqt hisoboti, Oy va Quyosh tutilishi, sayyoralar harakati va boshqa bir qator muammolarga oid ilmiy tadqiqotlarni bajargan, Samarqand, Buxoro, G ′ijduvonda madrasalar ( ﺔﺴﺮﺪﻤ - dars beriladigan joy, o′quv yurti), Moriyda (Abdu-r-Razzoq) xayr-ehson joylari, hashamatli binolar, bog′lar, hammomlar barpo ettirgan. Uning kutubxonasida 15 mingdan ortiq kitob bo′lgan. Ko′p asarlarni arab va fors tillaridan qadimgi o’zbek (turkiy) tiliga tarjima qildirgan. Uning asosiy ilmiy asari “Ziji jadidi Kuragoniy” (“Kuragoniy yangi jadvallari”) bo′lib, u muqaddima, maqolatlar (bo′limlar) va jadvallardan iborat. Muqaddimaning hajmi katta. Nazariy va amaliy ahamiyatga ega ma′lumot to′rt qismga bo′linib bayon qilinadi: Sharq xalqlarida bayon qilingan yil hisobi (Muhammad erasi – bunda hijriy-qamariy taqvimi, Quyoshning yillik harakatiga asoslangan taqvim, Yazdigird erasi, Malikiy yoki Jalol-ad-din erasi, xitoylar va uyg′urlar erasi), amaliy astronomiya masalalar, sayyoralarning harakat nazariyasi, astrologiya. Ulug′bek o′zining bu ishida turli matematik jadvallar (jumladan , sinuslar jadvali - �, �ﻞﻮﺪﺠ �ﺐﻴﺠﻠﺍ683 ta aholi punkktining geografik koordinatalari, 1019 ta yulduzning koordinatalari ko′rsatilgan kataloglarni keltiradi. Ular katta aniqlikka egadirlar. Ulug′bekning qadimgi turkiyda yozgan “Ta′rixi arba′i ulus” (“To′rt ulus tarixi”) asarining asli va qadimgi nusxalari Istambul va Londonda salanmoqda. Unda XIII asr – XIV asrning birinchi yarmida Chingizxon va uning avlodlari tomonidan zabt etilgan mamlakatlardagi siyosiy ahvol bayon qilingan. Ulug’bek va uning ilmiy maktabi namoyon-dalari o’z dunyoqarashlarida O’rta va Yaqin Sharq mamlakatlarida vujudga kelgan ilg’or ijtimoiy-falsafiy fikrlarni himoya qilganlar. Uning ilmiy maktabi uchun garchi olamning geosentrik tuzilishi asos bo′lgan bo′lsa-da, unda geliosentrik dunyoqarash ham yot bo′magan. Chunonchi, Ulug′bekning shogirdlaridan biri Maxmud ibn Muhammad (Meriyem Chelebiy, Qozizoda Rumiyning nevarasi) sayyoralar harakatini kuzatish uchun olam markazi sifatida Yerni emas, balk boshqa nuqtan olish qulayroq bo′ladi, degan fikrni aytgan. Ulug′bek maktabi namooyondalrining faoliyatida ilmiy asoslardan keng foydalanish, umuman, kuzatish metodi katta o′rin tutgan. Ushbu va keyingi bobda Mirzo Ulug’bek teng yonli uchburchak trigonometriyasi elementlarini bayon qiladi. Bizga o’rta maktabdan ma’lum bo’lgan to′g’ri burchakli uchburchak trigonometriyasi uning xususiy holidan iborat . Bobda sinus( بيج ) , kosinus ( عبر ات بيج ) , yettinchi trigonometrik funksiya – sahm ( مهس , АС kesma, hozirgi belgilashlar va iboralar bizniki) , ularning xossalari, keltirish va to′ldirish formulalari, asosiy munosabatlar, arcsinus (jaybu ma’kus سكعمبيج ) chizmalarga tayanib tushintirilgan . Jayb (arabcha kissa, sinus) – АВС, ВDC, B 1 DA kabi yarim segmentlardan iborat. Ularning kattaligi ВС, СВ 1 kabi perpendikulyat ( amud دومع ) kesma узунлиги билан ифодаланган. Shunga ko’ra bu kesmalar ham jayb deb atalgan. 10-расмда: ВС=:Rsin α =Rsin β , bundan sin α =sin β , yoki β =180 0 - α bolgani uchun sin α =sin(180 0 - α ). Agar barcha hisobot hozirgi maktab mashg’lotlarida qilinayotganidek birlik doirada olib borilsa (Ulug’bekda ham shunday), almashtirishlar juda yengillashadi. Endi biz uchun nuqtalarni ularning koordinatalari orqali berish qoladi. 11- rasmdan sin(90 0 +30 0 ) =sin(90 0 -30 0 ) bo ′ lishini ko’ramiz. Shu kabi ZO vertikal diametrga nisbatan simmetriyaga asoslanib, sin(90 0 - α ) = =sin(90 0 + α )., sin(270 0 - α ) =sin(270 0 + α )., sin(180 0 - α ) =sin(180 0 + α )., sin(360 0 - α ) = =sin(360 0 + α ). Va jaybu tamomi qavsi rub’ (yoyning 90 0 gacha tamomining ya’ni 90 0 - α yoyning sinusi ya’ni yoy kosinusi) bo’lishini ya’ni sin(90 0 - α ) = cos α bo’lishini aniqlaymiz Ulug’bek teskari trigonometri k haqida alohida gapirgan emas. Lekin asarda keltirilgan chizmada (7-rasm, shuningdek 12-rasmda) aynan arcsin α tasvirlanganligini ko’ramiz. Biz unda jaybu ma’kus (teskari jayb) so’zlarini o’qiymiz. Bu hozirgi tilda sinusnng teskarisi degani. Bundan tashqari yoy qiymatini jadval bo’yicha quyidagi tartibda izlashni tavsiya etadi: agar sahm nisfi qutridan (yarim diametr, radiusdan) katta bo’lsa ( АС 2 > R , 11- расм ), α =90 0 – arcsin(sahm - R) , agar undan kichik bo’lsa, α =90 0 + arcsin(R – sahm) , bunda R = 1, va sahm qiymati jadvaldan olinadi. Sahm funksiya haqidagi bu ma’lumot hozirgi o’quv yurtlarida beriladigan ma’lumotlarni chuqurroq o’tishga imkon yaratadi, o’z o’rni bilan hisoblashlani yengillashtiradi, ayniqsa stereometriya qismini amaliy astronomiya, tabiiy geografiya, geodeziya va bosha fanlar elementlari bilan mustahkamroq bog’lanishiga imon beradi Sahm funksiyaning xossalari, asosan, uning ta’rifiga tayangan holda, chizmalar bo’yicha mushohida yuritish va nisbatan sodda mulohazalar orqali berilishi mumkin, bu ortiqcha qiyinchilik tug’dirmaydi, aksincha keyinchalik mehnat va vaqtni tejaydi. Sahm funksiyaning ta’rifidan kelib chiqadigan у = sahmx=1 - cosx asosiy munosabat quyidagi kabi mashqlarni mustaqil bajarishga tavsiyya etilishi mumkin: 1) у = cos х va у = arccos(1- х ) , bunda 0 ≤ х ≤ 2, funksiyalarni tekshirish ва ularning grafigini yasash. Masala kosinusoidani abssisalar o′qiga nisbatan simmetrik akslantirish va ordinatalar o′qi bo′icha 1 birlik parallel ko’chirish (bu sahm funksiya grafiigini beradi), so’ng у = х bissektrisaga nisbatan simmetrik almashtirish bilan (bu teskari sahm grafigini beradi) yoki nuqtalar usuli bilan hal qilinadi. у = sahmx ning xossalari kosinusnikiga asoslanib ham ko’rsatilishi mumkin: ( -∞; +∞) da aniqlangan, lekin faqat musbat qiymatlar qabul qilgunicha (0 0 ; 180 0 ) oraliqda 0 dan 2 gacha o’sadi, (180 0 ; 360 0 ) da 2 dan 0 gacha kamayadi, juft, davriy , asosiy davri Т =360 0 . 2) sin х = ±√с(2−с) (3) , bunda c – саҳм , c = 1- cos х ; c ( х 2) = 1 - √1− с 2 (4) , c(90 0 k±x) = 1 ± sinx, k – toq butun son, (5), c(180 0 ±x) = 1 + cos х (6), c(360 0 ±x) = 1 - cos х (7) Bu formulalar radiusi R=1 bo’lgan koordinatali aylanag nisbatan o′rinli. Radius R . ixtiyoriy bo’lgan holda bu munosabatlarda tengliknig har ikkala qismi shu R ga ko′paytirilishi kerak. Xususan, teng yonli uchburchakning yon tomoni 1 ga teng bo′lsa, uning asosi √2с га teng bo′’ladi, bunda α - uchburchak ucnidagi burchak. Haqiqatan, ΔАОВ da ОА =1 bo′lsin (10- - rasm). U holda: ВС = √1−(1−с)2=√2с− с2 , АВ = √ВС 2+АС 2 , АВ = √2с , Bunda с orqali α burchak sahmi ko′rsatilgan. Agar ОА =R=1 bo′lsa, АВ = ОА ۰ √2с yoki АВ = √2⋅ОА ⋅АС (8) bo’ladi Ulug′bekning geometrik tahlili va bayon qilish uslubidan foydalanishni tavsiya etamiz, M a s a l a. Radiusi R ga teng aylana ichiga chizilgan ΔАОВ da ОВ = ОА = R, BF ¿ OA, FA=m bo′lsa, BL bissektrisa qarshi yotgan OA tomonni qanday kattalikdagi bo′laklarga bo′ladi? Y e ch i sh: (8) munosabat va bissektrisa xossalaridan foydalanamiz: OL/LA=OB/AB , OL=R 2 /( √2Rm + R), LA = R – OL = R√2Rm √2Rm +R 2.2. “Zillni (soyani, tangensni) v a miqyosni ma′rifat qilish” Ushbu va keyingi bobda Mirzo Ulug’bek trigonometriyaga, xususan, to’g’ri burchakli uchburchak trigonometriyasiga oid ma’lumotlarni , shu jumladan yettinchi trigonometrik funksiya – sahmni ( مهﺴ , rasmda AC kesma) bayon qiladi. Sahm (-∞; +∞) da aniqlangan bo’lib, 0 dan +2 gacha o’zgaradi, juft , davriy (asosiy davri 360 0 ) funksiya. Bob yozilgan betning 9-satri ikkinchi yarmidan 10-satri birinchi yarmigacha ﺮﻫ و ﺪﺸ اﺒ س وﻗ ﻦﺍ مهﺴ ﻰﻗ اﺒ ﺪﻨﻨﻛ ﻦ اﺻﻗﻨ ﺮﻃﻗ ﻒﺴﻧ ﺰﺍ ﺍﺮ وﺍ مامﺘ بيﺠ دﺸاب عبﺮ ﺰﺍ ﺮﺘ مﻛ ﻪﻛ س وﻗ ya’ni yoy α < 90 0 da sahm α = R - cos α ( R=1 da sahm α = 1 - cos α ) bo’ladi, degan so’zlarni o’qiymiz. Barcha funksiyalar xossalari , asosiy munosabatlar geometrik mulohazalar asosida chiqarilgan (chimalarga nazar soling, hozirgi zamon belgilashlari bizniki). Jayb (kissa) – ABC yarim segment. Uning o’lchamlarini BC perpendikulyar kesma uzunligi bilan ifodalash mumkin. Shunga ko’ra bu kesma ham jab (sinus) deb atalgan. Agar barcha ish radiusi R=1 doirada olib borilsa (Ulug’bekda ham shunday) almashtirishlar soddalashadi. 1-rasm bo’yicha BC=Rsinα=Rsinβ yoki β=180 0 - α bo’lgani uchun sin(180 0 – α )=sinα hosil qilinadi. Ikkinchi chizmaga ko’ra sin(90 0 – 30 0 )=sin(90 0 +30 0 ) , umuman, vertikal diametr (qatr ﺮﻂﻘ ) ga simmetrik joylashgan 90 0 - α va 90 0 + α , 270 0 - α va 270 0 + α yoylarning sinuslari teng bo′ladi.Shu kabi AD gorizontal diametrga nisbatan sin(180 0 – α)=-sin(180 0 + α) , sin(360 0 – α)=-sin(360 0 + α) va “jaybu tamomi to rub′ ” (“yoyning 90 0 gacha tamomining –to’ldiruvchisining sinusi”) ya’ni sin(90 0 - α) ifoda cosα dan iboratligi ma′lum bo′ladi.. Ulug’bek teskari trigonometrik funksiya haqida alohida gapirgan emas. Lekin chizmada arcsinα - jaybu ma’kus tasvirlangan. Sahm funksiya haqidagi ma′lumot , jumladan uning ta’rifidan kelib chiqadigan y=1-cosα asosiy munosabat , hisoblashlarni yengillashtiradi, stereometriya qismini amaliy astronomiya , tabbiy geografiya va geodeziya bilan aloqasini mustahkamlashga imkon yaratadi. Sahm funksiyaning xossalari uning ta’rifiga tayangan holda chizmalar ustida nisbatan sodda mulohazalar orqali berilishi mumkin, ya′ni ta′limni tashkil etishda ortiqcha qiyinchilik tug′dirmaydi, balki mehnat va vaqtni tejaydi. ( سايﻘم و ﻞﻇ ﺖﻔﺮ عم ﺮﺪ م وﺴ باﺒ ). 13-rasmda ( undagi asliy belgilashlari arabcha-7-rasmga qarang, hozirgi zamon belgi-lashlar bizniki) DZC osmon gumbazi, DC-gorizont (ufq) tekisligi, S-yoritg’ich (yulduz, quyosh, oy) . Yoritg’ichdan SO parallel ( ﺰﺍ و muvozin) nur dastasi tomonlari 1 ga teng OAFB kub shakldagi miqyosga (o’chov asbobiga) yetib keladi. Uning ustki gorizontal to’sinidan AE birinchi (vertikal) soya (zillu avval , tangens chizig’i), OB vertikal to’sinidan BK ikkinchi (gorizontal) soya (zillu soni, kotangens chizig′i) tushadi. Yoritg’ichning gorizontdan DS balandligi α . Asl nusxada α = 45 0 bo′lgan hol tasvirlangan. Bu holda ikkala soya uzunligi bir xil va 1 ga teng ya’ni tg45 0 =ctg45 0 =1. Lekin S yoritg’ich gorizont ostidan endi ko′tarilgan payt (D nuqta, α = 0 0 ) , ya′ni avval ko′rinmay (mun′adim bo′lib), so ′ng Z α O A E S D C C C 13-rasm ko′tarilganida (tulu′ bo′lganida) birinchi soya 0 ga teng (mutanoqis), ikkinchi soya esa cheksiz (nomutanohi), u Z zenit ( سأر ra’as , yuqoriga) ga tomon siljigan sari birinchi soya cheksizlikkacha uzayadi, ikkinchisi esa 0 gacha qisqaradi va hokazo. Asarda nur dastasining parallel kelishi, yorug′liqning yassi tekislikdan qaytishi qoniniyatlari o′z o’rnini topgan. Miqyosning O uchidan soyalarning uchigaca kelgan nur qismi – to′g′ri chiziq kesmasi xattu vosilu avval va soniylar – sekans va kosekanslar. Ulug′bek hozir bizga ma′lum bo′lgan tgα ∙ ctgα = 1, tgα = sinα/cosα , ctgα = cosα / sinα munosabatlarni geometrik tushuntirib bergan. Ikkinchi soyadan vaqtni o’lchashda foydalanish maqsadida gorizontal miqyos ham o’rnatilgani va uning limbi o′n ikkiga bo′linganligi ham ma′lum. T r a n s l i t e r a t s i y a d a: B o b i s e y o′ m . D a r m a′ r i f a t i z i l l v a m i q y o s i z i l l (7-rasm, 19-s а trdan boshlab). Amudi boshad qoim bar (20-satr) sathi ufq bo bar sathe ki qoim boshad. Bar har yaki az sathi ufq va sathi doira irtifo’ niz , az jonib niz ya’ne miqyos muvozi ufq boshad (21-satr) va dar sathi doira irtifo’ buvad va az sathe, ki baru u qoim shuda dar jonibe boshad ki nayyir az on sath dar on jonib buvad. Zill xatti boshad (22-satr) mustaqim dar sathi ki miqyos bar u qoim boshad. Miyoni qo’idi miqyos va tarafi xatti shuo’i ki bar sari miqyos guzarad va agar miqyos muvozi (23-satr) ufq boshad, onro zilli avval va zilli ma’kus xonand va qoim bar ufq boshad, onro zilli duvvo′m va zilli shuo′i ki bar sari miqyos guzarad va agar miqyos muvozi (23-satr) ufq boshad onro zilli duvvo’m va zilli mustavi xonand va xate ki vosil (24-satr) boshad , miyoni sari miqyos va sari zilli onro qutri zill xonand va avval ki nayyire az ufq tulu′ kunad avval mun’adim boshad. Va ba′d az hodis (25-satr) shaved va tir oyad irtifo′ meafzoyad to ba smti ra’as rasad zilli avval nomutanohi shaved va zilli duvvo’m bar aksi on boshad ya’ne ba tarsi (26- satr) nayyir bar ufq boshad, zilli duvvo′m nomutanohi buvad va ba tir oyad, irtifo’i mutanoqis meshavad, to chun nayyir ba samti ra’as rasad, mun’adim shavad. (27-satr) Va taqdiri zill ba ajzo’i miqyos kunand. Va miqyosi zilli avvalro bist juz taqsim kunn and va miqyosi zilli duvvo′mro ba duvozdah (8- rasmning 1-satri) qism kunannd va onro zoye’ go’yand va goh ba hasht qism kunand va onro aqdom go’yand. Va chun ra’si miqyosro markaz soznd va qomati miyosro nisfi qutr va qavse rasm kunand ki mutahaddad boshad . Ba miqyos va quutri zill shak nest, ki zill amudi boshad ki (3-satr) az yak tarafi on qavs berun rafta boshad va qoim shuda bar qutri ki ba hamon tarafi digari on qavs guzarad va az in jihat munajjimon har xattero, ki bo in sifat boshad, on xattro zillo on (5- satr) go;yand va dar a’moly nujumy ba kor dorand. Va chun bo in istillohi zilli avval zilli irtifo’ niz meshavad. Va zilli duvvo’m zilli tamomi (6-satr) irtifo’. Az jihat zilli har qavsro zilli avvalii on qavs go’yand. Va zilli tamomi on qavsro zilli duvvo’mi on qavs go’yand. (7-satr) Pas, agar avse ma’lum boshad va xohem, ki zilli on qavs ma’lum kunem, jaybi on qavsro bar jaybi tamomi qavsi munhat qismat kunem. Zilli (8-satr) avvalii on qavs xorij shaved. Va agar jaybi tamomi on qavsro ba jaybi on qavsi munhat qismat kunem, xoriji qismat zilli duvvo’mi on qavs (9-satr) boshad. Ba ajzo′i, ki miqyose shast juzv girand. Va chun zill go’yand va nago’yand, ki avval yo duvvo′m va mustave , yo ma′qul murod, (10-satr) zlli avval boshad va har miqdorro, ki dar zilli qavsii munhat zarb kunand va hamon miqdorro bar zilli tamomi on qavsi munhat qismat kunand. (11-satr) Hosili zarb va xoriji qismat yak miqdor boshad. Ba ′ayna va in jihat bar irodi itloli sumni az davr iqtisor namoyand/ Va mo (12-satr) jadvali avval bar minvoli jadvali jayb o’zadem va etloli qavshoi az cummnro ba tazoid oyad panj- panj daqiqa dar jadval (13-satr) ovardem va zilli duvvo’mro ba tazoyyid oyad yak-yak daraja dar jadval nihodem. 2.3.“Falaku-l-buruj ajzo′sining mua′ddalii-n-nahorga (kuzgi va bahorgi teng kunlik nuqtalariga) nisbatan mayilligini ma′rifat qilish haqida ” T a r j i m a s i: Tartib bilan olingan har to′rt nuqta - burjning mayilligi shundayki, ular ikki ( ο bahorgi va γ kuzgi) teng kunlik nuqtalariga nisbatan mutasoviy (simmetrik) va musoviy (teng) uzoqliqda joylashadirlar. Nariroqdagi boshqa ikkitasi esa (yozgi va qishki Quyosh turg’unligi nuqtalari) e’tidollardan bir xil masofadadirlar. Shunga ko’ra bir rub’ (sferik kvadrant) ajzo’ining mayiligini a’rifat qilinishi (16-satr) mintaqatu-l-burujdagi (ekliptikadagi) barcha ajzo’ini ma’rifat qilishga yetarli. Bizning rasadimizga (kuzatishimizga) ko′ra mayili kulli وي ل جﻛ (oltmishli sanoq sistemasida α =16 0 30’23” , bu o′nli sanoq sistemasida α =66 0 30’23” ) Falakning boshqa ajzo’ining (juzlarining, zodiakal yulduz turkumlarining) mayilligini istixroj qilish (hisoblab chiqarish) jihati: (17-satr) mafruzning (faraz etilayotgan, qaralayotgan juz’ning) aqrab e’tidolidan (unga yaqin teng kunlikdan) keyingi λ juzvning jaybu ba’d ini жайбу баъдини ( sin(90 0 - λ ) ni) mayili kulli jaybiga ko’paytiramiz. O’sha juzv oldingi og’ishining jaybi (18-satr) hosil boladi . Shuningdek, e’tidoldan keyingi o’sha juzv jaybini mayili kulli maxatta zilliga ko’paytiramiz. Juzv ikkinchi mayilligining (ekvatorga nisbatan og’ishining, uzoqlashishining) zilli hosil bo’ladi. Boshqa vajhga ko’ra (19-satr) o’sha bu’di juzvi mafruzni inqilobi aqrab (yaqin to’ntarish, almashtirish siljitish) qilib olsak, uning o’rnida mayili avval (cony) hosil bo’ladi. Uni o’sha juzvning mayili ma’kysi deb (20-satr) o’qiymiz. So’ng , juzvi mafruz oldingi mayilligi (tamomi) jaybini o’sha maxatta mayili ma ′kus tamomining jaybiga bo’lamizki , juzvi mafruz ikkinchi mayilligining jaybi (21- satr) hosil bo’lsin. Agar tamomi mayili (22-satr) kulli jaybini o’sha mafruzi maxatta juzvi (mayili) ma’kusi jaybiga bo′lsak , juzvi mafruz ikkinchi tamomi mayilligining jaybi hosil bo′ladi. Agar (23-satr) e’tidoldan keyingi juzv (berilgan bo’lsa, uni) jadvalga istivo′dan o′qiladigan qilib muqavvas qiladilar. (Agar) bu qavs birinchi mayillikdan ayrilsa , ikkinchi mayillik va izlanayotgan) mafruz hosil bo’ladi. T r a n s l i t e r a t s i y a d a: B o b u ch a h o r u m. D a r m a ′ r i f a t i m a y i l i a j z o′ i f a l a k u – l – buruj a z m u′ a d d a l i - n – n a h o r ( (8-rasm, 13-25-satrlar) Mayili har chahor nuqta, ki ba′adadi va az onho az ahada-l-e′tidolayn mutasovi (15-satr) buvad va musovy bu′di on dui digar boshad, az e’tidoli digar yak miqdor. Pas , ma’rifati muyuli hamai ajzo’i mintaqatu-l-buruj va mayili kully ba rasadi mo …. Ast va … . Ba jihati istixroji muyuli digar ajzo′i (17-satr) falak jaibi bu′di juzvi mafro′zro az e’tidoli aqrab dar jaybi mayili kulli munhat zarb kunem. Jaybi mayili avvali on juzv hosil (18-satr) oyad va chun jaybi hamin bu’d az e′tidolro dar zilli mayili kulli munhat zarb kunem. Zilli mayili coni on juzv hosil oyad. Va ba vajhi (19-satr) digar bu’idi hamin juzvi mafruuz az inqilobi aqrab bigirem va bo izo’I on mayili avval hosil kunem va onro mayili mankusi on (20-satr) juzv xonem. Pas jaibi mayili avvali juzvi mafruzro bar jaybi tamomi mayili mankusi o’ munhat qismat kunem to jaybi mayili soni juzvi (21-satr) mafruz hosil shaved. Va agar jaybi tamomi mayili kulliro bar hamon jaybi tamomi ma]kisi juz’i mafruz hosil oyad. Va agar jaybi tamomi mayili (22-satr) kulliro bar hamon jaybi tamomi ma’kisi juz′i mafruzi munhat qismat kunem, jaybi tamomi mayili soni juz′i mafruz hosil oyad. Va agar (23-satr) ba’d juzve az e′tidolro dar jadvali mutolaai ustuvoni myqavvs kunand va on qavsro mayili avval bigirand, mayili sony va mafruz (24- satr) hosil oyad. Va mo hard u maylro dar jadval nihodem too soni mayili har qavs va avsi har mayil ma’lum shaved. Va chun mayilro (25-satr) itloq kunand. Murod mayili avval boshad. M a z m u n i : Ushbu 4-bob osmon sferasida nuqtalarning (samoviy jismlarning, yulduzlarning) ekvatorial koordinatalari sistemasiga bag′ishlangan. Xattu-l-istivo′ (ekvator), mintaqatu-l-buruj (ekliptika), shimoliy va janubiy qutblar, ikki muoddali-n-nahor (bahorgi va kuzgi teng kunlik nutalari) ustidan o’tuvchi boshlang’ich (0 0 li) meridian, qutblar hamda yozgi va qishgi Quyosh turishi nuqtalari ustidan o’tuvchi (90 0 li) meridian chizilgan, falaku-l-buruj (zodiakal yulduzlar to’plamlari) ularni S 1 , S 2 , …, S 11 , S 12 orqali belgilaylik. Bobning kirish qismidayoq har qaysi katta doirada , xususan, ekliptikada joylashgan har bir nuqtaga (masalan, S 1 ga) simmetrik joylashgan yana uchta nuqta borligi (S 5 , S 7 , S 11 ), ulardan biri bilan S 1 nuqta ularga yaqin turgan tenglik nuqtasidan , boshqa ikkitasi esa narigi teng kunlikdan bir xil uzoqliqda joylashishlari tushuntiriladi (masalan, γ kuzgi teng kunlikdan S 5 va S 7 , ο bahorgi teng kunlikdan esa S 1 va S 11 ). Bu o’rinda fazodagi markaziy, o’q va tekislikka nisbatan simmetriyaning xossalaridan foydalanilganini tushunish qiyin emas. 2-bobdagi mulohazalarga qaraganda aylanada yotgan istalgan nuqta uchun diametr va markazga nisbatan simmetrik joylashadigan uchta nuqta mavjud. Shunga ko’ra barcha trigonometric funksiyalarning istalgan yoyga mos qiymatini 1-rub’ (chorak) dan tashqariga chiqmay aniqlash mumkin (sin α = ׀ sin(- α ) ׀ = sin(180 0 – α ) = ׀ sin(180 0 ′ 1-oktantadan) tashqari chiqilmay bjariladi. Oktanta ucchchala burchagi to ′ g ′ ri burchak bo’lgan sferik uchburchak. Ulug′bekning ta’kidlashicha ekliptikaning boshlang’ich meridianga mayilligi (og’ishi) g = 60 lik sanoq sstemasida وي ل جﻛ ya’ni α =16 0 30′23′′ , bu o′nli sanoq sistemasida α =66 0 30′23′′ yoki ekliptikaning ekvatorga mayilligi ε = 90 0 – α = 23 0 27′23′′ . Bu hozirgi ma’lumotlarga deyarli teng.. Yoy kesmasi – juz′ yoki juzv, yoy kesmalari – ajzo. Ular sferada tkislikdagi to’g’ri chiziq kesmalari kabi vazifani bajaradilar. Shunga ko’ra ularga «maxatta – chizilgan, chiziqli» iborasi qo’shilib, juzvi maxatta, deb atalgan bo’lsalar kerak. Bu sferik to’g’ri chiziq terminiga o’xshab ketadi. Kulli maxatta – to’liq chizma, bu o’rinda ekliptika chizig’ining mayllik-og’ish burchagi, chunonchi , mayili kulli maxatta – ekliptikaning ekvatorga og’ishi ( ε ), lekin mayili kully – ekliptikaning boshlang’ich meridianga og’ishi. Bu’d , bu’ad ( ﺪ عب ) - uzoqliq, masofa.. Sferik to’g’ri burchakli ΔγС S 2 uchburchakda γ – nisbatan yaqin joylashgan tengkunlik nuqtasi, С - ekvatorda olingan biror nuqta, S 2 - burj, bunda S 2 С ┴ γС , λ – bu′di juzvi mafruz az e’tidol aqrab – juzvi mafruzning yaqin turgan tengkunlik nuqtasidan uzoqlig’i, S 2 nuqtaning sferik koordinatalaridan biri.; 90 0 – λ - ba′di mafruz az e’tidoli aqrab ya’ni mafruz juzvining λ dan hisoblanadigan ikknchi uzoqlig’i ; μ – mayili avvali juzvi mafruz ya’ni mafruz juzvining birinchi mayilligi; 90 0 – α - mayili avvalning tamomi (to’ldirmasi); δ ” – mayili sony juzvi mafruz az e’tidoli aqrab ya’ni uning ikkinchi mayilligi. O’qiymiz: «Jaybi ba′di juzvi mafruzro az e′tidoli aqrab dar jaybi mayili kullii maxatta zarb kunem. Jaybi (tamomi) avvali on juzv hosil oyad », ya’ni: sin(90 0 -λ)· sinε = sin(90 0 – μ) (1) «Jaybi bu′di az …. dar zilli kulli maxatta zarb … . Zilli mayili soni in juzv hosil …» ya’ni sinλ · tgε = tgδ′′ (2) Inqilobi aqrab – yaqin ag′darilish, to’ntarilish, bahorgi va kuzgi tengkunlik nuqtalarini tutashtiruvchi o’qqa nisbatan simmetrik almashtirish. Bunda, masalan, 1-oktantadagi to’g’ri burchakli Δ ( γС 2 S 2 ) 7- oktantadagi unga congruent to’g’ri burchakli Δ ( γС 10 S 10 ) ga akslanadi va bunda λ = λ 10 , μ = μ 10 , δ ′′ = δ ′′ 10 bo’ladi. Shu bilan birga λ va δ ′′ 10 o’zaro akslanadilar, Chunki «ba izo’i bu’di … mayili sony hosil kunem»; γ S 10 – juzvi mafruz az inqilobi aqrab ya′ni inqilobi aqrab natijasida olingan juzvi mafro’z; λ 10 = ں γС 10 –bu′di juzv; μ 10 = ﮮ γ S 10 С 10 – mayili avval (mayili mankusi – ag’darilgan juzv deb ham ataladi); 90 0 - μ 10 – tamomi mayili avval; δ ′′ 10 - mayili sonii juzvi mafro’z ; 90 0 - δ ′′ 10 –tamomi mayili mankusi maxatta; 90 0 - α = ε - tamomi mayili kully. O’qiymiz: «Jaybu (tamomi) mayili avvali …. bar jaybu tamomi mayili mankusi o′ maxatta qismat … to mayili soni … hosil shavad» ya’ni ( λ ↔ δ ” 10 ) almashtirish nazarga olinsa: sin(90 0 -μ) / sin(90 0 -α) = sin(90 0 -λ) (1′) O’qiymiz: «Jaybu tamomi mayili kullero bar jaybu tamomi mayili mankusi jo’zvi mafro′zi maxatta qismat … jaybu mayili sonii … hosil oyad» ya′ni - 21 - sin(90 0 -α) / sin(90 0 - μ 10 ) = sin(90 0 - δ ′′ 10 ) (2’) Ulug′bek tomonidan bayon qilingan bu munosabatlar hozirgi matematik adabiyotda Jon Neper (1550-1617) «mnemonik qoidalari» nomi bilan ataluvchi matematik bog′lanishlar sifatida qaraladi, xususan: cosA = ctg(90 0 -b)∙ctgc, cos(90 0 -a) = sinc∙ sinA (14-rasm) 14 - расм Ulug′bek to′g′ri burchakli uchburchak tomonlari va burchaklari (qavslar- yoylae, mayilliklar-og’ish burchaklari) uchun alohida jadval tuzganligini aytadi. XULOSA Har bir xalqning ma’naviy qiyofasini uning tarixi, milliy salohiyati, urf-odat va an’analari belgilaydi. Bu borada yuksak ilmiy merosning o‘rni va ahamiyati beqiyosdir. Sharq va G‘arbni o‘zaro bog‘lagan, Buyuk ipak yo‘lidagi turli sivilizatsiyalar tutashadigan muhim chorraha sanalgan qadim va betakror yurtimiz azaldan olimu ulamolari, fozilu fuzalolari, shoiru shuarolari bilan dovruq qozongan. Ona zaminimizda tug‘ilib, kamolga yetgan ulug‘ allomalar dunyoviy va diniy ilmlar taraqqiyotiga ulkan hissa qo‘shganlar. Buyuk bobolarimiz tafakkuri va dahosi mahsuli bo‘lmish minglab asarlar, tarix, adabiyot, san’at, siyosat, axloq, falsafa, tibbiyot, matematika, kimyo, astronomiya, me’morlik, dehqonchilik va boshqa sohalarga oid noyob qo‘lyozmalar bizning bebaho ma’naviy boyligimizdir. O‘nlik sanoq sistemasini, algoritm va algebra tushunchalarini dunyoda birinchi bo‘lib ilm-fan sohasiga joriy etgan Muhammad Muso Xorazmiy, Yevropada Al- Fraganus nomi bilan mashhur bo‘lgan Ahmad Farg‘oniy, qomusiy tafakkur sohibi Abu Rayhon Beruniy, meditsina fanining otasi sanalgan Abu Ali ibn Sino, arab tili grammatikasini mukammal tarzda ishlab chiqqan Mahmud Zamahshariy, o‘zida mingdan ziyod yulduzlar harakatini jamlagan astronomik jadval yaratgan Mirzo Ulug‘bek singari dunyo ahlini hayratga solgan ulug‘ mutafakkirlarimiz bilan haqli ravishda faxrlanamiz. Bunday yuksak iftixor tuyg‘usi bizni hech kimdan kam bo‘lmagan xalq sifatida iftixor bilan yashashga, ajdodlarga munosib avlod bo‘lishga da’vatetadi. Mirzo Ulug‘bekning umumbashariy qadriyatlarga qo‘shgan hissasi beqiyos bo‘lib, u bugungi kunda ham hayotimizda ulkan ahamiyat kasb etmoqda va O‘zbekistonning xalqaro obro‘sini oshirish yo‘lida katta xizmat qilmoqda, deb ta’kidlaydi Prezidentimiz. 1994 yilda Mirzo Ulug‘bekning 600 yillik tavalludi xalqaro miqyosda keng nishonlandi. Davlatimiz rahbari tashabbusi bilan 1994 yil «Ulug‘bek yili» deb e’lon qilindi Foydalanilgan adabiyotlar 1.Karimov I.A. Barkamol avlod orzusi. - O‘zbekiston milliy entsiklopediyasi.- 2000. 2.Karimov I.A. Barkamol avlod-O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori.- Sharq, 1998. 3.Bugayev A. I. Metodika prepodovaniya fiziki v sredney shkole. –M: Prosvesheniye, 1981. 4.Isaak N’yuton. Matematicheskiye nachala naturalnoy flosofii.-M : Nauka,1989. 5.Razumovskiy V.G.,Xijnyakova L. S. Sovremenno‘y urok v sredney shkole.-M: Prosvesheniye, 1983. 6.Dimonstratsionny ekspriment po fizike v sredney shkole. ch.1-2. 1978. 7.Kamenskiy S.Ye., P.V. Orexov Fizikadan masalalar yechish metodikasi. - T: O‘qituvchi, 1989. 8.Dadaxujayev P., Botirov M. Fizika kabinetlarini jihozlash. –T: O‘qituvchisi, 1984. 9.O‘rta maktabda fizika va astronomiya o‘qitish. /L. I. Reznikov tav. os. –T: O‘qituvchi, 1974. 10.Tursunmetov K. A., Xudoyberganov A. M. Fizikadan praktukum: Akademik litsey va kasb- ҳ unar kollejlari uchun o‘quv qo‘llanma.– : O‘qituvchi, 2002. 11.Tursunov Q.Sh. Fizika o‘qitishda belgili modellar.-Toshkent shahri, j:\Xalq ta’limi-27-29 b.-№3-4 sonlari, 1994. 12.Tursunov Q.Sh. Fizikadan darslarni rejalashtirish (IX sinf) Metodik qo‘llanma, - 1994. 13.Tursunov Q.Sh. Fizikadan darslarni rejalashtirish (X sinf) Metodik qo‘llanma, - 1994. 11. physicomp.lipetsk.ru/ - Электронный журнал "Физикомп" для изучения физики. Foydalanilgan internet saytlari 12. www.mf.uz 13. www.gov.uz 14. www.cer.uz 15. www.publicfinance.uz 16. www.lex.uz 17. www.buy book.ru. Copyrignt c 2004. Free web Net work.

“Fizikani o`qitishda Mirzo Ulug`bek ilmiy me`rosidan foydalanish” MUNDARIJA KIRISH ……………………………………………………………………………. I BOB. Mirzo Ulug`bek ilmiy merosining fizikani o`qitishda tutgan o`rni ………………………….………………………………….……………….. .. 1.1 .Ta’lim mazmunini shakllantirish tamoyillari………………………………….. 1.2 . Ulug`bek akademiyasi. Akademiya faoliyatining ilmiy – tarixiy ildizlari…….. II BOB. Mirzo Ulug’bekning “ziji jadidi kuragoniy” asari ………………………………………………………………………………… 2.1 . “Jayb (kissa, sinus) va sahmni ma’rifat qilish”……………….……………….. 2.2. “Zillni (soyani, tangensni) v a miqyosni ma′rifat qilish”………………………………………………………………………………. 2.3. “Falaku-l-buruj ajzo′sining mua′ddalii-n-nahorga (kuzgi va bahorgi teng kunlik nuqtalariga) nisbatan mayilligini ma′rifat qilish haqida ” ……………………… XULOSA …………………………………………………………………………… Foydalanilgan adabiyotlar …………………………………………………... Foydalanilgan internet saytlari………………………………………

KIRISH Hozirgi davrda fan va texnikaning turli sohalari aql bovar qilmas darajada tez rivojlanib borayotganligi natijasida insonlarning qadami Oyga ham yetib bordi. Siz astronomiyani o`rganish bilan samoviy jismlarda ro`y berayotgan hodisa, uning o`lchamlari, masofasi, tabiati, harorati, uchar yulduz kabi koinotning sirlarini o`rganib olasiz. Buning hammasi sizga yuqori ma`naviyatli, bilimdon komil inson bo`lib yetishishingizga yordam beradi. Bu yo`lda Mirzo Ulug`bek bobomizning bizgacha yetib kelgan boy ma`naviy ilmiy merosidan foydalanish bizga undan ham ko`p bilimlarni egallashimizda dasturamal bo`lib xizmat qiladi. Kurs ishi mavzusining dolzarbligi. Respublikamizda «Ta’lim to’g’risida» gi qonun, Kadrlar tayyorlash milliy dasturi talablari va ko’rsatmalari bosqichma- bosqich amalga oshirilib kelinmoqda. Ularda asosan tayyorlanayotgan kadrlarni har tomonlama yetuk , komil inson qilib tarbiyalash g’oyasi markaziy o’rinni egallaydi. Mamlakatimizda demokratik davlat va fuqarolik jamiyatini qurishga qaratilgan ustuvor vazifalar belgilangan. Ushbu vazifalar ta’lim sohasiga ham taalluqli bo’lib bosqichma-bosqich amalga oshirilmoqda. Ta’lim mazmunini to’g’ri belgilanishi hamda unga zarur o’zgartirishlar kiritishda ta’lim mazmunining yangilanib borish imkoniyatlari, ya’ni ta’lim mazmunini modernizasiya qilishni ham e’tiborga olish lozim. Belgilangan mazmun asosida o’quv fanlari, o’quv soatlari, mashg’ulot turlari aniqlanadi va bunda ta’lim mazmuni tomoyillariga asoslanadi. Ta’lim mazmuni tamoyillari ta’lim berishning ma’lum ob’ektiv qonuniyatlarini o’zida aks ettiradi. Shuningdek, u ta’lim beruvchi va ta’lim oluvchi faoliyatining muhim ichki tomonlarini aks ettiradi hamda turli shaklda, turli mazmunda va har xil yo’sinda tashkil etiladigan ta’limning samaradorligini belgilaydi.

Fizika fani rivojlanish tarixini o’rganish jarayoniga o’quvchilarda fizika faniga nisbatan qiziqish uyg’otiladi, o’quvchilarni vatanparvarlik va mehnatsevarlik ruhida tarbiyalashda ular ongiga milliy mafkurani singdirish vositasi bo’lib xizmat qiladi. Mustaqil O’zbekistonning kelajagi komil insonning tarbiya va bilimiga bog’liqdir. Olimlarning hayoti, xulq-atvori, qilgan kashfiyotlari o’quvchilarda milliy g’urur, vatanparvarlik xislatlarini shakllanishiga xizmat qiladi. Sharq allomalarining fizika fani rivojiga qo’shgan salmoqli hissalari, jumladan, Al- Farg’oniy, Al-Xorazmiy, Al-Beruniy, Ibn al-Xaysam, Ismoil al-Jaziriy kabi allomalarning o’z davridan necha asrlar oldin ketgan ilg’or g’oyalarining ilm-fan rivojida tarixiy ahamiyati tizimli ravishda yoritilgan va o’quvchi-yoshlarda ajdodlarimiz bilan faxrlanish va milliy g’ururni shakllantirishi bilan muhim tarbiyaviy ahamiyatga ega. Fan tarixiga bunday yondashish, 2014 yil 19 mayda Samarqand shahrida “O’rta asrlar Sharq alllomalari tarixiy merosining jahon stivilizastiyasi rivojidagi o’rni va ahamiyati” xalqaro anjumanida Prezidentimiz I.Karimovning so’zlagan nutqidagi fikr-mulohazalarga mos kelishini alohida qayd etish lozim.Mamlakatimiz mustaqillik davrida ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, ma’naviy-ma’rifiy sohalar va xalqaro munosabatlarda ulkan yutuqlarga erishdi. Bu yillarda O’zbekiston o’ziga xos va mos taraqqiyot modeli asosida bozor iqtisodiyotini vujudga keltirdi, jahon hamjamiyatining teng huquqli a’zosiga aylandi. Endilikda iqtisodiyot taraqqiyoti yangi innovastiyalarga, zamonaviy bilimlarga asoslanib olib borishni hayotiy zaruriyatga aylantirmoqda. Bilimlar nafaqat texnologik jarayon hisoblanmasdan, balki yangi boshqaruv usullarini ham ifodalaydi, keng ko’lamda bilimlardan foydalanishni taqozo etib, konkret bozor jarayonlarini takomillashtira boradi. Demak, bilimlarga asoslangan iqtisodiyot – bu iqtisodiyotning majmui sifatida tarkib topishi hamda rivojlanishini ifodalab, ayni paytda iqtisodiy o’sishning asosiy omilidir.

I BOB. Mirzo Ulug`bek ilmiy merosining fizikani o`qitishda tutgan o`rni 1.1.Ta’lim mazmunini shakllantirish tamoyillari Fizika o ‘ qituvchisining vazifasi o ‘ quvchilarda tabiatdagi hodisalarni dialektik tavsifi va moddiylik mohiyati haqidagi tasavvurlarni chuqurlashtirishdan iborat . O ‘ quvchilar materiya va harakatning bepoyonligi , yo ‘ q bo ‘ lmasligi va xilma - xilligi haqida xulosa qila olishlari va quyidagi muhim holatlarning mohiyatini ochib berish lozim . Fizik hodisalarning ob ’ ektiv realligi ; dunyoning moddiyligi ; harakat - materiyaning asosiy xossasi ekanligi ; fizik qonunlarning ob ’ ektiv tavsifdaligi tabiatni bilish mumkinligi kabilar shular jumlasiga kiradi . Qo ‘ llanilayotgan o ‘ qitish metodining tarbiyaviy ahamiyati ilmiy dunyoqarashni shakllantirishga , olamning yagona manzarasi haqidagi tasavvurni rivojlantirishga qo ‘ shgan hissasi bilan belgi - lanadi . Uning ahamiyati ilmiy bilimlarni o ‘ zlashtirishga ko ‘ mak - lashadi . Bilimlarni o ‘ quvchilarning shaxsiy ishonchiga aylanishi - ga ham yordam beradi . O ‘ quvchilarda hayotiy yo ‘ nalishlarni shakllanishiga ham ko ‘ maklashadi . Agar fizika o ‘ qitishning birinchi bosqichida ko ‘ p e ’ tibor o ‘ quvchilarning darslik bilan ishlashlaridagi oddiy va murakkab konspektlar tuzishlariga , paragraf rejalarini tuzishga qaratilsa , u holda bitiruvchi sinfda bu hol mutlaqo yetarli bo ‘ lmaydi . Fizika kursining predmetlararo bog‘lanishi. Fizika o‘qitish-da predmetlararo bog‘lanishni joriy qilish bitiruvchi sinf o‘quvchi-larida, chuqur va mustahkam bilim berishni shakllantirishga ko‘maklashadi. Ularda ilmiy dunyoqarashni va politexnik ta’limni to‘g‘ri shakllantirishga yordam beradi. Mamlakatimiz o‘qituvchilari to‘plagan tajribalarni umumlashtirish predmetlararo bog‘lanishni joriy qilish uchun kerak bo‘lgan ikkita asosiy g‘oyani ifodalashga imkon beradi:

- asosiy hodisa, tushuncha, nazariya va qonunlarni yagona talqin qilish. Yagona terminologiya, massa, energiya, modda, maydon, atomlar, molekulalar, elementar zarralar, kvant-mexanik tushunchalarni tushuntirishga (barcha predmetlarda) umumiy holda yondashish; saqlanish qonunlari (energiya, impuls, elektr zaryad), statik va kvant nazariyalar, fazo-vaqt tasavvurlardan butun fizika kursida bir xilda foydalanish; - turli fanlarda va o‘xshash o‘quv predmetlarida foydalaniladigan bilish metodlarini yoritish. Mamlakatimizda istiqlol yillarida Ulug‘bek ilmiy merosini o‘rganish borasida keng ko‘lamli ishlar amalga oshirilmoqda. Alloma yashagan davr, uning hayoti va faoliyati haqida yangi kitoblar, ilmiy maqolalar, badiiy asarlar yozilmoqda. Mirzo Ulug‘bekning «To‘rt ulus tarixi», «Ilmu nujum. Astralogiya» asarlari nashr etildi. Tarixchi olim A.Ahmedovning «O‘rta asrlarning buyuk allomasi», «Ulug‘bek Muhammad Tarag‘ay», “Mirzo Ulug‘bek va uning «Tarixi arba ulus» asari haqida», U.Uvatov va F.Karimovning «Amir Temur va Ulug‘bek zamondoshlari xotirasida» kitoblari nashrdan chiqdi. Akademik B.Valixo‘jayevning «Mirzo Ulug‘bek davri madrasalari» risolasi o‘quvchilarda katta qiziqish uyg‘otdi. “Ulug‘bekning hayoti va ilmiy faoliyati xalqimiz ma’naviyatining poydevoriga qo‘yilgan tamal toshlaridan biri bo‘lib, yurtimizda bundan necha zamonlar oldin fundamental fanlarni rivojlantirishga qanchalik katta ahamiyat berilganini ko‘rsatadi. “Ziji jadidi Ko‘ragoniy” deb nomlangan Ulug‘bek astronomik jadvali o‘rta asrlarda lotin tiliga tarjima qilingan. Buyuk alloma yaratgan Samarqand ilmiy maktabi faqat oliy o‘quv yurtigina emas, o‘sha davrning akademiyasi edi. Ta’lim mazmuni tamoyillari ta’lim berishning ma’lum ob’ektiv qonuniyatlarini o’zida aks ettiradi. Shuningdek, u ta’lim beruvchi va ta’lim oluvchi faoliyatining muhim ichki tomonlarini aks ettiradi hamda turli shaklda, turli mazmunda va har xil yo’sinda tashkil etiladigan ta’limning samaradorligini belgilaydi. Jumladan: - ta’limhning tarixiylik tamoyili - ilmning asosini o’qitishning uning rivojlanish tarixi, rivojlanishdagi qarama-qarshiliklar va g’oyalar kurashi,

O'xshashlar

FIZIKANI O’QITISHDA “TAJRIBA” METODIDAN FOYDALANISH FIZIKANI O’QITISHDA “TAJRIBA” METODIDAN FOYDALANISH
FIZIKANI O’QITISHDA “TAJRIBA” METODIDAN FOYDALANISH
Tomas Edisonning ixtirolaridan fizikani o‘qitishda foydalanish uslubiyati
O`rta osiyoning ilk o`rta asrlar me`morchiligi
TEMURIYLAR DAVRIDA SAMARQANDDA MADANIY HAYOT