Ibtidoiy davrda diniy tasavvurlar va dafn bilan bog’liq urf-odatlar Mundarija Kirish…………………………………………………………… … ………..3 I-Bob. Inson va tabiatning o’zaro aloqadorligi, ibtidoiy davrda diniy tasavvurlar va dafn bilan bogli q urf-odatlar paydo bo’lishining tarixiy shart- sharoitlari, ildizlari, ilk shakllari masalasi...........................................................7 I.1. Ibtidoiy davrda inson va tabiatning o’zaro aloqadorligi masalasi… ..…..7 I.2. ibtidoiy davrda diniy tasavvurlar va dafn bilan bogli q urf-odatlar paydo bo’lishining tarixiy shart-sharoitlari, ildizlari, ilk shakllari masalasi… …………..16 II Bob. O’ rta Osi yo miqyosida tosh davri jamoalarining moddiy madaniyati va diniy tasavvurlar i, dafn bilan bogli q urf-odatlar i....................2 2 II.1. O’ rta Osi yo miqyosida paleolit,mezolit davri jamoalarining moddiy madaniyati va diniy tasavvurlar , dafn bilan bogli q urf-odatlar i masalasi………..21 II.2. O’ rta Osi yo miqyosida neolit davri jamoalarining mod..diy madaniyati va diniy tasavvurlar i, dafn bilan bogli q urf-odatlar i masalasi……………………30 III Bob. O’ rta Osi yo miqyosida eneolit va bronza davri jamoalarining moddiy madaniyati va diniy tasavvurlar i, dafn bilan bogli q urf-odatlar i…...47 III.1. O’ rta Osi yo miqyosida eneolit davri jamoalarining moddiy madaniyati va diniy tasavvurlar i, dafn bilan bogli q urf-odatlar i masalasi…………………….47 III.2. O’ rta Osi yo miqyosida bronza davri jamoalarining moddiy madaniyati va diniy tasavvurlar i, dafn bilan bogli q urf-odatlar i masalasi…………………….52 Xulosa…………………………………………………………………..….69 Foydalanilgan adabiyotlar ruyxati………………………………………78 Ilovalar, Xaritalar, Rasmlar......................................................................84 1

Kirish Insoniyat tarixi rivojida ibtidoiy davr jamoalarining moddiy madaniyati tarixi muhim o’rin egallaydi Bu moddiy madaniyat tadqiqotida esa ibtidoiy odamlar diniy tasavvurlari va dafn bilan bog’liq urf odatlarni o’rganish o’z mazmun-mohiyati bilan alohida ajralib turadi va dolzarblik kasb etadi. Ilk diniy qarashlarga oid bo’lgan yozma manbalar juda kam, chunki diniy qarashlar yozuv yaratilishidan ancha oldinroq paydo bo’lgan. So’nggi yillarda amalga oshirilgan arxeologik qazilmalar materiallari asosida O’rta Osiyo hududida ilk diniy qarashlar o’rta paleolit davrida vujudga kelgan. Teshiktoshdan topilgan neandertal bola oldidan (muste davriga oid) qizil rang-oxra (b o’ yoq)lar topilgan. Bundan tashqari qabr atrofi hayvonlarni shoxi bilan o’ralgan 1 . Bu yuqorida fikrimizni dalili bo’ladi. Shu o’rinda aytish lozimki, O’rta Osiyo miqyosida arxeologik qazilmalar jarayonida kishilik tarixi tosh asri jamoalariga tegishli bo’lgan antropologik topilmalar ham topilgan. Jumladan, Farg’ona vohasida Sel-Ungur g’or makonidan “Farg’ona odami” 2 , Toshkent vohasidan “Obirahmat odami”, yuqorida keltirilganidek, Teshiktosh neondertal bolasi, Samarqand makoni antropologik topilmasi, 3 Tutqovul yodgorligi bolalar qabrlari 4 , Joytun yodgorligi qabrlari 5 , Sazog’on neolit odami qabri, 6 Tumek-Kichikjik, Koksajol, Tolstov makoni neolit qabrlari 7 ma’lumotlari shular jumlasidan hisoblanadi. O’rta Osiyo sarhadlari miqyosida eng qadimgi antropologik topilma- xomoerektusning vakili- Fergantrop (Farg’ona vodiysi, Selung’ur g’ori) hisoblanadi. U.I.Islomov, A.A.Zubov, 1 Окладников А.П. Исследование мутьерской стоянки и погребения неондертальца в гроте Тешик-Таш Южный Узбекистан. Тешик-Таш. Палеолитический человек МГУ.1949. 2 Islamov U.I., Aripov K.R., Kraxmal K.A. «O генезисе и возрасте пещеры и пещерных отложений древнепалеолитической стоянки Сел-Унгур. Самарканд, 1992. 3 Джуракулов М.Д. Самаркандская стоянка и проблемыверхнего палеолита в Средней Азии.- Изд.”Фан”, Ташкент, 1987.с 197. 4 Ранов В.А.,Коробкова Г.Ф. Tуткавул многослойное поселение гиссарской культуры в Южном Таджикистане – СА, 1971, №2, с.48-54. 5 Массон В.М. Джейтунская культура. ЮТАКЭ, т.10, Ашхабад, Ылым, 1961; Массон В.М. Поселение Джейтун (проблемы становления производящей экономики). МИА, № 180, 1971. 6 Джуракулов М.Д.,Холматов Н.У. Джуракулов М.Д., Холматов Н.У. Мезолит и неолит Среднего Зарафшана. Ташкент, 1991. C .108. 7 Виноградов А.В. Виноградов А.В. Древние охотники и рыболовы Среднеазиатского междуречье. М., 1981. 2

V.M.Xaritanovlar bu topilmani Teshiktosh neondertal bolasidan ancha arxaik ekanligini e’tirof etishadi 8 . Teshiktosh neondertal bolasi O’rta Osiyo qadimgi gominidlari jismoniy tipi borasida muhim ma’lumot beradi 9 . Bu topilmaning taksonomik holati baxsli munozaralari S.T.Mirsoatovaning maqolasida keltirilgan 10 . Yaqin o’n yillarda Obirixmat g’orida amalga oshirilgan tadqiqotlar natijasida muhim antropologik topilma topilib, u neondertal tipidagi odam bilan hozirgi zamon tipidagi odamning omuxta qiyofasini namoyon etgan gominidning jismoniy tipi deb e’tirof etildi 11 .Bu haqda B.Sayfullayev fikr bildirgan 12 So’nggi paleolit davri odami borasida Samarqand makoni antropologik topilmasi ham muhim ahamiyat kasb etdi. Erkak va ayolga mansub bo’lgan bosh chanoq bo’laklari, xususan jag’ suyaklari V.V.Ginzburg, I.I.Goxmanlar tomonidan o’rganilgan. Mutaxassislar ularni yevropoid irqining janubiy tipiga oid dgan xulosaga kelishgan 13 . Neolit davrining oxiri va eneolit davrida urug’chilik jamoalari alohida sig’inadigan sajdagohlar ham mavjud bo’lgan. Ular alohida-alohida honalarga ajratilmay bitta urug’ uchun bitta umumiy xona mavjud edi. Bronza davri dehqon jamoalari uchun xizmat qiluvchi noyob diniy markaz-monumental inshoot- Jarqo’ton ibodatxonasi va uning qoshida diniy marosimlar uchun kerak bo’ladigan ishlab chiqarish xo’jalik-xizmat qismini tashkil etilishi va uning faoliyati o’z davri uchun muhim ahamiyat kasb etadi 14 . Dinning markazlashuv jarayoni yuz bera boshlaydi. Diniy dunyoqarashda olov muhim ahamiyat kasb etganligi sababli, olov bilan bog’liq qurilmalar, olovning ramzlari insonlar diqqat markazida bo’lganligi moddiy madaniyatda kuzatiladi. 8 Исламов У,И, Зубов А.А, Харитонов В.М. Палеолитическая стоянка Селунгур в Ферганскай долине. ВА вып.80,1988. 64-б. 9 Окладников А.П. Исследование мутьерской стоянки и погребения неондертальца в гроте Тешик-Таш Южный Узбекистан. Тешик-Таш. Палеолитический человек МГУ.1949. 10 Мирсоатова С.Т. Ўзбекистонда тош асри одамларининг жисмоний типлари. «Ўзбекистон археологияси» журн. 2011,№ 2, 12-бет. 11 Деревянко А.П. Эволюция человека. «Фан ва турмуш» журн. № 3,4, 5. Тошкент,2008. 12 Сайфуллаев Б,Қ. “Оби-Раҳмат одами” ҳақида баъзи мулоҳазалар. Ўзбекистон тарихи моддий маданият ва ёзма манбаларда. Ташкент, 2005,274-277 бетлар . 13 Гинзбург В.В.,Трофимова Т.А. Палеоантропология Средней Азии. М., 1972; Ходжайов Т.К., Джуракулов М.Д. Антропология Средней Азии. Самарканд, 1984. 8-б. 14 Асқаров А.А, Абдуллаев Б 3

Bulardan tashqari hali odamlarning onggida ibtidoiy diniy qarashlarning ayrim ko’rinishlari, ya’ni zoolatrik diniy qarashlarga e’tiqod saqlanib qolgan bo’lib, ma’lum vaqt o’tgach, dehqon jamoalari hayotida olov, yer, suv va havo eng zaruriy hayot manbai ekanligini tushunib yetgach, zoolatrik xarakterdagi hayvonlar faqat tumorlarda, muhrlarda saqlanib qoladi. Ularning hayotida tabiatning to’rt unsurini e’zozlash birinchi darajaga ko’tariladi. Bu to’rt unsur esa zardushtiylik dinining muhim ustunlari, asosiy belgisidir. To’rt unsurning uchtasi (olov, yer, suv) Jarqo’ton ibodatxonasida o’z aksini topgan. Aholi yashash manzilidan chetda shahar qabristonining vujudga kelishi zardushtiylikdagi tabiatning to’rtinchi ustuni- musaffo havoning muqaddaslashtirish rasmiy tus olganligidan dalolat beradi. Biroq, bu zardushtiylik dini uzil-kesil shakllandi, degani emas. Shu sababli, bu davrni zardushtiylik dinining shakllanish jarayoni boshlangan davr, ya’ni ilk zardushtiylik, deyilsa to’g’riroq bo’lar edi. Jarqo’ton nafaqat diniy markaz, balki jamiyatning boshqaruv markazi ham bo’lgan. Kishilik tarixi, jamiyati rivoji, insonlar ma’naviy madaniyati, hayoti, kechinmalarini bilishimizda i btidoiy davrda diniy tasavvurlar va dafn bilan bogli q urf-odatlar i o’z mazmun-mohiyoti bilan o’ta dolzarb sanaladi. Shu bois, biz o’z bitiruv malakaviy ishimizni shu mavzudan oldik. Mavzuning dolzarbligi uning mazmunini yoritishda birlamchi manbalarga tayanishimiz ham bo’lib hisoblanadi. Ma’lumki, ibtidoiy odamlar vaqt o’tishi bilan biologik jihatdan takomillasha borgan. Dastlab ular o’zini o’rab turgan atrof-muhit mohiyoti, tabiat hodisalarning sirlarini tushunishmagan. Tabiatga to’la qaram bo’lgan va kunlik turmush tarzi ham shu tamoyillarga bo’ysingan. Tabiat hodisalariga qarshi kurashishdagi ojizliklari turli tabiat kuchlariga sig’inish, topinishlarni keltirib chiqargan. Ular o’zlariga naf keltiradigan tabiat hodisalariga sig’inishgan. Masalan, olovdan ular naf ko’rishgan. Taftidan isinishgan, yirtqich hayvonlarga qarshi kurashishda foydalanish nafini tushuna borishganki, ularga topinishgan. Shu tariqa insonlar hayotida dastlabki diniy tasavvurlar, topinishlar, sig’inishlar, e’tiqodning dastlabki shakllari yuzaga kelgan. 4

Bitiruv malakaviy ishimizning maqsadi O’rta Osiyo miqyosida ibtidoiy davr jamoalari turmushida bo’lgan diniy tasavvurlar va dafn bilan bog’liq bo’lgan urf odatlarni yodgorliklar tadqiqotida qo’lga kiritilgan arxeologik ashyolar, ma’lumotlarga tayanib imkoniyat darajasida yoritishdan iborat. Bitiruv malakaviy ishimiz kirish, 3 ta bob va tegishli paragraflar xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati, ilovadan iborat. Malakaviy ishimizning kirish qismida tanlagan mavzumizning dolzarbligi, ishimizning manbaviy asoslari, mazmuni yoritilgan. Shuningdek, ishning tuzilishi- boblar va ularga tegishli bo’lgan paragraflarning mazmuni va ularning uzviyligi masalalari keltirilgan. Malakaviy bitiruv ishimizning 1-bobi “ Inson va tabiatning o’zaro aloqadorligi, ibtidoiy davrda diniy tasavvurlar va dafn bilan bogli q urf-odatlar paydo bo’lishining tarixiy shart-sharoitlari, ildizlari, ilk shakllari masalasi” deb nomlanib, unda ibtidoiy davrda inson va tabiatning o’zaro aloqadorligi masalasi, ibtidoiy davrda diniy tasavvurlar va dafn bilan bogli q urf-odatlar paydo bo’lishining tarixiy shart-sharoitlari, ildizlari, ilk shakllari masalalari keyingi yillar arxeologik ma’lumotlari, soha mutaxassislarining ma’lumotlari asosida yoritilishiga harakat qilingan. Ishimizning 2- bobi « O’ rta Osi yo miqyosida tosh davri jamoalarining moddiy madaniyati va diniy tasavvurlar i, dafn bilan bogli q urf-odatlar i” deb nomlanib, unda O’ rta Osi yo miqyosida paleolit,mezolit, neolit davri jamoalarining moddiy madaniyati va diniy tasavvurlar , dafn bilan bogli q urf-odatlar i masalasi yoritilgan. Ishimizning 3- bobi «O’ rta Osi yo miqyosida eneolit va bronza davri jamoalarining moddiy madaniyati va diniy tasavvurlar i, dafn bilan bogli q urf- odatlar i ” deb nomlanib, unda O’ rta Osi yo miqyosida eneolit va bronza davri jamoalarining moddiy madaniyati va diniy tasavvurlar i, dafn bilan bogli q urf- odatlar i masalasi yoritilgan. 5