logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. KATTAQO’RG’ON SUV OMBORI IKKIPALLALI VA QORINOYOQLI MOLLYUSKALAR EKOLOGIYASI

KATTAQO’RG’ON SUV OMBORI IKKIPALLALI VA QORINOYOQLI MOLLYUSKALAR EKOLOGIYASI

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

15378.010742188 KB
Ko'chirib olish
KATTAQO’RG’ON SUV OMBORI IKKIPALLALI VA QORINOYOQLI MOLLYUSKALAR EKOLOGIYASI Mundarija Kirish...........................................................................................................................................2 1.bob. Ikkipallali mollyuskalarning umumiy tasnifi.............................................5 1.1. Mallyuskalar tipiga qisqacha tasnif . Ikkipallalilar va Qorinoyoqlilar Samarqand viloyatining fiziko – geografik tasnifi va unda Kattaqo’rg’on suv omborining geografik o’rni................................................................................................................................................6 1.2. Qorinoyoqli mollyuskalarning umumiy tasnifi...................................................7 1.3. Samarqand viloyating fiziko - geografik tasnifi .................................................8 1.4. Kattaqo‘rg‘on suvomborining geografik o‘rni..................................................13 2.bob. Kattaqo‘rg‘on suvombori molluskalarning o‘rganish tarixi materali va uslublari ..............................................................................................................................15 2.1. O‘rganilish tarixi............................................................................................................15 2.2. Materali. ...........................................................................................................................18 2.3. Uslublari............................................................................................................................18 3.bob. Kattaqo‘rg‘on suvombori molluskalarining ekologo - faunistik tarkibi: Ikkipallalilar va qorinoyoqlilarning suv chuqurliklari, biotoplararo va ekologik komplikslari bo‘yicha tarqalishi.............................................................20 3.1. Mollyuskalarning faunistik tarkibi........................................................................20 3.1.1. Ikkipallalilar sinifi – Bivalvia................................................................................22 3.1.2. Qorinoyoqlilar sinifi – Gastropoda....................................................................43 3.2. Mollyuskalarning suv chuqurliklari, biyotoplari aro va ekologik komplikslari bo‘yicha o’rganish......................................................................................54 3.3. Mollyuskalarning xo‘jalikdagi ahamyati: Ozuqa zanjiridagi o‘rni suvlarni tozalashdagi roli va zararini taxlil qilish...................................................55 Xulosalar ...................................................................................................................................56 1 Tavsiyalar..................................................................................................................................57 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati................................................................................57 Kirish. Mavzuning dolzarbligi. Mollyuskalar umurtqasiz organizmlarning eng katta tipidir.Ular sonining ko‘pligi jihatdan hashorotlar sinifidan so‘ng ikkinchi o‘rinda turadi Mollyuskalar ning har tomonlama urganish ham nazariy ham amaliy ahamiyatga ega ularning qattiq chig‘onoq qoldiqlari 1) Birinchidan qadimiy yer qatlamlarida ko‘p saqlanib, bizga yerning rivojlantirishi tarixidan darak beradi. 2) Ikkinchidan ko‘p organizmlar baliqlar suv osti kemiruvchilari suduralib yuruvchilar suv va suv osti qushlari uchun ozuqa manbayidir. 3) Uchunchidan ulardan ikkipallali turlari iflos suvlarni filtirlashda ishtirok etib yani biologik indikator organizmlar xisoblanadi. Bu organizmlarning soni suv osti biyosenozlariga suv tipi uning sofligi kabi ekologik muammolarga bog‘liq. 4) To‘rtinchidan ularning bir necha o‘nlab turlari nafaqat o‘simliklar zararkunandalaridir, balki og‘ir gelmintoz kasalliklarini yuqturuvchilar xamdir. Bunday omillarni malum hududda o‘rganish malyuskalarning suv biyotsenozlardagi urni yanada mukammalroq taxlil qilinishga o‘z hissasini qo‘shadi. Tadqiqotning maqsadi: Kattaqo‘rg‘on suvombori ikkipallali va qorinoyoqli malyuskalarning ekologiyasini urganishdan iborat. Tadqiqotning vazifalari : 1.Kattaqo‘rg‘on suvombori ikkipallali va qorinoyoqli malyuskalarning ekologo faunistik tarkibini aniqlash. 2 2. Biotoplararo va ekologik xususyatlarini va komponentlarini birga tarqalishini o‘rganish. 3. Mollyuskalarning xujalikdagi ahamyati: Oziqa zanjiridagi o’rni , suvlarni tozalashdagi roli va zararini taxlil qilish, xulosalar chiqarish va tavsiyalar berishdan iborat. Ishning ilmiy yangiligi: Tatqiqotlarimiz natijasida ilk bor Kattaqo‘rg‘on suvomborida tarqalgan ikkipallali va qorinoyoqli mollyuskalarning ekologo faunistik tarkibi to‘liq urganildi. Natijasida suvomborda ushbu mollyuskalarning 17 turning yashashi aniqlandi. Ular mollyuskalarning 9 turini, 5 oyla, 1 ta kenja oyla, 2 sinf va 1 kenja sinfiga, va 1 tipga taluqligi aniqlandi.Xar bir tur uchun uning tuzilshi, ekologik xususyatlari ayrim holda hayot tarzi, xujalikdagi ahamyati va tarqalishi o‘rganilgan. Barcha malyuskalar orasida 4 tur malyuskalar va 3 tur korbikulalar O‘zbekiston respublikasi qizil kitoblariga kirgizilganlari mavjud. Ularni muhofaza qilish taklif etilgan. Mollyuskalarning ekologiyasi o‘rganilib, ularning suvning malum chuqurliklarida tarqalganligi, biotoplari va ekologik gruhlari o‘rganilib tahlil qilingan. Ularning foydali va zararli xususyatlari o‘rganilgan.Katta ikkipallali malyuskalarning Xitoy tishsizlarining chig‘onoqlaridan va ayrim korbikulalardan parranda va chuchqalar fermalarida oziqa sifatida va turli bezaklar yasashda ishlatish tavsiya etilgan. Ishning sinovdan o‘tishi: Mavzu bo‘yicha 2022 yil, Markaziy Osiyo va qo‘shni mamlakatlardagi transchegaraviy xududlar.Xamkorlik imkoniyatlari va muommolari xalqaro ilmiy-amaliy konferinsiya materallari.(Samarqand shahar, 2022 yil 5-6 may ) O‘z maqolam bilan qatnashdim, 2022 yil Iyunda Ekologiya va hayot faolyati xafsizligi kafidrasida muhokamadan o‘tgan. Tatqiqot natijalarining yoritilganligi. 3 1. Izzatullayev Z., Xayitov E., Nomozov A., Kattaqo‘rg‘on suvombori gidrabiyontlari faunasining tarkibi va ayrim turlarning transchegaraviy hududlarda tarqalishi xuxusida //Markaziy osiyo va qo‘shni mamlakatlardagi transchegaraviy hududlar:xamkorlik imkoniyatlari va muommolari ilmiy - amaliy konferensiya materiallari. Samarqand :SamDu, 2022.B.150-152. 2. Izzatullayev Z.Nomozov A. Kattaqo‘rg‘on suvombori malyuskalarining suv chuqurliklari. Biyotoplararo va ekologik komplikslari (Bosmaga tayyorlangan). Bitiruv malakaviy ishining tuzilishi va xatmi. Ish shu betdan iborat bo‘lib Kirish, 3 bob, 8 bo‘lim, xulosa va tavsiyalar, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat . Bitiruv malakaviy ishi matnida........... jadval....rasmlar, mavjud. 3 .Kattaqo‘rg‘on suvombori malyuskalarining ekologik faunistik tarkibi:ikkipallalilar va qorinoyoqlilar suv chuqurliklari, biyotoplararo va ekologik komplikslari bo‘yicha tarqalishi. 1. bob. Ikkipallali mollyuskalarning umumiy tasnifi. 4 Ikkipallalilar pilastikjabiralilar (Bivalvia lamel-libranchiat)mollyuskalar tipining sinifi.Tanasining uzunligi bir necha mm dan 1, 5 m gacha, vazni 30 kg, bazan 200 kg gacha borishi mumkin(tridakna),bilatreial simmitiriyali, yon tomonidan yassilangan gavda va oyoqlardan iborat. Boshi bo‘lmaydi. Ko‘pchiligining oyog‘i bitta, ponasimon tuban tuzilgan turlarida yassi, harakatsiz yopishib yashaydigan turlarning oyog‘i reduksiyaga uchragan (midiyalar drissenalar )yoki yuqolib ketgan (ustiritsalar) ko‘pchiliklarini ikkipallali oyog‘idagi bissus bezlari ishlab chiqaradigan bissus iplari yordamida substradga mahkam yopishib olib yashaydi.Tanasi mantiya bilan qoplangan. Chig‘anog‘i tanasini yon tomonidan ikkita yopib turuvchi palladan iborat. Chig‘anog‘ining ichki tomoni ko‘pincha sadaf bilan qoplangan. Pallalar chetida chig‘anoqni yopuvchi qulf (tish) hosil qiladigan o‘simtasi bo‘ladi. Chig‘anoq pallalarining oldingi va kiyingi ichki yuzasida yopuvchi muskullar bor. Ayrim ikkipallalilar marvariddorlar, midiyalar, mantiyasiga tushgan yot zarralar qumni sadaf bilan o‘rab olib marvarid hosil qiladi.Jigari 3 bo‘lakdan iborat. Jabiralari ko‘pchiligida plastinkaga o‘xshash sinfning ikkinchi nomi ana shundan kelib chiqqan. Nerv sistemasi 3 juft gangiliydan iborat.Sezgi organlari kuchsiz rivojlangan. Qon aylanish sistemasi ochiq; ayirish sestimasi uzun tasmasimon buyrakdan iborat.Ko‘pchilik ikkipallalilar ayrim jinsli; ayrim turlarida jinsiy dimorfizm yaxshi rivojlangan. Urug‘lanishi tashqi, lichinkasi erkin suzib yuradigan viligir yoki gloxidiy. Ayrim turlari tuxumlari va lichinkalarini jabiralarida olib yuradi. 20000 ga yaqin turi bor, asosan dengizlarda tarqalgan. Chuchuk suvlarda sadafdorlar, marvariddorlar va baqachanoqlar tarqalgan. Suv tubida yashaydi. Suvni filtirlovchi ditritofaglar va boshqalari bazi turlar yirtqich. Baliqlar va boshqa dengiz hayvonlariga ozuqa bo‘ladi. Ayrim turlari tosh va yog‘ochni teshish xususiyatiga ega. Bir qancha turlari kemalar korpusi va gidrotixnik inshoatlarga katta ziyon keltiradi.Go‘shti uchun ovlanadi (midiyalar ustiritsalar).Ayrim turlari marvariddorlar marvarid olish va go‘shti uchun boqiladi.Bazi ikkipallalilar suv 5 qushlari parazitlarining oraliq xo‘jayini hisoblanadi.Baqachanoqning lichinkasi chuchuk suv baliqlari terisida parazitlik qiladi.O‘zbekiston suv havzalarida ikkipallali malyuskalarning 52 turi tarqalgan, jumladan 5 turi endimik bo‘lib, O‘zbekiston qizil kitobiga kirgizilgan. 1.1.Mollyuskalar Tipiga qisqacha tasnif .Ikkipallalilar va Qorinoyoqlilar. Malyuskalar (Mollusca) umurtqasiz hayvonlar tipi . Gavdasi odatda bosh tana,oyoq,bo‘lmalardan iborat (ikkipallalilardan tashqari ) tanasi mantiya deb ataluvchi teri burmalaridan o‘ralgan . Mantiya bilan tanasi oralig‘ida mantiya bo‘shlig‘i bo‘ladi, bu bo‘shliqda jabralar va boshqa organlar joylashgan. Ayirish organi orqa chiqaruv va jinsiy teshiklar ham mantiya bo‘shlig‘iga ochiladi. Mantiya tananing orqa tomonida chig‘anoq hosil qiladi. Chig‘anoq tanani himoya qilib turadi. Harakat organi tananig qorin tomonidan hosil bo‘ladigan yassi yoki oyoqdan iborat. Ikkilamchi tana bo‘shlig‘i g‘ovak biriktiruvchi to‘qima bilan to‘lgan. Selom va uning qoldig‘i yurak oldi xaltasi perikardiyni va jinsiy bezlar atrofidagi bo‘shliqni hosil qiladi. Qon ayirish sestimasi tutashmagan; qon tomirlardan hamda tana bo‘shlig‘i qoldiqlari lakunlar va sinuslar orqali oqib o‘tadi. Yuragi qorincha va bo‘lmacha deb ataladigan 2 ta yoki 4 ta kameradan iborat. Nafas organlari ktenidiy deb ataluvchi jabralardan, quruqlikda va ko‘pchilik chuchuk suvda yashaydigan malyuskada o‘pkadan iborat . Ayirish organi halqali chuvalchanglarnikiga o‘xshash tuzilgan bir juft naysimon buyraklardan tashkil topgan. Buyragi yurak oldi xaltasidan boshlanib, chiqarish sifoni deb ataladigan mantiya bo‘shlig‘iga ochiladi. Nerv sistemasi ko‘pchilik mollyuskalarda tananing turli qismlarida joylashgan 3 yoki 5 juft nerv tugunlaridan iborat. Tuban tuzilgan. Mollyuskalar nerv sistemasi halqum atrofi nerv halqasi hamda tana bo‘ylab joylashgan nerv stvollaridan tuzilgan. Ayrim malyuskalarning bosh nerv tuguni kuchli rivojlanib, bosh miyyani hosil qiladi (boshoyoqlilar). Faol hayot 6 kechiruvchilarda sezgi organlari ko‘zlar, paypaslagichlar rivojlangan. Mollyuskalar ayrim jinsli yoki germafrodit. Dengiz mollyuskalar tuxumidan troxofora yoki vegiler (yilkancha )lichinkasi chiqadi. Boshoyoqlilar quruqlik va chuchuk suv qorinoyoqlilari metamorfozsiz (o‘zgarishsiz)rivojlanadi. Malyuskalar yombosh nervlilar va chig‘anoqlilar kenja tipiga bo‘linadi 1-chi kenja tip 2 ta yoki 3 ta sinfga, 2 tip, 5 ta sinfga bo‘linadi. Hozirgi davrda yana bir tur qo’shilgan ularning 130 minga yaqin turi ma’lum.Yer yuzida juda keng tarqalgan, bir qancha turlari quruqlikda va chuchuk suvlarda, ko‘pchilik turlari dengizlarda hayot kechiradi. Ko‘pchilik malyuskalar suv tubi (bentos )da yashaydi. Mollyuskalar suv hayvonlari uchun oziqa sifatida katta ahamiyatga ega. Bir qancha turlari (Ustiritsalar mediyalar, kalmarlar, dengiz taroqchalari, tok shillig‘i istemol qilinadi. Marvariddorlardan marvarid olinadi. Marvariddorlar maxsus ko‘paytirildi mediyalar. Quruqlikda tarqalgan ayrim malyuskalar (tok shillig‘ qurti, yalang‘och shillig‘ shilliqqurtlar) ekinlarni yeb zarar keltiradi. Chuchuk suv shillig’i jigar qurtning oraliq xo‘jayini hisoblanadi. 1.2. Qorinoyoqli malyuskalarning umumiy tasnifi. Qorinoyoqli mollyuskalar, shilliq qurtlar -mollyuskalar sinifi. Gavdasi asimmtirik tuzilgan tana (ichki xalta ) oyoq va bosh bo‘lmalaridan iborat. Ko‘pchilik qorinoyoqli mollyuskalar tanasi va boshini chig‘anoq ichiga tortib olish hususiyatiga ega. Chig‘anoqning balangligi 0,5 mm dan 70 sm gacha. Yagona yassi oyoqi yordamida tavonidagi mahsus bezlar ajratib chiqaradigan shilimshiq modda ustida sudiralib sirpanib harakatlanadi. Ichki xaltasi chig‘anoq ichida buralib joylashgan bo‘lib mantiya bilan o‘ralgan. Boshida 1 juft (Quruqlik qorinoyoqli mollyuskalarida 2 juft) paypaslagichlari ular asosida (quruqlik qorinoyoqli mollyuskalarida paypaslagichlari uchida ) bir juft ko‘z va og‘iz teshigi bor. Chig‘anoqg‘i xilma xil konissimon sipral yoki kosasimon ayrim qorinoyoqli mollyuskalar( yalang‘och shilliqlar ) 7 reduksiyaga uchragan. Og‘zida 2 tadan 17-16 ming tagacha tishchalar bilan qoplangan radula (qirg‘ich tilcha ) bor. Anal teshigi boshi ostida yoki uning yonida joylashgan. Nafas olish organlari suvda yashovchi qorinoyoqli mollyuskalarda bitta yoki bir juft patsimon jabra; quriqlik va ko‘pchilik chuchuk suv mollyuskalarida o‘pka. Nerv sistemasi tarqoqlashgan nerv tugunlari odatda 5 juft. Muvozonat saqlash (statonistlar) va kimyoviy organi (osfradiylar) bor. Germafrodit ayrim jinsli, urug‘lanishi ichki germafrodit qorinoyoqli malyuskalar bir -birini urug‘lantiradi. Chuchuk suv va quruqlik qorinoyoqli mollyuskalari o‘zgarishsiz, dengiz qorinoyoqli mollyuskalari metamorfoz orqali rivojlanadi tuxumlar plangton veliger lichinka chiqadi. Qorinoyoqli malyuskalarning 90000 yaqin turi bor keng tarqalgan O‘zbekiston faunasida 100 ga yaqin turi malum.Bentos yashaydi ayrim turlari suzadi. Yirtqich o‘simlikxo‘r yoki parazit.Bir qancha chuchuk suv va quruqlik qorinoyoqli malyuskalar gelmentlarning oraliq xo‘jayini. Quriqlikda yashovchi bir qancha qorinoyoqli mollyuskalar madaniy o‘simliklarga ziyon keltiradi. Ayrim turlari sanoat miqiyosida ovlanadi. 1.3. Samarqand viloyatining fizoiko- geografik tasnifi. Maydoni 16,8 ming km.kv.   Aholisi 2 million kishidan ortiq (2019-yil 1- yanvar holati).   Samarqand viloyatida 14 ta tuman, 11 ta shahar va 88 ta shaharcha mavjud. Iqtisodiy geografik o‘rni va tabiiy boyliklari.     Bu viloyat O‘zbekistonning markaziy qismida joylashgan. Aholi soni hamda yalpi sanoat mahsuloti bo‘yicha Samarqand viloyati mamlakatimizda yetakchi o‘rinlardan birida turadi.   Tabiiy geografik o‘rniga ko‘ra Zarafshon vodiysining o‘rta qismiga to‘g‘ri keladi, uch tomondan Nurota, Turkiston va Zarafshon tizma tog‘lari bilan o‘ralgan. Tog‘ tizmalari shimoldan esadigan sovuq havo oqimini birmuncha to‘sadi. Yog‘in ko‘proq (250–800 mm) yog‘adi. Sho‘rxok maydonlar deyarli yo‘q. Bo‘z va o‘tloq-allyuvial tuproqli yerlar kattagina maydonni tashkil etadi. 8 Viloyat hududidan oqib o‘tuvchi   Zarafshon daryosi   suvni muz va qorlardan oladi. Shunga ko‘ra Zarafshon daryosi sug‘orishga ehtiyoj katta bo‘lgan yoz oylarida to‘lib oqadi. Suvdan yanada samarali foydalanishni ko‘zlab, daryoning o‘rta oqimida Kattaqo‘rg‘on suv ombori barpo etilgan. Shu bilan birga Eski Anhor kanali orqali Zarafshon suvi (Darg‘om kanalidan) Qashqadaryo viloyatiga oqizilmoqda. Xullas, suvdan xo‘jalikda to‘la foydalanish bo‘yicha O‘rta Osiyoning bironta daryosi Zarafshonga tenglasha olmaydi. Uning 90 foiz suvi sug‘orishga sarflanadi.   Adirlar qisman haydalgan, unga g‘alla ekiladi. Tog‘larda yog‘ingarchilik yetarliligidan o‘tloqlar ham ko‘p. Chorva yozda shu yerlarda boqiladi. O‘simliklarning o‘sish davri cho‘l bilan adirda bir vaqtga to‘g‘ri kelmasligidan qorako‘l qo‘ylarini yil bo‘yi yaylovda boqish mumkin. Viloyatning tabiiy sharoiti mevali daraxtlar o‘stirish uchun ham qulay. Bu yerda shirindan shakar gilos, o‘rik, shaftoli erta pishadi. Viloyatda mineral boyliklar ham ko‘p. Bu yerda   nodirmetallar, binokorlik materiallari   (marmar, ohak, granit, mergel, grafit ),   mineralbo‘yoqlar,asbestkonlari   topilgan. Xullas, viloyatning yuksalishida uning tabiiy va iqtisodiy geografik o‘rnidagi qulayliklar qatori Tabiiy sharoiti va boyliklari ham talay imkoniyatlar yaratadi. Aholisi.   Viloyat aholisining 3/5 qismi qishloqda yashaydi. Butun aholi sonida mehnatga yaroqli kishilar salmog‘i mamlakatdagi o‘rtacha ko‘rsatkichdan kam bo‘lsa-da, lekin ishchi kuchlari iqtisodiyotni yuksaltirish uchun keragicha topiladi. Tabiiy sharoit va xo‘jalik yuritishdagi tafovutlarga muvofiq aholi joylashuvida ham tafovut yaqqol ko‘zga tashlanadi. Inson faoliyati uchun eng qulay Zarafshon vodiysida aholi nihoyatda zich yashaydi. Bu yerlarda har bir kv. Km ga 250 va undan ortiq kishi to‘g‘ri keladi. Adirlarda va tog‘larda har bir kv. Km ga 15–20 kishi to‘g‘ri keladi. 9 Qishloq xo‘jaligining asosiy tarmoqlari:     donchilik, paxtachilik, bog‘dorchilik, uzumchilik, go‘sht-sut chorvachiligi, qorako‘lchilik, ipakchilik.   Sanoatning asosiy tarmoqlari:   rangli metallurgiya, mashinasozlik (avtomobilsozlik), yengil va oziq-ovqat. Xo‘jaligi.   Samarqand viloyati hududida aholi qadimdan obikor dehqonchilik bilan shug‘ullanib kelgan. Dehqonchilik bilan birga savdo va hunarmandchilik ham taraqqiy etgan. Viloyatda sanoat yetakchilik qiladi. Og‘ir sanoat tarmoqlaridan mashinasozlik va metallsozlik, kimyo tez rivojlanmoqda. Samarqand shahrida 1999-yilda yuk tashish va sayyohlarga xizmat ko‘rsatadigan 4 turdagi mashinalarni ishlab chiqaruvchi «SamKochavto» zavodi ish boshlagan edi. Hozirda mazkur zavod «SamAvto» deb ataladi. Samarqanddagi   «SamAvto» zavodida   «Isuzu» rusumli mikroavtobuslar hamda yuk avtomashinalari ishlab chiqarilmoqda. Yengil sanoatning 50 ga yaqin korxonasi ishlab turibdi. Oziq-ovqat sanoati mahalliy xomashyolardan konserva va sharob, o‘simlik moyi, tamaki, sut va go‘sht, qandolatchilik mahsulotlari ishlab chiqaradi. Samarqand hududiy ishlab chiqarish majmuyida   qishloq xo‘jalik   alohida o‘rin tutadi. Dehqonchilik qishloq xo‘jaligi yalpi mahsulotining 75 foizini beradi. Dehqonchilikning yetakchi tarmog‘i bu rayonda ham paxtachilik va g‘allachilikdir. Boshqa texnik ekinlardan tamaki, kunjut, zig‘ir va safsar (maxsar) yetishtiriladi. Urgut tumani tamaki yetishtirishga ixtisoslashgan. Bahorikor yerlarda bug‘doy va arpa ekiladi.   Bog‘dorchilik va uzumchilik Tarmoqlari yuksak taraqqiy etgan. Shaharlar atrofidagi xo‘jaliklarda, aholining tomorqa yerlarida ko‘plab turli xil sabzavot va poliz ekinlari yetishtiriladi. 10 Bu viloyatda mevali daraxtzorlar va tokzorlar ko‘p. Chorvachilik agrosanoat majmuyining muhim tarkibiy qismi hisoblanadi. Qoramollar soni jihatidan viloyat mamlakatda birinchi o‘rinni egallaydi, qorako‘lchilikda esa uchinchi o‘rinda turadi. Bu yerda qorako‘lchilikni rivojlantirish choralarini tadqiq etuvchi ilmiy tadqiqot instituti bor. Transporti.   Samarqand viloyati hududidan ikkita temiryo‘l o‘tadi. Toshkent– Turkmanboshi, Toshkent–Dushanbe temiryo‘lida, asosan, tranzit yuklar tashiladi. 2022-yil Iyun oyidan boshlab poyizdlar pasajir tashiydi.Bu O’zbekiston va Tojikiston Prezidentlarining 2-3 iyun 2022-yil kunlardan Mamarandumda elon qilindi .Viloyatda avtomobil yo‘llari ko‘p, ular orqali temiryo‘lga va bir viloyatdan boshqa viloyatga yuklar tashiladi. Havo transporti mamlakatning barcha yirik shaharlarini hamda xorijiy davlatlarni bog‘laydi. Quvur transporti va elektr uzatkich liniyalari ko‘p tarmoqli. Rossiyaga paxta tolasi, paxta moyi, ho‘l meva, uzum, mayiz va qorako‘l terilari yuboriladi. Mineral o‘g‘it, tamaki, choy, poyabzal, shoyi va boshqa iste’mol mollari barcha qo‘shni viloyatlarga va O‘rta Osiyo davlatlariga ham chiqariladi. Viloyat, asosan, yog‘och-taxta, g‘alla, shakar-qand, mashinalar, ko‘mir, neft, neft mahsulotlari hamda keng iste’mol mollari oladi. Viloyatda Samarqand, Kattaqo‘rg‘on sanoat tugunlari tarkib topgan.Shaharlari. Samarqand   Zarafshon daryosining o‘rta qismida joylashgan.   Samarqand   dunyodagi juda qadimiy shaharlardan hisoblanadi. Arxeologik izlanishlar natijasida shaharning yoshi 2750 da ekanligi aniqlangan. XIV-XV asrlarda Movarounnahrning ilmiy tafakkur markazi bo‘lgan. Geografik o‘rnining qulayligidan Samarqand o‘rta asrlarda O‘rta Osiyoning muhim savdo markazlaridan biriga aylandi. Hindiston, Eron va Sharqiy Yevropa mamlakatlari bilan olib borilgan savdo aloqalari shaharning iqtisodiy hamda madaniy jihatdan yuksalishiga ta’sir ko‘rsatdi. O‘sha davrlardayoq zargarlik buyumlari, kulolchilik bo‘yoqlari, ipak va ip- 11 gazlamalar ishlab chiqarish va kashtachilik yaxshi rivojlandi. Qog‘oz va duxobalar ishlab chiqarishni samarqandliklar bundan ming yil burun keng yo‘lga qo‘ygan edilar.   Amir Temur va temuriylar davri (XV–XVII asrlar)da Samarqandda hashamatli machit, madrasa, maqbara va saroylar qurildi. Ular Hindiston, Misr, qadimgi Yunoniston va Rim me’morchiligining noyob yodgorliklari qatorida umumjahon ahamiyatiga egadir. O‘rta asr shoir va olimlari Samarqandni «sayqali ro‘yi zamin» deb ulug‘laganlar. 1924–1930-yillarda Samarqand shahri O‘zbekistonning poytaxti bo‘lgan. Hozirda ham Samarqand mamlakatning yirik sanoat tuguni, madaniyat markazlaridan biri sifatida ahamiyatlidir. Samarqand bilan Jomboy, Juma va boshqa shaharchalar ishlab chiqarish bo‘yicha o‘zaro bog‘langan. Shahar qishloq xo‘jaligi rivojlangan hudud markazida joylashganidan unda qishloq xo‘jalik mahsulotlarini qayta ishlaydigan ulkan korxonalar ko‘p. 1999-yilda Samarqanddan shimoldagi Chelak shahri yaqinida buyuk hadisshunos olim imom al-Buxoriyga bag‘ishlab me’moriy majmua barpo qilindi. Samarqand mamlakat ilm-fanining yirik markazidir. Shaharda Samarqand davlat universiteti, hozirda Sharof Rashidov nomi berildi . Xalqaro turizm universiteti, tibbiyot, arxitektura-qurilish, chet tillar, iqtisodiyot va servis, veterinariya meditsinasi chorvachilik va biyotexnologiya institutlari, Toshkent axborot texnologiyalari universiteti Samarqand filiali faoliyat yuritmoqda. Shahar tarixi Rudakiy, Navoiy, Xo‘ja Ahror, Bobur, Jomiy, Ulug‘bek, Ahmad Donish, Abu Lays Samarqandiy singari olimlar, Yozuvchilar, mutafakkirlar nomlari bilan bog‘liq. Shahar xo‘jaligining yuksalishi bilan aholisi ham tez ko‘paymoqda. Kattaqo‘rg‘on   viloyatda Samarqanddan keyingi ikkinchi o‘rinni egallagan sanoat tuguni va madaniyat markazidir. Shahar yonidan Samarqand–Buxoro 12 temiryo‘li o‘tadi. Shaharda Kattaqo‘rg‘on paxta tozalash mashinasozligi zavodi, motor tuzatish, paxta va g‘isht zavodlari hamda mahalliy sanoat korxonalari bor. Moy eritish va go‘sht kombinatlari hamda yiliga 2 million jo‘ja ochiriladigan broyler fabrikasi oziqovqat sanoatining respublikadagi yirik korxonalari hisoblanadi. Moy eritish kombinati mamlakatdagi eng yirik korxonalardan biridir. Sanoat korxonalarini katta IEM elektr energiya bilan ta’minlaydi. 1.4.Kattaqo‘rg‘on suv omborining geografik o‘rni. Kattaqo‘rg‘on suv ombori gidrotexnik inshooati O‘zbekistonda birinchi qurilgan suv ombori. Kattaqo‘rg‘on shahri yaqinida tabiiy chuqurlikda 1940- 1951-yillar davomida qurilib, foydalanishga topshirildi. Kattaqo‘rg‘on suv omborining asosiy inshooti kompleksi suv chiqargichli to‘g‘on, suv keltiradigan va suv oqib ketadigan kanallardan iborat. 1941 yilda uzunligi 4 km balandligi 28 m bo‘lgan tuproq to‘g‘on ko‘tarildi kiyinchalik to‘g‘on balandligi 31.5 m ga yetkazildi.Suv omborning hajmi yildan -yilga oshirib borildi va 1954 yilda loyhada ko‘rsatilgan miqdor 662 mln.m3 ga yetkazildi.Uzunligi 28 km, suv sarfi 45 m3/s suv keltiruvchi kanal va uzunligi 15, 2 km, suv sarfi 123m3/s suv chiqaruvchi kanal qurildi. 1956 yil suv keltiruvchi kanal rekonstruksiya qilinib, uning suv o‘tkazish imkoniyati 100 m3/s ga yetkazildi, o‘zani to‘g‘rilanib, kengaytirildi va o‘zanga beton to‘shama yotqizildi.Natijada kanal uzunligi 21.2 km ga yetdi.To‘g‘on maksimal balandligi 28.62 m , uzunligi 3915 m va quloqlarning rekonstruksiya qilinishi natijasida 1968 yilda Kattaqo‘rg‘on suv ombori sig‘imi 900 mln.m3 ga yetkazildi, shundan foydali sig‘imi 840 mln.m3. Suv yuzasi maydoni 79.5 km2. Uzunligi 15 km , maksimal eni 10 km , o‘rtacha eni 5.3 km , maksimal chuqurligi 25 m , o‘rtacha chuqurligi 11.3 m .Kattaqo‘rg‘on suv ombori suvi bilan Samarqand, Buxoro viloyatlaridagi 94 ming ga yer sug‘oriladi va 150 ming ga yerning suv taminoti yaxshilangan.Kattaqo‘rg‘on suv ombori suvi 13 kanal bilan Qoradaryoga Quyiladi.Suv omborida baliqchilik tez rivojlandi, yiliga o‘rta hisobda 240-250 s baliq ovlanadi. 2.bob. Kattaqo‘rg‘on suv ombori Malyuskalarining o‘rganilish tarixi materali va uslublari. 14 2.1. O‘rganilish tarixi. Ilk bor biz kattaqo‘rg‘on suv omborini biyologik rejimini va bentos organizmlarini N.A.Stepanova ( 1451, 1955, 1961, )X.Nuriev ( 1967 ), A.Iledeeva, L.K.Sibirsevalar ( 1470 )ning ishlarida ko‘ramiz.Izzatullayev, Boymurodov, ( 2009 ); Izzatullayev ( 2018 ). N.A. Stepanovaning izlanishlari bo‘yicha 1944_- 1948 yil suv omborning bentosida 3 tur qayt etilgan va Izzatullayev tomonidan 3 Tur qayta anjqlangan. Kattaqo‘rg‘on suv omborining ko‘p yillar to‘ldirilishida qayt etilgan Malyuskalar tarkibi (Stepanova 1948 ,1949 yil va Izzatullayev bo‘yicha 1978 yil). (2.2.1 jadval) 1 Turlar nomi. 1948 1949 1978 2 Lymna stagpalis + + - 3 L.auricularia + - + 4 L.Subdisjucta - - + 5 Costatella acuta + + + 6 Planvrbis planorbis + + + 7 Arisus convexiusculus + - + 8 A.ladacensis - - + 9 Collecopternum sogdianum + + + 10 C.ponderosum - - + 11 Corbiculina tibetonsis - - + 12 Jami mollyuskalar 8 3 9 Kursatma -Izzatullayev tomonidan qayta aniqlangan turlar ilk bor aniqlangan turlar.[Izzatullayev 2018] Ushbu turlarga 4 tur ilk bor qo‘shilib, jami turlar soni 9 taga yetgan. Buni Z.Izzatullayev (1978) materallari orasida L.Stagnalis bulmagan. N.A.Stepanova tomonidan oldin aniqlangan turlar kiyinchalik Z.Izzatullayev tomonidan qayta aniqlangan.Shunday qilib Z.Izzatullayev (1978) tomonidan bu suv omborda mallyuskalarning 6 turi va 2 ta kenja turining yashashi aniqlangan. Z.Izzatullayev, X.Boymurodovlar 15 tomonidan 2001 yillarda faqat ikkipallali molluskalarning 11 turining yashashi aniqlangan. 1980-1985 Yillarda uni suv omborga tasodifan kelib qolgan deb hisoblashadi .Xumbosh baliqlarning iqlimlashtirilishi natijasida ushbu suv ombordan ilk bor Xitoy tishsizlari Sinadonta orbiculatis va S.puerorim qayd etilgan [Izzatullayev, Boymurodov 2009]. Ular bu suv omborga yuqorida ko‘rsatilgan Xitoy kompiliks baliqlari; Oq amur, xumboshlar bilan birgalikda kelib qolgan deb hulosa chiqarilgan. Chunki ularda Xitoy tishsizlarining lichinkalari xududlarda parazitlik qiladi. Bu molluskalar suv omborning 2,5 -3 metr va undan oshiq chuqurliklarda yashaydi. Xullas 2009 yilda biz Z.Izzatullayev,X. Boymurodovlar tomonidan suv omborda faqat ikkipallali mallyuskalarning 9 turi va 2 ta kenja turning yashashi aniqlangan. Ular yashash sharoitiga yani egallagan biyotoplari bo‘yicha 3 xilga ajratilib, oqar suvlar loyqalarida yashovchilar 8 tur, S gibba, S orbicularis, S puerorum, Corbicula cor, C purpuriya, C fluminalis, Corbiculina tibetensis, C colletopterum cyrum ponderosum va suv omborning kanallar suv quyulayotgan qismida oqar suvlarda yashovchi reofillardan 1 tur va 1 kenja turning Colletopterum bactrianum va Colletopterum sogdianum yashaydi.Kattaqo‘rg‘on suv ombori qo‘ltiqlarida va uning o‘ng soxillarida ikkipallali mallyuskalardan S.orbiculary, S.gibba, S perorum, Colletopterum sogdianum, C ponderogum volgerse, Corbicula cor. Ular orasida birinchi ikkinchi va oxirgi turlar son jihatdan ko‘pligi, suv omborning suv quyiladigan qismiga chap soxili va suv chiqarish kanalida.Corbikula cor, Corbikula purpurea, Corbicula fluminaeis, S gibba lar 1 m2 da 2-4 Donadan tarqalganligi qayd etilgan [Izzatullayev Boymurodov 2009]. Jami mallyuskalar suv omborining loy bosgan va makrofitlar ko‘p o‘sadigan qismlarda ko‘pligi, ular 0,2-2,8 metr chuqurliklarda qamish va suv o‘tlari ko‘p o‘sadigan joylarda yaxshi va bazan qumoq toshloq biotoplarda yakka holda uchrashi kursatilgan.Ular Kattaqo‘rg‘on suv ombori ikkipallali mallyuskalarni o‘rganish natijasida shunday hulosaga kelishgan.Bu suv ombor barpo etilganiga uzoq 16 vaqt bo‘lganligi, suv omborida ko‘p baliqlarning iqlimlashtirilganligi sababli bu yerda ikkipallali mallyuskalarning 9 turi va 2 ta kenja turining yashashi ular 3 xil ekologik gruhlarga; peloriofil, pelolimnofil va peofillarga mansubligi qayt etilgan. Professorlar Izzatullayev Z, Boymurodov X lar shogirdlari bilan O‘zbekistonning ayrim yirik suv omborlari ikkipallali mallyuskalarni xar tomonlama o‘rganishda Kattaqo‘rg‘on suv omborining ushbu mallyuskalariga ham tarif bergan.[Izzatullayev ,Boymurodov 2019]. Xullas yuqorida keltirilgan adabiyotlar taxlili va kuzatuvlar 2021 yil kuzda va 2022 yil bahorda olib borilgan tatqiqotlarimiz natijasida Kattaqo‘rg‘on suv omboridan ikkipallali va qorinoyoqli mallyuskalarning 17 turi yashashi aniqlangan . Ushbu mallyuskalarning 9 turi 5 oyla, 1 kenja oyla, 2 ta sinf, 1 kenja sinf va 1 tipga mansubdir.Bu haqda Bitiruv malakaviy ishining 3 bobida to‘liq malumotlar keltirilgan.Bundan shu malum bo‘ldiki suv omborining to‘ldirilishidan o‘tgan vaqtdan, boshlab mallyuskalar faunasi tarkibi o‘zgarib kelan va xozirgi kunda u bizning fikrimizcha bir maromga yetgan. 2.2.Materali. Biz izlanishlarni 2021 yil kuz va 2022 yil bahorida o‘tkazdik, materallar Kattaqo‘rg‘on suv omboriga quyiladigan Oqdaryo kanali, zirabuloq tog‘laridan oqib turadigan soylar va suv omborining barcha qirg‘oqlaridan ko‘pincha uning janubiy qirg‘og‘idan Jami bo‘lib 50 namunada, 17 turga talluqli 200 ga yaqin mallyuskalar chig‘anoqlari terilgan.Bundan tashqari biz mallyuskalar turini aniqlashda SamDu Ekologiya va hayot faolyati xafsizligi kafidrasida saqlanayotgan prof. Z.I.Izzatullayev, X.T.Boymurodov va ularning shogirdlari tomonidan terilgan kolleksiyon materallardan ham foydalandik.Terilgan materallar malakologiya, fanida malum bulgan B.U.Jadin[1952] Y.U.Storbgatob,Izzatullayev[1984] X.T.Boymurodov [2019] uslublari aniqlagich , maqolalari bilan o’rgangan bilan o‘rgangan . 17 2.3.Uslublari . Mallyuskalarni suv omborining chiquvchi o‘rnidan terish bilan birgalikda bu nega boshqa uslublardan xato foydalanilgan. Qirg‘oqlardagi loylardan mollyuskalarni po‘lat yoydan yasalgan to‘r bilan, suv ostidan esa metaldan yasalgan setka qo‘yilgan elak bilan terdik. Chuqurliklarda mallyuskalarni yig‘ishda yulg‘ich ishlatildi. Suv omborining chuqur hududlaridan suv osti yulg‘ichi bilan terildi.[Z.Izzatullayev 2019, Boymurodov X.2020]Suv ostidan olingan loylar laganga solindi va ustiga suv quyilib, aralashtirildi va darxol olinib mallyuskalar elakda yuvildi.Bu usul loydan mallyuskalarni tez ajratib olishga imkon beradi.Terilgan quruq chig‘anoqlar turli karobkaga, kattaroqlari yani tanasi borlari 70 % li sipirtga saqlash uchun plasmassa bankalarga utqazildi.Materallar ayrim xolda 2-4 % formalinga o‘tkazildi bunda ularning shakli va ko‘rinishi buzulmasdan qolishga erishildi. 18 3.bob. Kattaqo’rg’on suv ombori molluskalarining ekologo faunistik tarkibi: Ikkipallalilar va Qorinoyoqlilar suv chuqurliklari biotoplararo va ekologik kompilikslari bo’yicha tarqalishi. 3.1.Mallyuskalarning ekologik -faunistik tarkibi. Yumshoq tanli mallyuskalar tipi-Mollusca Ikkipallalilar sinifi -Bivalvia Tishsizlar oylasi- Unionidae Tishsizlar kenja oylasi -Anodontinae O‘rta osiyo tishsizlari 1 .Baqtirya tishsizi - Colletopterum bactrianum(Rolle) 2. Cug‘d tishsizi - Colletopterum sogdianum (Kobelt) 3. Vobga baliq tishsizi - C ponderosum volgens (Shadin). Xitoy tishsizilari 4. Yumaloq sinuvchi xitoy tishsizi - Sinanodonta orbicularis (Hende) 5. Burtgan ,bukri xitoy tishsizi - S.gibba(Heude) 6. Yosh xitoy tishsizi - S.puerorum (Heude) B.Yurakshakillar oylasi - Corbiculidae. 19 7. Yurak shakilli korbikula - Corbicula cor (Lamarc) 8. Ariq korbikulasi - Corbicula fluminalis (O.F.Miiller) 9. Pur pur rangli korbikula - Corbicula purpurena Pirimi 10. Tibet korbikulinasi - Corbiculina tibitensiz (Prashad) 11. Farg‘ona korbikulasi - Corbicula ferghanensis Qorinoyoqlilar sinifi - Gastropoda O‘pkalilar kenja sinifi - Pulmonata Hovuz shilimshiqlari oylasi - Lymnaeidae 12. Katta shilliq - Lymnaea stagnalis(L.) 13. Quloqli shilliq - Lymnaea auricularia(L.) 14. Qarama qarshi shilliq - Lymnaea subdisjucta nevill Fizidlar oylasi – Physidae 15. Utkir fiza - Goctatella acuta (Drap) D.Faltakchig‘anoqlar oylasi - Planorbidae 16. Qaltoq chig‘anoq - Planorbis planorbis(L.) 17. Ladak anizus i- Anisus lanacensis (Nevill) Kursatma. Bu yerda yulduzcha bilan qayt etilganlar O‘zbekiston Respublikasi qizil kitobi va ikkita yulduzcha bilan ham O‘zbekiston va ham Tojikiston Respublikasi (1998) kitoblariga noyob va ayrimini qisqartiruvchi turlar sirasida kiritilgan. 20 Yuqorida keltirilgan faunistik tarkibdan kurinib turibdiki Kattaqo‘rg‘on suv omborida suv keltiradigan soylar Oqdaryoning sekin oqar hududlarida va suv omboriga ikkipallali va qorinoyoqli mallyuskalarning 17 turining yashashi aniqlandi .Ular mallyuskalarning 9 urug‘i ,5 oyla, 2 sinf , 1 kenja sinf va 1 ta tipga taluqligi aniqlandi (Yuqoridagi tarkibga qarang) Bu mallyuskalardan 11 turi ikkipallalilar va 6 tasi qorinoyoqlilardir. Jami mallyuskalar orasida 5 tur baqtirya va sug‘d tishsizlari, yurak shakilli ariq va purpur rangli korbikulalar noyob ,sonini kamaytiruvchi turlar bo‘lganligi sababli O‘zbekiston Respublikasi ‘’Qizil kitoblari’’[2003,2006,2009,2019] gakiritilgan ,kolletopterum baktrianum, 7 tasi endimik noyob tur sifatida. O‘zbekiston Respublikasi qizil kitoblari [1998,2007]yilda kirgizilgan. 3.1.1. Ikkipallalilar sinifi - Bivalvia A.Tishsizlar kenja oylasi - Anodontinae O‘rta Osiyo tishsizlari Kattaqo‘rg‘on suv omborida ikkipallalilarning: Colletopterum urug‘iga mansub, 1 turi va 2 kenja turining yashashi aniqlandi. 1. Baqtirya tishsizi Colletopterum bactrianum (Ro lle)(3.1.1 rasm) 21 22 Terilgan joyi: Kattaqo‘rg‘on suv omborining qirg‘og‘i suvlarida 1,5-2,0 m chuqurliklardan 3 namunada 12 dona terildi .(3.1.1.2 rasm) Chig‘anoqg‘i. Yirikroq biroz yassilashgan ,oldi chekkasi keng ,urta bel qismiga o‘tishda aniq yumaloq burchak xosil qilib o‘tadi . Belqismi yumaloqlashgan, oldi pona shaklida o‘tkirlashgan.Orqa qismi tor va bel qismiga o‘tish joyida ichkariga botib kirgan ,qorin qismiga asta-sekin o‘tadi, chok qismi devori burtmagan. Chig‘anoqning uzunligi :135 mm chuqqilar oldida chig‘anoqning balandligi 75mm, qanoti chuqqisida balandligi 76 mm ,ikki pallasining qavarig‘i 43 mm [Izzatullayev 2019]. 23 Ekologiyasi. U suv omborning 1,5 - 2 , 0 m chuqur joylarda yashaydi. Pelorofil oqimda yarim qo‘shilib xayot kechiradi .O‘zbekiston va Tojikistonning noyob turi xisoblanib ,u ushbu respublikalarning[ Tojikiston 1988,2017,va O‘zbekiston 2003,2006,2009,2017] ‘’Qizil kitoblarga’’Z.Izzatullayev,tomonidan kiritilgan. Tarqalishi. Amudaryo va Sirdaryoning urta qismida tarqalgan .Biz tomonidan Kattaqo‘rg‘on suv omborining suv xolati tinch hududlarda terildi . Adabiyotlar malumoti bo‘yicha [Izzatullayev, Boymurodovlar 2000-2004] Ushbu suv ombordan, Zarafshon va Qoradaryo Chelak suv ombori va Darg‘om baliqchiligi va kanalning sekin suv oqimlaridan qayd etilgan. Xujalikdagi ahamyati. Bu tur suvning yaxshi filtiratoridir [Izzatullayev 1992,2019] Sug‘d tishsizi -Colletopterum cyreum sogdianum. (3.1.1.3 rasm) 24 25 (3.1.1.4 rasm) Terilgan joy. Yuqoridagi ko‘rsatilgan tur bilan birgalikda terilgan va 2,0-2,5 va goh vaqtlar 0,5-1,5 m chuqurliklarda yashaydi .Jami bo‘lib 10 namunada 40 dona chig‘anoq mavjud .Ushbu kenja tur O‘rta Osiyoning katta daryolari Sirdaryo va Amudaryo, Zarafshonning o‘rta oqimlari suv tiplarida ham uchraydi. Chig‘anoqlarning uzunligi. 152 mm, balandligi 76, mm chig‘anoqning kengligi 82, mm Ikkipallasining qavariqligi 56,5 mm ni tashkil etadi. Ekologiyasi. Kattaqo‘rg‘on suv omborining 2-2,5 chuqurliklarda,ko‘pincha 0,5 - 1,5 m yani isiydigan quyosh nuri yaxshi yetadigan qismlarida yashaydi va yuqoridagi turdan soni jihatdan ko‘p uchraydi . U yuqorida ko‘rsatilgan. hovuzlar baliqchilik xujaliklari va kanalning sekin oqar qismida yashaydi. Qadimda bu mallyuska Samarqand shaxri ,ayrim oshyoni xozirgi Universitet xiyoboni hovuzlarida A.P.Fevrenno tomonidan 1871 yilda terilgan va [ko 1879 ]tomonidan fanga kiritilgan. Biroq hozirgi kunda bu hovuzlarбельт 26 shahar markazida yuq ular vodaprovot suvlari bilan tuldiriladi va shu sababli bu yerda yashamaydi.[Izzatullayev 2019]. Colletopterum sogdianum -Pelofil suv oqimida hayot kechiradi ,yuqoridagi turga qaraganda turli suv tiplarida keng tarqalgan . Noyob tur sifatida O‘zbekistonning qizil kitoblari [2003,2006,2009,2017] ga kiritilgan. Xujalikdagi ahamyati . Suvni yaxshi filtirlovchi tur [Izzatullayev,1992,Izzatullayev,Boymurodov ,2004 Boymurodov 2015]; Biroq shu yerda ushbu maxsus aytish o‘rinliki ,uning chig‘anog‘i boshqa mallyuskalarning chig‘anog‘iga qaraganda suv omborining suv sathi pasayganda hususan avgust oylarida,yani qishloq xo‘jaligi ekinlarini sug‘orishda suv balchiqlarida ko‘p uchraydi. Shu sababli uning chig‘anog‘lari va tanasini ajratib olib birinchisini turli cholg‘u asboblarini bezashda va ikkinchisini turli tovuq va cho‘chqa fermalarida fermalarda qo‘shimcha oziqa sifatida ishlatish tavsiya etiladi.[Izzatullayev 2017]. Biyologik hususyatlari. Adabiyotlar malumoti bo‘yicha [Izzatullayev, Boymurodov 2018] Mart oyidan iyun oylarigacha davom etadi. Tarqalishi. Sirdaryo Amudaryo o‘rta oqimi va Zarafshon daryosi suvlarida keng tarqalgan endimik kenja tur .Uni Izzatullayev Boymurodovlar [2000,2006,2009] Chelak, To‘sinsoy, Kattaqo‘rg‘on suv omboridan, Darg‘om, Markaziy kanallari atroflaridagi hovuzlarda tarqalgan. Bu tomondan Kattaqo‘rg‘on suv omborining janubiy qirg‘oqlaridan 1,5-2,0 m chuqurliklarda terilgan. 27 3. Volga baliq tishsizi – Colletopterum ponderosum volgerse (Shadin).(3.1.1.5 rasm) 28 (3.1.1.6 rasm.) Terilgan joy; Kattaqo‘rg‘on suv ombori 1,5-2,0 m chuqurliklarda yuqorida ko‘rsatilgan mallyuskalar bilan birgalikda terdik.Biroq yuqoridagi kenja turga nisbatan soni jihatdan kamroq uchraydi.Jami 10 nusxa terilgan. Sistimatik o‘rni. Bizning chig‘anoqlar o‘xshashligi jihatdan O‘rta Osiyoda o‘rganilgan [Starotogatov, Izzatullayev 1984] va V.I.Jadin 1938 yil tomonidan fanga kiritilgan ushbu kenja turga mos keladi.U ushbu suv omborga Balxash okun baliqlarini iqlimlashtirilish jarayonida Volga daryosi suvlari bilan kelib qolgan [Nuriyev 1967]. Chig‘anoqning uzunligi 1,2-0,5 mm balandligi 6,7 mm chig‘anoqning qavariqligi 57 mm. 29 Ekologiyasi. Suv omborining mallyuskalar ko‘p tarqalgan qismida loylar orasida yashaydi va pelolimpafil bo‘lib loyqalarda yarim ko‘milib yashovchi kenja tur hisoblanadi. Tarqalishi. Kasbiy oldi kenja turi bo‘lib, tasodifan baliqlar orqali Kattaqo‘rg‘on [O‘zbekiston],va To‘xtag‘ul [Qirg‘iziston] suv omborlariga iqlimlashtirilgan [Izzatullayev,1987,2018] va suv omborning qirg‘oqlarida tarqalgan. Xitoy tishsizlari . Kattaqo‘rg‘on suv omborida xitoy kompliks baliqlari; Oq xumbosh, Oq amur , bilan gloxidiy xolda iqlimlashtirilgan va xozirgi kunda bu suvlarda Sinanodanta urug‘ining 3 turi yashaydi [Izzatullayev,Boymurodov 2019]. 4. Yumaloq sinuvchi xitoy tishsizi -Sinanodanta orbicularis (Heude).(3.1.1.7 rasm) 30 Terilgan joyi. Kattaqo‘rg‘on suv omboridan 2021 yil kuzida va 2022 yil aprel oyi oxrida 3 namunada faqat 7 dona terildi (3.1.1.8 rasm). Chig‘anoqning urta xajmi, yuqaligi va juda yassiligi xamda tor ko‘tarilgan cho‘qqisi bilan boshqa turlaridan farq qiladi.CHuqqilari chig‘anoqning oldingi chetidan 0,34 mm masofaga joylashgan .Mantiya chizig‘i chuqurlashgan . Chig‘anoqning 31 uzunligi 99 mm ,chig‘anoqning oldida 66 mm ,Chig‘anoq chuqqisidan balandligida 68 mm ikkipallasi qavariqligi 31 mm. Ekologiyasi. Bu suv omborda kiyingi tur Sinanodanta gibba bilan birga uchraydi. Izzatullayev, Boymurodovlarning [2009] qayt etishicha Sinanodanta orbicularisni Sinanodanta gibba ,bilan birgalikda daryolarning qayerlarida, baliqchilik xo‘jaliklarida,hovuz va kanallarda uchratish mumkin.Pelolimnofil oqimda loyqalarda yarim ko‘milib yashaydi.Soni jihatdan kamchil va suv haroratining ko‘tarilishi bilan aprel – may oylarida ko‘payadi. Tarqalishi . Umuman Sharqiy Osiyo turi . U xam Xitoy suvlaridan lichinka holda baliqlar bilan iqlimlashtirilgan . Ushbu turni Z.Izzatullayev ilk bor Toshkent viloyati Oqqo‘rg‘on baliqchilik xo‘jaligi suvlaridan tergan . So‘ngra uni ilk bor Zarafshon daryosi soxili suvlaridan Z.Izzatullayev,X.Boymurodov [2003 ,2004] lar qayt etgan. Burtgan,bukri 5. Burtgan,bukri - Sinanodanta gibba (Benson) 32 Tarqalgan joyi. Kattaqo‘rg‘on suv omboridan yuqoridagi tur bilan usha davrlarda birga topilgan (3.1.1.10 rasm) va soni jihatdan ko‘p uchraydi . Jami bo‘lib 6 namunada 20 dona mavjud. Chig‘anoqning kattaligi, qalinligi bilan, urta qavariqligi va orasidagi baland chuqqisi orqali ajralib turadi. Chuqqisi keng, kam ko‘tarilgan. Chig‘anoqning tashqi ustki qismi aniq o‘sish chiziqlari bilan, mantiya chizig‘i xam ko‘rinadi. Chig‘anoqning uzunligi 164, mm balandligi uchida 108 mm, uning chuqqisida 113 mm, qalinligi 3, 3 mm . Ikki pallasining qavariqligi 57 mm ga teng. 33 Ekologiyasi . Suv omborining kam to‘lqinli hududlarida 2-3, 5 m chuqurliklarda yashaydi. Yuqorida qayd etilgan turday hayot kechiradi, kanallar va baliqchilik xo‘jaliklarida uchraydi. Biyologiyasi. U barcha shu urug‘ turlari kabi tuxum, qo‘yuvchi tur bo‘lib, suv harorati ko‘tarilishi bilan aprel- iyun oylarida bosqichma -bosqich suvga urug‘larini tashlaydi va urug‘lanadi. Lichkalari jabralarning qobig‘iga shakillanadi, sungra suvga tashlaydi va baliqlarda parazitlik qiladi.Shu holda baliqlar bilan tarqaladi. Tarqalishi. Sharqiy osiyo turi.U yuqoridagi tur kabi ongsiz xitoy kompleks baliqlar lichinkalari bilan Oq amur, xumbosh, bilan iqlimlashtirilgan .Ushbu tur Z.I.Izzatullayev, X.T.Boymurodovlar [2000, 2004] tomonidan Zarafshon daryosi havzasi suv tiplarida ushbu daryoning kaer suvlarida, Chelak, Oqdaryo, va To‘sinsoy suv omborida loyqa, balchiq joylarda baliqchilik xo‘jaliklarida, va Darg‘om Eski anhor, Narpay kanllarida 2, 5-3 m chuqurliklardan terilganligi xususida malumotlar keltirilgan. 6. Yosh Xitoy tishsizi.-Sinanodanta puerorum (Heude) 34 Tarqalgan joyi. Yuqoridagi turlar bilan birgalikda terilgan, biroq Sinanodanta Gibba ga qaraganda soni jihatdan kam uchraydi.Jami bo‘lib 3 namunada 8 dona terildi. Chig‘anoqning yirikligi, bir xil qalinligi ovalsimon tuxumsimonli, uncha baland bo‘lmagan orqatomonlari xamda zaif mantiya chig‘anog‘i bilan xarakterlanadi. Chig‘anoqning uzunligi 162, mm Balandligi 103 , mm yug‘onligi 108 mm va ikki pallasining qavariqligi 63 mm. U yuqoridagi turdan chig‘anog‘ining uzunligi va yumaloqligi bilan farq qilinadi. Ekologiyasi. Bu tur yuqoridagi ikki tur bilan birgalikda yashaydi. Pelorofil.U soni jihatdan Sinanodanta orbicularis dan ko‘p va Sinanodanta gibba dan kam tarqalgan. Biyologiyasi. Ushbu urug‘ turlari kabi tuxum qo‘yib ko‘payadi, tuxumlarini jabra yaproqlari orasiga qo‘yadi.Tuxumdan chiqqan gloxidiya lichinka malum vaqt 2-3 marta baliqlarni jabralari va tangachalarida yashab parazitilik qiladi.Ko‘payish davri mart oyi oxiri aprel boshida boshlanib, may oyining oxirigacha davom etadi.Baliqlarning uvildiriq tashlash davriga tug‘ri keladi [Izzatullayev,1987,2019]. Tarqalishi. Sharqiy Osiyo turi.Dastlabki ikki turlar bilan birgalikda Xitoyning Yansizi daryosi suv xavzalaridan, Toshkent viloyati Oqqo‘rg‘on baliq xo‘jaligidan 1979 yilda Z.Izzatullayev, tomonidan terilgan va yuqorida qayd etilgan xitoy kompleks baliqlarining gloxidiyalari orqali qilingan va MDX faunasi uchun ilk bor qayd etilgan. Ushbu turlarning 60 sm keladigan nusxasi MDX (Moskva davlar universiteti) ning Ixtiologiya kafidrasida saqlanmoqda. U Zarafshon daryosi soxili suv tiplarida keng tarqalgan tur xisoblanadi [Izzatullayev,Boymurodov ,2000,2002,Izzatullayev, 2009]. 7.B.Yuraklilar oylasi –Corbiculidae 35 Ushbu oyladan Kattaqo‘rg‘on suv omborida ikki urug‘ga; Corbiculina va Corbiculalarga taluqli 5 turning yashashi aniqlandi . Quyida ularga tasnif berilgan. 8. Yurak shaklli korbikula -Corbicula cor (Lamark)(3.1.1.12 rasm ) Terilgan joy. Kattaqo‘rg‘on suv ombori janubi qirg‘oqlar orasidan 2.0-2.5 m chuqurlikda uning 20 nusxasi terildi. Chig‘anog‘i yuraksimon, palla (sarg‘ish) rangda, oldi va orqa qismi yumaloqlashgan, ichki devori oq rangda. Chig‘anog‘ning balandligi 23-25 mm, uzunligi 24-28 , qalinligi 15-19, 2 mm. Ekologiyasi. Kattaqo‘rg‘on suv omborida 2-2, 5 m chuqurlikda hayot kechiradi. Pelorofil oqar suvlar loyqalarida to‘liq ko‘milib yashaydi va Corbicula purpuriya xamda Colletopterum sogdianum bilan birga uchraydi. Biologik xususyatlari. Tuxum qo‘yib ko‘payuvchi tur [Izzatullayev,1980] Bahor boshlanishi bilan suv harorati ko‘tarilishi bilan boshlanadi, rivojlantirish mart oyining ikkinchi yarimidan, to iyun oyigacha davom etadi. 36 Tarqalishi. Old Osiyo turi O‘rta Osiyoda, jumladan O‘zbekiston va Turkmaniston suvlarida Ozarboyjonni ng janubi -sharqida tarqalgan.Zarafshon daryo soxilidan; Zarafshon, Oqdaryo va Qoradaryodan, Darg‘om, Narpay kanallari va uning atrofidagi suv tiplaridan, hovuzlardan, ariqlar -Polvonariq, Daxbed qo‘rg‘oni atrofi va chorjuy ariqlarida yashaydi [Izzatullayev,1980,2019,Izzatullayev,Boymurodov,2009,2013] U O‘rta Osiyo endimik turi sifatida O‘zbekiston respublikasi’’ Qizil kitobiga’’ lariga kiritilgan [2003.2006.2009] Kattaqo‘rg‘on suv omboriga uning janubiy qirg‘og‘i suv osti loylarida tarqalgan.(3.1.1.13 rasm) 37 9.Ariq korbikulasi-Corbicula fluminalis (O.M.Muller)(3.1.1.14 rasm ) Terilgan joyi. Kattaqo‘rg‘on suv omborida yuqorida keltirilgan tur bilan birgalikda terilgan.Jami bo‘lib 10 dona. Chig‘anog‘ning tuzilishi O‘rta Osiyoda tarqalgan turlardan juda ko‘p sariq rangli va kuchli chiqib tirgan burtgan cho‘qqilari xamda chig‘anoq devorining qalinligi farq qiladi.Ikki pallasining markaziy va kordinal tishlari o‘tkir va ikki chuqqisi qalin, lekin 3 a va 4 b , tishlari juda ingichka chiziqchaday, lateral yon tishlari esa uzun va mayda kertiqli [Izzatullayev,1987,2019].Chig‘anoqning balandligi 21-22, uzunligi 19- 20, kengligi 18 mm. Ekologiyasi. Chuchuk suvlarining botqoq qismlarida, daryolarning qaerlari, kanal va kullarda tarqalgan. Uni sho‘r suv havzalarida xam uchratish mumkin.Pelorofil va peofil kamdan kam uchraydigan tur.Tuxum qo‘yuvchi turning ko‘payish davri mart oyidan may iyungacha davom etadi. Tarqalishi. U yuqoridagi tur kabi O‘rta Osiyo va Old Osiyo suvlarida tarqalgan. O‘rta Osiyoda O‘zbekiston va Turkmaniston suvlarida uchraydi.MDX ning janubiy g‘arbiy qismlaridan xam malum. Zarafshon daryosi soxili suv tiplaridan : Zarafshon, Oqdaryo va Qoradaryo kayerlari, 38 Kattaqo‘rg‘on, Chelak, Oqdaryo suv omboridan, Darg‘om baliqchilik xo‘jaligi va kanalida yashaydi.[Izzatullayev,Boymurodov ,2009] . Bu endimik noyob tur, bo‘lganligi sababli O‘zbekiston Respublikasi ‘’ Qizil kitob’’ lariga [2003, 2006, 2009, 2019] ga professor; Z.Izzatullayev tomonidan kiritilgan. 10.Purpur rangli corbicula -Corbicula purpurea Prime. (3.1.1.15 rasm) 39 40 Terilgan joyi. Kattaqo‘rg‘on suv ombori da Yuqoridagi tur bilan usha xududdan terilgan (3.1.1.16) jami 5 namunada 20 dona mavjud. Chig‘anoqning tuzulishi tuq qizil rangdan to sariq qo‘ng‘ir rangacha, ammo Corbicula fluminalisning chig‘anog‘inikiga o‘xshaydi.Ammo kattaroq burtgan ,Och kulrang cho‘qqisi (2a,2b,3e),3b va 4b tishlari ingichka va o‘tkir yon tishlari (A11,A111,R11,va R111)esa juda uzun. Chig‘anoqning ichki devori binafsha rangli (Izzatullayev 1980). Ekologiyasi. Loylar orasida 5-10 sm chuqurlikgacha ko‘milib yashaydi. Pelorofil. U Corbicula cor bilan birgalikda uchraydi ,biroq undan sonining ko‘pligi bilan farq qiladi . 41 Biyologiyasi. Tuxum qo‘yuvchi tur bo‘lib ,va xorda suv xarorati ko‘tarilishi bilan ko‘paya boshlaydi. Tarqalishi . Old va O‘rta Osiyo turi.O‘rta osiyoda Tojikiston va O‘zbekiston suvlarida tarqalgan . Zarafshon daryosi xavzasida: Zarafshon,Oqdaryo,Qoradaryolarda yashaydi,atrofidagi ariqlarda ham uchraydi . Darg‘om kanali atrofida hovuzlarda ,Darg‘om va Narpay kanallarida ,Oqdaryo,Kattaqo‘rg‘on,Tusinsoy suv omborlarida ,tarqalgan (Z.Izzatullayev,X.Boymurodov,2009) Noyob endimik tur sifatida O‘zbekiston Respublikasi ,,Qizil kitob,,lariga kiritilgan.[2003,2006,2009,2019.] 11. Tibet korbikulinasi -Corbiculina tibitensiz (Prashad).( 3.1.1.17 rasm ) Terilgan joyi. Kattaqo‘rg‘on suv ombor tug‘oninig qarama qarshi tomoni janubiy qirg‘og‘i loylari orasidan uning 3 namunasida 12 dona terildi. (3.1.1.18 42 rasm) Chig‘anog‘i tuxumsimon, bo‘rtgan teng tomonli burchaklari ko‘tarilgan cho‘qqilari o‘rta uzunlikda. Chig‘anoqning ustki qismi tekis konisentirik qovurg‘alar bilan qoplangan.Xajmi jihatdan Corbicula fluminalis bilan ammo, unga qaraganda chig‘anog‘i burtgan. Chig‘anoqning kordinal markaziy tishlari ikki chuqqisi o‘tmas va chuqurcha bilan, latareallari, yani yon tishlari ingichka, o‘tkir lateral tishlari (A11, A111, P11, P111) juda o‘sgan. Chig‘anoqning ichki tomoni xavorang. O‘lchamlari. Balandligi 17-32, uzunligi 21-36, qalinligi 12-13 mm. Ekologiyasi. Suv omborida suv ostidagi loyqalarda 2-2,5 metrgacha chuqurliklarda kumilib yashaydi. Peloreofil. Biyologiyasi. Chig‘anoqning ichida kattaligi 2-3 mm keladigan kichik chig‘anoqchalarning borligini kuzatdik bu esa uning tirik tug‘ib ko‘payishidan darak beradi Corbicula tibetensis, kiyingi turdan tarqalganligi aniqlanadi, 43 biroq undan son jihatdan kam uchraydi va tirik tug‘uvchi tur bo‘lib, ko‘payishi va rivojlantirishi bahor va kuz fasillarida amalga oshadi [Izzatullayev,1980,2019]. Tarqalishi. Markaziy Osiyo turi.O‘rta Osiyoda Qozoqistonning janubida suvlarda tarqalgan [Izzatullayev,1982] Darg‘om va Narpay kanallari, Chelak, Oqdaryo suv omborlarida, ularning atroflaridagi ariqlar va hovuzlarda yashash qayt etilgan.[Izzatullayev,Boymurodov , 2009,Izzatullayev, Xamrayev, 2013]. 12.Farg‘ona kobikulinasi - Corbiculina ferghanensis. Kurs.et star (3.1.1.19 rasm ) Terilgan joyi. Yuqoridagi tur bilan o‘sha suvlardan 5 namunada 60 dona terildi. Chig‘anoqning tuzulishi yuqoridagi turning chig‘anog‘ining yalpoqligi , usuvchi chuqqilari , qulfining ingichga cheti va markaziy tishlarini tuzulishi bilan farq qiladi. Chig‘anoqning barcha markaziy tishlari (4B,2B,2A) va uning chig‘anog‘ining 3 A tishi ingichgaroq va o‘tkir. Chig‘anoqning o‘lchamlari ; Balandligi 14-33,8 , uzunligi 18-33,8 , kengligi 12-12,8 mm. Ekologiyasi. Daryolar suv omborlari ,hovuzlar va ariqlarning 1,5-2 metr chuqurliklarda tarqalgan. Kattaqo‘rg‘on suv omborida xam xuddi shunday chig‘anoqlar yashashi aniqlandi. O‘rta Osiyoda keng tarqalgan ,O‘rta Osiyo eng ko‘p va eng keng tarqalgan bu tur deyarli xali to‘liq o‘rganilmagan. Biyologiyasi. U yuqoridagi tur kabi tirik tug‘uvchi hisoblanadi.Uning birinchi bu xususyatini Z.Izzatullayev 1980 yilda aniqlagan. Ko‘payishi yuqoridagi turdek bosqichma-bosqich bahorda boshlanib ,yozgacha davom etadi. Peloreofil loyqalarda ko‘milib yashaydi. Tarqalishi. Markaziy Osiyo turi . Xozirgi kunda O‘rta Osiyoning faqat Sirdaryo va Amudaryo suvlaridan topilgan u ilk bor farg‘ona vodiysi 44 suvlaridan Kursalova va Storbgatoblar tomonidan 1971 yil fanga yangi tur sifatida etirof etilgan .Endilikda Zarafshon daryosi sohilida ;Zarafshon , Oqdaryo,va Qoradaryo , Kattaqo‘rg‘on,Chelak, To‘sinsoy suv ombori suvlarida yashashi aniqlangan.[Izzatullayev,Boymurodov ,2009] 3.1.2.Qorinoyoqlilar sinifi- Gastropoda. O‘pka bilan nafas oluvchilar kenja sinifi-Pulmonata. Kattaqo‘rg‘on suv omboridan ,unga quyuluvchi suv tiplaridan tarqalgan hovuz shilimshiqlari Lymnaeidae,fizalar -Physidae va G‘altaklilar -Planorbidae oylalarining 4 urug‘i :Lumnaea, Gostatella, Planorbis ,va Anisuslarga mansub 6 turning yashashi aniqlangan. Quyida ularga tasnif beriladi. Hovuz shilimshiqlari oylasi-Lumnaeidae Bu oyladan suv ombor qirg‘oqlaridan 3 turining yashashi aniqlangan. 13. Katta shilliq -Lumnaea stagnalis (3.1.1.20 rasm ) 45 Terilgan joyi. Oqdaryoning suv omboriga quyilish joyida uning qirg‘og‘ida kairlar orasida 0,5 0,8- sm chuqurliklarda uchraydi jami bo‘lib 5 dona.Chig‘anog‘i baland konussimon ,uramlar soni 6,5-7 ta bo‘lib,oxirgisi kuchli burilib chiqqan .Chig‘anoq devorlari yupqa, turt, bug‘zida bir oz qalinlashgan bo‘ladi.Chig‘anoq rangi och shoxsimon eni jigarrang qung‘irrang, bazasida binafshasimon oq yoki oq yosh o‘tishi bilan qoramtir tusga kiradi. Chig‘anoq yuzasi bir oz yaltiroq sirtlari bilinar-bilinmas chiziqlardan tashkil topgan ,oxirgi uramida bolg‘a bilan urganday izlar mavjud.Chig‘anoq gumbazi uramlari bir tekisda yassilashgan ,uning yuqori qismi keskin ingichkalashgan. O‘ramlarni ajratib turadigan chok unga chuqur emas,biroz qiyshiq .Chig‘anoq og‘zi katta, tuxumsimon tuzilishiga ega,uning balandligi chig‘anoq balandligi bilan teng.Chig‘anoq og‘iz chetlari biz oz o‘tkirlashgan. Chig‘anoq o‘lchamlari: Balandligi 24-26 mm,katta deametiri 14-16 mm,uning og‘iz balandligi 12, kengligi 14 mm. 46 Ekologiyasi . Daryo, ko‘l, va suv omborlarining sekin oqar qismida , kupincha qirg‘oqlarning suv o‘tlari bilan o‘sgan qismida yashaydi [Izzatullayev,2019,Qudratov,2021] Fitofil. Tarqalishi. Yevropa Siber turi.O‘rta Osiyo suv havzalarida tekislidan baland tog‘largacha tarqalgan. Suv omborida uning o‘ng qirg‘og‘i kamarlari orasida uchraydi. Xujalikdagi ahamyati. Bu mollyuska Gelvmintlarning shistozomid , Stregeid oylalari turlarining oraliq xo‘jayini sifatida qayt etilgan.Suniy suv havzalarida hatto katta akvarumlarda uchrasa dekarativ manzarali suv o‘simliklariga zarar keltiradi.[Izzatullayev 2019]. 14.Quloqli shilliq - Lumnaea auricularia(Lamark) (3.1.1.21 rasm ) Terilgan joyi. Yuqoridagi tur bilan usha joyda va biyotoplarda, toshlar ustida uchraydi.Jami bo‘lib, 6 namunada 20 dona. 47 Tuzilishi. Chig‘anoq och sariq rangda, mo‘rt uqalanuvchi, 3-4 o‘ramdan tuzilgan ular asta sekin uyilib boruvchi.Oxirgi o‘rami juda kengaygan va deyarli chig‘anog‘ining barcha qismini egallaydi.Gajagining urashlari kam, nok shakilda burtgan, Og‘iz teshigi juda katta, keng, chuzuq.Buning sababi suv osti predmetlarida xususan toshlarga yopishib yashashga moslashganligidir.Kindigi butunlay yoki og‘zining girdi bilan kam qoplangan [Izzatullayev,2019,Qudratov 2021]. Chig‘anoqning balandligi 25-30 Kengligi 19 , 30 mm. Ekologiyasi. Fitoreofil.Sekin va tez oqar turli suv xavzalarida qirg‘og‘ida, suv o‘tlari orasida va toshloq ustida yashaydi.U 1,5-2 yil umir ko‘radi. Tarqalishi. Keng tarqalgan turi.Yevropa, G‘arbiy o‘rta sharq, Sibir va markariy osiyo. Xo‘jalikdagi ahamiyati. U janubiy O‘zbekistonda Jigar qurtini -Fasciola giganticaning oraliq xo‘jayini xisoblanadi.[Oripov va b,1985] L.auricularia O‘zbekistonda Turkmaniston [O.turkistanika ]ning, yani ariqlarda yashaydigan Gelmitning oraliq xo‘jayini ekanligi qayd etilgan.(Azimov,1968) 15.Qarama qarshi shillig‘i – Lymnaea subdisjuncta.Nevill (3.1.1.22 rasm) 48 Terilgan joyi. Yuqoridagi turlar bilan birgalikda uchraydi, ammo soni jihatdan kam.(3.1.1.23 rasm ) Xammasi bo‘lib 3 namunada 9 dona terildi. Chig‘anoqning tuzilishi U yuqori konus shaklida, tarbibsiz o‘suvchi chiziqlar va 4-5 o‘ramlarga ega, ular juda sust bo‘rtgan, tanget chizig‘i botiq. Oxirgi 49 o‘rami katta, ko‘rinarli bo‘rtgan yoki quloq shaklida kengaygan. Og‘izchasi parietal -Palatal burchak bilan.Kindigi og‘izchasining o‘rami bilan yopiq. Chig‘anoqning balandligi.17-19 mm, kengligi 11-12 mm, uramining balandligi 7 mm, Og‘izchasining balandligi 12-12, 5 mm, uramlar soni 5 ta. Ekologiyasi. Daryolar kairlari, qanallar, ariqlar, chashmalar va suv omborlarining o‘simliklar bilan qoplangan xududlarida va loyda yashaydi.U ko‘pincha yuqoridagi tur bilan birgalikda uchraydi fitofil.May va iyun oylarida kupayadi va 1, 5 yildan ortiq umir kuradi. [Izzatullayev,1987,2019]. Xo‘jalikdagi ahamiyati. Uni ilk bor Calumov, Nurullayevlar [1986] fanga katta Fasciolaning (F.gigantica) oraliq xo‘jayini ekanligi qayd etilgan. Tarqalishi. Markaziy Osiyo turi.O‘zbekiston va Tojikistonda ko‘p uchraydi.U tekisliklardan tortib dengiz sathidan 3000-3800 metr balandliklarda ham uchraydi, ammo tekisliklarda va tog‘ oldi suvlarida kup yashaydi. Fizidlar oylasi -Physidae. 16. O‘tkir fiza -Costatella acuta (Drap) (3.1.1.24 rasm) 50 Terilgan joyi. Suv omborning oqdaryo quyilish va o‘ng qirg‘og‘i sayoz joylari girdidan 10 namunada 80 dan ortiq donasi terildi. Chig‘anoqning tuzilishi. Rangi oq yoki oqish sariq, goh - gohida yaltirab va chig‘anoq ustidan tanasi ko‘rinadi. Chig‘anoqning oxirgi o‘rami shar shaklida burtgan va undan oldingisiga o‘tishda yelka hosil qiladi. Chig‘anoqning o‘lchamlari . Balandligi 12 mm, kengligi 7-8 mm, uramlar soni 5 ta. Ekologiyasi. Ariq girdi chashmalarning loy bosgan xududlari, suniy hovuzlar, botqoq loylar va o‘simliklar orasida yashaydi. Biologik xususyatlari. Adabiyotlarda uning tekislik suvlarida 3-4 marta nasl berishi va tog‘larda 1 marta nasl berishi hamda 2-3 yil umir ko‘rishi qayt etilgan.Ayrim hududlarda uning suvlarda juda ko‘p bo‘lishi qayt etilgan. 1 m2 da, 150-200 donagacha uchraydi.Biz o‘rgangan hududlarda qorinoyoqlilar orasida bu soni jihatdan eng ko‘p uchraydigan mallyuska xisoblanadi. Xo‘jalikdagi ahamiyati. Hozirgi kunda uning tanasida rivojlanayotgan tirixolobilgarsiya gelvmintlarning lichinkalari topilgan, biroq hali yaxshi urganilmagan va turigacha aniqlanmagan.Prof; Izzatullayev [2021] bu mallyuskaning tuxumlarini quriqlik mallyuska Zoniyuides nitidus yuqoridagi turning tuxumlarini yeb gelvmintlar va ularning lichinkalarini sonini kamaytirib tabiatda ularning sonini cheklashda qatnashadi deb hulosa qilgan. Tarqalishi. O‘rta yer dengizi markazi turi hisoblanadi.Old Osiyo va O‘rta Osiyo MDX da Armaniston, Ozarboyjon, Volga daryosi o‘zanida xam yashaydi. O‘rta Osiyo tekislik suvlaridan tortib, to balandliklar suvlarida, tog‘lardan sharqiy Pomirda xam uchraydi (Dengiz sathidan 3000 m da) [Izzatullayev 1987 .2019] D.G‘altak chig‘anoqlar oylasi –Planorbidae. Bu oyla vakillari biz o‘rgangan hududda 2 urug‘ bilan qayd etilgan. 51 17.G‘altak chig‘anoqlar oylasi - Planorbis planorbis.(l) ( 3.1.1.25 rasm ) Tarqalgan joyi. Yuqoridagi tur bilan birgalikda terildi. 0,5 chuqurliklarda yashaydi,jami bo‘lib 3 namunada 7 dona terildi.Chig‘anog‘i o‘rtacha kattalikda, yassi sipralsimon, kichik invalyut oldingi o‘rami kiyingisini qisman yopib turadi, xusisyatiga ega. O‘nga buralgan qalin devorli. O‘rashlari 5-6 , bazida 6-7 ta, yuqori. O‘ramlar biroz bo‘rtib chiqqan past qismi yassi .Chig‘anoq rangi shoxsimon qo‘ng‘ir,to‘q yoni och jigarrang Chig‘anog‘i yaltiroq bazida o‘ta silliq. Skulturasi qiyshiq ingichka chiziqlardan iborat.Chig‘anog‘i oddiy, uncha katta emas, qiyshiq ovalsimon. Og‘iz chetlari tug‘ri ,o‘tkir.Chig‘anoq kindigi yuq. Chig‘anoq o‘lchamlari; Balandligi 3-4 mm, katta diametiri 16-19 mm. Ekologiyasi. Fitofil Doimiy va vaqtinchalik suv havzalarida qumloq,hovuzlar, kul va buloq suvlaridagi suvo‘tlar orasida yashaydi[Izzatullayev, 2019, Qudratov 2021] Qurg‘oqchilikka chidamli 0 , 5 m chuqurlikkacha tushadi. Tarqalishi. Qirg‘oqlar bo‘ylab keng tarqalgan. Kattaqo‘rg‘on suv ombori chap qirg‘og‘ida damba to‘g‘risida uchraydi. Xo‘jalikdagi ahamiyati. Qozoqistonda Y.Butenko(1967) tomonidan gelmintlarning 11 turi uchun oraliq xo‘jayin ekanligi qayt etilgan. [Izzatullayev 2019]. 18.Ladak anizusi -Anisus ladacensis (nevill) (3.1.1.26 rasm) 52 Terilgan joyi. Kattaqo‘rg‘on suv omborining chap qirg‘og‘idagi suvlaridan 5 namunada 60 dan ortiq dona chig‘anoqlari terildi.Chig‘anoq yassi ,rangi sarg‘ish yoki yorqin jigarrang ,yaltiroq . O‘ramlari 4,0-4,5 ta ustki tomonidan burtgan ,ostki tomoni tekislangan va chiqqan. Oxirgi o‘rami og‘izchasi tomonidan ko‘tarilgan,va kiyingisidan 2-4 marta keng. Chig‘anoqning ustki ko‘rinarli ko‘ndalang va kuchsiz sipiral chiziqli. Ayrim nusxalarining pastki uramida ko‘rinar -ko‘rinmas belbog‘i mavjud.Chig‘anoq o‘lchamlari. Chig‘anoq balandligi 1,8 mm,katta diametiri -7,7 mm,kichik deametiri - 6,6 mm. Ekologiyasi. Fitofil oqar kanallar ariqlar,chashma va buloqlar , sholipoliyalarda va oqmas suvlarda ko‘llar hovuzlar,balchiqlar,suvda cho‘kkan o‘tlarda irmoqlar chetidagi toshlar ustida yashaydi.Oldingi turga qaraganda ko‘p sonli . Tarqalishi. Markaziy Osiyoda barcha balandlik mintaqada tarqalgan. Kattaqo‘rg‘on suv omborida yuqoridagi tur bilan birgalikda yashaydi.Shunday qilib bituruv malakaviy ishining bu qismida xar bir turning asl nusxa rasmlari sistematik o‘rni terilgan joyida uning tizilishi,o‘lchamlari, ekologiyasi,biyologik xususiyatlari, tarqalishi, xujalikdagi ahamyati husisida malumotlar o‘z aksini topgan. Kattaqo’rg’on suv ombori ikkipallali va Qorinoyoqli mollyuskalarning suv chuqurliklari mollyuskalarning suv chuqurliklari biotoplari va ekologik kompilikslari bo’yicha tarqalishi.(3.2.1 jadval) 1 Mallyuskalarning Suv chuqurligi Biyotopi Ekologik komplikslari 53 turlari. metrda 2 Ikkipallalilar sinifi- Bivalvia 1,5-2, 0 Loyda qumda yashaydi Peofil 3 Unionidae oylasi - Colletopterum bactrianum 1,5-2,0 Loyda qumda yashaydi Peofil 4 C.cyreum sogdianum 2,0-2,5 Loyda oqimda yashaydi pelofil 5 C.ponderosu- volgerse 1,5-2,0 Loyda yarim ko‘milib pelolimnofil 6 Sinanodanta orbicularis 2,0-2,5 Loyda yarim ko‘milib Pelorofil 7 Sinanodanta gibba 2,5-3,5 Loyda yarim ko‘milib Pelorofil 8 Sinanodanta puerorum 2, 0-2,5 Loyda yarim ko‘milib Pelorofil 9 Corbiculidae oylasi -corbicula cor 2, 0-2,5 To‘liq loyda ko‘milib yashaydi Pelorofil 10 Corbicula fluminalis 2, 0-2,5 Loyda ko‘milib yashaydi Pelorofil 11 Corbicula purpurea 2, 0-2,5 Loyda ko‘milib yashaydi Pelorofil 12 Corbiculina tibitensiz 2, 0-2,5 Loyda ko‘milib yashaydi Pelorofil 13 Corbicula ferghanensis 1, 0-2,0 Loyda ko‘milib yashaydi Pelorofil 14 Qorinoyoqlilar sinifi - Gastropoda 0, 5-0,8 O‘simliklar yashaydi Fitofil 54 15 Lumnaeidae oylasi -lumnaea stagnalis 0, 5-0,8 O‘simliklar yashaydi Fitofil 16 Lumnaeidae auricularia 0, 5-0,8 O‘simlik va toshlar usti Fitofil, litofil 17 Lumnaeidae subdisjucta 0, 2-0,5 O‘simliklar va loylarda Fitofil, pelofil 18 Physidae oylasi - costotella acuta 0, 2-0,5 O‘simliklarda Fitofil 19 Planorbidae oylasi -planorbis 0, 5-0,8 O‘simliklarda Fitofil 20 Anisus ladacensis 0, 5-0,8 o‘simliklarda Fitofil 3.2. Mallyuskalarning suv chuqurliklari ,biyotoplar aro va ekologik kompilikslari bo‘yicha tarqalishi. Bu suv ombor Samarqand viloyatining Kattaqo‘rg‘on shahridan 5,5 km janubda Zarafshon vodiysida zirabuloq tog‘lari orasida joylashgan bo‘lib u Zarafshon daryosi o‘ng irmog‘i Qoradaryodan tuldiriladi. Suv ombor morfologiyasi bo‘yicha parrakli tipga taluqli ,biyologik to‘yinishi jihatdan etirof ,yani ko‘p oziqali ,ko‘milib chiqishiga qarab suvsiz vodiyga qurilgan ,to‘laligi bo‘yicha o‘rta saproblidir. Xozirgi kunda bu suv omborda biz tomondan 17 turning yashashi aniqlandi,ularning suv chuqurliklari va biyotoplar aro tarqalishi va ekologik gruhlari tasnifi quyida maxsus keltiriladi.Kattaqo‘rg‘on suv ombori ikkipillali va qorinoyoqli mallyuskalarning suv chuqurliklari , biyotoplari va ekologik komplikslari bo‘yicha tarqalishi. 55 Ushbu jadvalda ko‘rinib turibdiki ikkipallali mallyuskalardan C.bactrianum va C.sogdianumlar 1,5-2,5 metr chuqurliklarda loyda yarim ko‘milib suvlar oqimida yashaydi va ular peofillardir C.pondaerosum volta,bu yerdan okun balig‘i orqali iqlimlashtirilgan bo‘lib [Nuriev ,1967] suvning 1,5- 2,0 metr chuqurliklarida loylarda yarim ko‘milib yashaydi , pelolimnofil xisoblanadi.Xitoy tishsizlarining barchasi ham 3 metr loyda yarim ko‘milib yashaydi ,yani pelolimnofillar ,biroq ulardan S.gibba suvning 2,5-3,0 metr chuqurliklarida tarqalgan bo‘lsa qolgan 2 turi suvning 2,0-2,5 metr chuqurliklarida yashaydi. Corbiculid oylasining barcha turlari suvda loyda to‘liq ko‘milib yashaydi va pelorofillar xisoblanadi.Ulardan faqatgina Farg‘ona korbikulasi ,suvlarining 1,0-2,0 metr chuqurliklarida yashaydi.Qorinoyoqli mallyuskalardan Costotella acuta suvning 0,2-0,5 metr chuqurliklarda yashai,birinchi peofil,yani ham o‘simliklarda va ham loyda yashaydi,ikkinchisi o‘simliklarda yashab fitofil xisoblanadi. Qorinoyoqlilarni qolgan 4 turi suvning 0,5-0,8 chuqurliklarida yashaydi ulardan L.auricularia o‘simlik va toshlar ustida yashab ,fitofil letofillardir.Qolgan turlar Fitofillar. Shunday qilib Kattaqo‘rg‘on suv omborida ikkipallali mallyuskalarsan 8 turi Pelorofillar, 2 turi peofil ,suv oqimida loyda ko‘milib yashaydi.Bu xududda pelorofillarning ko‘pligi suv omborning janubiy qirg‘og‘ida loy biyotoplardan darak beradi. Qorinoyoqlilarning aksaryati 4 tur fitofillar bo‘lib ular suv omborning qirg‘oqlaridagi o‘tlar orasida yashaydi va ushbu hudud suvlariga boydir.Yuqoridagilarga yani ushbu maxsus qo‘shish lozimki adabiyotlar malumoti bo‘yicha suv omborida yashovchi barcha katta ikkipallali mallyuskalardan; Colletopterum va sinanodanta urug‘lari turlari 9-10 yoshga Corbiculalar 5-6 yil umur ko‘radi.Qorinoyoqlilardan: Costotella, L.subdisjucta, Planorbis, Anisus ladacensislar 1-2 yosh va faqat L.stagnalis 2-5 yil umir ko‘rgan. 56 3.3. Mallyuskalarning xo‘jaliklaridagi ahamiyati oziqa zanjiridagi o‘rni, ifloslangan suvlarni tuzalishdagi roli va zarari. Adabiyotlardan malumki, Gidrabiyontlar suv biyotsenozlarida katta ahamiyatga ega. Ularning aksaryati hususan, baliqlar suv usti va suv oldi qushlari, suv kemiruvchilari uchun yaxshi ozuqa hisoblanadi.Shu jumladan mallyuskalar ham suv hayvonlari oziqa zanjirida muhim ahamyatga ega. Kattaqo‘rg‘on suv omborida ikkipallali mallyuskalarning barchasi ifloslangan suvlarni tozalashda ishtirok etadi, yani saprobiyontlar hisoblanadi.Masalan Unionidlarning 150-180 sm xajmli keladigan bir nusxasi,bir kecha kundizda 150-200 letr iflos suvni tozalaydi [Izzatullayev 1992,2019] Ushbu hudud qorinoyoqli mallyuskalaridan katta shilliq,quloqli shilliq gilmintlarining exinostomid, shistozomid oraliq xo‘jayinlari bo‘lib hisoblanadi. Katta ikkipallali mallyuskalarning tishsizlarining lechinkalari baliqlarda parazitlik qilib ularning go‘sht sifatini pasaytiradi.Ushbularni inobatga olib gidrabiyontlarni istimol qilishda yuqorida qayt etilganlardan extiyot bo‘lishi lozim. Xulosalar. Bizning tavsiyalarimiz natijasida Kattaqo‘rg‘on suv omborida va ularning atrofidan 10 ta quyiladigan suvlarda ikkipallali 12 ta va qorinoyoqli mallyuskalarning 15 ta ning 17 turing yashashi aniqlandi. Ular mallyuskalarning 9, urug‘i, 5 oyla, 1 kenja oyla, 2 sinf, 1 kenja sinf, va 1 tipga taluqlidir. Shu jumladan 4 tur baqtirya tishsizi va 3 tur corbicula xamda 1 kenja tur sug‘d tishsizi. Noyob sonini kamaytiruvchilar bo‘lganligi sababli O‘zbekiston Respublikasi “Qizil kitob” lariga kirgizilgan. 3. BMI da mallyuskalarning ekologik faunistik tarkibini o‘rganishda xar bir tur uchun uning tashqi tuzilishi, uning ekologik hususyatlari ayrim holda hayot tarzi, xujalikdagi ahamiyati va tarqalishi o‘rganilgan. 57 4. Kattaqo‘rg‘on suv ombori mallyuskalarning ekologiyasi o‘rganilib ,ularning suvning malum chuqurliklarida tarqalishi biotoplari va ekologik gruhlari aniqlandi .Natijasida suv omborda Unionidlar yarim qo‘shilib corbiculalar to‘liq qo‘shilib xayot kechirishi ular orasida Pelorofillar yani loylarda yashovchi ekologik gruhlar ekanligi tasdiqlandi . 5 .Qorinoyoqli malyuskalarning 4 turi fitofillar bo‘lib suv o‘simliklarida yashaydi. Biroq ular orasida 2 tur o‘simliklardan tashqari ,qattiq substradlarda va loylarda yashashi aniqlangan. 6. Mallyuskalarning foydali va zararli hususyatlari taxlil qilingan. Tavsiyalar. “Qizil kitob” ga kirgizilgan turlarni muhofara qilish va suv olamini ifloslanishdan saqlash. Yil oxiri va avgust boshlarida sug‘orish ishlari tugagandan so‘ng loylar ustida qolgan ko‘plab ,,qizil kitob,,ga kiritilgan turlarni saralab, yana suvga qaytarish qolganlarini xitoy tishsizlari va ayrim corbiculalarning tanasi qoldiqlarini qush va cho‘chqa firmalarida ozuqaga va qattiq chig‘anoqlarni bezaklar sifatida ishlatishini tavsiya etamiz. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati . 1. . . . Алимов А Ф Функционаъная екология пресноводных - . 1981-248 c. двусторчатых л Наука 2. , , . Архаигелсский Н Р К изучеиию моллюсков Уз ССР // . . . 1933.32 c. Метер Центр Гос мидея Уз ССР Самарқанд 58 3 . . - , 1972.-119 .Баратов П Урта Осийо сув омборлари Т уқитувчи б 4. . . . (Bivalvia unionidae Боймуродов Х Т Двуетворчатье маллюски corbiculidae), Водных бассейнов Узбекистана Автореф . докторской 5. . . . . Боймуродов Х Т Холмуродова З К Каттақурғон сув омбори иккипаллали моллускалари фаунаси ва уларни мухофаза қилиш Узбекистонда атроф мухитни мухофаза қилишнинг . долзарб масалалари Республика илмий амалий . ,14-15 2013 конфиринсияси материаллари Самарқанд июнъ . : ,2013. .174-175. йил Самарқанд СамДу Б 6. . . Боймуродов Х Т Узбекистон сув хавзаларининг иккипаллали (Bivalvia:Unionidae , Corbiculidae) . моллускалари Биялогия фанлари (DS ) . ,2017. .5-28. доктори с дист автореф Тошкент Б 7. . . Боймуродов Х Т Иккипаллали моллускаларнинг инсон томонидан барпо етилган сув хавзаларида тарқатиши ва - , . . .2013.N 4. .38- биологик хилма хиллиги Узб биол Журн Тошкент Б 41. 8. . . Боймуродов Х Т Узбекистон сув хавзалари иккипаллали (Mollusca :Unionidae) Sinanodanta моллускалари уруғининг , . ,2015,N 3/1, .64-66. тарқатиши УзМУ хабарлари Тошкент Б 9. . . Боймуродов Х Т Двустворчатые маллюски водоемов Узбекистана объект екологического мониторинга . . , Бюлл Московеното обиэеста испытателей природы Москва 2015. .9-11. С 10. . . . . Боймуродов Х Т Иззатуллаев З И Иккипаллали моллускалар тарқалиши ва чиғаноқларининг узгарувчанлигига сув 59 хароратининг тасири биологиясининг долзарб масалалари . 2018. .73-74. туплами Фарғона Б 4. . . .Unionidae . . 18 Жадин В И Сем фауна СССР Нов Сер Моллюски изд 1938-170 . бо АН СССР Ти быи с 5. . . . - - ; - Жадин В И Фауна рек и водохранилиши Тр ин та л Изд во , - . , 1940, 5. 3-4 991 . зоол Ин та Ан СССР Т бып С 6. . . . Жадин В И Пресноводные Моллюски вассейна Амударъи . . -1980.T.9 1- 56-78. ПР инта зоол Инт АН СССР вип С 7 . . . Иззатуллаев З О Видовам составе крупных двустворгатых . Моллосков Средней Азии Биол основи рыб Х ва Средней азии и 1978- .65-67. Казахстана фрунзи Илим С 8. . . Corbiculide Иззатуллаев З Двустворчотые маллюски семейства , , 1980 T, 59 , 8-c 1180-1186. средней азии зоол журн вып 9. . , Иззатуллаев З Екологическая группировка пресноводных , , , маллюсков средней азии маллюски Систематика екология - , 1983- .132-135. закономерности распространени Л Наука С 10. . . Иззатуллаев З И Водные Маллюски средней азии . . . , , сопределлных территория Автороф дес Докт Биол наука . , 1987.-45 . Л Наука С 11. . . - Иззатуллаев З И Водные маллюски средней азии индикатори загрязекия Водоемов и водотовов . , 1992, , 28, N-1, 85-90. гидробиол Журн Т С 12. . . Иззатуллаев З И Сувни тозалашни мухофаза қилишда . . Моллускаларни ахамйати Биол ва екол Хозирги замон .- 1995, , 150 B. муоммолари конф Тошкент в 60 13. . . . , , Иззатуллаев З И Редкие изкоареалъные исчезаюшие и . .(Corbiculidae сокрашаю ициеся в численности виды Корбикулид corbicula) 2001 , , 58-61. из Узбекистан вестник Гул Гу а С 14. . . , Иззатуллаев З И Редкие зндемичные виды фауны веспозвончных животых Узбекистана Халк илм конф Тез Тин .2016.93-95 . Тошкент б 15. . . Иззатуллаев З И Редкие и зндемичные веззубки Узбекистана (Unionidae,Colletopterum,) , 2002 N-1, - , 35-38. Вестник Гул Гу а С 16. . .Results of a study of Bivalve molusce of certral Asia Иззатуллаев З И , 2002, , Вистник житомирского педагогического университету в , 21-23. С 17. . . Иззатуллаев З И Уточи и перспектив изучения водных . . маллюсков фауны средней азии Сам ду илм Тад ахборот 2003.45-48 . жамғарма б 18. . . . . Иззатуллаев З И Боймуродов Х Т Интрадуцированные . . . , водные маллюска Узбекистана Ж Тров Биол и . , 2000 .N-4- .76-78. мидии Самарқанд а С 19. . . Иззатуллаев З Боймуродов Х Малакофауна . , каттакурганского Водохранилиша распределение ее по виотопал и хозяйственное значение Д Проблилы охраны и роиуионалъного исполъзовония вилогичиких ресурсов водоемов Узбекистана материалы республиканского Научно . . 2006-C, 60 . практического Совеицания Тошкент Чинор ЕНК В 20. . , . . Иззатуллаев З И Боймуродов Х Т Маллюски как индикаторы ,2021. .7. полв и вода Узбекистана бюллнауки и проктики Т N 4. .22- С 27.: https :// doi .// org /10.33619/2414-2948/65/02. 61 21. . , . . Иззатуллаев З И Хамзаев Р А Урта Зарафшон хавзаси булоқ ва чашмалари гидрабионтлари Узбекистонда атроф мухитни . мухофаза қилишнинг долзарб масалалари Республика илмий . .14-15 амалий конференция Материаллари Самарқанд июнъ 2013 . .149-150. йил Самарқанд СамДу Б 20.Izzatullayev Z.Xayitov E,Nomozov A.Kattaqo‘rg‘on suv ombori gidrabiyontlari faunasining hozirgi tarkibi va ayrim turlarning transchegaraviy hududlarda tarqalishi husisida .Markaziy Osiyo va qo‘shni qintaqalardagi transchegaraviy hududlar.Xamkorlik imkoniyatlari va muommolari .Xalqaro iqlimiy amaliy konferinsiya materallari (Samarqand shaxar 2022 yil 5-6 may ) Samarqand ,2022.B.150-152. 21. . . Иззатуллаев З И Фауна маллюсков водных екосистем . ; средней азии и сопребелвных территорий Тошкент lesson - press ,2019,328 C . 22. . . Иззатуллаев З И Маллюски водных екосистем средней . . ; азии Тошкент Монография Lesson press ,2018.239 c . 20. . ( ) Мартенс Е Слизняки Моллуска Путишествие в Туркестан . . - . - , 1874, -T, 4, , 6- 8 22- А П Федченко СПБ ИЗД во Император АН Вып С 834. 21. . Нуриев Х Распространение балхашского окуня в Каттакурганскем водохранилиши Бассейн реки Заравшон , - биол основы рыв х ва республик Средней азии и Казахстана 1967- , 208-209. балхаш с 22. , , , . Неймышев М В Талстикова Н В Аноданты пресных . водаемов чуйской межгороной впадины Изв Ан . .1972,N-3, C, 10-14. Кршм СССР 62 23. . . . . . .Пивуаев С Г Иззатуллаев З И Мирабдилиаев И М Запасы (Bivalvia Unionidae) . . беззубок средного течения реки Сырдарыи Проблимы охраны и рационалъного испалъзования биалогических ресурсов водоемов Узбекистана Тошкент 2001 .83-85. Чинор ЕНК С 24. . . . . Старобогатов Я И Иззатуллаев З И Двустворчатые маллюски .Unionidae , , , 1984,T-89, , 5, сем Средней азии Бюл Моип Отл Биол вып , 74-81. с 25. , . , Степанова А А Бентос Каттакурганского водохранилиша , .1961- водохранилица СССР и их рыбохозяйствснное значение Л 4, -76. Г С 26. Kobelt.N.lconographie der landund Susswasser -Mollusken Neu Folge 1899- Bd.8, 111 S. 27. . . ( Круглов Н Д Маллюски семейства прудовиков Lumnaeidae Gostropoda Pulmonata ) ( Европаы и Северной азии Особенности ) . - екология и паразитологическое значение Смоленск Гуд во 2005-507 c . 28. . Красная книга Республики Таджикистана Второе издание , . 2. на Таджикиском руском и англиском языках Том Животный . : .2017. .52-53. мир Душанбе Ганч С Узбекистан Республикасининг .2 . . Қизил китоби жилд Хайвонлар Тошкент CHinor ENK,2019.374 bet. 27. Rolle.H.Einige naue Anodonta Nachrichtsbl.Dentsh Malak, Gesland, 1897- BD, 29, -172 S. 63 28. Sladecek V, System of, Wayer gyality from the biologicol point of Wiew Arch,Hydrobiol Beir, Etgebn Limnol, 197 . 29.Pazilov A.Malakologiya T.Lesson press.232 bet. 30.Qudratov J.A.Nurota tog‘lari qorinoyoqli molluskalarining biologik xilma xilligi -Monografiya .Samarqand.SamDu nashri.2021.171 bet. 31. 2 .1Узбекистон Республикаси Қизил китоби жилди ; : . . жилд Хайвонлар Ж А Азимовнинг умумий тарихи ри . , , :T.Chinor ENK. остида Узбек русс инглиз тилларида Екологик .2019. .9-32. наширлик компанияси Б 64

KATTAQO’RG’ON SUV OMBORI IKKIPALLALI VA QORINOYOQLI MOLLYUSKALAR EKOLOGIYASI Mundarija Kirish...........................................................................................................................................2 1.bob. Ikkipallali mollyuskalarning umumiy tasnifi.............................................5 1.1. Mallyuskalar tipiga qisqacha tasnif . Ikkipallalilar va Qorinoyoqlilar Samarqand viloyatining fiziko – geografik tasnifi va unda Kattaqo’rg’on suv omborining geografik o’rni................................................................................................................................................6 1.2. Qorinoyoqli mollyuskalarning umumiy tasnifi...................................................7 1.3. Samarqand viloyating fiziko - geografik tasnifi .................................................8 1.4. Kattaqo‘rg‘on suvomborining geografik o‘rni..................................................13 2.bob. Kattaqo‘rg‘on suvombori molluskalarning o‘rganish tarixi materali va uslublari ..............................................................................................................................15 2.1. O‘rganilish tarixi............................................................................................................15 2.2. Materali. ...........................................................................................................................18 2.3. Uslublari............................................................................................................................18 3.bob. Kattaqo‘rg‘on suvombori molluskalarining ekologo - faunistik tarkibi: Ikkipallalilar va qorinoyoqlilarning suv chuqurliklari, biotoplararo va ekologik komplikslari bo‘yicha tarqalishi.............................................................20 3.1. Mollyuskalarning faunistik tarkibi........................................................................20 3.1.1. Ikkipallalilar sinifi – Bivalvia................................................................................22 3.1.2. Qorinoyoqlilar sinifi – Gastropoda....................................................................43 3.2. Mollyuskalarning suv chuqurliklari, biyotoplari aro va ekologik komplikslari bo‘yicha o’rganish......................................................................................54 3.3. Mollyuskalarning xo‘jalikdagi ahamyati: Ozuqa zanjiridagi o‘rni suvlarni tozalashdagi roli va zararini taxlil qilish...................................................55 Xulosalar ...................................................................................................................................56 1

Tavsiyalar..................................................................................................................................57 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati................................................................................57 Kirish. Mavzuning dolzarbligi. Mollyuskalar umurtqasiz organizmlarning eng katta tipidir.Ular sonining ko‘pligi jihatdan hashorotlar sinifidan so‘ng ikkinchi o‘rinda turadi Mollyuskalar ning har tomonlama urganish ham nazariy ham amaliy ahamiyatga ega ularning qattiq chig‘onoq qoldiqlari 1) Birinchidan qadimiy yer qatlamlarida ko‘p saqlanib, bizga yerning rivojlantirishi tarixidan darak beradi. 2) Ikkinchidan ko‘p organizmlar baliqlar suv osti kemiruvchilari suduralib yuruvchilar suv va suv osti qushlari uchun ozuqa manbayidir. 3) Uchunchidan ulardan ikkipallali turlari iflos suvlarni filtirlashda ishtirok etib yani biologik indikator organizmlar xisoblanadi. Bu organizmlarning soni suv osti biyosenozlariga suv tipi uning sofligi kabi ekologik muammolarga bog‘liq. 4) To‘rtinchidan ularning bir necha o‘nlab turlari nafaqat o‘simliklar zararkunandalaridir, balki og‘ir gelmintoz kasalliklarini yuqturuvchilar xamdir. Bunday omillarni malum hududda o‘rganish malyuskalarning suv biyotsenozlardagi urni yanada mukammalroq taxlil qilinishga o‘z hissasini qo‘shadi. Tadqiqotning maqsadi: Kattaqo‘rg‘on suvombori ikkipallali va qorinoyoqli malyuskalarning ekologiyasini urganishdan iborat. Tadqiqotning vazifalari : 1.Kattaqo‘rg‘on suvombori ikkipallali va qorinoyoqli malyuskalarning ekologo faunistik tarkibini aniqlash. 2

2. Biotoplararo va ekologik xususyatlarini va komponentlarini birga tarqalishini o‘rganish. 3. Mollyuskalarning xujalikdagi ahamyati: Oziqa zanjiridagi o’rni , suvlarni tozalashdagi roli va zararini taxlil qilish, xulosalar chiqarish va tavsiyalar berishdan iborat. Ishning ilmiy yangiligi: Tatqiqotlarimiz natijasida ilk bor Kattaqo‘rg‘on suvomborida tarqalgan ikkipallali va qorinoyoqli mollyuskalarning ekologo faunistik tarkibi to‘liq urganildi. Natijasida suvomborda ushbu mollyuskalarning 17 turning yashashi aniqlandi. Ular mollyuskalarning 9 turini, 5 oyla, 1 ta kenja oyla, 2 sinf va 1 kenja sinfiga, va 1 tipga taluqligi aniqlandi.Xar bir tur uchun uning tuzilshi, ekologik xususyatlari ayrim holda hayot tarzi, xujalikdagi ahamyati va tarqalishi o‘rganilgan. Barcha malyuskalar orasida 4 tur malyuskalar va 3 tur korbikulalar O‘zbekiston respublikasi qizil kitoblariga kirgizilganlari mavjud. Ularni muhofaza qilish taklif etilgan. Mollyuskalarning ekologiyasi o‘rganilib, ularning suvning malum chuqurliklarida tarqalganligi, biotoplari va ekologik gruhlari o‘rganilib tahlil qilingan. Ularning foydali va zararli xususyatlari o‘rganilgan.Katta ikkipallali malyuskalarning Xitoy tishsizlarining chig‘onoqlaridan va ayrim korbikulalardan parranda va chuchqalar fermalarida oziqa sifatida va turli bezaklar yasashda ishlatish tavsiya etilgan. Ishning sinovdan o‘tishi: Mavzu bo‘yicha 2022 yil, Markaziy Osiyo va qo‘shni mamlakatlardagi transchegaraviy xududlar.Xamkorlik imkoniyatlari va muommolari xalqaro ilmiy-amaliy konferinsiya materallari.(Samarqand shahar, 2022 yil 5-6 may ) O‘z maqolam bilan qatnashdim, 2022 yil Iyunda Ekologiya va hayot faolyati xafsizligi kafidrasida muhokamadan o‘tgan. Tatqiqot natijalarining yoritilganligi. 3

1. Izzatullayev Z., Xayitov E., Nomozov A., Kattaqo‘rg‘on suvombori gidrabiyontlari faunasining tarkibi va ayrim turlarning transchegaraviy hududlarda tarqalishi xuxusida //Markaziy osiyo va qo‘shni mamlakatlardagi transchegaraviy hududlar:xamkorlik imkoniyatlari va muommolari ilmiy - amaliy konferensiya materiallari. Samarqand :SamDu, 2022.B.150-152. 2. Izzatullayev Z.Nomozov A. Kattaqo‘rg‘on suvombori malyuskalarining suv chuqurliklari. Biyotoplararo va ekologik komplikslari (Bosmaga tayyorlangan). Bitiruv malakaviy ishining tuzilishi va xatmi. Ish shu betdan iborat bo‘lib Kirish, 3 bob, 8 bo‘lim, xulosa va tavsiyalar, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat . Bitiruv malakaviy ishi matnida........... jadval....rasmlar, mavjud. 3 .Kattaqo‘rg‘on suvombori malyuskalarining ekologik faunistik tarkibi:ikkipallalilar va qorinoyoqlilar suv chuqurliklari, biyotoplararo va ekologik komplikslari bo‘yicha tarqalishi. 1. bob. Ikkipallali mollyuskalarning umumiy tasnifi. 4

Ikkipallalilar pilastikjabiralilar (Bivalvia lamel-libranchiat)mollyuskalar tipining sinifi.Tanasining uzunligi bir necha mm dan 1, 5 m gacha, vazni 30 kg, bazan 200 kg gacha borishi mumkin(tridakna),bilatreial simmitiriyali, yon tomonidan yassilangan gavda va oyoqlardan iborat. Boshi bo‘lmaydi. Ko‘pchiligining oyog‘i bitta, ponasimon tuban tuzilgan turlarida yassi, harakatsiz yopishib yashaydigan turlarning oyog‘i reduksiyaga uchragan (midiyalar drissenalar )yoki yuqolib ketgan (ustiritsalar) ko‘pchiliklarini ikkipallali oyog‘idagi bissus bezlari ishlab chiqaradigan bissus iplari yordamida substradga mahkam yopishib olib yashaydi.Tanasi mantiya bilan qoplangan. Chig‘anog‘i tanasini yon tomonidan ikkita yopib turuvchi palladan iborat. Chig‘anog‘ining ichki tomoni ko‘pincha sadaf bilan qoplangan. Pallalar chetida chig‘anoqni yopuvchi qulf (tish) hosil qiladigan o‘simtasi bo‘ladi. Chig‘anoq pallalarining oldingi va kiyingi ichki yuzasida yopuvchi muskullar bor. Ayrim ikkipallalilar marvariddorlar, midiyalar, mantiyasiga tushgan yot zarralar qumni sadaf bilan o‘rab olib marvarid hosil qiladi.Jigari 3 bo‘lakdan iborat. Jabiralari ko‘pchiligida plastinkaga o‘xshash sinfning ikkinchi nomi ana shundan kelib chiqqan. Nerv sistemasi 3 juft gangiliydan iborat.Sezgi organlari kuchsiz rivojlangan. Qon aylanish sistemasi ochiq; ayirish sestimasi uzun tasmasimon buyrakdan iborat.Ko‘pchilik ikkipallalilar ayrim jinsli; ayrim turlarida jinsiy dimorfizm yaxshi rivojlangan. Urug‘lanishi tashqi, lichinkasi erkin suzib yuradigan viligir yoki gloxidiy. Ayrim turlari tuxumlari va lichinkalarini jabiralarida olib yuradi. 20000 ga yaqin turi bor, asosan dengizlarda tarqalgan. Chuchuk suvlarda sadafdorlar, marvariddorlar va baqachanoqlar tarqalgan. Suv tubida yashaydi. Suvni filtirlovchi ditritofaglar va boshqalari bazi turlar yirtqich. Baliqlar va boshqa dengiz hayvonlariga ozuqa bo‘ladi. Ayrim turlari tosh va yog‘ochni teshish xususiyatiga ega. Bir qancha turlari kemalar korpusi va gidrotixnik inshoatlarga katta ziyon keltiradi.Go‘shti uchun ovlanadi (midiyalar ustiritsalar).Ayrim turlari marvariddorlar marvarid olish va go‘shti uchun boqiladi.Bazi ikkipallalilar suv 5

O'xshashlar

Ikkipallali mollyuskalarning umumiy tasnifi. Kattaqo‘rg‘on suvombori molluskalarning o‘rganish tarixi materali va uslublari
ZARAFSHON DARYOSI QUYI OQIMI IKKI PALLALI (BIVALVIA UNIONIDAE, CORBICULIDAE) MOLLYUSKALARI FAUNASI VA EKOLOGIYASI
Samarqand viloyati suvlarini makrofaunalar yordamida
Kattaqo’rg’on tumanida madaniy hayot
Samarqand viloyati sharoitida trematadoz kasalliklari qo‘zg‘atuvchilarining bioekologiyasi