Samarqand viloyati suvlarini makrofaunalar yordamida
![Samarqand viloyati suvlari ni makrofaunalar yordamida
bioindikatsiyalash
MUNDARIJA
Kir i sh ……………………………………………………………………….. 3
1. Adabiyotlar sharhi …………………………………………………………... 5
1.1. Samarqand viloyati suvlari o’rganish tarixi……………………………. 5
2. Tadqiqot sharoiti, materiali va uslublari……………………………………. 7
2.1. Tadqiqot sharoiti…………………………………………………………….
7
2.2. Tadqiqot o’bekti……………………………………………………………. 19
2.3. Tadqiqot uslublari ……………………………………………….................. 19
3. Tadqiqot natijalari. ........................................................................................ 21
3.1. Samarqand viloyati suvlari ni makrofaunalar yordamida bioindikatsiyalash... 21
3.1.1. Suv organizmlari va ularning ahamiyati……………………………………..
27
3.1.2. S uv mu h iti minerallanish darajasining bioindikator ikkipallali
mollyuskalarga tarqalishi va ekologik guruhlariga ta’siri. 29
3.1.3. Katta q urg‘on suv ombori suvining minerallanish darajasi va uning
gidr o biontlar tarqalishiga ta’siri… ………………………………………….. 37
3.2. Oqdaryo suv ombori suvining minerallanish darajasi va uning gidrabiontlar
tarqalishiga ta’siri. 40
3.2.1. Tusinsoy suv ombori suvining minerallanish darajasi va uning
gidrabiontlar tarqalishiga ta’siri……………………………………………... 42
3.2.2. Ikki pallali mollyuskalarning ekologik guruhlarining xosil bo‘lishi ……….. 46
3.2.3. Suv omborlarda tarqalgan bioindikator organizmlarni muhofaza qilish
chora-tadbirlari… ……………………………………………………………. 52
Xulosalar…………………………………………………………………………… 58
Tavsiyalar …………………………………………………………………........... 60
Foydalangan adabiyotlar………………………………………………………….. 61
1](/data/documents/4bd7465e-e548-4471-a526-0855f8bb798a/page_1.png)
![Kirish
Mavzuning dolzarbligi. Daryolarda va suv omborlarida keyingi yillar
mobaynida gidrobiontlarni o‘rganishga ahamiyat berilib, bir qator tadbirlar amalga
oshirilmoqda.. Baliqlar sun’iy yo‘l bilan urchitilmoqda, suv havzalarini toza saqlash,
baliqlarni ko‘paytirib, ulardan oqilona foydalanish uchun kurash olib borilmoqda. S hu
jihatdan Samarqand viloyati suvlari ni makrofaunalar yordamida bioindikatsiyalash
dolzarb muammolardan hisoblanadi.
Mantaqaviy faunani o‘rganish nazariy va amaliy masalalarni kompleks
echishda muhim shart-sharoitlar yaratadi. Shu nuqtai nazardan Samarqand viloyati
suvlari makrofaunasi har tomonlama o‘rganish muhim ahamiyatga ega.
Samarqand viloyati tabiiy sharoitining xilma-xilligi ko‘plab noyob, endemik va
relikt hayvonlarnig tarqalishiga sharoit yaratgan. Bu erda alohida turlarning
murakkab tarqalishi bilan birgalikda butun bir faunistik komplekslar, bir turning
turli xil populyasiyalari ekologiyasidagi mavjud farqlar ham namayon bo‘ladi. SHu
sababli Samarqand viloyati suvlari faunasini, turlarining xilma-xilligini, ma’lum
biosenozlardagi muhim bioekologik xususiyatlarni va turlarini tarqalish
qonuniyatlarini o‘rganish ham nazariy ham amaliy jihatidan dolzarbdir [1,8].
Tadqiqot maqsadi. Samarqand viloyati suvlari makrofaunasi har
tomonlama o‘rganish va ularni muhofaza qilishdan iborat.
Tadqiqot vazifalari:
1.Suv mu h iti minerallanish darajasining gidr o biontlar tarqalishi va ekologik
guruhlariga ta’sirini o‘rganish.
2. Kattakurg‘on va Oqdaryo suv omborlari suvining minerallanish darajasi va
uning bioindikator ikkipallali mollyuskalar turlarining tarqalishiga ta’sirini
o‘rganish.
3. Tusinsoy va Qoratepa suv ombori suvining minerallanish darajasi va uning
gidrabiontlar tarqalishiga ta’sirini o‘rganish.
4. Shurko‘l suv ombori suvining minerallanish darajasi va uning gidrabiontlar
tarqalishiga ta’sirini taxlil qilish.
2](/data/documents/4bd7465e-e548-4471-a526-0855f8bb798a/page_2.png)
![5 . Suv omborlarda makrofauna bioxilma-xilligini saqlash chora tadbirlarini
o‘rganish.
Tadqiqot nazariy va amaliy ahamiyati. Ishda ilk bor Samarqand viloyati
suvlari ni makrofaunalar yordamida bioindikatsiyalash, Samarqand viloyati
suvlarida tarqalgan gidrobiont organizmlar ekologik guruhlari xosil bo‘lishiga
suvning minerallanish darajasining ta’siri tahlil qilindi.
Ishning amaliy ahamiyati. Ish materiallaridan gidrobiont organizmlar
ekologiyasini o’rganishda foydalanish mumkin. Olib borilgan tadqiqotlar natijalari
O’zbekiston faunasi gidrobiontlar bioekologiyasiga doir ma’lumotlarni to’ldirish
imkonini beradi. Shuningdek, ishning materiallaridan Oliy o’quv yurtlari va
maktablarda zoologiya va ekologiya fanlarini o’qitish amaliyotida foydalanish
mumkin.
Ishning tarkibi va hajmi. Malakaviy bitiruv ish kirish, 3 ta bobdan tashkil
topgan, xulosa, tavsiyalardan iborat bo’lib, unga 4 jadval, 1 xarita va rasmlar
kiritilgan. Ish 60 bet kompyuterda terilgan matndan iborat. Foydalangan
adabiyotlar ro’yxatini o’z ichiga oladi.
3](/data/documents/4bd7465e-e548-4471-a526-0855f8bb798a/page_3.png)
![1. Adabiyotlar sharhi
1.1. Samarqand viloyati suvlari o’rganish tarixi.
Ushbu o‘lka makrofaunasini o‘rganish tarixini bayon etishdan oldin, umuman
O‘rta Osiyo hayvonot olamini o‘rganish tarixiga to‘xtalib o‘tamiz. O‘rta Osiyoning
faunasi bilan tanishish bu o‘lkaning boshqa davlatlar bilan savdo va turli
aloqalarining rivojlanish davridan boshlanadi.
Dastavval bu diyorning faunasi haqida ushbu zaminga kelib turgan sayyohlar,
savdogarlar ma’lumotlar berishgan. II asrdan milodning XVI asrigacha “Buyuk
Ipak yo‘li” asosiy savdo yo‘li hisoblangan. Bu davrda O‘rta Osiyo, O‘zbekiston
tabiati hayvonot olami Xitoy, Arab va O‘rta Osiyo olimlari tomonidan o‘rganildi.
XII-XIV asrda shoir va davlat arbobi Bobur o‘zining “Boburnoma” asarida bu
yerning o‘simlik va hayvonot dunyosi haqida qimmatli ma’lumotlarni berib o‘tgan.
Akademik M.N.Narziqulovning (1974) ma’lumotlariga ko‘ra, O‘rta Osiyo,
O‘zbekistonning tabiati, faunasini Rossiya olimlaridan P.P.Semyonov-
Tyanshanskiy (1856-1871), N.A.Seversov (1864-1878), A.P.Fedchenko (1868-
1871), L.S.Berg(1940-1949) va boshqalar o‘rgandi. Ular umurtqali hayvonlarni
yig‘ish va o‘rganishdan tashqari, umurtqasizlar, jumladan mollyuskalarni ham
yig‘ishgan [3,4].
O‘rta Osiyo makrofaunasini va ularning bioindikatsiya qilishdagi o‘rganishga
asos bo‘lib bu erga 1868-1871 yillarda sayohat uyushtirgan A.P.Fedchenkoning
ishlari hisoblanadi. Ammo, bioindikator gidrobiont organizmlarni o‘rganuvchi
mutaxassislarning yo‘qligi chor Rossiyasida ularni o‘rganish va sistemalashtirish
imkoniyati mavjud emas edi. Yig‘ilgan materiallar chet el olimlariga (asosan,
Germaniyaga) o‘rganish uchun yuborildi va bioindikator organizmlar E.Martens
(Martens, 1874) va Z.Klessin (Clessin, 1886)lar aniqlashgan. E.Martensning
(1882) Markaziy Osiyo mollyuskalari haqidagi ilmiy ishida O‘rta Osiyo
mollyuskalaridan 4 turning qisqacha tavsifi va o‘lchamlari bayon qilinadi. Ular
N.M.Prjevalskiy, G.N.Potanin, A.Regel va F.Stolichkalarning tergan materiallari
ma’lumotlari asosida tuzilgan. Ushbu mollyuskalarning tavsiflari va tarqalishi
4](/data/documents/4bd7465e-e548-4471-a526-0855f8bb798a/page_4.png)
![to‘g‘risidagi ma’lumotlar E.Klessin(1886)ning tadqiqotlariga ham kiritilgan. Uning
(1896, 1907) yillardagi tadqiqotlari Issiqko‘l mollyuskalariga bag‘ishlangan.
O‘tgan asrning mashhur gidrobiolog olimlari: V.Kobelt, (Kobelt 1896, 1899,
1913), N.Rolle, (Rolle, 1897), N.Dryue, (Drouet, 1899) O‘rta Osiyo suv
havzalaridan bioindikator turlar Kob., A.retteri Drouet, A.bactriana Rolle turlarini
ta’riflaganlar. Ammo YA.I.Starobogatov va Z.Izzatullaev (1984) bu urug‘ga
mansub O‘rta Osiyo va qisman Evropa vakillari chig‘anoqlarining morfologiyasini
o‘rganib ushbu urug‘ning tipik vakillaridan farq qilishini aniqladilar va ularni
Colletopterum Bourguginat urug‘iga kiritishdi[2].
O‘rta Osiyo va O‘zbekiston gidrobiont organizmlarini o‘rganishda
V.I.Jadinning “Presnovodnыe mollyuski ” (1933) va “Semeystvo Unionidae faunы
MDX” (1938) monografiyalari katta o‘rin tutadi. Ularda O‘rta Osiyo suv
havzalarida tarqalgan mollyuskalarning turlar tarkibi bayon qilingan.
P.P.Arxangelskiy (1933) O‘zbekistonning gidrobiont bioindikatorlarini ta’riflab
berdi, biroq unda gidrobiont bioindikatorlarini lotincha nomlari keltirilmagan.
Z.I.Izzatullaev (1987) O‘rta Osiyo suv mollyuskalarini, gidrobiontlari va
bioindikatorlarini har tomonlama o‘rganish davrida Zarafshon vodiysi quyi
oqimidan 1976 yilda tergan hamda Rossiya FA Zoologiya institutining (Sankt-
Peterburg shahrida) kolleksion fondida saqlanayotgan materiallarni o‘rganish
natijasida ikki pallali mollyuskalarning bir necha yangi turlarini fanga kiritdi
(Izzatullaev, 1978, 1980, 1985, 1995; Starobogatov, Izzatullaev, 1984). SHunday
qilib O‘rta Osiyo mollyuskalarini tarixini o‘rganish shuni ko‘rsatdiki, bizning
tadqiqotlarimizgacha O‘zbekiton daryolari sohilidan mollyuskalarning 12 turi va 2
kenja turi ma’lum edi [12].
SHunday qilib, adabiyotlarni o‘rganish va bizning tadqiqotlarimiz natijasida
Samarqand viloyati suv tiplarida bioindikator ikki pallali mollyuskalarning 19 turi
va 2 kenja turining yashashi aniqlandi, ular 4 oila va 6 urug‘ga taalluqli.
O‘zbekiston daryolari sohili bioindikator ikki pallali – mollyuskalarining
ekologik guruhlari: krenofil – chashma buloqlarida, pelolimnofillar – suv osti
5](/data/documents/4bd7465e-e548-4471-a526-0855f8bb798a/page_5.png)
![balchiqlarida, peloreofillar – oqar suvlar loylarida, reofillar – oqar suvlarda
yashashini o‘rgandik [17].
2.TADQIQOT SHAROITI, OB’EKTI VA USLUBLARI
2.1. Tadqiqot sharoitlari.
O‘zbekiston ichki suvlariga daryolar, ko‘llar, y er osti suvlari, muzliklardagi
suvlar, suv omborlari, kanal va ariqlardagi suvlar kiradi. Ichki suvlar faqat
jumhuriyat iqlim xususiyatlariga emas, balki uning tabiatning boshqa unsurlariga
xususan relefiga ham bog‘liqdir. Relf ichki suvlarga shu jumladan oqim hosil
bo‘lish jarayoniga bevosita hamda tabiiy-geografik omillar, ayniqsa iqlimiy
omillar orqali bilvosita ta’sir etadi. CHunki tog‘ yonbag‘irlarining ko‘pincha tik
bo‘lganligi tufayli yoqqan yomg‘ir, erigan qor va muz suvlari tezda pastga oqib
tushib, soy va daryolarni hosil qiladi. Buning ustiga tog‘larda mutlaq
balandlikning ortib borishi tufayli yog‘in ko‘proq tushadi, haroratning pastligi
oqibatida qalin qor qoplami hosil bo‘ladi, muzliklarni to‘yintirib turadi. Qor va
muz suvlarining hosil bo‘lishiga daryolarni to‘yintirib turishiga qulay sharoit
yaratadi.
Respublikamiz yer maydonining 71% ni ishg‘ol qilgan tekislik qismida
tog‘larda vujudga kelgan suvlar bug‘lanish (ekin dalalaridan, sug‘orish
shoxobchalaridan, tuproq yuzasidan va o‘smliklar orqali) va shimilish natijasida
sarflanib ketadi. Chunki tekislik qismida yog‘in juda kam aksincha bulutsiz
jazirama issiq kunlarning uzoq davom etishi tufayli mumkin bo‘lgan
bug‘lanishning ko‘pligi oqibatida daryolar juda kam er osti suvlari nisbatan chuqur
joylashib, sho‘rtang. Ana shu sabablarga ko‘ra jumhuriyatimiz tekislik qismida
tranzit daryolarni hisobga olmaganda doimiy oqimga ega bo‘lgan daryolari yo‘q
hisobi [7,8].
Respublikamiz ichki suvlari landshaft unsuri sifatida o‘z navbatida
tabiatning boshqa unsurlariga ta’sir etadi va ular bilan uzviy aloqada rivojlanadi.
Ichki suvlar jumhuriyat er yuzasi relefini o‘zgartiradi, tuproq hosil bo‘lishida,
6](/data/documents/4bd7465e-e548-4471-a526-0855f8bb798a/page_6.png)
![o‘simliklarning rivojlanishida ishtirok etadi. Ichki suvlar jumhuriyat xalq xo‘jaligi
va maishiy turmushida muhim ahamiyatga ega.
Respublikamiz ichki suvlari xususan daryo oqimining o‘zgarishida
kishilarning xo‘jalik faoliyati ham muhim omillardan biriga aylanib qoldi. CHunki
O‘zbekistonning tekislik qismida unumdor, lekin qurg‘oqchil erlarning mavjudligi
ularni sug‘orishni taqozo etadi. Buning uchun esa daryolardan ko‘plab sug‘orishga
suv olinadi, oqibatda ularning oqimiga ta’sir etib ba’zilari ma’lum havzaga etib
bormasdan tog‘dan tekislikka chiqqach suvi juda kamayib qurub qoladi.
SHuningdek, kishilar erlarni sug‘orish uchun sersuvli daryo havzasidan kanallar
qurib kamsuvli daryo havzasiga uning bir qismi suvini burib yuborib, daryolarning
suv oqimini qayta o‘zgartiradi. Bunga Zarafshon suvining bir qismi eski Tuyatortar
kanali orqali Sangzor daryosiga, Amu-Buxoro magistral kanali orqali Amudaryo
suvining bir qismini Quyi Zarafshonga burib yuborilganligi yaqqol misoldir[1 9].
Shunday qilib, yuqorida keltirilgan ma’lumotlardan ko‘rinib turibdiki,
O‘zbekistonning tog‘li qismi bilan tekislik qismining gidrolik xususiyati bir-biriga
butunlay qarama-qarshidir. CHunki uning tog‘li qismida namlik to‘planib, uning
bir qismi bug‘lansa, bir qismi oqar suvlarni, yana bir qismi shimilib, er osti
suvlarini hosil qiladi, tog‘larda ularning ko‘p qismi tabiiy drenajga ega
bo‘lganligidan daryo tarmoqlariga qayta kelib qo‘shilsa, qolgan qismi tekislikdagi
er osti suvini to‘yitirib turadi. Tog‘dan bo‘shlanadigan daryolar, tekislik qismiga
chiqqach ularning suvi ko‘plab bug‘lanadi, shimiladi, sug‘orishga sarflanib,
ko‘pchilik daryolar suvi ozayib, ma’lum havzaga etmasdan cho‘llar ichida yo‘q
bo‘lib ketadi.
So‘ngi yillarda kishilarning xo‘jalik faoliyati jumhuriyatimiz daryo oqimiga
emas, balki qo‘larning joylashishiga, yer osti suv sathining o‘zgarib turishiga ham
ta’sir etmoqda. Sug‘oriladigan mintaqada va unga yaqin bo‘lgan joylarda ekin
dalalarini sug‘orish davrida yoki tuproq sho‘rini yuvish vaqtida er osti suvining
tabiiy drenaji sekin bo‘ladigan joylarda uning sathi ko‘tarilib, tuproqning qayta
7](/data/documents/4bd7465e-e548-4471-a526-0855f8bb798a/page_7.png)
![sho‘rlanishiga olib kelmoqda. Bunday joylarga quyi Amudaryo, quyi Zarafshon,
Mirzacho‘l, Qarshi cho‘lini misol qilib keltirish mumkin.
O‘sha yer osti suvining tabiy siljishi sekin bo‘lgan, qayta sho‘rlashgan
joylarda zovur - drenajlar qurib, er osti suvini sug‘oriladigan mintaqadan
tashqariga chiqarib tashlash oqibatida esa bir qancha sho‘r ko‘llar vujudga
kelmoqda. Bularga jumhuriyatimizdagi Aydor, Tuzkan, Arnasoy, Sudoche,
Sariqamish, Ulug‘sho‘rko‘l, Oqko‘l va boshqalar yaqqol misoldir.
Shunday qilib, so‘nggi yillarda Respublikamiz ichki suvlarining gidrolik
xususiyatlaridagi o‘zgarishlar kishilarning xo‘jalik faoliyatiga ham sezilarli
darajada ta’sir etmoqdaki, ularni hisobga olmaslik mumkin emas.
Geografik o‘rni. Samarqand viloyati Zarafshon vodiysining o‘rta qismini
o‘z ichiga oladi. SHarqdan Tojikiston Respublikasi xududi bilan chegaradosh,
shimoldan Turkiston tizmasining g‘arbiy qismi xisoblangan Chumqar tog‘i,
G‘o‘bdin, Nurota, Oqtog‘ va Qoratog‘ bilan, janubdan Chaqalikalon, Qoratepa,
Zirabuloq, Ziyovuddin tog‘lari bilan, janub va janubi-g‘arbdan Sandiqli qumli
cho‘li bilan, shimoli-g‘arbdan esa Qizilqum bilan o‘ralgan[10].
Bu o‘lkaga mamuriy jixatdan Navoiy va Buxoro viloyatlari kiradi,
shimoldan Jizzax, janubdan Qashqadaryo viloyatlari bilan chegaradosh.
Zarafshon vodiysi o‘zining yer usti tuzilishiga ko‘ra sharqiy qismi
Samarqand botig‘idan, shimoliy hamda janubiy qismlari tog‘ va qirlardan iborat.
G‘arbiy qismi esa kengayib, atrofi qumli cho‘llar bilan o‘ralgan tekisliklardan,
xususan Buxoro va Qorako‘l vohalaridan iborat. Zarafshon vodiysi
O‘zbekistonning eng qadimiy obikor dexqonchilik va madaniyati nixoyatda
rivojlangan o‘lkalardan biri bo‘lib, bu erdan mashxur qadimiy «Ipak yo‘li» o‘tgan.
Er yuzasi, geologik tuzilishi va foydali qazilmalari.
Zarafshon tabiiy - geografik o‘lkasining er usti tuzilishi bir xil emas. U
sharqdan g‘arbga tomon pasayib borsa, Zarafshon vodiysidan shimol hamda
janubga tomon balandlashib, tog‘larga tutashib ketadi.
8](/data/documents/4bd7465e-e548-4471-a526-0855f8bb798a/page_8.png)
![O‘lka er yuzasi jihatidan uch qismga - Zarafshon vodiysiga, Turkiston-
Nurota-Oqtog‘ va Zarafshon-Ziyovuddin tog‘lariga bo‘linadi.
Zarafshon vodiysi markaziy tektonik botiqdan iborat. O‘zbekiston hududida
Zarafshon vodiysi goh kengayadi, goh torayadi. Kengaygan qismida Samarqand,
Buxoro va Qorako‘l vohalari, toraygan qismida Xazar va Qorako‘l yo‘liga
joylashgan.
Samarqand vohasi shu nom bilan ataluvchi botiqda joylashgan. Samarqand
botig‘ining eng keng eri 70-80 km, uzunligi 2320 km. okean sathidan balandligi
350-905 m.
Samarqand botig‘i sharqdan g‘arbga qarab pasaysa, markaziy qismi
(Zarafshon daryosi o‘zanidan) xar ikki tomonga balandlashadi. CHunki bu qismida
Zarafshon daryosining 4-5 ta ko‘hna qayirlari joylashgan. Bu qayirlarning usti
tekislanib, ekin dalalariga aylantirilgan. O‘zlashtirilmagan va lyoss yotqiziqlari
qalin bo‘lgan erlarda ko‘plab jarlar vujudga kelgan.
Zarafshon vodiysi g‘arbda kengayib, Buxoro vohasini hosil qiladi. Vohaning
shimolini Qizilqum o‘rab olgan. Vohaning janubi-sharqida joylashgan Qorako‘l
platosi uni Qorako‘l vohasidan ajratib turadi. Bu erda voha torayib, Qorako‘l
yo‘lagini hosil qiladi. Buxoro vohasining uzunligi 102 km. kengligi 50-70 km li
tekislik er yuzasini ko‘ploab ariq va zovurlar, Zarafshon daryosining eski o‘zanlari
o‘yib yuborgan [42].
Vodiy Qorako‘l yo‘lagidan janubi-sharqqa tomon kengayib Qorako‘l
vohasini hosil qiladi. Vohani janub va g‘arbdan Sandiqli qumi o‘rab olgan. Buxoro
va Qorako‘l vohalarining er yuzasi tekis ejkanligidan er osti suvlarining siljisi juda
past. SHu sababli nisbatan past joylarda grunt suvlari er betiga chiqib qolgan
joylarda sho‘rhokda kichik-kichik bo‘lgan sho‘r
ko‘llar bor. Qumli erlarga yulg‘un, saksovul kabi o‘simliklar ekilib, qum ko‘chishi
to‘xtatilgan.
Zarfshon vodiysi tektonik botiqda joylashgan bo‘lib, usti asosan yosh
paleogon va neogen cho‘qindi yotqiziqlardan tarkib topgan. Bu yotqiziqlar ustini
9](/data/documents/4bd7465e-e548-4471-a526-0855f8bb798a/page_9.png)
![Zarafshon va uning irmoqlari olib kelgan yotqiziqlar qoplab olgan. SHu sababli
lyoss, qum, shag‘al, konglometrlar ko‘p tarqalgan. Vodiyda neogen davrgacha
dengiz bo‘lgan. Neogen davridagi tektonik harakatlar tasirida Zarafshon vodiysi
quruqlikka aylangan. So‘ngra Zarafshon o‘z o‘zanini cho‘qurlashtirib, qator
qayirlar hosil qilgan[11].
Zarafshon vodiysining shimolidagi tog‘lar ichida eng balandi Oqtog‘ bo‘lib,
balandligi 2005 m ga etadi. Bu tog‘ning shimolida esa Nurota Quyitosh botig‘i
joylashgan. Bu botig‘ning o‘rtacha balandligi 500-560 m bo‘lib, uning shimolida
Nurota tizmasi joylashgan.nurota tizmasining o‘rtacha balandligi 1500 m. Eng
baland Xayotboshi (Zargar) cho‘qqisi 2165 m. Nurota tizmasi sharqda Sangzor
daryo vodiysi (Ilono‘tdi darvozasi) orqali Molguzar tog‘idan ajralib turadi.
Zarafshon vodiysining janubidagi tog‘lar bir-biridan Taxtaqoracha dovoni,
Jom, Qarnob botiqlari orqali ajralib turadi.
Zarafshon vodiysini o‘rab olgan tog‘lar esa gersin tog‘ burmalari bosqichida
quruqlikka aylanib, yarimorol ko‘rinishida Tetis dengizidan chiqib turgan. So‘ngra
uzoq vaqt davomida tashqi kuchlar tasirida emirilib, pasayib qolgan. Ular asosan
paleozoy erasining oxaktoshlari, slanets, granit, gneys kabi jinslaridan, orasidagi
botiqlar esa mezozoy va kaynazoy eralarining yumshoq lyossimon yotqiziqlaridan
tarkib topgan. Bu tog‘lardagi oxaktoshlar tarqalgan joylarda relef shakllari,
jumladan g‘orlar ko‘plab uchraydi.
Zarafshon tabiiy-geografik o‘lkasida qizilma boyliklari ko‘p va xilma-xil.
Nurota tizmasidagi nodir va noyob metallar, volfram konlari, G‘o‘bdin tog‘idagi
Marjonbuloq oltin koni, Oqtog‘ va Omonqo‘tondagi marmar konlari, binokorlik
materiallari konlari mavjud. G‘azg‘on marmari (Oqtog‘da) dunyoga mashxur
bo‘lib, turli rangda go‘zal toblanadi. G‘azg‘on marmari Maskov, Sankt-Peterburg,
Toshkent metrolarining bekatlari, hashamatli binolar, jumladan Xalqlar do‘stligi
saroyi, Alisher Navoiy nomidagi Katta akademik opera va balet teatri, Toshkent
Davlat universitetining binolari va boshqalarni bezatishda ishlatilgan.
Samarqanddagi tarixiy obidalarni bezashda ham G‘azg‘on marmaridan keng
foydalanilgan.
10](/data/documents/4bd7465e-e548-4471-a526-0855f8bb798a/page_10.png)
![Zarafshon tabiiy-geografik o‘lkasining muhim tabiiy boyliklaridan biri er
osti suvlaridir. O‘lkaning juda ko‘p joylaridan chuchuk er osti suvlari topilgan
bo‘lib, ular shahar va qishloqlarni chuchuk suv bilan taminlanmoqda.
Iqlimi va suvlari. Samarqand viloyati tabiiy - geografik o‘lkasining iqlimi
uning hamma qismi bir xil emas. O‘lka iqlimini hosil qiluvchi omillar (Quyosh
radiatsiyasi, havo massalari harakati, er usti tuzilishi va xokazo) tasirida iqlim
unsurlari, xususan harorat bilan yog‘inlar miqdori g‘arbdan sharqqa va tog‘
yonbag‘rilari bo‘yolab pastdan yuqori tomon o‘zgarib boradi.
Samarqand viloyati tabiiy-geografik jihatdan subtropik kengliklarda
joylashgan bo‘lib, quyosh uzoq vaqt isitib turadi. SHu sababli quyoshning yalpi
radiatsiyasi bir kv sm yuzaga bir yilda 150 katta kaloriyani tashkil qiladi. Buning
ustiga bulutsiz kunlar ko‘p bo‘lib, quyosh yiliga 3000 soatgacha yoritib turadi.
Vaholanki, bu ko‘rsatkich Rimda 2500, Moskvada 1500 soatni tashkil etadi. SHu
sababli yoz Zarafshon vodiysida jazirama issq va quruq keladi, qish esa nisbatan
iliq. Bu ko‘rsatkichlar vodiyni o‘rab turgan tog‘larda qisman o‘zgarib, yoz bir oz
salqin, qish esa sovuqroq bo‘lib, yog‘in miqdori ortadi [43].
Zarafshon vodiysining shimoli-sharqiy qismi tog‘lar bilan o‘ralganligi
sababli shimoldan, shimoli-sharqdan kirib keladigan salqin havo massalari
nisbatan kam tasir etadi. Aksincha, vodiyning g‘arbiy qismi ochiq bo‘lganligidan
shimoli-sharqdan esuvchi sovuq shamollar bemalol etib keladi. SHu sababli
vodiyning g‘arbiy qismi sharqiga qaraganda qishi sovuqroq bo‘ladi. Agar
vodiyning sharqida yanvarning o‘rtachak harorati 0-2 0
S bo‘lsa, g‘arbida
yanvarning o‘rtacha harorati 1 0
-5 0
ni tashkil etadi. Aksincha yozda vodiyning
g‘arbiy qismi issiq bo‘lab, iyulning o‘rtacha harorati SHofirkonda +29,1 0
S bo‘lsa,
sharqida Samarqandda esa +25,9 0
S dir. Vodiyning o‘rab turgan tog‘larda qish
nisbatan sovuq, yoz salqin bo‘ladi. SHu sababli tog‘larning 1300-1400 m
balandlikdagi qismida yanvarning o‘rtacha harorati -2,5-3 0
S, iyulniki 23-24 0
S
bo‘ladi.
Bazi yillari Arktika havo massalari kirib kelganda havo sovub, eng past
harorat o‘lkaning g‘arbida -35 0
S, sharqida -26 0
S, tog‘larda esa 35 0
S gacha
11](/data/documents/4bd7465e-e548-4471-a526-0855f8bb798a/page_11.png)
![pasayadi. YOzda eng baland harorat g‘arbida 45 0
S, sharqida 40 0
S, tog‘larda esa
26 0
S gacha etadi. Sovuq bo‘lmaydigan kunlar soni ham o‘lkanipng hamma qismida
bir xil emas. Vodiyning g‘arbida bir yilda 212-213 kun, sharqida 215 kun,
tog‘larda 190-203 kun sovuq bo‘lmaydi [15].
Zarafshon tabiiy-geografik o‘lkasida yog‘inlar hudud bo‘yicha notekis
taqsimlangan. O‘lkaning g‘arbida yiliga 114-1787 mm, sharqida 300-350 mm,
atrofidagi tog‘larda (Omonqo‘tonda) 881 mm gacha yog‘in tushadi. Eng ko‘p
yog‘in bahorda, eng kami yozda yog‘adi. YOzning uch oyida (iyun-avgust)
vodiyning g‘arbida 1-2 mm, sharqida 10-14 mm, tog‘larida 23-25 mm yog‘in
tushadi.
Zarafshon tabiiy-geografik o‘lkasining yoz uzoq vaqt davom etib, havo
ochiq, bulutsiz, jazirama issiq, mumukin bo‘lgan bug‘lanish yog‘inga nisbatan bir
necha o‘n baravar ko‘pdir. Natijada tuproqdan nam qochib, sho‘rlanib, o‘simliklar
qovjirab qurib qoladi. Faqat vodiyni o‘rab olgan tog‘larda bazan yog‘in yog‘ishi
mumkin.
Baxorda o‘lkada sernam bo‘lib, yillik yog‘inning 43-50% i tushadi. CHunki
bu davrda g‘arbiy havo massalari ko‘proq kirib keladi. Bahorda tog‘li va tog‘ oldi
qismlarida bahorda jala quyib, sel keladi. Bahorda xususan Omonqo‘tonda bir kun
167 mm, vodiyning sharqida may oyida bir kunda (Kattaqurg‘onda) 88 mm,
g‘arbida (Kogonda)37 mm yog‘in yoqqanligi qayd qilingan.
Kuzda havo yozdagidik issiq bo‘lib, o‘lkaning g‘arbida 14,2º-21,6º, sharqida
13,1º-19,3ºS, atrofida bo‘ladi. Lekin kuzning og‘irlariga borib, g‘avo sovib,
yog‘ingarchilak boshlanadi.
O‘lkaning g‘arbiy qismida qish shu geografik kenglikda joylashgan
Qizilqumga nisbatan iliqroq, chunki sovuq havo massalari qishda vodiyning
sharqiy qismida kam etib keladi. Qishda yog‘in kuzdagiga nisbatan ko‘p tushadi.
SHu sababli yillik yog‘in miqdorining 35-40% i qish oyiga to‘g‘ri keladi. Qishda
yog‘in ko‘proq qor tarzida yog‘adi. Lekin qor qoplamining qalinligi o‘lkamizda
birday emas. Vodiyning g‘arbiy qismida qorning qalinligi 6-7 sm bo‘lib, 7
12](/data/documents/4bd7465e-e548-4471-a526-0855f8bb798a/page_12.png)
![kungacha erimay tursa, sharqiy qismida 8-13 sm ga etib, 15-20 kun erimay turadi,
tog‘li qismida esa 25-30 sm gacha etib, bir oygacha erimay turadi.
Zarafshon tabiiy geografik o‘lkasida kuzgi birinchi sovuq tushishi o‘rtacha,
hudud g‘arbida 22-25 oktyabrga, sharqida 28 oktyabrga, tog‘li qismida esa 30
sentyabrga to‘g‘ri keladi. Bu esa bazan sabzavot ekinlar hosiliga, paxta terimiga
zarar etkazadi.
Suvlari. Samarqand viloyatining asosiy suv manbai Zarafshon daryosidir. U
Zarafshon muzligidan boshlanadi. Daryoning o‘rta va quyi oqimi O‘zbekistonga
qaraydi. Bu qismda Zarafshon daryosi keng o‘zanda sekin oqadi va Samarqand
shahri yaqinida ikki tarmoqqa bo‘linadi. SHimoliy tarmog‘i Oqdaryo (uzunligi 131
km), janubiy tarmog‘i Qoradaryo Xatirchi yaqinida qo‘shilib, Miyonqala orolini
hosil qiladi. Zarafshon Amudaryoga etib bormaydi[16].
Zarafshon muz va qorlarning erishidan to‘yinadi. SHu sababli uning to‘lin
suvli davri iyun-iyul oylariga, eng kam suvli davri qishga to‘g‘ri keladi. Lekin
endilikda uning suvi Samarqand vohasini sug‘orishga sarflanib, Eski Tuyatortar
arig‘i orqali Sangzor vodiysiga, Eskianhor arig‘i orqali esa Qashqadaryo viloyatiga
oqizish tufayli Buxoro vohasida tugaydi. Zarfshon o‘lkasining Buxoro va Qorako‘l
vohalaridagi erlari esa Amu-Qorako‘l va Amu-Buxoro ariqlari orqali Amudaryo
suvlari bilan sug‘orilmoqda. Zarafshon daryosi tog‘li qismida tor o‘zanda tez
oqadi. O‘lka xududida unga xech qandan irmoq qo‘shilmaydi. Faqat atrofdagi
tog‘lardan boshlanuvchi 120 ga yaqin soy bor. Ularning suvi sug‘orishga
sarflanadi, faqat bahorgi toshqin davridagina bazilari Zarafshonga etib kelishi
mumkin. Nurota-Oqtog‘dan boshlanuvchi eng katta soylar-Tursunsoy, Kattasoy,
Ko‘ksaroy, Zarafshon tizmasining g‘arbiy qismidan boshlanuvchi soylarning eng
yiriklari Urgutsoy, Omonqo‘tonsoy, Og‘aliqsoy kabilar. Bu soylar qor-yomg‘ir va
er osti suvlaridan to‘yinadi. SHu sababli ularning suvi bahorda toshib, yozda va
qishda juda kamayib qoladi. Bazan bahorgi jalalar tufayli ularning suvi ko‘payib,
toshib ketib juda ko‘p joylarga zarar keltiradi. SHu sababli o‘sha soylarga hovuzlar
qurib, yozda ulardan sug‘orishda foydalansa bo‘ladi. Bunday inshootlar qadimgi
13](/data/documents/4bd7465e-e548-4471-a526-0855f8bb798a/page_13.png)
![vaqtlarda qurilgan. Bunda Oqchonsoyidagi Abdulla bandi (suv ombori) misoldir.
Buxoro amiri Abdullaxon XVII asrda qurdirgan Abdulla bandi suv ombori
to‘g‘onining bir qismi hozirgacha saqlanib qolgan.
Zarafshon vodiysida er osti suvlari ancha ko‘p. Ular asosan Samarqand
botig‘i, Buxoro va Qorako‘l vohalarida to‘planadi. Ularning to‘yinishida yog‘inlar,
ariq, daryo va sug‘oriladigan erlardan suv shimilishi muhim rol o‘ynaydi. YUza
grunt (sizot) suvlar sho‘r, ichish uchun yaroqsiz. 100-130 m chuqurlikda
joylashgan antropogen yotqiziqlardagi suvlar esa chuchukdir. Grunt suvlaridan
foydalanib, qo‘shimcha 80-90 ming gektar erni sug‘orish mumkin.
O‘lkada yana ancha chuqurdan chiquvchi artezian suvlari, jumladan
minerallashgan issiq suvlar ham bor. Lekin bu suvlardan hozircha kam
foydalanilmoqda [45].
Ilgarigi er osti suvlaridan korizlar qazib foydalanilgan. Ayniqsa, Nurota va
Orasoy cho‘llarini suv bilan taminlash maqsadida qadimdan bir necha koriz
qazilgan. Lekin so‘nggi yillarda ular qarovsiz qolib, ishdan chiqdi. O‘lkaning tog‘li
va tog‘ oldi qismida ko‘plab sersuv buloqlar bor. Hatto Nurota qishlog‘i ilgari
butunlay buloqdan suv ichar edi. Bunday sersuv buloqlar CHorchinorda (Urgutda)
ham mavjud.
Tuproqlari. Samarqand viloyatining yer yuzasi, iqlimi, o‘simlik qoplami
uning hamma qismida bir xil bo‘lmaganligi sababli tuproqlari ham har xil.
Samarqand viloyati sharqqa yer yuzasining balandlasha borishi sababli
quyidagi tuproq xillari uchraydi: o‘lkaning g‘arbiy, sug‘oriladigan qismida
chirindisi 1-2% bo‘lgan voha tuproqlari tarqalgan. Ular asoan o‘tloq tuproqning
madaniylashgan xilidir. Vodiyning g‘arbida-Buxoro va Qorako‘l vohasining
sug‘orilmagan qismi va atroflarida sur-qo‘ng‘ir, taqir, qumli va sho‘rxok tuproqlar
uchraydi. Vodiyning o‘zlashtirilmagan qayirlarida o‘tloq, botqoq-o‘tloq, zaxkash
qismida botqoq tuproqlar mavjud. Buxoro va Qorako‘l vohalarining atrofida sur-
qo‘ng‘ir tuproqlar keng tarqalgan. Bu tuproqda chirindi atigi 0,5% bo‘ladi.
14](/data/documents/4bd7465e-e548-4471-a526-0855f8bb798a/page_14.png)
![Zarafshon vodiysining 1200 m balandlikkacha bo‘lgan qismlarida bo‘z
tuproqlar tarqalgan. Bu tuproq xili joylashgan erlar asoan sug‘oriladigan va
lalmikor dexqonchilik qilinadigan joylardir. Bu tuproqlar o‘z navbatida och, oddiy
va bo‘z tuproqlarga bo‘linishini eslang.
Sug‘oriladigan bo‘z tuproqlar asosan Zarafshonning yuqori qayirlarida,
adirlarning pastki qismlarida uchraydi. Bu tuproqlar tarkibidagi chirindi miqdori
1,5-1,7% ga etadi. Zarafshonning pastki ko‘hna qayirlarida va adirlarining
sug‘orilmaydigan quyi qismlarida och bo‘z tuproqlar tarqalgan, ularda chirindi
miqdori 1,7% ga etadi.
Zarafshon tabiiy-geografik o‘lkasining 400 m dan 900-1000 metrgacha
bo‘lgan qismlarida oddiy bo‘z tuproqlar tarqalgan. Bu tuproq xili birmuncha
hosildor bo‘lib, tarkibidagi chirindi miqdori 1,5-3,0% ga boradi. Bu tuproqlar
tarqalgan maydonning 65% idan obikor dehqonchilikda foydalaniladi.
O‘lkaning 1000-1500 m balandlikdagi qismlarida to‘q bo‘z tuproqlar tarqalgan. Bu
erlarda yog‘in nisbatan ko‘p. O‘simliklar qalin o‘sadi. SHu sababli to‘q bo‘z
tuproqlar hosildor bo‘lib, chirindi miqdori 2,5-3,5% ga etadi. CHirindi saqlovchi
qatlamning qalinligi 100-110 sm.
Tog‘larning 1500 m dan baland qismida och jigar rang tuproqlar uchraydi
yonbag‘rilarida yotiq, yog‘in nisbatan ko‘p, turli xil o‘tlar qalino‘sadigan
joylardagi tuproqlarda chirindi ko‘p bo‘lib, 4,YU7-5,0% gacha etadi. Archazorlar
tagida esa tog‘-o‘rmon jigar rang tuproqlari tarqalgan bo‘lib, ularning chirindi
miqdori 10% gacha etadi. Aksincha, tog‘larning yonbag‘rilari tik, yog‘in kam,
o‘simliklar siyrak o‘sadigan qismlarida tuproqlarning chirindisi kamayib, 2-3% ga
tushib qoladi.
O‘simliklari. Zarafshon o‘lkasida tabiatning bashqa unsurlari singari
o‘simlikalari ham g‘arbdan sharqqa, tekisliklari tog‘ga tomon o‘zgara boradi.
Akademik K.Z.Zokirov Zarafshon vodiysida quyidagi to‘rt balandlik mintaqasini
ajratadi. Cho‘l, adir, tog‘ va yaylov. Lekin Zarafshon o‘lkasi doirasida yaylov
mintaqasi uchramaydi.
15](/data/documents/4bd7465e-e548-4471-a526-0855f8bb798a/page_15.png)
![Cho‘l balandlik mintaqasi Zarafshon o‘lkasining 400 m balandlikkacha
bo‘lgan qismlarini o‘z ichiga oladi. Cho‘lga Zarafshon vodiysining g‘arbiy tekislik
qismi kiradi. Bu qismning yozi issiq, jazirama, quruq bo‘lib, uzoq davom etadi.
Binobarin shu sharoitga moslashgan o‘simliklar o‘sadi. CHo‘llarda efemer,
efemeroid, Yulg’un shuvoq kabi o‘simliklar ko‘p o‘sadi. Qumli erlarda oq va qora
saksovul, juzg‘un, cherkez, quyonsuyak, selin, iloq, bazan yantoq tarqalgan.
SHo‘rxok joylarda sarsazan, etmak, arafshonning qadimiy o‘zanlarida va
to‘qayzorlarida jingil, tol, qamish, blg‘un, yantoq, yovvoyi jiyda kabilar o‘sadi.
Adjir mintaqasi 400-1200 metrgacha bo‘lgan joylarni o‘z ichiga oladi.
Adirda Zarayshon vodiysining sharqiy qismi va uni o‘rab olgan Nurota, Oqtog‘
hamda Zarafshon tog‘larining g‘arbiy davomi kiradi. Bu joylarda yoz cho‘ldagiga
nisbatan bir oz salqin keladi. SHu sababli o‘simliklar cho‘lga nisbatan zich o‘sadi
va turlari ham ko‘p. Adirning asosiy tabiiy o‘simliklari efemer va efemeroidlar,
ayniqsa rang, qo‘ng‘irbosh, chuchmoma, boychechak, lolaqizg‘aldoq va loladan
iborat. Adirda shuningdek oqquray, shuvoq, juzg‘un, burgan, gulhayri, chalov,
bug‘doyiq, yovvoyi javdar, kabi o‘simliklar o‘sadi. Adirning tog‘ yonbag‘rilarida,
toshloqli erlarida yovvoyi bodom, namatak do‘lana; Zarafshon to‘qaylarida – tol,
lox, turangul, qamish, yovvoyi jiyda, jirg‘anoq o‘sadi.
Zarafshon tabiiy geografik o‘lkasining balandligi 1200-2600 m bo‘lgan
qismlarida yoz nisbatan salqin,sernam, qishda qor qoplami qalin bo‘ladi. Asosiy
o‘simliklari archa yontoq, terak, zarang, tol, qayin, yovvoyi olma, olcha, irg‘ay,
zirk kabilar o‘sadi. SHuningdek, tog‘ mintaqasida har xil o‘tlar, x’ususan shuvoq,
tipchak, bug‘doyiq, taktak oqquray, ravoch, shirach o‘sadi [48].
Tog‘ mintaqasida joylashgan Omonqo‘ton manzilining o‘simliklari diqqatga
sazovordir. Bu joyda tog‘ yonbag‘rilarida suniy supachalar hosil qilinib har xil
daraxtlar ekilgan. Natijada ilgarigi tez-tez bo‘lib turadigan sellar barxam topdi.
Hozir tog‘ yonbag‘rida qalin o‘rmonlar bilan qoplangan.
Hayvonlari. Zarafshon o‘lkasining tekislik cho‘l qismida issiq, quruq,
jazirama yoz sharoitiga moslashgan hayvonlar yashaydi. Qum va taqirlarida
16](/data/documents/4bd7465e-e548-4471-a526-0855f8bb798a/page_16.png)
![yumronqoziq, turli xil kaltakesaklar, falanga, qraqurt, o‘rgimchaklar, qo‘shoyoq,
qumsichqon, tipratikan, ilonlar ko‘p uchraydi. Qushlardan vodiy qismida
qirg‘ovul, loyxurak, o‘rdak, saksovulzorlarda xo‘jasavdogar bor. CHo‘l zonasida
jayron, tulki, bo‘rsiq, bo‘ri, to‘qayzorlarda esa chiyabo‘ri to‘qay mushugi ham
uchrab turadi.
Zarafshon o‘lkasining adir va tog‘li qismlarida esa bo‘ri, tulki, bo‘rsiq, jayra,
ayiq, to‘ng‘iz, kiyik, arxar, qushlardan kaklik, bedana, lorchin, qirg‘iy, burgut,
kalxat, kemiruvchilardan yumronqoziq, o‘rmon kalamushi, qizl dumli sug‘ur, kul
rang sassiqko‘zan, tosh suvsari tarqalgan.
Samarqand viloyati tabiatida kishilarning xo‘jalik faoliyati tasirida bir qator
o‘zgarishlar sodir bo‘lmoqda. O‘lkaning havosi va suvi o‘zgarmoqda. Bunga
asosiy sabab Samarqand, Buxoro, Navoiy, Kattaqo‘rg‘on kabi shaharlar, ishchi
qo‘rg‘onlarida joylashgan zavod-fabrikalardan, transportdan, issiqlik eluktr
stansiyalaridan chiqayotgan har xil zararli moddalardir. Suv va tuproqlarning
ifloslanishida qishloq xo‘jaligida ishlatiladigan kimyoviy moddalarning (mineral
o‘g‘itlar, zararlimoddalar) roli ham bor. CHunki ularning ko‘pini o‘simliklar
o‘zlashtira olmaydi. Natijada ular tuproqda to‘planadi, suvga tushadi, havoga
ko‘tariladi [1 4 ].
Havoni, suvni toza saqlash uchun uni ifloslovchi korxonalardagi zararli
moddalarni zararsizlantirib yoki suzgichlar yordamida ushlab qolib, iflos suvni
tozalab, undan qayta foydalanishga erishish kerak.
Yerlarni noto‘g‘ri o‘zlashtirish oqibatida Zararfshon to‘qayzorlariniing
maydoni keskin qisqarib, bazi o‘simlik turlari juda kamayib ketdi. 1950 yillarida
Zarafshon vodiysida to‘qaylar maydoni 500 ming gektar edi, hozir u 5000 gektarga
tushib qoldi, buloqlar quridi. Adir va tog‘da o‘suvchi anzur piyoz, zira, yovvoyi
piyoz, lola va archalar maydoni qisqarib ketdi[12].
17](/data/documents/4bd7465e-e548-4471-a526-0855f8bb798a/page_17.png)
![Kishilarning atrof-muhitga beparvoligidan tabiatningajoyib maskanlarining
tabiiy holatida salbiy o‘zgarishlar yuz bermoqda. SHu sababli o‘sha tibbiy
maskanlarni avaylab saqlab, tabiiy xolida kelajak avlordga qoldirishimiz zarur.
O‘lkada Zarafshon qo‘riqxonasi bor. Zarafshon qo‘riqxonasi 1975 yili
to‘qay landshaftlarini va u erdagi o‘simlik hamda hayvonlarni muhofaza qilish
maqsadida tashkil etilgan. U Zarafshon vodiysining sharqiy qismida, Bulung‘ur va
Jomboy tumanlari hududida joylashgan, maydoni 2,5 ming gektar, qo‘riqxonada
asosan jirg‘anoq muhofaza qilinadi. Jirg‘anoq – tuqay o‘simligi bo‘lib, uning
mayda mevasi darmondorilarga boy, tibbiyotda ishlatiladi, undan moy olinadi. Bu
qo‘riqxonada qirg‘ovul ham muhofaza qilinmoqda.
2.2. Tadqiqot ob’ektlari.
Tadqiqot ob’ektlari: Umuman bioindikator organizmlar tadqiqot uchun
chuchuk suv havzalari ichida murakkab bir guruh hisoblanadi. bioindikator
organizmlar o‘lchamlarining xilma - xilligi va yashirin hayot formalari mavjuddir.
Suv omborlarda tarqalgan gidrabiontlar: ikkipallali mollyuskalar,
qisqichbaqasimonlar va boshqa indicator organizmlar tadqiqot ob’ekti
bo‘lib hisoblanadi.
SHu bilan bir vaqtda suv organizmlarining tarqalishi va sonining ko‘pligi
ekosistemalardagi muhim roli (ko‘pgina suv havzalarida bentos organizmlar uning
asosiy massasini tashkil kiladi) zoogeografiya muammolari, chuchuk suv faunasi
tarixini, gidrobiologiya masalalarini va bir qator boshqa pirinsiplarni ishlab
chiquvchi hamda ekologik monitoring, bioindikatsiya amaliy masalalarini
echuvchi tadqiqotchilarning etiborini o‘ziga jalb etib kelmoqda Bu teritoriyadan
yig‘ilgan materiallar muhim bo‘lib, bu esa ishning asosiy maqsad va vazifalarini
aniqlab beradi.
2. 3.Tadqiqot uslublari
Malakaviy bitiruv ish uchun material amaliyot davrida va qisqa muddatli
ekskursiyalar davomida to’planadi. Tadqiqotlarning asosiy vazifasi bo’lib
18](/data/documents/4bd7465e-e548-4471-a526-0855f8bb798a/page_18.png)
![Zarafshon daryosi havzasi suvlaridagi makrofauna tarkibining o’rganish, ular
sonini aniqlash va asosiy bioindikator organizmlar ekologiyasining o’ziga xos
xususiyatlarini o’rganish hisoblanadi. bioindikator organizmlar tarkibini
o’rganishda biz biotopik taqsimladik. Materiallar asosan Zarafshon daryosi havzasi
suvlaridan to’plandi. Samarqand viloyati suvlari ni makrofaunalar yordamida
bioindikatsiyalash umumiy qabul qilingan uslubiyat asosida olib borildi.
Samarqand viloyati turli suv tiplarida bioindikatorlar sistematik tarkibi,
ularning bioekologik xususiyatlari, biotoplararo tarqalishi va boshqa muhim
tomonlarini to‘liq o‘rganilmaganligini e’tiborga olgan holda biz o‘z
tadqiqotlarimizni 2021 yildan boshlab gidrobiontlarni yig‘ishni boshladik. Barcha
tadqiqotlarimiz uchun ilmiy materiallar 2021-2022 yillarning bahor, yoz va kuz
fasllarida Zarafshon daryosi sohilining quyidagi suv tiplaridan: suv omborlari:
Kattaqo‘rg‘on, Oqdaryo, Tusinsoy va CHelak hamda ularga oqib kirayotgan va
oqib chiqayotgan kanal va ariqlardan, Kattaqo‘rg‘on va Narpay, kanallari va ular
atrofidagi suv tiplaridan yig‘ildi.
Morfologik va anatomik tekshirishlar 70% li spirtda fiksatsiya qilingan
materiallarda olib borildi. Uning uchun kuchsiz xlor gidrat qorishmasi bilan
gidrobiontlar oldindan og‘riq sezmaydigan (behush) qilindi. Undan keyin 70 % li
etilli spirt bilan fiksatsiya qilindi. Materiallar ayrim holda 4 % li formalinda
saqlandi, bunda ularning shakli va ko‘rinishi buzilmasdan qolishga erishildi.
19](/data/documents/4bd7465e-e548-4471-a526-0855f8bb798a/page_19.png)
![3.TADQIQOT NATIJALARI.
3.1. Samarqand viloyati suvlari ni makrofaunalar yordamida
bioindikatsiyalash.
Bioindikatsiyaning mohiyati shundan iboratki, muayyan atrof-muhit omillari
ma'lum bir turning mavjudligi imkoniyatini yaratadi. Bioindikativ tadqiqotlar
ob'ektlari hayvonlar va o'simliklarning alohida turlari, shuningdek, butun
ekotizimlar bo'lishi mumkin. Masalan, radioaktiv ifloslanish ignabargli
daraxtlarning holati bilan belgilanadi; sanoat ifloslanishi - tuproq faunasining
ko'plab vakillari uchun; havoning ifloslanishi moxlar, likenlar tomonidan juda
sezgir tarzda qabul qilinadi.
Bioindikatsiya - bu tirik organizmlar va ularning jamoalarining ularga
bo'lgan reaktsiyalari orqali antropogen yuklarni aniqlash imkonini beradi.
Bioindikator organizmlar suv muhitini ifloslanish drajasini hamda undagi turlarni
yashash tarzini belgilab beruvchi darajadir. Atrof-muhitni kuzatish, statistik
materiallarni to'plash orqali o'rganilayotgan hududning kelajakdagi taqdirini
prognoz qilish imkoniyati bilan haqiqiy ob'ektiv tavsifini tuzish mumkin.
Bioindikatorlar abiotik omillarni (harorat, namlik, kislotalilik, sho'rlanish,
ifloslantiruvchi moddalar miqdori va boshqalar) va biotik omillarni (organizmlar,
ularning populyatsiyalari va jamoalari farovonligini) baholash uchun ishlatilishi
mumkin. Ba'zi hollarda bioindikatsiya usuliga afzallik beriladi, chunki u, masalan,
fizik-kimyoviy tahlil usullaridan ko'ra soddadir. Turli moddalarning maksimal
ruxsat etilgan kontsentratsiyasi (REM) ko'rsatkichlari faqat odamlar uchun ishlab
chiqilgan. Biroq, shubhasiz, bu ko'rsatkichlarni boshqa tirik mavjudotlarga tatbiq
etib bo'lmaydi. Ko'proq sezgir turlar mavjud va ular ekotizimlarni saqlash uchun
kalit bo'lishi mumkin. Tabiatni muhofaza qilish nuqtai nazaridan atrof-muhitdagi
ifloslantiruvchi moddalarning u yoki bu kontsentratsiyasi qanday oqibatlarga olib
keladi, degan savolga javob olish muhimroqdir. Bu muammo bioindikatsiya
yordamida hal qilinadi, bu antropogen muhit o'zgarishining biologik oqibatlarini
baholash imkonini beradi. Fizikaviy va kimyoviy usullar omilning sifat va
20](/data/documents/4bd7465e-e548-4471-a526-0855f8bb798a/page_20.png)
![miqdoriy xususiyatlarini beradi, lekin uning biologik ta'sirini bilvosita baholaydi.
Bioindikatsiya, aksincha, atrof-muhit o'zgarishining biologik oqibatlari haqida
ma'lumot olish va omilning o'ziga xos xususiyatlari haqida faqat bilvosita xulosalar
chiqarish imkonini beradi. Shunday qilib, atrof-muhit holatini baholashda fizik-
kimyoviy usullarni biologik usullar bilan birlashtirish maqsadga muvofiqdir.
Bioindikatsiyaning dolzarbligi atrof-muhit sifatini aniqlashning soddaligi,
tezligi va arzonligi bilan ham bog'liq. Misol uchun, tuproq sho'rlanganda, jo'ka
barglari kuz boshlanishidan oldin ham chekkalarida sarg'ayadi. Siz daraxtlarni
tekshirish orqali bunday joylarni aniqlashingiz mumkin. Bunday hollarda
bioindikatsiya eng ifloslangan yashash joylarini tezda aniqlash imkonini beradi.
Bioindikatorlar - bu atrof-muhit holatini baholash uchun ishlatiladigan
biologik ob'ektlar (hujayralar va biologik makromolekulalardan ekotizimlar va
biosferagacha). Ular bioindikatorlar tirik organizmlarning tashkil etilishining turli
darajalariga tegishli bo'lishi mumkinligini ta'kidlamoqchi bo'lganlarida, ular
"bioindikator tizimlari" atamasidan foydalanadilar.
Bioindikatorlarning turlari:
1.Sezgir Ko'rsatkichlarning normadan sezilarli darajada og'ishi bilan tezda
reaksiyaga kirishadi. Masalan, hayvonlarning xatti-harakatlarida, hujayralarning
fiziologik reaktsiyalarida og'ishlar bezovta qiluvchi omil ta'siri boshlanganidan
keyin deyarli darhol aniqlanishi mumkin.
2.Akkumulyativ Buzilishlarni ko'rsatmasdan effektlarni to'playdi.
Masalan, o'rmonning ifloslanishi yoki oyoq osti qilinishining dastlabki
bosqichlarida uning asosiy xususiyatlari (tur tarkibi, xilma-xilligi, ko'pligi va
boshqalar) bo'yicha bir xil bo'ladi. Bir muncha vaqt o'tgandan keyingina noyob
turlar yo'qola boshlaydi, hukmron shakllar o'zgaradi, organizmlarning umumiy
soni o'zgaradi va hokazo. Shunday qilib, o'rmon hamjamiyati bioindikator sifatida
atrof-muhitning buzilishini darhol aniqlay olmaydi.
Bioindikatorlar odatda ikkita asosiy xususiyatdan foydalangan holda
tavsiflanadi: o'ziga xoslik va sezuvchanlik.
21](/data/documents/4bd7465e-e548-4471-a526-0855f8bb798a/page_21.png)
![Past o'ziga xoslik bilan bioindikator turli omillarga ta'sir qiladi, yuqori o'ziga
xoslik bilan esa faqat bitta. Past sezuvchanlikda bioindikator faqat omilning
me'yordan kuchli og'ishlariga, yuqori sezuvchanlikda - kichiklarga javob beradi.
Ko'pincha indikator organizmlar sifatida mikroorganizmlar qo'llaniladi:
bakteriyalar (bacillus, Pseudomonas, Escherichia, Staphilococcus jinsi),
aktinomitsetlar, mog'or qo'ziqorinlari, xamirturush, suv o'tlari. Mikroorganizmlar
tabiatda keng tarqalgan - ular tuproqda, suv havzalarida, loylarda, havoda mavjud;
biologik faol moddalar ta'siriga yuqori sezuvchanlikka ega; etishtirish va saqlash
oson; uzoq vaqt davomida liyofillangan preparatlar shaklida o'z xususiyatlarini
saqlab qoladi.
Mikroorganizmlar yordamida moddalarni aniqlash usullari doimiy sharoitda
(harorat, pH, havo almashinuvi, namlik), shuningdek, ularning o'sish fazalarini
hisobga olgan holda qattiq yoki suyuq ozuqa muhitida toza indikator kulturalarini
etishtirishni o'z ichiga oladi. hujayraning fiziologik holati. Ozuqa muhitining
kimyoviy tarkibining o'zgarishi mikroorganizmning alohida hujayrasi va umuman
populyatsiyaning o'sishini bostirish yoki rag'batlantirishga olib keladi va
organizmning kuzatilgan reaktsiyasini nazorat tajribasi bilan taqqoslaydi. doimiy
tarkibli ozuqa muhiti tahlilning biologik usulining asosidir.
Zich ozuqa muhiti mikroorganizmlarning har bir turiga xos bo'lgan
koloniyalar ko'rinishidagi o'zgarishlarni, ularning hajmi va shaklini qayd qiladi.
Bu holda biologik faol moddalarni aniqlash usullari ularning inhibisyon yoki
o'sishni rag'batlantirish zonalari shakllanishi bilan agar muhitiga tarqalishiga
asoslangan. Ushbu zonalarning diametri ma'lum diapazondagi tahlil qiluvchi
moddalar kontsentratsiyasining chiziqli funktsiyasidir. Muhitning doimiy tarkibi,
ma'lum bir organizm uchun optimal pH va harorat bilan zonalarning kattaligi
ozuqa qatlamining qalinligiga bog'liq: qatlam qanchalik qalinroq bo'lsa, zona
kichikroq bo'ladi. Mikrobiologik tizimlarni tahlil qilish uchun mikroorganizmlarga
yorug'lik diffraksiyasi hodisasidan foydalanish mumkin.
22](/data/documents/4bd7465e-e548-4471-a526-0855f8bb798a/page_22.png)
![Barcha kerakli komponentlarni o'z ichiga olgan suyuq ozuqa muhitida
madaniyatning o'sishi tabiati qattiq oziq moddalar yuzasiga qaraganda bir xil.
Shaffof ozuqa muhitiga kiritilgan tahlil qiluvchi moddaning miqdoriga qarab,
kultura eritmasining loyqaligi nazorat eritmasi bilan solishtirganda o'zgaradi:
kultura o'sishi bostirilganda, analit yoki ionning rag'batlantiruvchi ta'siri bilan
loyqalik intensivligi sekin oshadi. , tahlil qilingan eritma nazoratdan ko'ra tezroq
bulutli bo'ladi. Nefelometrik (fotometrik) o'lchovlar ma'lumotlari asosida
tekshirilayotgan eritmaning optik zichligidagi o'zgarish intensivligining tahlil
qilinadigan moddaning konsentratsiyasiga bog'liqligi uchun kalibrlash grafigi
tuziladi, uning yordamida tahlil natijalari aniqlanadi. olingan. Tez o'sadigan
kulturalar yordamida tahlilning davomiyligi kamida 3,5-4 soatni tashkil
qiladi.Atrof-muhitning tabiatiga qarab, populyatsiyalarning o'sish intensivligi
(ko'payish, inhibisyon) optik, diffuziya yoki elektrokimyoviy usullar bilan
baholanadi.
Muayyan analitik muammoni hal qilish uchun indikator madaniyatini
tanlashda organizmlarning ozuqaviy ehtiyojlarini hisobga olish kerak. Masalan,
avtotrof mikroorganizmlar asosan noorganik tuzlar bilan oziqlanadi va organik
birikmalarga muhtoj emas. Organik moddalar geterotrof bakteriyalar, xamirturush
kulturalari va mog'or qo'ziqorinlarini oziqlantirish uchun zarurdir.
Noorganik tahlilda keng qo'llaniladigan mikroorganizmlarga Aspergillus
jinsi qo'ziqorinlari kiradi. Simob (II), kadmiy, talliy nitratlari ushbu kulturalarga
eng katta toksik ta'sir ko'rsatadi, bu ularning SH - mikroorganizmlarning oqsil
molekulalarining guruhlarini blokirovka qilish bilan izohlanadi. Anionlardan
o'rganilayotgan zamburug'lar uchun eng zaharlilari mos ravishda 1,0 va 0,1 mM
konsentratsiyalarda va hisoblanadi.
Faol birikmalarni aniqlashning o'ta yuqori sezuvchanligi lyusiferin
substratining atmosfera kislorodi bilan oksidlanish reaktsiyasiga asoslangan
bioluminesans usuli bilan ajralib turadi, turli xil dengiz yorug'lik bakteriyalaridan
ajratilgan lyusiferaza fermentlari tomonidan katalizlanadi. . Lusiferin va lusiferaza
bilan bir qatorda, bu reaktsiya organizmdagi ko'plab metabolik reaktsiyalarda
23](/data/documents/4bd7465e-e548-4471-a526-0855f8bb798a/page_23.png)
![ishtirok etadigan, energiya akkumulyatori va tirik hujayrada sodir bo'ladigan turli
jarayonlar uchun uning manbai bo'lgan adenozin trifosfor kislotasini (ATP) talab
qiladi. To'qimalarda, o'simlik va tirik hujayralardagi ATP tarkibi hujayralarning
energiya holatini ko'rsatadi. Har qanday moddalarning mikroorganizmlarning
o'sishiga inhibitiv yoki ogohlantiruvchi ta'siri bilan ulardagi ATP miqdori mos
ravishda kamayadi yoki ortadi. Olovli lyusiferaza ta'sirining ATPga nisbatan
o'ziga xosligi, reaksiyaning yuqori kvant rentabelligi shu asosda yuqori sezgir
(aniqlash chegaralari 10-17-10-15 M) va selektiv aniqlash usullarini yaratishga
imkon berdi. ATP, shuningdek, konversiyalash jarayonida ATP hosil bo'ladigan
turli metabolitlar. Tirik (o'sayotgan yoki o'layotgan) hujayralardagi ATP tarkibini
aniqlashning bioluminesans usuli qondagi antibiotiklarni, siydikdagi mikrobial
bakteriyalarni tezkor aniqlash, hujayra membranalarining shikastlanishini o'rganish
va boshqa biokimyoviy tahlillar va tadqiqotlar uchun ishlatiladi.Ontogenetik va
filogenetik rivojlanish jarayonida har qanday organizm har qanday omilga nisbatan
genetik jihatdan aniqlangan va filogenetik jihatdan orttirilgan, o'ziga xos fiziologik
bardoshlik diapazoniga ega bo'lib, bu omil organizmning hayotiy faoliyatiga
sezilarli ta'sir ko'rsatmaydi, chidash mumkin. Omil kuchining past yoki yuqori
intensivligida organizm fiziologik pessimum zonalarida bo'lib, ta'sir kuchi ma'lum
bir organizm uchun maksimal yoki minimal chegaralardan tashqarida bo'lsa,
organizmning hayotiy faoliyati susayadi va organizm. o'ladi. Bu diapazon
populyatsiyaning turli individlari uchun bir xil emas (lekin turlar uchun
belgilangan chegaralarda o'zgaradi) va organizmning hayot tsiklining turli
bosqichlarida, shuningdek, boshqa turlarning intensivligi bo'lgan hollarda bir xil
emas. omillar yo pessimizm yoki zulm zonasida.
Organizmning rivojlanishi biotik va abiotik tabiatdagi atrof-muhit
omillarining turli kombinatsiyalarining murakkab, sinergik ta'siri ostida sodir
bo'ladi. Ko'pincha rivojlanish pessimizm yoki zulm zonasida bo'lgan omillar bilan
cheklanadi (kengaytirilgan Liebig qoidasi). Tabiatda fiziologik potentsiallarning
faqat qisman ro'yobga chiqishi sodir bo'ladi - amalga oshirilgan ekologik joy
(raqobatdan keyingi ekologik joy, aholining ekologik joyi, mavjudligining
24](/data/documents/4bd7465e-e548-4471-a526-0855f8bb798a/page_24.png)
![ekologik diapazoni, ekologik potentsial). Ekologik potentsial organizmning
omillar ta'siriga munosabatini aks ettiradi. Fiziologik tolerantlik va ekologik
quvvat uning indikator qiymatini belgilaydi.
Natijada organizmning holati ham, uning ko'pligi ham, populyatsiyasining
tuzilishi ham atrof-muhitning qulay holatini aks ettiradi. Hayotiy funktsiyalari
atrof-muhitning individual omillari bilan chambarchas bog'liq bo'lgan bunday
organizmlar bioindikatorlar deb ataladi.
Bioindikatsiyaning ikkita shakli mavjud: tananing bir xil reaktsiyalari turli xil
atrof-muhit omillari (shu jumladan antropogen kelib chiqishi) ta'sirida yuzaga
kelganda - bu holda biz nospetsifik bioindikatsiya haqida gapiramiz; reaksiyadagi
o'zgarishlar ma'lum bir omil - o'ziga xos bioindikatsiyaning o'zgarishi bilan aniq
bog'langan bo'lsa.
Bioindikatsiya ko'pincha biotest bilan aralashtiriladi. Ammo bioindikatsiya
jarayonida organizmlar tabiatdan ajratib olinsa va ularning ifloslanish darajasi
ularning holatiga qarab baholansa, biotest o‘tkazishda suv va tuproq sifati suv va
tuproq sifatiga laboratoriya ob’ektlari (hayvonlar, o‘simliklar, bir hujayrali
organizmlar) orqali baholanadi. sinov muhiti allaqachon laboratoriyada.
Biotesting (inglizcha bioassay) - sinov ob'ektlarining hayotiy funktsiyalarida qaysi
moddalar va qanday birikmalarda o'zgarishlarga olib kelishidan qat'i nazar, xavfli
signal beruvchi sinov ob'ektlari yordamida atrof-muhitning toksikligini aniqlash
tartibi. O'zining soddaligi, tezligi va qulayligi tufayli biotest butun dunyoda keng
e'tirofga sazovor bo'ldi va analitik kimyo usullari bilan birga tobora ko'proq
foydalanilmoqda. Biotestning 2 turi mavjud: morfofiziologik va kimotaktik.
Kimyotaktik usul aniqroq, chunki u maxsus qurilmadan foydalanadi va
morfofiziologik usul sinov ob'ektlari bilan, masalan, ifloslangan suvda nima sodir
bo'lishini aniqroq tasvirlash imkonini beradi.
Bioindikatorlar - suvda, havoda, tuproqda yashovchi o'simliklar va
hayvonlar. Bunday organizmlar bakteriyalar yoki suv o'tlari, shuningdek,
umurtqasizlar, masalan, qisqichbaqasimonlar, siliatlar, mollyuskalar bo'lishi
25](/data/documents/4bd7465e-e548-4471-a526-0855f8bb798a/page_25.png)
![mumkin. Tadqiqot jarayonida baliq va hayvonlar haqidagi ma'lumotlardan
foydalanish mumkin.
3.1.1. Suv organizmlari va ularning ahamiyati
Suv organizmlari ularning tarqalishi va ahamiyatinini gidrobiologiya fani
o’rganadi. Gidrobiologiya biologiyaning bir bo limi, ʻ suvda yashaydigan
organizmlar va ularning yashash sharoiti bilan o zaro munosabatlarini hamda suv
ʻ
havzalarining biologik mahsuddorligini o rganadi.
ʻ Gidrobiologiya — ekologiya
fani. Suv muhitidagi yashash sharoiti suv havzasining fizik-geografik xususiyatlari
bilan bog liq. Masalan, suvning kimyoviy tarkibi, xususan biogen elementlar va
ʻ
suvda erigan gazlarning tarkibi hamda ularning miqdori, suv tubi yotqiziqlari
(cho kindilari), suvning tiniqligi va boshqa xususiyatlar suvda yashaydigan
ʻ
organizmlar faoliyati bilan bog liq. Gidrobiologiya hayot jarayonlarini geografiya
ʻ
fanlari— limnologiya va okeanologiya bilan birga o rganadi.
ʻ
1- rasm. Bioindikator katta ikkipallali mollyuskalar chig‘anoqlarining o‘lchamlari
chizmasi Colletopterum (C.) bactrianum (Rolle, 1897) misolida. CHU – chig‘anoq
uzunligi, CHB – chig‘anoq balandligi, CHK – chig‘anoq qalinligi.
Suv muhitining biologik resurslaridan to g ri foydalanishning ilmiy
ʻ ʻ
asoslarini ishlab chiqish Gidrobiologiyada muhim o rin tutadi, chunki bu masalalar
ʻ
dengizlarda baliq ovlash, sholipoyalarda baliq yetishtirish, hovuz baliqchiligi,
shuningdek suv hayvonlarini ko paytirish va ovlash tadbirlari bilan bevosita
ʻ
bog liq. Aholini va sanoatni toza suv bilan ta minlash, tabiiy suvlarni
ʻ ʼ
ifloslanishdan saqlash, ifloslangan suvlarning o z-o zidan tozalanish jarayonlari
ʻ ʻ
26](/data/documents/4bd7465e-e548-4471-a526-0855f8bb798a/page_26.png)
![hamda oqar suvlarni biologik tozalash usullari (sanitariya Gidrobiologiyasi) kabi
biologik masalalar ham Gidrobiologiyaning muhim yo nalishidir. Suvningʻ
ifloslanganlik darajasi gidrobiologiya metodlari bilan aniqlanadi (suv sifatini
biologik analiz qilish).
Plankton (lot. planktos — sayr qiluvchi) — suv qatlamida yashab, suv
oqimi bilan harakatlanuvchi organizmlar majmui. plankton tarkibiga o simliklar
ʻ
(fitoplankton), bakteriyalar (bakte-rioplankton), hayvonlar (zooplankton) kiradi.
ko l
ʻ plankton limnoplankton, dare plankton potamoplankton deb ataladi.
Fitoplankton suvning fotosintez qilish uchun zarur yuqori (50–100 m gacha)
katlamida, bakterio - va zooplankton suvning barcha katlamida uchraydi. Dengiz
fitoplaktoni, asosan, diatom suvo tlar, peridiniyalar, kolito-forid xivchinlilardan,
ʻ
chuchuk suv fitoplaktoni diatom, ko kyashil va ayrim yashil suvo tlardan iborat.
ʻ ʻ
Chuchuk suv zooplanktonida kurakoyokli va shoxdor mo ylovli
ʻ
qisqichbaqasimonlar, og izaylangichlar, bir hujayralilar; dengiz zooplanktonida har
ʻ
xil qisqichbaqasimonlar, bir hujayralilar, bo shliqichlilar, taroklilar, baliklar
ʻ
tuxumi va linchinkasi, umurtqasiz hayvonlar lichinkasi ko p bo ladi. o lchamiga
ʻ ʻ ʻ
binoan, plankton nannoplakton (bakteriyalar, juda mayda suvo tlar),
ʻ
mikroplankton (suvo tlar, bir hujay-rali hayvonlar, og izaylangichlar, har xil
ʻ ʻ
lichinkalar), mezoplankton (o lcha-mi 1 sm gacha bo lgan qisqichbaqasimonlar va
ʻ ʻ
boshqa hayvonlar), makroplanktonlar (o lchami 1 sm dan bir necha sm gacha
ʻ
bo lgan mizidlar, krevetkalar, medu-zalar), megaplankton (yirik hayvonlar, mas,
ʻ
qutb meduzasi — diametri 2 m gacha; zuxro kamari uz. 1,5 m gacha) ajratiladi.
ko pchilik
ʻ plankton organizmlarda suvda qalqib yurish uchun gavda nisbiy
og irligini kamaytiruvchi (havo pufaklari, yog kiritmalari, g ovak va liqil-
ʻ ʻ ʻ
doqtana), gavda yuzasini kengaytiruvchi (gavdaning yassi bo lishi, turli xil
ʻ
o simtalar) moslanishlar paydo bo lgan. Okean fitoplanktoni umumiy massasi (550
ʻ ʻ
mlrd. tonna) zooplanktonga nisbatan 10-marta ko proq. Fitoplankton zooplankton
ʻ
uchun oziq, suv havzalaridagi oziq zanjirining asosini tashkil etadi
27](/data/documents/4bd7465e-e548-4471-a526-0855f8bb798a/page_27.png)
![Bentos (yun. benthos — chuqurlik) — dengiz va chuchuk suv havzalari
tubidagi balchikda va uning ustida yashaydigan organizmlar. bentos o simliklarʻ
(fitobentos) va hayvonlar (zoobentos) bentos ga ajratiladi. Zoobentos o z navbatida
ʻ
loyqada yashaydigan hayvonlar — infauna (ko p tuklilar. ikki pallali mollyuskalar,
ʻ
exiuridlar, sipunkulidlar, ayrim ignaterililar va boshqalar)ga, loyqa ustida o rmalab
ʻ
yuruvchilar — onfauna (ko p tuklilar, mollyuskalar, ignaterililar,
ʻ
qisqichbaqasimonlar), substratga yopishib yashovchilar — epifauna (g ovak
ʻ
tanlilar, gidroidlar, aktiniyalar. Korallar, mshankalar, dengiz yopgoqchalari, ayrim
ikkipallalilar). suv tubi yaqinida suzib yuradigan, ba zan suv tubiga tushib
ʼ
turashgan nsktobentos (krevetkalar. mizidlar, ayrim goloturiyalar, suv tubi baliklari
va boshqalar)ga ajratiladi. Tanasining o lchami bo yicha
ʻ ʻ bentos makrobentos (5 –
10 mm va undan yirikroq organpzmlar), meyobentos (0.5 mm dan 10 mm gacha)
va mikrobeitosga (0.5 mm dan kichik) bo linadi. Dengizning sayoz qismida
ʻ
fitobentos asosan makrofitlar (suv o tlari)dan, chuqur qismida esa hayvonlar va
ʻ
bakteriyalardan iborat. Dengizlarda bentos biomassasi chuqurlik ortishi bilan
kamayib boradi. Dengiz tubining 8% ni tashkil etadigan sohil bo yi suvlari (chuq.
ʻ
200 m gacha) biomassasiga dengiz biomassasining 60%, aksincha suv tubining
3G 4 qismiga teng bo lgan abissal qismiga 10% biomassa to g ri keladi. Okean B.
ʻ ʻ ʻ ʻ
yalpi biomassasi 10— 12 mlrd. t ga teng. Chuchuk suvlarda bentos son va turlar
jihatidan nisbatan xilmaxil bo lmaydi. Zoobentos tarkibiga har xil umurtqasiz
ʻ
hayvonlar. fitobentosga suv o tlari va gulli o simliklar kiradi.
ʻ ʻ B. ko pchilik baliklar ʻ
va boshqa hayvonlar uchun oziq hisoblanadi.
3.1.2. S uv muxiti minerallanish darajasining gidrabiontlar tarqalishi va
ekologik guruhlariga ta’siri.
Daryolar havzalarida gidrabiontlarning tarqalishiga suvning gidralogik
omillari va gidroximik tarkibining ta’siri katta. Ikki pallali mollyuskalar tabiiy
biofiltirlar sifatida suvlarni o‘z-o‘zini tazalashda faol ishtirok etadi [12,15].
28](/data/documents/4bd7465e-e548-4471-a526-0855f8bb798a/page_28.png)
![Katta va kichik yoshli mollyuskalar baliqlar oziqlanishida asosiy
komponent bo‘lib hisoblanadi, shu bilan birgalikda suv havzalarida yashovchi
g‘ozlar va boshqa suv hayvonlari uchun oziqadir.Dreyssenalar baliqlarning asosiy
oziqasining 42%ni tashkil etadi.Lesh va osyotirlarning doimiy oziqa ratsioni
hisoblanadi. Katta ikki pallali mollyuskalar, suv o‘tlari va boshqa gidrabiontlar suv
havzalarida suvlarni o‘z-o‘zidan tozalovchi asosiy komponent bo‘lib, bu turlar
populyasiyasining o‘zgarishi suvlarning tabiiy xolatda tozalanishiga ta’sir
ko‘rsatadi [12,16].
Suv havzalari ekologik xolati ikki pallali mollyuskalar barcha
populyasiyalariga ta’sir ko‘rsatadi. Ural daryosi havzasida antropogen ta’sir
birinchi navbatda mollyuskalarning og‘irligi, uzunligi, yoshiga va barqaror
populyasiyalarining o‘zgarishiga ta’sir ko‘rsatgan .
O‘zbekiston daryolari suv havzalarida Unionidae va Corbiculidae oilalari
turlari tarqalishiga suvning gidroximik tarkibi ta’siri katta. Daryolarning
minerallanishi va ximiyaviy tarkibi quyi tomonga orta borishi bizning fikrimizcha,
daryolar suvining bug‘lanishi bilangina emas, balki daryo vodiylaridagi
sug‘oriladigan massivlardan, sanoat korxonalaridan va boshqa takilotlardan
chiqayotgan ifloslangan suvlarga ham bog‘liqdir.
Ikki pallali mollyuskalarning morfologik kursatkichlari chig‘anoq uzunligi,
chig‘anoq balandligi va qabariqligiga va hayoti davomida boshqa muxim
jarayonlarida ekologik sharoit muxit muxim o‘rin tutadi .
Ikki pallali mollyuskalarning Amudaryo, Sirdaryo, Zarafshon, Qashqadaryo
va Surxandaryolar o‘rta va quyi qismlarda tarqalishiga suvdagi kislarod,
azotammoniy, azotnitrit, mis va minerallanishi darajasi miqdorining ta’siri kattaligi
kuzatildi. Bu elemienlar daryolarning o‘rta qisimlariga nisbatan quyi qisimlarida
miqdori ko‘pdir.
Sirdaryo daryosidagi tadqiqotlarimiz ko‘ra daryoning Farg‘ona vodiysi
xududidagi Qoradaryoda suvning gidroximik tarkibiga ko‘ra O
2 3,6 mg/l, BPK
5 2,4
mg/l,Fenal 0,001 mg/l, NO
4 0,468 mg/l, NO
2 0,018 mg/l, Su 0,0001 mg/l va
minerallanish 800 mg/lga etganligi kuzatildi.Bu erda yuqorida ko‘rsatilgan
29](/data/documents/4bd7465e-e548-4471-a526-0855f8bb798a/page_29.png)
![elemintlarning miqdori ruxsat etilgan normadan pastligi aniqlandi. Daryoda ikki
pallali mollyuskalarning 8 turi Sinanodonta gibba, S. puerorum, C. kakandicum,
Corbicula cor, C. fluminalis, C. purpurea, Corbiculina tibetensis,C. ferghanensis
tarqalgan(4.2-jadval).
Daryoning Sirdaryo viloyati xududidagi Bekabod shahridan keyin suvning
gidroximik tarkibiga ko‘ra O
2 3,6 mg/l, BPK
5 6 mg/l,Fenal 0,003 mg/l, NO
4 0,156
mg/l, NO
2 0,038 mg/l, Su 0,0001 mg/l va minerallanish 1300 mg/lga etganligi
kuzatildi.Bu erda yuqorida ko‘rsatilgan elemintlarning miqdori ruxsat etilgan
normada ekanligi lekin minerallanish darajasi yuqoriligi ko‘zatildi. Daryoda ikki
pallali mollyuskalarning 10 turi va 2 kenja turi Sinanodonta gibba, S.
orbicularis,S. puerorum, Colletopterum bactrianum, C.cyreum sogdianum, C.
ponderosum volganse, C. kakandicum, Corbicula cor, C. fluminalis, C.
purpurea,Corbiculina tibetensis,C.ferghanensis tarqalgandir.
Zarafshon daryosining Samarqand shaxridan keyingi qismida suvning
gidroximik tarkibiga ko‘ra O
2 4,8 mg/l, BPK
5 0,6 mg/l,NO
4 0,039 mg/l,Su 0,0001
mg/l va minerallanish 200 mg/lga etganligi kuzatildi.
2-rasm. Corbicula fluminalis (O. F. Muller, 1774) ( a,b) chig‘anog‘i va (v)
qulflarining ko‘rinishi.
30](/data/documents/4bd7465e-e548-4471-a526-0855f8bb798a/page_30.png)
![1-jadval
Suv omborlarida Unionidae va Corbiculidae oilalari turlarining tarqalishiga
suv havzalari gidroximik tarkibini ta’siri
№ Daryoning
nomi Nazorat
nuqtasi ( O
2 )
mg/l BPK
mg/l Fenal
mg/l ( NO
4 )
mg/l ( NO
2 )
mg/l Cu
mg/l Mineralla-
nish darajasi
mg/l Mollyus
ka turlar
soni Mollyuskalar turlari
1 REM 6,0 3,0 0,001 0,39 0,02
0,00 1 1000
1 Zarafshon Kattaqur
g‘on suv
ombori 4,8 0,6 0,0 0,039
0, 0 0,0001 200 11 Sinanodonta gibba, S. orbicularis,
S. puerorum, Colleptopterum
bactrianum, C. syreum
sogdianum, C. ponderosum
volganse, Corbicula cor.
C.fluminalis, C.
purpurea ,Corbiculina
tibetensis ,C. ferghanensis
Qoratepa
suv
ombori 4,2 1,2 0,0 0,039 0,0 0,0048 700 4 Sinanodonta gibba, Colletopterum
ponderosum volganse,
Corbiculina tibetensis,C.
Ferghanensis
31](/data/documents/4bd7465e-e548-4471-a526-0855f8bb798a/page_31.png)
![Bu erda yuqorida ko‘rsatilgan elemintlarning miqdori ruxsat etilgan normadan
pastligi aniqlandi.Daryoda ikki pallali mollyuskalarning 8 turi va 2 kenja turi
tarqalgandir Sinanodonta gibba, S. orbicularis, S. puerorum, Colleptopterum
bactrianum, C. syreum sogdianum, C. ponderosum volganse, Corbicula cor.
C.fluminalis, C. purpurea ,Corbiculina tibetensis ,C. ferghanensis
Daryoning o’rta qismi Samarqand shaxridan keyin suvning tarkibida O
2 4,2
mg/l, BPK
5 1,2 mg/l,NO
4 0,039 mg/l, Su 0,0048 mg/l va minerallanish 1080
mg/lga etganligi kuzatildi. Suvdagi elemintlarning miqdori ruxsat etilgan
normadan yuqoriligi ko‘zatildi bu suvdagi gidrabiontlar va ikki pallali
mollyuskalarning tarqalishiga o‘z ta’sirini ko‘rsatgan. Ushbu xududda Sinanodonta
gibba, Colletopterum ponderosum volganse, Corbiculina tibetensis va C.
ferghanensis tarqalgan .
Samarqand shaxri ko‘zatish nuqtasida suvning gidroximik tarkibiga ko‘ra O
2
5,0 mg/l, BPK
5 4,0 mg/l,Fenal 0,002 mg/l va minerallanish 400 mg/l ekanligi
ko‘rsatilgan bo‘lib bu elemintlarning miqdori ruxsat etilgan normadan pastligi
aniqlandi.Daryoda ikki pallali mollyuskalarning 7 turi va 1 kenja turi tarqalgandir
Sinanodonta gibba, S. orbicularis, Colletopterum cyreum sogdianum,Corbicula
cor, C. fluminalis C. purpurea, Corbiculina tibetensis,C. ferghanensis tarqalgan.
Daryoning Qarshi shaxridan keingi qismida O
2 3,7 mg/l, BPK
5 4,1 mg/l,Fenal
0,004 mg/l va minerallanish 900 mg/lga etganligi kuzatildi. Ushbu xududda
suvlarida Colletopterum cyreum sogdianum, Corbiculina tibetensis turlarining
tarqalganligini aniqladik.
Daryolar suvidagi minerallanish darajasi azot ammoniy, azotnitrit, mis
miqdori daryoning quyi qismiga borgan sari ortib boradi. Bu Unionidae va
Corbiculidae oilalari turlarining tarqalishiga ta’sir etib, daryoning quyi qismida
suvning gidroximik tarkibi ta’sirida turlar sonining kamayishiga olib kelgan.
.](/data/documents/4bd7465e-e548-4471-a526-0855f8bb798a/page_32.png)
![2-jadval
Suv omborlari Unionidae va Corbiculidae turlari chig‘anoqlari o‘zgaruvchanligiga suvning gidroximik tarkibining ta’siri
№ Daryo
nomi REM 6 0,39 0,02 1,0 1000
Nazorat
nuqtasi O
2
m g/
l BP
K
m g/
l Fenal
mg/l NO
4
mg/l NO
2
mg/l Cu
m k g/
lM
inerallanish darajasi
m
g/l. Mollyuska
turlari
Y
O
shi
U
lcham
lar son
CH
ig‘anoqning
uzunligi
(CH
U
) L (m
m
) M
±m
CH
ig‘anoqning
balandligi (CH
B) h
(m
m
) M
±m
CH
ig‘anoqning
qabariqligi
(CH
Q
) N
(m
m
) M
±m
1 Zarafsh
on Kattaqur
g‘on suv
ombori 4,8 0,6 0,0 0,039
0, 0 0,00
01 200
Corbiculin
a tibetensis 4 10
28 ± 0 , 2 27 ± 0,3 12 ± 0 , 1
Chelak
suv
ombori 4,2 1,2 0,0 0,39 0,0
0,00
48 700 Corbiculin
a tibetensis 4 10
25 ± 0 , 1 23 ± 0,2 10 ± 0 , 1](/data/documents/4bd7465e-e548-4471-a526-0855f8bb798a/page_33.png)
![2–jadvaldan ko‘rinib turibdiki Zarafshon daryosining Samarqand shaxridan
keyingi qismida suvning gidroximik tarkibiga ko‘ra O
2 4,8 mg/l, BPK
5 0,6
mg/l,NO
4 0,039 mg/l,Su 0,0001 mg/l va minerallanish 200 mg/lga etganligi
kuzatildi. Corbiculina tibetensis 4 yoshdagisining CHig‘anog‘i uzunligi (CHU) 28
mm, CHig‘anog‘i balandligi (CHB) 27 mm.va CHig‘anag‘i qabariqligi (CHQ) 12
mm. ga tengligi aniqlandi. Daryo suvi Navoiy shaxridan chiqqandan keyin
azotammoniy, azotnitrit, mis va minerallanish darajasining oshishi kuzatildi, bu esa
Corbiculina tibetensis chig‘anoqlari CHU 25 mm., CHb 23mm. va CHQ 10
mm.hajmining kamayishiga olib kelgan. Ushbu xolatni Amadaryoda Termiz shaxri
yaqinida va Nukus shahri oldida taqqoslaganimizda, suvning gidroximik tarkibi
o‘zgarishi Corbiculina ferghanensis ning chig‘anog‘i Termiz shaxri yaqinida
CHU 29 mm.CHB 25 mm. va CHQ 11 mm. ushbu turning Nukus shaxri atrofidagi
bu ko‘rsatkichlar CHU 25mm.CHB 22 mm. va CHQ 10 mm. ekanligi aniqlandi.
Ikkipallali mollyuskalar chig‘anoqlarining o‘zgaruvchanligiga suvning
gidroximik tarkibi ma’lum miqdorda o‘z ta’sirini ko‘rsatadi.
2-jadvaldan ko‘rinib turibdiki Zarafshon daryosi suvning gidroximik
ko‘rsatkichlari Samarqand shahri atrofida O
2 3,6 mg/l,NO
3 0,039 mg/l,NO
2
0,004,mg/l, Cu 1,3 mkg/l va minerallanish darajasi 400 mg/l bo‘lganda
Colletopterum cyreum sogdianum 5 yoshdagisining CHig‘anog‘i uzunligi (CHU)
154 mm, Chig‘anog‘i balandligi (CHB) 76 mm.va CHig‘anag‘i qabariqligi (CHQ)
82 mm. bo‘lishini aniqladik. Daryo suvi Navoiy shahridan chiqqandan keyin
kislarod, azotammoniy, azotnitrit, mis va minerallanish darajasining oshishi
kuzatildi, bu esa Colletopterum cyreum sogdianum CHU 148 mm., CHb 71mm. va
CHQ 76 mm. chig‘anoqlari o‘zgarishi kuzatildi.
Ushbu xolatni Amadaryo daryosi Termiz shahri yaqinida va Nukus shahri
yaqinida taqqoslaganimizda suvning gidroximik tarkibi o‘zgarishi Corbicula cor
ning chig‘anog‘i Termiz shahri yaqinida CHU 23mm.CHB 24 mm. va
CHQ 16mm. ushbu tur Nukus shahri atrofida bu ko‘rsatkichlar CHU 21mm.CHB
21,2 mm. va CHQ 13mm. ekanligi aniqlandi.
34](/data/documents/4bd7465e-e548-4471-a526-0855f8bb798a/page_34.png)
![Ikkipallali mollyuskalar chig‘anoqlarining o‘zgaruvchanligiga suvning
gidroximik tarkibi ma’lum miqdorda ta’sir etishi o‘rganildi.
Tadqiqotlarimiz natijasi shuni ko‘rsatdiki, Zarafshon, Oqdaryo, Qoradaryo
daryolarda ikkipallali mollyuskalarning tarqalishiga va faunasining shakllanishiga
quyidagi omillar o‘z ta’sirini ko‘rsatadi:
1 .Sinanodonta gibba, S.orbicularis, S. puerorum turlari daryolarning o‘rta va quyi
qismlarida baliqlarning oq amur, xumbosh turlarini iqlimlashtirish natijasida
tarqalgan va faunasining shakllanishiga olib kelgan.
2. Zarafshon, Oqdaryo, Qoradaryo daryolari sohili suv havzalariga Volga daryosi
baliqlarining iqlimlashtirishi Colletopterum ponderosum volgense kenja turining
tarqalishiga olib kelgan.
3.Daryolarning tekislikdan oqadigan qismlarida iqlimlashtirilgan baliqlar bilan
mahalliy mollyuskalarga xitoy tishsizlari qo‘shilganligi sababli, malakofaunasi
birmuncha boy hisoblanadi.
Bioindikator ikki pallali mollyuskalarning tabiiy radioaktivligi.
Ikki pallali mollyuskalarning tabiiy radioaktivligini o‘rganish va monitoring
qilish muhim ahamiyatga ega.
Radioaktiv elementlar 40
K, 226
Ra, 232
T ni suvlarda va mollyuskalarda aniqlangan
miqdorining suvda qaysi radioaktiv element qanday miqdorda bo‘lsa, shu suvdagi
mollyuskalarda ham shunga yaqin miqdorda to‘planishi kuzatildi. Masalan, suvda
40
K katta miqdorda bo‘lsa, mollyuskada ham katta miqdorda to‘planadi yoki
boshqa biror element suvda oz miqdorda bo‘lsa, mollyuskada ham oz miqdorda
to‘planadi. Mollyuskalarda radioaktiv elementlar to‘planish darajasi , suvdagi
radioaktiv elementlar miqdoriga proporsionaldir. Demak, mollyuskalardagi
radioaktiv elementlar miqdorini bilgan holda shu mollyuskalar yashaydigan
suvdagi radioaktiv elementlar miqdori to‘g‘risida fikr yuritish mumkin, bu esa
suvlar radio ekologiyasi to‘g‘risida ma’lumot olishda muhimdir.
35](/data/documents/4bd7465e-e548-4471-a526-0855f8bb798a/page_35.png)
![3 -jadval
1. O‘lchangan namunalar tarkibidagi 226
Ra, 232
Th va 40
K radioaktiv
elementlarning solishtirma gamma-aktivligi, Bk/kg larda
№ Xudud va o lingan namunalar 226
Ra 232
Th 40
K
1. Kattaqo‘rg‘on kanali
Loylar
Suvlar
Mollyuskalar 25,5 + 2,6
2,7 ±0,3
6,1±0,6 35,0 + 3,5
4,8±0,5
6,9±0,7 525 + 50
38,0±3,7
33,0±3,4
2. Darg‘om kanali
Loylar
Suvlar
Mollyuskalar 29,7 + 3,0
4,7 + 0,5
5,0 + 0,5 45 + 5
5,6 + 0,6
6,0 + 0,6 446 + 43
38,2 + 3
30,0 + 3
3. Jomboy kanali
Loylar
Suvlar
Mollyuskalar 26,7 + 3,0
1,4±0,2
5,2±0,5 35,2±3,4
4,8±0,2
5,0±0,5 287±29
36,0±3,5
32,0±3,3
4. CHelak baliqchilik xo‘jaligi
Loylar
Suvlar
Mollyuskalar 28,5±3,0
4,9±0,5
5,9±0,6 47±5
4,8±0,5
5,0±0,5 439±42
37,0±3,7
32,0±3,3
5 Bulung‘ur kanali
Loylar
Suvlar
Mollyuskalar 2 6 , 7 ± 2 , 5
5 , 4 ±0, 6
5, 2 ±0,6 35,2 ± 3,4
4,8±0 , 5
5,0±0, 6 287 ± 12
3 6 ± 4
32±3
6 Mirzacho‘l kanali
Loylar
Suvlar
Mollyuskalar 28,5±3,0
4,9±0,5
5,9±0,6 47±5
4,8±0,5
5,0±0,5 439±42
37±3
32±3
7 Ashiko‘l kanali
Loylar
Suvlar
Mollyuskalar 2 5 ± 2 , 9
4, 7 ±0, 9
5, 0 ± 6 , 1 35 ± 4
4,8± 1 ,5
5,0± 2 ,5 287 ± 21
3 6 ±3
30± 2
REM 32 45 700
3.1.3. Katta q urg‘on suv ombori suvining minerallanish darajasi va
uning gidrabiontlar tarqalishiga ta’siri.
Suv omborlari – suv havzasi bo‘lib daryo vodiylarida oqimni boshqaruvchi
to‘g‘onlar qurish yo‘li bilan bunyod etiladi (Jadin, 1940, 1950; Gerd, 1959).
Zarafshon havzasida suv omborlari suv yuzasining maydoni jihatidan o‘rtacha,
katta bo‘lmagan va kichik suv omborlari guruhiga bo‘linadi . O‘rta Osiyo suv
36](/data/documents/4bd7465e-e548-4471-a526-0855f8bb798a/page_36.png)
![omborlari fauna va filorasini o‘rganishga N.A.Stepanova, (1951, 1955);
A.M.Muzaffarov, (1960, 1965); A.M.Muxammediev, (1960, 1967); I.Ojegova,
(1959) va boshqalar katta hissa qo‘shganlar. Bu olimlar suv omborlari turlari,
biomassasini mollyuskalar va baliqlarni umumiy holda o‘rgangan.
Biz Zarafshon havzasidagi: Kattaqo‘rg‘on, Oqdaryo, Tusinsoy, CHelak va
Qoratepa suv omborlaridagi mollyuskalarni har tomonlama-faunistik turlar
tarkibini, biotoplararo tarqalishi, ularning genofondini asrash uchun, ekologiyasi
va populyasiyalarini o‘rgandik.
Bu suv ombori Zarafshon vodiysida Samarqand viloyatidagi Kattaqurg‘on
shahridan 5,5 km janubda Zirabuloq tepaliklari oralig‘ida tabiiy chuqurlikda
joylashgan. Tevarak atrofida soylik va jilg‘alar ko‘p bo‘lganidan suv omborining
qirg‘oqlari ayniqsa janubiy qirg‘og‘i juda egri-bugri. Kattaqo‘rg‘on suv ombori
asosan Zarafshon daryosining chap tarmog‘i – Qoradaryodan suv keltirib
quyadigan maxsus kanal chiqarilgan. Kanalning uzunligi 28,6 km bo‘lib unda
sekundiga 53 m 3
ga qadar suv oqishi mumkin.
Suv omboriga uning tevarak atorofini o‘rab turgan Zirabuloq tepaliklaridan
Otchopar va SHo‘rchi kabi bir qator kichkina soy va jilg‘alar ham qo‘shiladi.
Kattaqurg‘on suv ombori Zarafshon daryosining oqimi rejimini mavsumlariga
rostlab turishga qaratilgan(6-jadval). Kattaqurg‘on suv ombori biologik rejimi va
bentos organizmlarini N.A.Stepanova (1951, 1955, 1961), X. Nuriev (1967), A.I.
CHeryaeva va N.A. Sibirsevalar (1970) o‘rganishgan. N.A. Ctepanova (1955).
Ushbu suv omboridan mollyuskalarning 4 turini shu jumladan Coletopterum
cyreum sogdianum ni ko‘rsatgan.
Z.I. Izzatullaev (1978) bu suv omborida mollyuskalarning 6 va 2 kenja
turining yashashini aniqlangan ular ichida 2 tasi tishsizlardir. SHunday qilib, bu
suv omborida hammasi bo‘lib 1948 yilda 5 tur, 1978 yilda 8 tur va 2001 yilda 11
tur yashashi aniqlangan . 1980-1985 yillarda balxash okuni, oq amur kabi baliqlar
Kattaqurg‘on suv omboriga iqlimlashtirilgan[23].
Kattaqurg‘on suv ombori Zarafshon daryosi sohilida birinchi qurilganligi va
boshqa suv omborlariga qaraganda katta maydonni egallaganligi sababli
37](/data/documents/4bd7465e-e548-4471-a526-0855f8bb798a/page_37.png)
![mollyuskalar turlariga boydir. Xitoy tishsizlari Sinanodonta gibba, S. orbicularis,
S. puerorum. Ushbu suv ombori faunasi uchun birinchi marta ko‘rsatilmoqda. Ular
bu hududga xitoy kompleksi baliqlari – oq amur, xumbosh kabilarni iqlimlashtirish
natijasida kelib qolgan. CHunki, bu baliqlarda Xitoy tishsizlarining lichinkalari-
gloxidiyalari parazitlik qiladi. Tirik mollyuskalar 2,5-3 metr va undan ortiq
chuqurliklarda yashaydi, ular bilan birga qirg‘oqda bo‘sh chig‘onoqlari ham
uchrab turadi. Bizdan oldingi o‘rganishlar va bizning tadqiqotlarimiz natijasida
Kattaqurg‘on suv omborida ikki pallali mollyuskalarning 9 turi va 2 kenja
turining yashashi, ular 3 oila va 4 urug‘ga kirishi aniqlandi. (1- jadval). Bu suv
omborida ikki pallali mollyuskalar yashash sharoitiga qarab 3 xil biotoplarda
tarqalgan: oqar suvlar loylarida peloreofillar 8 ta tur jami turlarning 73 %
(Sinanondonta gibba, S. orbicularis,S.puerorum, Corbicula cor, C. purpurea,
Corbiculina tibetensis,C.fluminalis, C. ferghanensis) va suv osti balchiqlarida
pelolimnofillar 1 kenja tur 9 % ( Colletopterum ponderosum volgense) ni tashkil
etadi.
Suv omborining kanallar suv qo‘yadigan qismida oqar suvlarida yashovchi
reofillardan 1 tur va 1 kenja turi 18% (Colletopterum bactrianum, C. syreum
sogdianum) yashashi aniqlandi.
Kattaqo‘rg‘on suv ombori qo‘ltiqlarida va o‘ng sohilida mollyuskalardan
Sinanodonta orbicularis, S.gibba, S.puerorum. Colletopterum cyreum sogdianum,
C.ponderosum volgense, Corbicula cor yashaydi. Bular ichida birinchi, ikkinchi va
oxirgi turlar son jihatidan ko‘pdir. Suv omborining suv qo‘yiladigan qismiga chap
sohili va suv chiqarish kanaliga mollyuskalardan Corbicula cor, C.purpurea,
Corbiculina tibetensis, C.ferganensis, Sinanodonta orbicularis, S.gibba lar 1 m da
2-4tadan tarqalgan. Jami mollyuskalar suv omborining loy bosgan va mikrofitlar
ko‘p o‘sadigan qismlarida serob. Bu erlarda 0,2-2,8 metr chuqurliklarda qamish va
suv o‘tlari ko‘p o‘sgan joylarda yashaydi va ba’zi vaqtlarda qumoq, toshloq
joylarda yakka holda ham uchraydi.
38](/data/documents/4bd7465e-e548-4471-a526-0855f8bb798a/page_38.png)
![Izlanishlarimiz natijasida shu narsani kuzatdik oqar suvlar loylarida yashavchi
peloreofil ekologik guruxga kiruvchi turlar 73% tashkil etib jami ikkipallali
mollyuskalar orasida dominant turlar ekanligini aniqladik. Pelolimnofil ekologik
guruxiga kiruvchi turlar 9 % tashkil etadi . Suv omborida reofillar 18 % toshkil
etadi . Pelolimnofil va reofil ekologik guruxiga kiruvchi turlar Kattaqurg‘on suv
omborida sub dominant turlar hisoblanadi[24].
Suv ombori kurilishi bilan ikkipallali mollyuskalarning suv omborida
tarkalishiga va faunasining shakllanishiga ko‘ydagi omillar o‘z ta’sirini
kursatgan:
1. Sinanodonta gibba, S.orbicularis, S. pyerorum turlari Zarafshon daryosining
o‘rta va ko‘yi kismlarida ok amur, xumbosh (tolstolobik) turlarini
iklimlashtirish natijasida ikki pallali mollyuskalar kelib tarkalishiga va
faunasining shakllanishiga olib kelgan.
2. S olletopterum bactrianum
3. Zarafshon daryosi soxili suv tiplariga Volgabo‘yi baliklarining
iklimlashtirishidan Kattakurgon suv omboriga Colletopterum cyreum
sogdianum turining tarqalishiga olib kelgan.
4. Kattakurgon suv ombori tekislikda joylashganligi sabali bu erda
iklimlashtirilgan baliklar bilan maxalliy mollyuskalarga Xitoy tishsizlari
ko‘shilgan xamda suv omborlarining Zarafshon daryosidan suv olganligi va
tashkil etilganligiga uzok vakt bo‘lganligi sababli malakofaunasi birmuncha
boydir.
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, Kattaqo‘rg‘on suv ombori barpo
etilganiga uzoq vaqt bo‘lganligi, suv omborida ko‘plab baliqlarning
iqlimlashtirilganiligi sababli bu erda ikki pallali mollyuskalarning 9 turi 2 kenja
turi yashaydi,ular 3 xil ekologik guruhlarga peloreofil, pelolimnofil, reofil talluqli.
3.2. Oqdaryo suv ombori suvining minerallanish darajasi va uning
gidrabiontlar tarqalishiga ta’siri.
Ushbu suv ombor Ishtixon tumanining eng g‘arbiy qismida Kattaqo‘rg‘on
tumani hududida joylashgan. Oqdaryo suv ombori Oqdaryoni ma’lum bir me’yorda
39](/data/documents/4bd7465e-e548-4471-a526-0855f8bb798a/page_39.png)
![oqimini ta’minlash maqsadida tashkil etilgan. Uning suv to‘plamida asosiy manba
bo‘lib Oqdaryo hisoblanadi. Suv omborining suv hajmi 1,40 mln. m 3
, suv
yuzasining hajmi 2 m 2
, foydali suv hajmi 89, 6 mln. m 2
. Oqdaryo suv ombori
yangidan tashkil etilganligi sababli uning biologik rejimi organizmlari to‘g‘risida
aniq bir ilmiy ishlar hozirgi kungacha bajarilmagan. Bizning tadqiqotlarimiz 1998-
2001 yillarda o‘tkazildi. Suv omboriga bir necha baliqlar iqlimlashtirilgan. Suv
ombori Oqdaryo o‘zanida tashkil etilganligi sababli Zarafshon va Oqdaryoda
tarqalgan molllyuskalarni va boshqa bentos organizmlarni hamda suvda
yashaydigan ko‘plab hayvonot olamini uchratamiz.
1990-1995 yillar Oqdaryo suv omborida Xitoy kompleks baliqlari xumbosh,
oqamur va balxash okuni iqlimlashtirilgan. Bu baliqlarni iqlimlashtirilishi bilan
Xitoy tishsiz mollyuskalari: Sinanodonta gibba, S.orbicularis, S.puerorum tasodifan
kelib qolgan. Suv ombori hududida 2,5-3 metr va undan ortiq chuqurliklarda
mollyuskalar tarqalgandir .
Oqdaryo suv ombori qirg‘oqlarida, qo‘ltiqlarida mollyuskalardan C.cyreum
sogdianum, C.ponderosum volgense va Corbicula purpurea yashaydi. Bular ichida
birinchisi son jihatidan ko‘pdir. Jami mollyuskalar suv omborining loy bosgan va
makrofitlar ko‘p o‘sadigan qismlarida serob. Bu erda ular 0,2-2,5 m chuqurliklarda
qamish va suv o‘tlari ko‘p o‘sgan joylarida tarqalgan va ba’zan qumoq joylarda
yakka holda ham uchraydi.
SHunday qilib, bizning tadqiqotlarimiz natijasida Oqdaryo suv ombori
biatoplarida ikki pallali mollyuskalarning 8 turi va 2 kenja turining yashashini
aniqladik, ular 2 oila va 4 urug‘ga taalluqli (1.jadval). Bu mollyuskalar 3 ekologik
guruhga bo‘linadi: pelolimnofil, pleoreofil, reofil. Suv ombori oqar suvlari loylarida
paloreofillardan 7 tur (Sinanadonta gibba, S.orbicularis, S.puerorum, Corbicula cor
C.purpurea, C.tibetensis, Corbiculina ferghanensis) oqar suvlarda 1 reofil kenja tur
(C.cyreum sogdianum) va 1 pelolimnofil tur (Corbicula fluminalis) yashaydi.
40](/data/documents/4bd7465e-e548-4471-a526-0855f8bb798a/page_40.png)
![3.2.1. Tusinsoy suv ombori suvining minerallanish darajasi va uning
gidrabiontlar tarqalishiga ta’siri.
Tusinsoy suv ombori Payariq tumani “Xalqabod” ijara xo‘jaligi maydonida
joylashgan bo‘lib, qisman Qo‘shrabot tumani “Qo‘shrabot” ijara xo‘jaligi bilan
ham chegaradosh. Bu suv ombor 1988 yil ishga tushirilgan. Uning suv sig‘imi 55,0
mln.m 3
ni tashkil qiladi, to‘g‘onning balandligi 32 m, uzunligi 380 m.
Baliq xo‘jaligini rivojlantirish maqsadida 1990-1992 yillar ushbu hududda
xitoy kompleks baliqlari va karp iqlimlashtirilgan. Tusincoy suv ombori yaqin
vaqtlar ichida tashkil etilganligi sababli suvda yashovchi hayvonot olami va
mollyuskalari bizgacha alohida o‘rganilmagan. Ushbu suv omborida baliqlar bilan
birgalikda mollyuskalardan Sinanodonta gibba S.orbicularis,S.puerorum turlari
tarqalgan. Ular suv omborining turli biatoplarida keng uchraydi. Bu mollyuskalar
suv omboridan cezonlararo terib o‘rganildi. Ular haqida ma’lumotlar ishning
sistematik qismida keltirilgan. Mollyuskalar suv omborining 2,5-3,8 metr
chuqurliklarida loy orasida 1 m 2
da 1,2,5 donagacha to‘g‘ri keladi. Son jihatdan
S.gibba, Colletopterum syreum sogdianum, Corbicula purpurea ko‘p [2 7 ].
Tadqiqotlarmiz natijasida ushbu suv omborida mollyuskalarning 8 turi va 1
kenja turining yashashi aniqlandi ular 3 oila va 4 urug‘ga taalluqli (3- jadval).
Suv omborida mollyuskalar 3 xil biatoplarda yashaydi. Suv omborining qirg‘oq
bo‘ylari oqar suvlari loylarida peloreofillarning 8 turi (Sinanodonta orbicularis,
S.gibba,S.puerorum, Corbicula cor, C.purpurea, Corbicula tibetensis,C.fluminalis,
C.ferghanensis) va oqar suvlarda yashovchi bular suv omboriga suv kelib
tushadigan qismlarida, reofillardan 1 kenja turning (C.cyreum sogdianum)
yashashini aniqladik. Suv ombori kurilishi bilan ikkipallali mollyuskalarning suv
omborida tarkalishiga va faunasining shakllanishiga ko‘ydagi omillar o‘z ta’sirini
kursatgan:
1.Suv omborida Xitoy kamplekis baliklarini iklimlashtirilishi Sinanodonta gibba,
S.orbicularis, S. pyerorum turlari tarkalishiga olib kelgan. Suv omborda
41](/data/documents/4bd7465e-e548-4471-a526-0855f8bb798a/page_41.png)
![mollyuskalar uchun suv muxitining yaxshiligi ikkipallali mollyuskalar faunasining
shakllanishiga olib kelgan.
2.Suv ombori tog oldi tekisligida joylashganligi sabali bu erda iklimlashtirilgan
baliklar bilan maxalliy mollyuskalarga Xitoy tishsizlari ko‘shilgan
Xulosa shuki, suv ombori tog‘ soylari oldini to‘sishdan yuzaga kelgan bo‘lib,
Zarafshon daryosining boshqa suv tiplari bilan bog‘liq emas. SHu sababli,
mollyuskalar turlari kam. Bu erda CHelak suv omboriga qaraganda C.bactrianum,
C.ponderosum volgense yo‘q, C.purpurea tarqalgan.
Qoratepa va shurko‘l suv ombori suvining minerallanish darajasi va
uning gidrabiontlar tarqalishiga ta’siri.
SHo‘rko‘l suv ombori Zarafshon daryosining quyi qismida joylashgan.
SHo‘rko‘l 1977 yil foydalanishga topshirilgan bo‘lib, to‘liq hajmi 170 mln.m 3
. Suv
ombori Zarafshon daryosidan suv oladi. Suv ombori to‘g‘onining maksimal
balandligi 14,5 m. Suv omborining maksimal suv chiqarish imkoniyati 350 m 3
/sek
[5] .
Hozirgacha SHo‘rko‘l suv ombori ikki pallali mollyuskalari to‘g‘risida ilmiy
ishlar bajarilmagan. Suv ombori va uning atrofidagi suvlardan namunalar terilib,
ikki pallali mollyuskalarning turlar tarkibi, biotoplararo va suv havzasida tarqalishi
o‘rganildi.
Tadqiqotlar SHo‘rko‘l suv omborida ikki pallali mollyuskalari turlar
sonining kamligini ko‘rsatdi. Suv ombor biotoplarida ikki pallali mollyuskalarning
2 oila va 2 urug‘ga taalluqli 4 turining yashashi aniqlandi (4-jadval). Bu son
jihatdan Quyi Zarafshondagi ikki pallali mollyuskalarning (4 tur) 100 % (4 tur)
tashkil etsada, ammo turlar tarkibi jihatidan ancha farq qiladi .
Quyi Zarafshonda faqatgina Sinanodonta urug‘idan Sinanodonta gibba ning
mavjud bo‘lsa, suv omborida urug‘ning barcha vakillari tarqalgan. Ular
SHurko‘lda loyli biotoplarda 1 m 2
joyda 2-2,2 tagacha uchraydi.
Colletopterum urug‘i vakillaridan faqatgina Solletopterum ponderosum
volgense Quyi Zarafshon usun xos tur, ammo uni suv omborida populyasiyalari
42](/data/documents/4bd7465e-e548-4471-a526-0855f8bb798a/page_42.png)
![kuzatilmadi. Umuman olganda, SHo‘rko‘l uchun Solletopterum urug‘i
vakillarining tarqalishi xos emas. Bu holatni Quyi Zarafshonda ham
uchramaydigan Corbicula urug‘i vakillarida ham ko‘rish mumkin.
Ikki pallali mollyuskalar ichida tarqalish diapazoni keng bo‘lgan tur –
Corbiculina tibetensis SHo‘rko‘lda tarqalgan yagona Corbiculina urug‘i vakilidir.
Qumli biotoplarda tarqalgan bu turning zichligi yuqori – 3,6 ni tashkil etadi,
solishtirma zichligi koeffitsienti esa 1,1 ga teng.
Zarafshonning o‘rta va quyi qismlarida joylashgan suv omborlarida
tarqalgan ikki pallali mollyuskalarning tur tarkibidan shuni aytish mumkinki, u
erda joylashgan suv omborlari o‘zining katta-kichikligi, suv olish manbasi va
foydalanish jihatlariga ko‘ra mollyuskalar tarqalishiga ta’sir ko‘rsatadi.
Zarafshonning o‘rta qismida joylashgan va daryodan to‘g‘ridan-to‘g‘ri suv
oladigan Kattaqo‘rg‘on, Oqdaryo va CHelak suv omborlari turlar sonining
yuqoriligi bilan ajralib turadi, ularda Zarafshonda uchraydigan 60-70% turlar
tarqalgan. Daryolarning suv omborlari turlar hilma-xilligiga ta’siri CHelak suv
omborida tarqalgan va boshqa suv omborlarida uchramaydigan Colletopterum
bastrianum turining uchrashida ham namoyon bo‘ladi.
Zarafshon havzasi suv omborlaridagi eng kam turlar uning o‘rta qismidagi
Tusinsoy, Qorovultepa va quyi qismidagi SHo‘rko‘l suv omborlarida namoyon
bo‘ldi. Tusinsoyning suv olish manbasi bevosita boshqa tabiiy manbaalar – kichik
soylar, sel oqimlari va buloqlar bilan bog‘liq ekanligi va u Zarafshondagi boshqa
suv manbalari bilan bog‘lanmaganligi uchun unda turlar xilma-xilligini kamligini
ko‘rish mumkin. Tusinsoyning Zarafshondagi boshqa suv manbalari bilan bog‘liq
emasligini unda hatto O‘zbekiston ikki pallali mollyukalari ichida keng tarqalgan
va baliqlar orqali ko‘payuvchi xitoy tishsizlari vakillarini ham uchramasligi bilan
izohlash mumkin.
Qoratepa suv ombori suvining minerallanish darajasi va uning
gidrabiontlar tarqalishiga ta’siri.
43](/data/documents/4bd7465e-e548-4471-a526-0855f8bb798a/page_43.png)
![Qoratepa suv ombori Urgut tumanining janubiy-g‘arbiy qismida joylashgan.
Suv ombori 1975-1976 yillarda tashkil qilingan bo‘lib, joylashish o‘rni bo‘yicha u
tog‘ oldi suv omboriga kiradi. Suv omborida tog‘ va soy suvlari , bundan tashqari
sel va yomg‘ir suvlari ham to‘planadi. Suv ombori to‘g‘onining balandligi 35 m,
to‘g‘on uzunligi 705 m, eni 8 m suv yuzasi hajmi 2 km 2
, suv chiqarish quvvati 22
m 3
/sek, hajmi 0,56 mln.m 3
. Qoratepa suv ombori asosan sug‘orish maqsadida
qurilgan .
Suv omboriga Zarafshon daryosi suvi tushmaydi. Suv omborining
Omonqo‘ton soy suvlari quyiladigan janubiy qismlarida buloq va chashmalardan
oqib chiqadigan ariqlarida pelolimnofillardan Euglesa hissarica, E.turkestanica va
E.obliquata juda siyrak tarqalgan. Bu turlar soy suvlari bilan kelib suv omborining
janubiy qismida toza suvlar quyiladigan joylarda uchraydi. Qoratepa suv ombori
Zarafshon daryosi bilan bog‘liq emas va bu erda katta ikki pallali mollyuskalar
uchramaydi.
Suv ombori kurilishi bilan ikkipallali mollyuskalarning suv omborida
tarkalishiga va faunasining shakllanishiga ko‘ydagi omillar o‘z ta’sirini
kursatgan:
1. Suv omborining kurilishi bilan Omonqo‘ton soy suvlari quyiladigan janubiy
qismlarida buloq va chashmalardan oqib chiqadigan ariqlarida Euglesa
hissarica, E.turkestanica va E.obliquata turlari kelib tarkalgan
2. Suv omboriga Zarafshon daryosi suvi tushmasligi sababli ikkipallali
mollyuskalar turlar tarkibi nisbatan kamdir.
Zarafshon havzasi suv omborlari bo‘yicha mollyuskalarning har tomonlama
o‘rganish natijasida quyidagi xulosalarga keldik:
Jami bo‘lib suv omborlarda: Oqdaryo va CHelak suv omborlarida katta ikki
pallalilarning 8 turi va 2 kenja turi, Kattaqo‘rg‘on suv omborida 9 turi va 2 kenja
turi , Tusinsoy suv omborida 8 turi va 1 kenja turi, Qoratepa suv omborida faqat
kichik ikki pallal mollyuskalarning 3 turining yashashi aniqlandi .
44](/data/documents/4bd7465e-e548-4471-a526-0855f8bb798a/page_44.png)
![Bu suv omborlaridai Sinanodonta gibba, S.orbicularis, S.puerorum, Euglesa
hissarica va Euglesa turkestanica lar Zarafshon daryosi sohili suv omborlari uchun
birinchi marta ko‘rsatildi.
Kattaqo‘rg‘on, Oqdaryo va CHelak suv omborlari tekislikda joylashganligi
sababli bu erda iqlimlashtirilgan baliqlar bilan mahalliy mollyuskalarga Xitoy
tishsizlari qo‘shilgan hamda suv omborlari Zarafshon daryosidan suv olganligi va
tashkil etilganligiga uzoq vaqt bo‘lganligi sababli mollyuskalarning turlari ko‘p.
Qoratepa va Tusinsoy suv omborlari tog‘ oldi suv soylari oldini to‘sishdan
hosil bo‘lganligi tufayli Zarafshon va uning boshqa suv tiplaridan ajralib
turganligi sababli ularda turlar soni nisbatan kamdir[12].
Suv omborlarida ikki pallali mollyuskalarning uch xil ekologik guruhlari
pelolimnofil, peloreofil va reofillar yashaydi.
Faqat Qoratepa suv ombori atrafidagi suvlarda pelolimnofillar tarqalgan .
3.2.2. Ikki pallali mollyuskalarning ekologik guruhlarining
xosil bo‘lishi .
Sel va toshqinlar qishloq xo‘jalik ekin maydonlarini, aholi yashaydygan
uylarni, sanoat va kommunal xo‘jalik binolarini, ko‘priklar, temiryul va avtomobil
yullari, har xil quvurlar, elektr hamda aloqa liniyalarini ishdan chiqargan.
Hozirgacha sel va suv toshqinlaridan eng ko‘p zarar kurib kelayotgan mamlakatlar
qatoriga ko‘rsatish mumkin. keyingi 30 yil davomida Missisipi daryosining
toshqindan 14 mln. gektar er, u erdagi 40 protsent shahar doimo talofat ko‘rib
kelmoqda. Masalan, 1952 yil aprel oyida Missisipi Missuri daryosi havzalarida
g‘oyat katta toshqin bo‘lib o‘tgan. YOmgirning ko‘p yog‘ishi va qorlarning
erishidan daryo suvlari ko‘payib ketgan. Natijada territoriyasining deyarli uchdan
bir qismida toshqinlar ro‘y bergan. Bu toshqindan 500 ming gektar er, 50 ta shahar,
ko‘p qishloqlar, temir hamda avtomobil yullari va boshqa ob’ektlar suv ostida
qolgan[26].
Sel va toshqin hodisalari er yuzining boshqa ko‘n joylarida: Fransiyada,
Italiyada, Kanadada va boshqa mamlakatlarda ham bo‘lib turadi. Toshqinlar
45](/data/documents/4bd7465e-e548-4471-a526-0855f8bb798a/page_45.png)
![vaqtida daryo vodiysining xarakteri va suv yig‘adigan maydonning katta-kichikligi
hamda suvning miqdoriga qarab, daryoning suv sathi bir-ikki metrdan hatto 10-20
metrgacha ko‘tariladi.
1928 yilda Zeya daryosining toshqini ikki oy davom etib, daryo suvining satsi
9 metrgacha kutarildi. Sel va suv toshqinlariga qarshi kurashda yirik gidrotexnik
inshootlar va suv omborlari barpo etish muhum hamda hal qiluvchi rol uynaydi.
Suv omborlarining toshqinlarning oldini olishdagi roliga Zeya daryosida barpo
etilgan suv omborini ko‘rsatish mumkin. Bu daryoning yillik suv sarfi juda
o‘zgaruvchan bulib, Zeya shahri yaqinida minimal suv sarfi sekundiga 1,6
kubometr bo‘lsa, maksimal suv sarfi sekundiga 14200 kubometrga etadi, ya’ni 9
ming marta ko‘p demakdir.
Hozirgi kunda Zeya daryosida umumiy suv sig‘imi 97 mlrd kubometr,
uzunligi 300 kilometrga teng bo‘lgan ulkan suv ombori vujudga keltirildi. Bu suv
ombori bunyod etilishi bilan suv toshqinlari kamaydi, o‘rtacha yiliga suv
toshqinidan ko‘rilgan moddiy ziyon 6,1 mln.
Sel vaqtida daryolarda suv sarfi o‘rtacha suv sarfidan bir necha yuz martaba
oshib ketadi, sel davrida Ohangoron daryosida suv sarfi sekundiga 450, G‘uzor
daryosida 600-800, CHirchiq va Zarafshon daryolarida 2000 kubometrdan oshib
ketadi. .Jumladan, 1959 yilda yomg‘irlarning ko‘p yog‘ishi va sel natijasida
CHirchiq; daryosining suvi toshib, uning suv sarfi sekundiga 2000 kubometrga,
suv sathining ko‘tarilishi esa ayrim joylarda 7-8 metrga etgan [22].
Umuman bunday sel hodisalari va toshqinlar ko‘pchilik soy va daryolarida
bo‘lib turadi. Tabiatning bunday hodisalar har yili qanchadan-qancha zarar
keltiradi. O‘rta Osiyoda vujudga keltirilgan va barpo etilayotgan suv omborlarining
deyarli hammasi irrigatsiya talablarini qondirish bilan birga sel va toshqin suvlarini
o‘zida to‘plab qoladi. Xozirgi vaqtda sel va toshqinlar ko‘p bo‘ladigan barcha
daryolarda suv omborlari bunyod etilgan. CHorvoq, Ohangoron, Toshkent,
46](/data/documents/4bd7465e-e548-4471-a526-0855f8bb798a/page_46.png)
![Pachkamar, Janubiy Surxon, Qayroqqum, endi qurilayotgan Andijon, To‘xtag‘ul
hamda Tuyamuyin va barcha boshqa suv omborlar bunga misol bo‘la oladi[27].
YOg‘inlar kam yog‘adigan, issiq iqlimli ayniqsa kamsuvli va suv
etishmaydigan rayonlar uchun suv omborlarining rekreatsiya ahamiyati juda
kattadir. CHunki shahar va qishloq aholisi ishdan keyin va dam olish kunlari suv
omborlaridan hordik chiqarish uchun .foydalanadilar. SHuning uchun ham
suv ombori qirg‘oqlarida har xil sanatoriylar, dam olish uylari, pioner .lagerlari,
pansionatlar, plyajlar, xilma-xil sport bazalari barpo etilmoqda. Rekreatsiya
mrqsadida CHorvoq, Toshkent, Uchnqizil, Pachkamar, Janubiy Surhon va
Qayroqqum suv omborlaridan ancha yaxshi foydalanilmoqda. Bular orasida
ayniqsa CHorvoq suv ombori diqqatga sazovar.
3-rasm. Daryo qisqichbaqasining tashqi tuzulishi.
47](/data/documents/4bd7465e-e548-4471-a526-0855f8bb798a/page_47.png)
![Suv omborlarining ko‘pchiligida plyajlar, qayiqcha stansiyalari, qisqa va uzoq
muddatli dam oladigan joylar mavjud bo‘lib, ularda baliq ishqibozlari baliq,
ayrimlari har xil suv qushlarini ovlaydilar. Kelajakda shahar va qishloq aholisi suv
omborlaridan shu maqsadlarda keng foydalanadi .
Zarafshon daryosi soxili suv omborlarida tarqalgan gidrabiontlarni muhofaza
qilish.
Barcha tirik organizmlar uchun suv, tuproq, havo asosiy hayot muhiti bo‘lib
hisoblanadi. SHulardan suv muhit sifatida ko‘pchilik organizmlar uchun xizmat
qiladi. Suv havzalarida suvning sifatini aniqlashda mollyuskalar yaxshi indikator
hisoblanadi. Gidrobiontlar ichida ikki pallali mollyuskalar ajoyib filtratorlardir.
Masalan, So‘g‘d tishsizi 7-10 yilgacha va undan ortiq yashaydi va uzunligi 25-27
sm ni tashkil qiladi. U bir sutkada 200 litrgacha suvni filtrlaydi (Izzatullaev,
1992,1996). Bundan kelib chiqadiki, mollyuskalar ifloslangan suvlarni tozalashda
juda katta ahamiyatga ega. SHuning uchun ularning sistematikasini chuqur
o‘rganish maqsadga muvofiqdir .
Izlanishlar natijasida Zarafshon daryosi havzasida ikki pallali
mollyuskalarning 9 turi va 2 kenja turining yashashi aniqlandi, ular 4 oilaga, 6
urug‘ga taalluqli va ularning barchasi indikator mollyuskalardir (5-jadval).
Adabiyotlardan ma’lumki, haroratning pasayishi mollyuskalarda suv
fil’tratsiyasini susaytiradi, suv havzalari harorati +1+3 S ga etganda ularning
aksariati suvlarni filtiratsiya qilishni butunlay to‘xtatadi . Unionidae larda + 4 S da
suvlarni fil’tratsiya qilish qobiliyati juda susayadi. Euglesidae, Pisidiidae oilasi
turlarida ham + 4,6 +5,9 C da suvni filtratsiya qilish qobiliyati juda pastligi
aniqlangan (Anistratenko,1988; Kornyushin,1992). Suvlarning chuqurligida
yashovchi mollyuskalarning filtratsiya xususiyatlari asosan, yaxshi isiydigan
suvlarning sayoz qirg‘oqli zonalarida ko‘proq bo‘ladi. Ko‘rinib turibdiki,
haroratning ta’siri mollyuskalarda moddalar almashinuvida va filtratsiyada muhim
ahamiyatga ega .
48](/data/documents/4bd7465e-e548-4471-a526-0855f8bb798a/page_48.png)
![Mollyuskalarda rN (nordonlik)ning ham roli muhimdir. Ma’lumki,
(Alimov,1981) rN ning miqdori 3 va 9 bo‘lganda nafas olish to‘xtaydi. Agar ular
rN ning miqdori 6-7 olib o‘tilsa bir necha soat davomida chig‘anoqlarini ochib
fil’tratsiyani aktivlashtiradi. SHunday qilib, muhitning ta’siri mollyuskalar
aktivligiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Barcha ikki pallali mollyuskalar hamma vaqt
ham doimiy suvni fil’tratsiya qilmaydi [ 2 0].
Ularda sutkalik va mavsumiy filtrlash aktivligi kuzatiladi. Aktiv davrida
chig‘anoqlari ochiladi. Mollyuskalar tomonidan suvni filtratsiya qilish faqat aktiv
fazasi davrida amalga oshadi. Zarafshon daryosi sohilida yashovchi Euglesidae va
Pisidiidae oilasiga kiruvchi turlar kunduzgi soatlarda suvlarni aktiv filtratsiya
qiladi. Biroq filtratsiya laboratoriya sharoitida tabiiyga nisbatan qisqa. YOz
oylarida ularda filtratsiya aktivligi eng yuqori darajada bo‘ladi[29].
A.F.Alimov (1981) tomonidan ikki pallali mollyuskalarning fil’tratsya tezligi
hayvonlar o‘lchamlariga bog‘liqligini aniqlagan. Toza suv mollyuskalari ichida
eng aktiv fil’tratlarga unionida oilalari kiradi. SHunday qilib, ikki pallali
mollyuskalar tabiiy fil’tratorlar hisoblanib suvlarni unda bo‘lgan muallaq
moddalardan tozalaydi.
Adabiyotlardan ma’lum bo‘lishicha I.Kolkvits va R.Maresson (1920),
I.Dolgov, V.Sladechek (1940) va boshqalar er usti suvlarining ifloslanish
darajasiga qarab toza suvlar, o‘rtacha ifloslangan, iflos, juda iflos va haddan
tashqari iflos suvlarga ajratishgan.
Zarafshon daryosi sohilida toza suvlar, o‘rtacha ifloslangan va iflos suvlar
tarqalgan, butunlay ifloslangan sharoitda yashovchi turlar ushbu daryo sohilida
uchramaydi .
Toza suvda yashovchi turlar - katarob turlar, o‘rtacha iflos suvlarda
tarqalganlar - oligosaprob, ifloslangan β -mezasaprobli, iflos α – mezosaprobli
turlarga ajratildi. SHunday qilib, ushbu daryo sohilida er usti suvlarining
ifloslanish darajasi bo‘yicha suv tiplarida mollyuskalarning tarqalishi quyidagicha
(6-.jadval).
49](/data/documents/4bd7465e-e548-4471-a526-0855f8bb798a/page_49.png)
![Buloqlarda va chashmalarda mollyusklarning 7 ta: Euglesa hissarica ,
E.turanica, Odhneripisidium polutimeticum, O.behningi O.terekense,
O.issukkulense, O.sogdianum katorobli turlari yashaydi va bu suvlar eng toza
hisobanadi. CHashma va buloqlardan oqib chiquvchi ariqlarda ham
mollyuskalarning 7 turi tarqalgan, ulardan Euglesa obliguata dan tashqari (u α-
mezasaprob) qolgan barchasi oligasaprobli turlar, ya’ni o‘rtacha ifloslangan
suvlarda yashaydi. Biroq ushbu katarob suvlarda yashovchi turlar oligasaprob
sharoitlarda ham tarqalgan. Daryolarda mollyuskalar oligasaprob va β -
mezasaprobli 12 tur yashaydi, ulardan korbikulidlar oilasining 5 turi oligasaprob,
unionidlarning 4 turi va 2 kenja turi mezasaprob, ya’ni o‘rtacha ifloslangan va
ifloslangan suvlarda tarqalgan .
Suv omborlarida mollyuskalarning 9 turidan 8 tasi β - mezasaprob va faqat
evribiont Euglesa obliguata α-β - mezasaprob, ya’ni iflosroq suvda yashaydi[ 12 ].
Kanallarda mollyuskalarning 12 turi tarqalgan Corbicula cor va S.purpurea
oligasaprob, Corbiculina tibetensis, C.ferghanensis va unionidlarning 4 turi va 2
kenja turi β - mezasaprobli. Faqat Euglesa obliguata va Corbicula fluminalis lar
katarob α-β va 0-α-β mezasaprob turlar , iflosroq suvlarda yashaydi.
SHunday qilib, Zarafshon daryosi sohili suv tiplari turli ifloslanish
darajasidagi katarob, katarob-oligasaprob, 0-β mezasaprob, ya’ni 1, 2 va 3 darajali
saproblilar hisoblanadi.
Biz, yuqoridagi ma’lumotlarni mollyuskalarning Zarafshon daryosi havzasi
suv tiplarida tarqalishiga qarab tuzdik. Ushbu daryo havzasida 19 tur va 2 kenja tur
birinchi marta indikator sifatida ko‘rsatildi. Zarafshon daryosi havzasi
malakofaunasining xarakterli xususiyati shundan iboratki, bu hududdagi ikki
pallali mollyuskalar faunasi O‘rta Osiyodagi boshqa suv havzalaridagidan farq
qilib, umuman toza suv sharoitida hayot kechiradi.
Ma’lumki, mollyuskalar baliqlar, masalan leshch, zarafshon oq chebagi,
xonbaliqlarga, qushlar va ayrim sut emizuvchilar(ondatralar, qunduzlar) uchun
muhim ozuqa hisoblanadi.
50](/data/documents/4bd7465e-e548-4471-a526-0855f8bb798a/page_50.png)
![Zarafshon daryosi havzasida buloq va chashmalarda mollyuskalarning toza
suvlarda yashovchi katarobli, chashma va buloqlardan oqib chiquvchi ariqlarda
katarobli va oligasaprobli toza va o‘rtacha iflos daryolar suv omborlari va
kanallarda: o‘rtacha iflos oligosaprobli, ifloslangan –mezasaprobli, faqat suv
ombori va kanallarda 2 ta α-β va 0-α-β mezosaprobli iflosroq suvlarda yashovchi
turlar tarqalgan.
Suvning sifat ko‘rsatkichlari bo‘yicha Zarafshon daryosi sohilida toza suvlar
o‘rtacha ifloslangan, ifloslangan suvlar uchraydi va butunlay ifloslangan
(polsaprob) suvlar yo‘q.
Zarafshon daryosi havzasidan 9 tur va 2 kenja turi ikki pallali
mollyuskalarning indikator sifatida birinchi marta ko‘rsatildi.
Zarafshon daryosi havzasida ham mollyuskalarning turlar tarkibi, miqdori va
areallarining o‘zgarishi tabiiy holda va insonning xo‘jalik faoliyati ta’sirida ro‘y
bermoqda[ 2 5].
Ikki pallali mollyuskalar orasida endemik noyob va kam tarqalgan turlari
mavjud. Ulardan endemik va noyob turlar O‘zbekiston “Qizil kitobi”ning yangi
nashriga kiritilgan(Izzatullaev, 2003). Ularga Zarafshon daryosi sohilidan
Unionidae oilasiga taalluqli Solletopterum bactrianum, C.cyreum sogdianum va
Corbiculidae oilasidan: Corbicula cor, C.purpurea va S.fluminalis lar vfyce,.
Ushbu mollyuskalar umuman O‘rta Osiyo daryolarining tekisliklaridagi suv
havzalarining endem va subendem turlari bulib, hisoblanadi va son jihatidan ular
juda kamaygan, xususan, 3 ta oxirgi turlar va Solletopterum bactrianum. Bundan
oldin C.bactrianum noyob va kam uchraydigan tur sifatida Tojikistonning “Qizil
kitobi”ga (1988) kiritilgan edi.
3.2.3. Suv omborlarda tarqalgan bioindikator organizmlarni muhofaza qilish
chora-tadbirlari.
Barcha tirik organizmlar uchun suv, tuproq, havo asosiy hayot muhiti bo‘lib
hisoblanadi. SHulardan suv muhit sifatida ko‘pchilik organizmlar uchun xizmat
qiladi. Suv havzalarida suvning sifatini aniqlashda mollyuskalar yaxshi indikator
51](/data/documents/4bd7465e-e548-4471-a526-0855f8bb798a/page_51.png)
![hisoblanadi. Gidrobiontlar ichida ikki pallali mollyuskalar ajoyib filtratorlardir.
Masalan, So‘g‘d tishsizi 7-10 yilgacha va undan ortiq yashaydi va uzunligi 25-27
sm ni tashkil qiladi. U bir sutkada 200 litrgacha suvni filtrlaydi . Bundan kelib
chiqadiki, mollyuskalar ifloslangan suvlarni tozalashda juda katta ahamiyatga ega.
SHuning uchun ularning sistematikasini chuqur o‘rganish maqsadga muvofiqdir.
Izlanishlar natijasida Zarafshon daryosi havzasida ikki pallali
mollyuskalarning 19 turi va 2 kenja turining yashashi aniqlandi, ular 4 oilaga, 6
urug‘ga taalluqli va ularning barchasi indikator mollyuskalardir (3.1.1-jadval).
Adabiyotlardan ma’lumki, haroratning pasayishi mollyuskalarda suv
fil’tratsiyasini susaytiradi, suv havzalari harorati +1+3 S ga etganda ularning
aksariati suvlarni filtiratsiya qilishni butunlay to‘xtatadi . Unionidae larda + 4 S da
suvlarni fil’tratsiya qilish qobiliyati juda susayadi. Euglesidae, Pisidiidae oilasi
turlarida ham + 4,6 +5,9 C da suvni filtratsiya qilish qobiliyati juda pastligi
aniqlangan (Anistratenko,1988; Kornyushin,1992). Suvlarning chuqurligida
yashovchi mollyuskalarning filtratsiya xususiyatlari asosan, yaxshi isiydigan
suvlarning sayoz qirg‘oqli zonalarida ko‘proq bo‘ladi. Ko‘rinib turibdiki,
haroratning ta’siri mollyuskalarda moddalar almashinuvida va filtratsiyada muhim
ahamiyatga ega [12].
Mollyuskalarda rN (nordonlik)ning ham roli muhimdir. Ma’lumki,
(Alimov,1981) rN ning miqdori 3 va 9 bo‘lganda nafas olish to‘xtaydi. Agar
ular rN ning miqdori 6-7 olib o‘tilsa bir necha soat davomida chig‘anoqlarini
ochib fil’tratsiyani aktivlashtiradi. SHunday qilib, muhitning ta’siri mollyuskalar
aktivligiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Barcha ikki pallali mollyuskalar hamma vaqt
ham doimiy suvni fil’tratsiya qilmaydi.
Ularda sutkalik va mavsumiy filtrlash aktivligi kuzatiladi. Aktiv davrida
chig‘anoqlari ochiladi. Mollyuskalar tomonidan suvni filtratsiya qilish faqat aktiv
fazasi davrida amalga oshadi. Zarafshon daryosi sohilida yashovchi Euglesidae va
Pisidiidae oilasiga kiruvchi turlar kunduzgi soatlarda suvlarni aktiv filtratsiya
qiladi. Biroq filtratsiya laboratoriya sharoitida tabiiyga nisbatan qisqa. YOz
oylarida ularda filtratsiya aktivligi eng yuqori darajada bo‘ladi.
52](/data/documents/4bd7465e-e548-4471-a526-0855f8bb798a/page_52.png)
![A.F.Alimov (1981) tomonidan ikki pallali mollyuskalarning fil’tratsya tezligi
hayvonlar o‘lchamlariga bog‘liqligini aniqlagan. Toza suv mollyuskalari ichida
eng aktiv fil’tratlarga unionida oilalari kiradi. SHunday qilib, ikki pallali
mollyuskalar tabiiy fil’tratorlar hisoblanib suvlarni unda bo‘lgan muallaq
moddalardan tozalaydi.
Adabiyotlardan ma’lum bo‘lishicha I.Kolkvits va R.Maresson (1920),
I.Dolgov, V.Sladechek (1940) va boshqalar er usti suvlarining ifloslanish
darajasiga qarab toza suvlar, o‘rtacha ifloslangan, iflos, juda iflos va haddan
tashqari iflos suvlarga ajratishgan [ 24 ] .
Zarafshon daryosi sohilida toza suvlar, o‘rtacha ifloslangan va iflos suvlar
tarqalgan, butunlay ifloslangan sharoitda yashovchi turlar ushbu daryo sohilida
uchramaydi .
Toza suvda yashovchi turlar - katarob turlar, o‘rtacha iflos suvlarda
tarqalganlar - oligosaprob, ifloslangan β -mezasaprobli, iflos α – mezosaprobli
turlarga ajratildi. SHunday qilib, ushbu daryo sohilida er usti suvlarining
ifloslanish darajasi bo‘yicha suv tiplarida mollyuskalarning tarqalishi quyidagicha(
8 - jadval ).
Buloqlarda va chashmalarda mollyusklarning 7 ta: Euglesa hissarica ,
E.turanica, Odhneripisidium polutimeticum, O.behningi O.terekense,
O.issukkulense, O.sogdianum katorobli turlari yashaydi va bu suvlar eng toza
hisobanadi. CHashma va buloqlardan oqib chiquvchi ariqlarda ham
mollyuskalarning 7 turi tarqalgan, ulardan Euglesa obliguata dan tashqari (u α-
mezasaprob) qolgan barchasi oligasaprobli turlar, ya’ni o‘rtacha ifloslangan
suvlarda yashaydi. Biroq ushbu katarob suvlarda yashovchi turlar oligasaprob
sharoitlarda ham tarqalgan. Daryolarda mollyuskalar oligasaprob va β -
mezasaprobli 12 tur yashaydi, ulardan korbikulidlar oilasining 5 turi oligasaprob,
unionidlarning 4 turi va 2 kenja turi mezasaprob, ya’ni o‘rtacha ifloslangan va
ifloslangan suvlarda tarqalgan .
53](/data/documents/4bd7465e-e548-4471-a526-0855f8bb798a/page_53.png)
![Suv omborlarida mollyuskalarning 9 turidan 8 tasi β - mezasaprob va faqat
evribiont Euglesa obliguata α-β - mezasaprob, ya’ni iflosroq suvda yashaydi.
Kanallarda mollyuskalarning 12 turi tarqalgan Corbicula cor va S.purpurea
oligasaprob, Corbiculina tibetensis, C.ferghanensis va unionidlarning 4 turi va 2
kenja turi β - mezasaprobli. Faqat Euglesa obliguata va Corbicula fluminalis lar
katarob α-β va 0-α-β mezasaprob turlar , iflosroq suvlarda yashaydi.
SHunday qilib, Zarafshon daryosi sohili suv tiplari turli ifloslanish
darajasidagi katarob, katarob-oligasaprob, 0-β mezasaprob, ya’ni 1, 2 va 3 darajali
saproblilar hisoblanadi.
Biz, yuqoridagi ma’lumotlarni mollyuskalarning Zarafshon daryosi havzasi
suv tiplarida tarqalishiga qarab tuzdik. Ushbu daryo havzasida 19 tur va 2 kenja tur
birinchi marta indikator sifatida ko‘rsatildi. Zarafshon daryosi havzasi
malakofaunasining xarakterli xususiyati shundan iboratki, bu hududdagi ikki
pallali mollyuskalar faunasi O‘rta Osiyodagi boshqa suv havzalaridagidan farq
qilib, umuman toza suv sharoitida hayot kechiradi.
Ma’lumki, mollyuskalar baliqlar, masalan leshch, zarafshon oq chebagi,
xonbaliqlarga, qushlar va ayrim sut emizuvchilar(ondatralar, qunduzlar) uchun
muhim ozuqa hisoblanadi.
Zarafshon daryosi havzasida buloq va chashmalarda mollyuskalarning toza
suvlarda yashovchi katarobli, chashma va buloqlardan oqib chiquvchi ariqlarda
katarobli va oligasaprobli toza va o‘rtacha iflos daryolar suv omborlari va
kanallarda: o‘rtacha iflos oligosaprobli, ifloslangan –mezasaprobli, faqat suv
ombori va kanallarda 2 ta α - β va 0- α - β mezosaprobli iflosroq suvlarda yashovchi
turlar tarqalgan [26] .
Suvning sifat ko‘rsatkichlari bo‘yicha Zarafshon daryosi sohilida toza suvlar
o‘rtacha ifloslangan, ifloslangan suvlar uchraydi va butunlay ifloslangan
(polsaprob) suvlar yo‘q.
Zarafshon daryosi havzasidan 19 tur va 2 kenja turi ikki pallali
mollyuskalarning indikator sifatida birinchi marta ko‘rsatildi.
54](/data/documents/4bd7465e-e548-4471-a526-0855f8bb798a/page_54.png)
![Zarafshon daryosi havzasida ham mollyuskalarning turlar tarkibi, miqdori va
areallarining o‘zgarishi tabiiy holda va insonning xo‘jalik faoliyati ta’sirida ro‘y
bermoqda.
Ikki pallali mollyuskalar orasida endemik noyob va kam tarqalgan turlari
mavjud. Ulardan endemik va noyob turlar O‘zbekiston “Qizil kitobi”ning yangi
nashriga kiritilgan(Izzatullaev, 2003). Ularga Zarafshon daryosi sohilidan
Unionidae oilasiga taalluqli Solletopterum bactrianum, C.cyreum sogdianum va
Corbiculidae oilasidan: Corbicula cor, C.purpurea va S.fluminalis lar vfyce,.
Ushbu mollyuskalar umuman O‘rta Osiyo daryolarining tekisliklaridagi suv
havzalarining endem va subendem turlari bulib, hisoblanadi va son jihatidan ular
juda kamaygan, xususan, 3 ta oxirgi turlar va Solletopterum bactrianum. Bundan
oldin C.bactrianum noyob va kam uchraydigan tur sifatida Tojikistonning “Qizil
kitobi”ga (1988) kiritilgan edi.
Zarafshon daryosi havzasida ikki pallali mollyuskalarning tabiatdagi
muvozanatini saqlab qolish, turlari va miqdori kamayib ketayotganlarini qayta
ko‘paytirish maqsadida quyidagi muhofaza chora-tadbirlarni amalga oshirishni
taklif etamiz.
Baliq ovlashni tartibga solish, ya’ni ularni urchish davrida (Zarafshon
daryosi sohilida 1 apreldan to 31 maygacha) ov qilish taqiqlanadi, chunki bu
davr mollyuskalarning ham ko‘payish muddatiga to‘g‘ri keladi. Baliqlar esa,
ikki pallali mollyuskalarning tarqalishida muhim rol o‘ynaydi.
Ikki pallali mollyuskalar yashaydigan hududlarning (daryo bo‘ylari
tabiiy suv tiplari) ekologik holatini yaxshilash: tashlandiq suvlardan, qishloq
xo‘jaligida ishlatilgan pestitsid qoldiqlaridan va hokazolardan asrash.
“Qizil kitob”ga kiritilgan ikki pallali mollyuskalarning Unionidae
oilasiga Solletopterum bactrianum, C.cyreum sogdianum va Corbiculidae
oilasidan: Corbicula cor, C.purpurea va S.fluminalis larni akklimatizatsiya va
reaklimatizatsiya qilish. “Qizil kitob”ga kiritilgan ikki pallali mollyuskalarni
akklimatizatsiya va reaklimatizatsiya qilish. Ikki pallali mollyuskalarni
havaskorlar tomonidan terishni taqiqlash.
55](/data/documents/4bd7465e-e548-4471-a526-0855f8bb798a/page_55.png)
![4 - jadv al.
Zarafshon vodiysi suv omborlari ikkipallali mollyuskalarining tarqalishi va
ekologik guruhlari.
Mollyuskalar turlariK
attaqo‘rg‘o
n suv om
bori
O
qdaryo suv
om
bori
CH
elak suv
om
bori
Tusinsoy suv
om
bori
Ekologik guruxlari
Bivalvia sinfi
Unionidoe oilasi
1.Sinadonta orbicularis
+ + + + Peloreofil
2 S.gibba + + + + Peloreofil
3.S.puerorum + + + + Peloreofil
4.Colletopterum
bactrianum + + + Reofil
5. C.cyreum sogdianum + + + + Reofil
6. C.pondersum volgense + + + - Pelolemnofil
Corbiculidae oilasi
7.Corbicula sor + + + + Peloreofil
8. C.purpurea + + - + Peloreofil
9. C.flumshnalis + + + + Peloreofil
10. Corbiculina tibetensis + + + + Peloreofil
1 1. C.ferghanensis + + + - Peloreofil
Jami: 11 10 10 9
56](/data/documents/4bd7465e-e548-4471-a526-0855f8bb798a/page_56.png)
![Xulosalar
1. Suvlarning minerallanish darajasi gidrobiontlar ikkipallali mollyuskalar
faunasi populyasiyalarining biologik xususiyatlariga ta’sir k o ’rsatib,
ular o ’sish sur’atining o ’zgarishiga, serpushtligiga, yashovchanligi va
boshka xususiyatlarini uzgarishiga sabab buladi. Zarafshon vodiysi suv
omborlari suvlarining minerallanishi xozircha tur tarkibiga ta’sir
etmagan bulsada, ikkipallali mollyuskalar sonining sezilarli ravishda
q is q arishiga olib kelgan.
2. Katta qo ’rg’on, O q daryo, Chelak va Tudakul suv omborlari tekislikda
joylashganligi sababli bu erda i q limlashtirilgan bali q lar bilan ma h alliy
mollyuskalarga Xitoy tishsizlari kushilgan xamda suv omborlari
Zarafshon daryosidan suv olganligi va tashkil etilganligiga uzok vakt
bulganligi sababli mollyuskalarning turlari kup. Tusinsoy suv ombori
togoldi suv soylari oldini tusishdan xosil bulganligi tufayli Zarafshon
va uning boshka suv tiplaridan ajratib turganligi sababli ularda turlar
soni nisbatan kamdir. Zarafshon vodiysi yukori va urta kismidagi suv
omborlarda suvning minerallanish darajasi past bulib kuyi kismida
minerallanish darajasi yukoridir.
3. Suv omborlari suvlarining minerallanish darajasi va tarkibi yil
davomida kup jixatdan suv omborining suv rejimiga boglik, eng kam
minerallashgan suv tulin suv davrida kuzatiladi, chunki bu paytda suv
omborida suv eng kup buladi
4. Zarafshon vodiysi kuyi kismida sentabrdan suvning minerallanish
darajasi odatda bir oz ortadi, chunki suv omborlari bu paytda asosan
kuprok minerallashgan gurunt suvlaridan suv oladi. Minerallashgan
gurunt suvlaridan suv oladigan kuyi Zarafshon suv omborlari
57](/data/documents/4bd7465e-e548-4471-a526-0855f8bb798a/page_57.png)
![minerallanish darajasi yukori bu suv ombori gidrobionlariga tarkalishi
va ekologik guruxlariga uz tasirini kursatgan.
5. Zarafshon vodiysi urta va kuyi kismi suv omborlari suvining
minerallanishi ortik va ifloslanishi gidrobiontlarga uz ta’sirini
kursatgan. Suv omborlarida tarkalgan Sugd tishsizi (Colleptoterum
sogdianum),Baktriya tishsizi(Colleptoterum bactrianum), Kukon
tishsizi(Collptoterum kokandium),YUraksimon savatcha ( Corbicula
cor),Daryo savatchasi ( Corbicula Fluminalis),Kirmizi savatcha (Corbicula
purpurea) kabi ikki pallali mollyuskalar kamayib ketgan va Uzbekiston
Respublikasi «Kizil Kitobi»ga kiritilgan.
6. Zarafshon vodiysi Tudakul, SHurkul, Kattakurgon va Okdaryo suv
omborlar suvining ifloslanishi va minerallanishi ta’sirida Amudaryo
kichik kurakburuni (Pseudoscaphirhynchus hermanni), Amudaryo katta
kurakburuni(Pseudoscaphirhynchus kaufmanni),CHurtansifat okkayrok
(Aspiolucius esocinus),Turkiston muylabdori (Burbus capito),Parrak
(Capoetobrama kuschakewitschi), Turkiston lakkachasi ( S. Reticulatum)
kamayib ketgan va «Kizil kitob»ga kiritilgan.
7. Zarafshon vodiysi suv omborlari minerallanish darajasining
gidrobiontlar tarkalishi va ekologik guruxlarining xosil bulishiga ta’siri
katta. Gidrobiontlarning reofil, peloreofil, pelolimnofil ekologik guruxlari
xosil bulgan. Suvning minerallanishi gidrobiontlar tarkalish zichligi,
morfologik ulchamlariga xam ta’sir kursatgan.
8. “Qizil kitob”ga kiritilgan ikki pallali mollyuskalarning Unionidae oilasiga
Solletopterum bactrianum, C.cyreum sogdianum va Corbiculidae oilasidan:
Corbicula cor, C.purpurea va S.fluminalis larni akklimatizatsiya va
reaklimatizatsiya qilish. “Qizil kitob”ga kiritilgan ikki pallali mollyuskalarni
akklimatizatsiya va reaklimatizatsiya qilish. Ikki pallali mollyuskalarni
havaskorlar tomonidan terishni taqiqlash.
58](/data/documents/4bd7465e-e548-4471-a526-0855f8bb798a/page_58.png)
![Tavsiyalar.
1. Suv omborlarda tarqalgan “Qizil kitob”ga kiritilgan ikki pallali
mollyuskalarning Unionidae oilasiga Colletopterum bactrianum,
C.cyreum sogdianum va Corbiculidae oilasidan: Corbicula cor,
C.purpurea va S.fluminalis larni akklimatizatsiya va reaklimatizatsiya
qilishni tavsiya qilamiz.
2. Samarqand viloyati suvlari ni makrofaunalar yordamida bioindikatsiyalash
Ikkipallali mollyuskalar va qisqichbaqasimonlar bilan amalga oshirilsa suvlarning
sifat ko’rsatgichlari haqida to’liqloq ma’lumotlar olish imkonini beradi.
59](/data/documents/4bd7465e-e548-4471-a526-0855f8bb798a/page_59.png)
![Foydalanilgan adabiyotlar
1. Ўзбекистон Республикаси Президентининг Фармони Ўзбекистон
Республикасини янада ривожлантириш бўйича ҳаракатлар стратегияси
тўғрисида. 07.02.2017. ПФ-4947 фармони.
2. “ 2017-2021 йилларда Ўзбекистонни ривожлантиришнинг бешта устувор
йўналиши бўйича ҳаракатлар стратегияси” тўғрисидаги Ўзбекистон
Республикаси Президентининг Фармони, Тошкент, 7 феврал 2017 й.
3. Акимова Т.А., Хаскин В.В. Экология – М: 1998. – 455с
4. Акимова Т.А., Кузьмин А.П., Хаскин В.В. Экология – М: ЮНИТИ, 2001
5. Баратов П. Табиатни муҳофаза қилиш. Тошкент, Ўқитувчи, 1991.
6. Бекназаров Р.У., Ю.В. Новиков. Охрана природы Т. «Ўқитувчи», 1991.
7. Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Иқлим ўзгариши бўйича рамкавий
конвенцияси бўйича Ўзбекистон Республикасининг Биринчи миллий
ахбороти. Тошкент., 1999.
8. Боймуродов Х.Т. Ўзбекистон сув ҳавзалари иккипаллали моллюскалари
(Mollusca: Unionidae) Sinanadonta уруғининг тарқалиши // ЎзМУ Хабарлари.
– Тошкент, 2015. –№ 3/1. –Б. 64-66.
9. Боймуродов Х.Т. Двустворчатые моллюски водоёмов Узбекистана как объект
экологического мониторинга // Журнал Московское Общество Испытателей
Природы. –Москва, 2015. – С. 9-11.
10. Boymurodov Kh. Т . Development of Producing Pearl of Bivalve Molluscs
(Mollusca: Unionidae, Corbuculidae) in Uzbekistan // Eastern European Scientific
Journal. – Germany, 2015. –№4. –P. 44-47.
11. Boymurodov Kh. Т . Two Subspecies Mollusks Fauna, Biologic Difference and
Ecologic Groups in the Water Reservoirs in Nearby Mountain // Eastern European
Scientific Journal. – Germany, 2015. –№5. –P.15-19.
12. Иззатуллаев З.И., Боймуродов Х.Т. Результаты выращивания жемчуга
двустворчатых пресноводных моллюсков (Bivalvia: Unionidae, Anаdontinae)
60](/data/documents/4bd7465e-e548-4471-a526-0855f8bb798a/page_60.png)
![Узбекистана // Журнал Московское Общество Испытателей Природы. –
Москва, 2016. т. 121. вып. 5 c.16-19.
13. Иззатуллаев З.И., Боймуродов Х.Т., Каримқулов А.Т. Қашқадарё хавзасида
иккипаллали моллюскаларнинг тарқалиши, экологик гурухлари ва
хўжаликдаги аҳамияти // ГулДУ Ахборотнома журнали. –Гулистон, 2013.–
№ 4 (51).–Б. 38-41.
14. 2. Иззатуллаев З.И. Двустворчатые моллюски сем. Corbiculidae Средней
Азии // Зоол.ж., 1980. Т.59.вып.8.С.1130-1136.
15. 3.Боймуродов Х.Т. Ўзбекистон сув ҳавзалари иккипаллали моллюскалари
(Mollusca: Unionidae) Sinanadonta уруғининг тарқалиши // ЎзМУ
Хабарлари, 2015. –№ 3/1. –Б. 64-66.
16. 4.Боймуродов Х.Т. Двустворчатые моллюски водоёмов Узбекистана как
объект экологического мониторинга // Журнал Московское Общество
Испытателей Природы. –Москва, 2015. –С. 9-11.
17. 5. Boymurodov Kh. Т . Development of Producing Pearl of Bivalve Molluscs
(Mollusca: Unionidae, Corbuculidae) in Uzbekistan // Eastern European
Scientific Journal. – Germany, 2015. –№4. –P. 44-47.
18. 6. Boymurodov Kh. Т . Two Subspecies Mollusks Fauna, Biologic Difference
and Ecologic Groups in the Water Reservoirs in Nearby Mountain // Eastern
European Scientific Journal. – Germany, 2015. –№5. –P.15-19.
19. Валуконис Г.Ю., Мурадов Ш.О. Основы экологии. Том 1 Общая экология,
Тошкент, «Меҳнат», 2007.
20. Гладкий Ю.Н., Лавров С.Б. Глобальная географий. – М.: Драфа, 2002.
21. www.uznature.uz .
22. www.carec.kz .
23. www.ecoforum.sk.uz .
61](/data/documents/4bd7465e-e548-4471-a526-0855f8bb798a/page_61.png)
Samarqand viloyati suvlari ni makrofaunalar yordamida bioindikatsiyalash MUNDARIJA Kir i sh ……………………………………………………………………….. 3 1. Adabiyotlar sharhi …………………………………………………………... 5 1.1. Samarqand viloyati suvlari o’rganish tarixi……………………………. 5 2. Tadqiqot sharoiti, materiali va uslublari……………………………………. 7 2.1. Tadqiqot sharoiti……………………………………………………………. 7 2.2. Tadqiqot o’bekti……………………………………………………………. 19 2.3. Tadqiqot uslublari ……………………………………………….................. 19 3. Tadqiqot natijalari. ........................................................................................ 21 3.1. Samarqand viloyati suvlari ni makrofaunalar yordamida bioindikatsiyalash... 21 3.1.1. Suv organizmlari va ularning ahamiyati…………………………………….. 27 3.1.2. S uv mu h iti minerallanish darajasining bioindikator ikkipallali mollyuskalarga tarqalishi va ekologik guruhlariga ta’siri. 29 3.1.3. Katta q urg‘on suv ombori suvining minerallanish darajasi va uning gidr o biontlar tarqalishiga ta’siri… ………………………………………….. 37 3.2. Oqdaryo suv ombori suvining minerallanish darajasi va uning gidrabiontlar tarqalishiga ta’siri. 40 3.2.1. Tusinsoy suv ombori suvining minerallanish darajasi va uning gidrabiontlar tarqalishiga ta’siri……………………………………………... 42 3.2.2. Ikki pallali mollyuskalarning ekologik guruhlarining xosil bo‘lishi ……….. 46 3.2.3. Suv omborlarda tarqalgan bioindikator organizmlarni muhofaza qilish chora-tadbirlari… ……………………………………………………………. 52 Xulosalar…………………………………………………………………………… 58 Tavsiyalar …………………………………………………………………........... 60 Foydalangan adabiyotlar………………………………………………………….. 61 1
Kirish Mavzuning dolzarbligi. Daryolarda va suv omborlarida keyingi yillar mobaynida gidrobiontlarni o‘rganishga ahamiyat berilib, bir qator tadbirlar amalga oshirilmoqda.. Baliqlar sun’iy yo‘l bilan urchitilmoqda, suv havzalarini toza saqlash, baliqlarni ko‘paytirib, ulardan oqilona foydalanish uchun kurash olib borilmoqda. S hu jihatdan Samarqand viloyati suvlari ni makrofaunalar yordamida bioindikatsiyalash dolzarb muammolardan hisoblanadi. Mantaqaviy faunani o‘rganish nazariy va amaliy masalalarni kompleks echishda muhim shart-sharoitlar yaratadi. Shu nuqtai nazardan Samarqand viloyati suvlari makrofaunasi har tomonlama o‘rganish muhim ahamiyatga ega. Samarqand viloyati tabiiy sharoitining xilma-xilligi ko‘plab noyob, endemik va relikt hayvonlarnig tarqalishiga sharoit yaratgan. Bu erda alohida turlarning murakkab tarqalishi bilan birgalikda butun bir faunistik komplekslar, bir turning turli xil populyasiyalari ekologiyasidagi mavjud farqlar ham namayon bo‘ladi. SHu sababli Samarqand viloyati suvlari faunasini, turlarining xilma-xilligini, ma’lum biosenozlardagi muhim bioekologik xususiyatlarni va turlarini tarqalish qonuniyatlarini o‘rganish ham nazariy ham amaliy jihatidan dolzarbdir [1,8]. Tadqiqot maqsadi. Samarqand viloyati suvlari makrofaunasi har tomonlama o‘rganish va ularni muhofaza qilishdan iborat. Tadqiqot vazifalari: 1.Suv mu h iti minerallanish darajasining gidr o biontlar tarqalishi va ekologik guruhlariga ta’sirini o‘rganish. 2. Kattakurg‘on va Oqdaryo suv omborlari suvining minerallanish darajasi va uning bioindikator ikkipallali mollyuskalar turlarining tarqalishiga ta’sirini o‘rganish. 3. Tusinsoy va Qoratepa suv ombori suvining minerallanish darajasi va uning gidrabiontlar tarqalishiga ta’sirini o‘rganish. 4. Shurko‘l suv ombori suvining minerallanish darajasi va uning gidrabiontlar tarqalishiga ta’sirini taxlil qilish. 2
5 . Suv omborlarda makrofauna bioxilma-xilligini saqlash chora tadbirlarini o‘rganish. Tadqiqot nazariy va amaliy ahamiyati. Ishda ilk bor Samarqand viloyati suvlari ni makrofaunalar yordamida bioindikatsiyalash, Samarqand viloyati suvlarida tarqalgan gidrobiont organizmlar ekologik guruhlari xosil bo‘lishiga suvning minerallanish darajasining ta’siri tahlil qilindi. Ishning amaliy ahamiyati. Ish materiallaridan gidrobiont organizmlar ekologiyasini o’rganishda foydalanish mumkin. Olib borilgan tadqiqotlar natijalari O’zbekiston faunasi gidrobiontlar bioekologiyasiga doir ma’lumotlarni to’ldirish imkonini beradi. Shuningdek, ishning materiallaridan Oliy o’quv yurtlari va maktablarda zoologiya va ekologiya fanlarini o’qitish amaliyotida foydalanish mumkin. Ishning tarkibi va hajmi. Malakaviy bitiruv ish kirish, 3 ta bobdan tashkil topgan, xulosa, tavsiyalardan iborat bo’lib, unga 4 jadval, 1 xarita va rasmlar kiritilgan. Ish 60 bet kompyuterda terilgan matndan iborat. Foydalangan adabiyotlar ro’yxatini o’z ichiga oladi. 3
1. Adabiyotlar sharhi 1.1. Samarqand viloyati suvlari o’rganish tarixi. Ushbu o‘lka makrofaunasini o‘rganish tarixini bayon etishdan oldin, umuman O‘rta Osiyo hayvonot olamini o‘rganish tarixiga to‘xtalib o‘tamiz. O‘rta Osiyoning faunasi bilan tanishish bu o‘lkaning boshqa davlatlar bilan savdo va turli aloqalarining rivojlanish davridan boshlanadi. Dastavval bu diyorning faunasi haqida ushbu zaminga kelib turgan sayyohlar, savdogarlar ma’lumotlar berishgan. II asrdan milodning XVI asrigacha “Buyuk Ipak yo‘li” asosiy savdo yo‘li hisoblangan. Bu davrda O‘rta Osiyo, O‘zbekiston tabiati hayvonot olami Xitoy, Arab va O‘rta Osiyo olimlari tomonidan o‘rganildi. XII-XIV asrda shoir va davlat arbobi Bobur o‘zining “Boburnoma” asarida bu yerning o‘simlik va hayvonot dunyosi haqida qimmatli ma’lumotlarni berib o‘tgan. Akademik M.N.Narziqulovning (1974) ma’lumotlariga ko‘ra, O‘rta Osiyo, O‘zbekistonning tabiati, faunasini Rossiya olimlaridan P.P.Semyonov- Tyanshanskiy (1856-1871), N.A.Seversov (1864-1878), A.P.Fedchenko (1868- 1871), L.S.Berg(1940-1949) va boshqalar o‘rgandi. Ular umurtqali hayvonlarni yig‘ish va o‘rganishdan tashqari, umurtqasizlar, jumladan mollyuskalarni ham yig‘ishgan [3,4]. O‘rta Osiyo makrofaunasini va ularning bioindikatsiya qilishdagi o‘rganishga asos bo‘lib bu erga 1868-1871 yillarda sayohat uyushtirgan A.P.Fedchenkoning ishlari hisoblanadi. Ammo, bioindikator gidrobiont organizmlarni o‘rganuvchi mutaxassislarning yo‘qligi chor Rossiyasida ularni o‘rganish va sistemalashtirish imkoniyati mavjud emas edi. Yig‘ilgan materiallar chet el olimlariga (asosan, Germaniyaga) o‘rganish uchun yuborildi va bioindikator organizmlar E.Martens (Martens, 1874) va Z.Klessin (Clessin, 1886)lar aniqlashgan. E.Martensning (1882) Markaziy Osiyo mollyuskalari haqidagi ilmiy ishida O‘rta Osiyo mollyuskalaridan 4 turning qisqacha tavsifi va o‘lchamlari bayon qilinadi. Ular N.M.Prjevalskiy, G.N.Potanin, A.Regel va F.Stolichkalarning tergan materiallari ma’lumotlari asosida tuzilgan. Ushbu mollyuskalarning tavsiflari va tarqalishi 4
to‘g‘risidagi ma’lumotlar E.Klessin(1886)ning tadqiqotlariga ham kiritilgan. Uning (1896, 1907) yillardagi tadqiqotlari Issiqko‘l mollyuskalariga bag‘ishlangan. O‘tgan asrning mashhur gidrobiolog olimlari: V.Kobelt, (Kobelt 1896, 1899, 1913), N.Rolle, (Rolle, 1897), N.Dryue, (Drouet, 1899) O‘rta Osiyo suv havzalaridan bioindikator turlar Kob., A.retteri Drouet, A.bactriana Rolle turlarini ta’riflaganlar. Ammo YA.I.Starobogatov va Z.Izzatullaev (1984) bu urug‘ga mansub O‘rta Osiyo va qisman Evropa vakillari chig‘anoqlarining morfologiyasini o‘rganib ushbu urug‘ning tipik vakillaridan farq qilishini aniqladilar va ularni Colletopterum Bourguginat urug‘iga kiritishdi[2]. O‘rta Osiyo va O‘zbekiston gidrobiont organizmlarini o‘rganishda V.I.Jadinning “Presnovodnыe mollyuski ” (1933) va “Semeystvo Unionidae faunы MDX” (1938) monografiyalari katta o‘rin tutadi. Ularda O‘rta Osiyo suv havzalarida tarqalgan mollyuskalarning turlar tarkibi bayon qilingan. P.P.Arxangelskiy (1933) O‘zbekistonning gidrobiont bioindikatorlarini ta’riflab berdi, biroq unda gidrobiont bioindikatorlarini lotincha nomlari keltirilmagan. Z.I.Izzatullaev (1987) O‘rta Osiyo suv mollyuskalarini, gidrobiontlari va bioindikatorlarini har tomonlama o‘rganish davrida Zarafshon vodiysi quyi oqimidan 1976 yilda tergan hamda Rossiya FA Zoologiya institutining (Sankt- Peterburg shahrida) kolleksion fondida saqlanayotgan materiallarni o‘rganish natijasida ikki pallali mollyuskalarning bir necha yangi turlarini fanga kiritdi (Izzatullaev, 1978, 1980, 1985, 1995; Starobogatov, Izzatullaev, 1984). SHunday qilib O‘rta Osiyo mollyuskalarini tarixini o‘rganish shuni ko‘rsatdiki, bizning tadqiqotlarimizgacha O‘zbekiton daryolari sohilidan mollyuskalarning 12 turi va 2 kenja turi ma’lum edi [12]. SHunday qilib, adabiyotlarni o‘rganish va bizning tadqiqotlarimiz natijasida Samarqand viloyati suv tiplarida bioindikator ikki pallali mollyuskalarning 19 turi va 2 kenja turining yashashi aniqlandi, ular 4 oila va 6 urug‘ga taalluqli. O‘zbekiston daryolari sohili bioindikator ikki pallali – mollyuskalarining ekologik guruhlari: krenofil – chashma buloqlarida, pelolimnofillar – suv osti 5