logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. Samarqand viloyati suvlarini makrofaunalar yordamida

Samarqand viloyati suvlarini makrofaunalar yordamida

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

880.5 KB
Ko'chirib olish
Samarqand viloyati suvlari ni makrofaunalar yordamida bioindikatsiyalash MUNDARIJA Kir i sh ……………………………………………………………………….. 3 1. Adabiyotlar sharhi …………………………………………………………... 5 1.1. Samarqand viloyati suvlari o’rganish tarixi……………………………. 5 2. Tadqiqot sharoiti, materiali va uslublari……………………………………. 7 2.1. Tadqiqot sharoiti……………………………………………………………. 7 2.2. Tadqiqot o’bekti……………………………………………………………. 19 2.3. Tadqiqot uslublari ……………………………………………….................. 19 3. Tadqiqot natijalari. ........................................................................................ 21 3.1. Samarqand viloyati suvlari ni makrofaunalar yordamida bioindikatsiyalash... 21 3.1.1. Suv organizmlari va ularning ahamiyati…………………………………….. 27 3.1.2. S uv mu h iti minerallanish darajasining bioindikator ikkipallali mollyuskalarga tarqalishi va ekologik guruhlariga ta’siri. 29 3.1.3. Katta q urg‘on suv ombori suvining minerallanish darajasi va uning gidr o biontlar tarqalishiga ta’siri… ………………………………………….. 37 3.2. Oqdaryo suv ombori suvining minerallanish darajasi va uning gidrabiontlar tarqalishiga ta’siri. 40 3.2.1. Tusinsoy suv ombori suvining minerallanish darajasi va uning gidrabiontlar tarqalishiga ta’siri……………………………………………... 42 3.2.2. Ikki pallali mollyuskalarning ekologik guruhlarining xosil bo‘lishi ……….. 46 3.2.3. Suv omborlarda tarqalgan bioindikator organizmlarni muhofaza qilish chora-tadbirlari… ……………………………………………………………. 52 Xulosalar…………………………………………………………………………… 58 Tavsiyalar …………………………………………………………………........... 60 Foydalangan adabiyotlar………………………………………………………….. 61 1 Kirish Mavzuning dolzarbligi. Daryolarda va suv omborlarida keyingi yillar mobaynida gidrobiontlarni o‘rganishga ahamiyat berilib, bir qator tadbirlar amalga oshirilmoqda.. Baliqlar sun’iy yo‘l bilan urchitilmoqda, suv havzalarini toza saqlash, baliqlarni ko‘paytirib, ulardan oqilona foydalanish uchun kurash olib borilmoqda. S hu jihatdan Samarqand viloyati suvlari ni makrofaunalar yordamida bioindikatsiyalash dolzarb muammolardan hisoblanadi. Mantaqaviy faunani o‘rganish nazariy va amaliy masalalarni kompleks echishda muhim shart-sharoitlar yaratadi. Shu nuqtai nazardan Samarqand viloyati suvlari makrofaunasi har tomonlama o‘rganish muhim ahamiyatga ega. Samarqand viloyati tabiiy sharoitining xilma-xilligi ko‘plab noyob, endemik va relikt hayvonlarnig tarqalishiga sharoit yaratgan. Bu erda alohida turlarning murakkab tarqalishi bilan birgalikda butun bir faunistik komplekslar, bir turning turli xil populyasiyalari ekologiyasidagi mavjud farqlar ham namayon bo‘ladi. SHu sababli Samarqand viloyati suvlari faunasini, turlarining xilma-xilligini, ma’lum biosenozlardagi muhim bioekologik xususiyatlarni va turlarini tarqalish qonuniyatlarini o‘rganish ham nazariy ham amaliy jihatidan dolzarbdir [1,8]. Tadqiqot maqsadi. Samarqand viloyati suvlari makrofaunasi har tomonlama o‘rganish va ularni muhofaza qilishdan iborat. Tadqiqot vazifalari: 1.Suv mu h iti minerallanish darajasining gidr o biontlar tarqalishi va ekologik guruhlariga ta’sirini o‘rganish. 2. Kattakurg‘on va Oqdaryo suv omborlari suvining minerallanish darajasi va uning bioindikator ikkipallali mollyuskalar turlarining tarqalishiga ta’sirini o‘rganish. 3. Tusinsoy va Qoratepa suv ombori suvining minerallanish darajasi va uning gidrabiontlar tarqalishiga ta’sirini o‘rganish. 4. Shurko‘l suv ombori suvining minerallanish darajasi va uning gidrabiontlar tarqalishiga ta’sirini taxlil qilish. 2 5 . Suv omborlarda makrofauna bioxilma-xilligini saqlash chora tadbirlarini o‘rganish. Tadqiqot nazariy va amaliy ahamiyati. Ishda ilk bor Samarqand viloyati suvlari ni makrofaunalar yordamida bioindikatsiyalash, Samarqand viloyati suvlarida tarqalgan gidrobiont organizmlar ekologik guruhlari xosil bo‘lishiga suvning minerallanish darajasining ta’siri tahlil qilindi. Ishning amaliy ahamiyati. Ish materiallaridan gidrobiont organizmlar ekologiyasini o’rganishda foydalanish mumkin. Olib borilgan tadqiqotlar natijalari O’zbekiston faunasi gidrobiontlar bioekologiyasiga doir ma’lumotlarni to’ldirish imkonini beradi. Shuningdek, ishning materiallaridan Oliy o’quv yurtlari va maktablarda zoologiya va ekologiya fanlarini o’qitish amaliyotida foydalanish mumkin. Ishning tarkibi va hajmi. Malakaviy bitiruv ish kirish, 3 ta bobdan tashkil topgan, xulosa, tavsiyalardan iborat bo’lib, unga 4 jadval, 1 xarita va rasmlar kiritilgan. Ish 60 bet kompyuterda terilgan matndan iborat. Foydalangan adabiyotlar ro’yxatini o’z ichiga oladi. 3 1. Adabiyotlar sharhi 1.1. Samarqand viloyati suvlari o’rganish tarixi. Ushbu o‘lka makrofaunasini o‘rganish tarixini bayon etishdan oldin, umuman O‘rta Osiyo hayvonot olamini o‘rganish tarixiga to‘xtalib o‘tamiz. O‘rta Osiyoning faunasi bilan tanishish bu o‘lkaning boshqa davlatlar bilan savdo va turli aloqalarining rivojlanish davridan boshlanadi. Dastavval bu diyorning faunasi haqida ushbu zaminga kelib turgan sayyohlar, savdogarlar ma’lumotlar berishgan. II asrdan milodning XVI asrigacha “Buyuk Ipak yo‘li” asosiy savdo yo‘li hisoblangan. Bu davrda O‘rta Osiyo, O‘zbekiston tabiati hayvonot olami Xitoy, Arab va O‘rta Osiyo olimlari tomonidan o‘rganildi. XII-XIV asrda shoir va davlat arbobi Bobur o‘zining “Boburnoma” asarida bu yerning o‘simlik va hayvonot dunyosi haqida qimmatli ma’lumotlarni berib o‘tgan. Akademik M.N.Narziqulovning (1974) ma’lumotlariga ko‘ra, O‘rta Osiyo, O‘zbekistonning tabiati, faunasini Rossiya olimlaridan P.P.Semyonov- Tyanshanskiy (1856-1871), N.A.Seversov (1864-1878), A.P.Fedchenko (1868- 1871), L.S.Berg(1940-1949) va boshqalar o‘rgandi. Ular umurtqali hayvonlarni yig‘ish va o‘rganishdan tashqari, umurtqasizlar, jumladan mollyuskalarni ham yig‘ishgan [3,4]. O‘rta Osiyo makrofaunasini va ularning bioindikatsiya qilishdagi o‘rganishga asos bo‘lib bu erga 1868-1871 yillarda sayohat uyushtirgan A.P.Fedchenkoning ishlari hisoblanadi. Ammo, bioindikator gidrobiont organizmlarni o‘rganuvchi mutaxassislarning yo‘qligi chor Rossiyasida ularni o‘rganish va sistemalashtirish imkoniyati mavjud emas edi. Yig‘ilgan materiallar chet el olimlariga (asosan, Germaniyaga) o‘rganish uchun yuborildi va bioindikator organizmlar E.Martens (Martens, 1874) va Z.Klessin (Clessin, 1886)lar aniqlashgan. E.Martensning (1882) Markaziy Osiyo mollyuskalari haqidagi ilmiy ishida O‘rta Osiyo mollyuskalaridan 4 turning qisqacha tavsifi va o‘lchamlari bayon qilinadi. Ular N.M.Prjevalskiy, G.N.Potanin, A.Regel va F.Stolichkalarning tergan materiallari ma’lumotlari asosida tuzilgan. Ushbu mollyuskalarning tavsiflari va tarqalishi 4 to‘g‘risidagi ma’lumotlar E.Klessin(1886)ning tadqiqotlariga ham kiritilgan. Uning (1896, 1907) yillardagi tadqiqotlari Issiqko‘l mollyuskalariga bag‘ishlangan. O‘tgan asrning mashhur gidrobiolog olimlari: V.Kobelt, (Kobelt 1896, 1899, 1913), N.Rolle, (Rolle, 1897), N.Dryue, (Drouet, 1899) O‘rta Osiyo suv havzalaridan bioindikator turlar Kob., A.retteri Drouet, A.bactriana Rolle turlarini ta’riflaganlar. Ammo YA.I.Starobogatov va Z.Izzatullaev (1984) bu urug‘ga mansub O‘rta Osiyo va qisman Evropa vakillari chig‘anoqlarining morfologiyasini o‘rganib ushbu urug‘ning tipik vakillaridan farq qilishini aniqladilar va ularni Colletopterum Bourguginat urug‘iga kiritishdi[2]. O‘rta Osiyo va O‘zbekiston gidrobiont organizmlarini o‘rganishda V.I.Jadinning “Presnovodnыe mollyuski ” (1933) va “Semeystvo Unionidae faunы MDX” (1938) monografiyalari katta o‘rin tutadi. Ularda O‘rta Osiyo suv havzalarida tarqalgan mollyuskalarning turlar tarkibi bayon qilingan. P.P.Arxangelskiy (1933) O‘zbekistonning gidrobiont bioindikatorlarini ta’riflab berdi, biroq unda gidrobiont bioindikatorlarini lotincha nomlari keltirilmagan. Z.I.Izzatullaev (1987) O‘rta Osiyo suv mollyuskalarini, gidrobiontlari va bioindikatorlarini har tomonlama o‘rganish davrida Zarafshon vodiysi quyi oqimidan 1976 yilda tergan hamda Rossiya FA Zoologiya institutining (Sankt- Peterburg shahrida) kolleksion fondida saqlanayotgan materiallarni o‘rganish natijasida ikki pallali mollyuskalarning bir necha yangi turlarini fanga kiritdi (Izzatullaev, 1978, 1980, 1985, 1995; Starobogatov, Izzatullaev, 1984). SHunday qilib O‘rta Osiyo mollyuskalarini tarixini o‘rganish shuni ko‘rsatdiki, bizning tadqiqotlarimizgacha O‘zbekiton daryolari sohilidan mollyuskalarning 12 turi va 2 kenja turi ma’lum edi [12]. SHunday qilib, adabiyotlarni o‘rganish va bizning tadqiqotlarimiz natijasida Samarqand viloyati suv tiplarida bioindikator ikki pallali mollyuskalarning 19 turi va 2 kenja turining yashashi aniqlandi, ular 4 oila va 6 urug‘ga taalluqli. O‘zbekiston daryolari sohili bioindikator ikki pallali – mollyuskalarining ekologik guruhlari: krenofil – chashma buloqlarida, pelolimnofillar – suv osti 5 balchiqlarida, peloreofillar – oqar suvlar loylarida, reofillar – oqar suvlarda yashashini o‘rgandik [17]. 2.TADQIQOT SHAROITI, OB’EKTI VA USLUBLARI 2.1. Tadqiqot sharoitlari. O‘zbekiston ichki suvlariga daryolar, ko‘llar, y er osti suvlari, muzliklardagi suvlar, suv omborlari, kanal va ariqlardagi suvlar kiradi. Ichki suvlar faqat jumhuriyat iqlim xususiyatlariga emas, balki uning tabiatning boshqa unsurlariga xususan relefiga ham bog‘liqdir. Relf ichki suvlarga shu jumladan oqim hosil bo‘lish jarayoniga bevosita hamda tabiiy-geografik omillar, ayniqsa iqlimiy omillar orqali bilvosita ta’sir etadi. CHunki tog‘ yonbag‘irlarining ko‘pincha tik bo‘lganligi tufayli yoqqan yomg‘ir, erigan qor va muz suvlari tezda pastga oqib tushib, soy va daryolarni hosil qiladi. Buning ustiga tog‘larda mutlaq balandlikning ortib borishi tufayli yog‘in ko‘proq tushadi, haroratning pastligi oqibatida qalin qor qoplami hosil bo‘ladi, muzliklarni to‘yintirib turadi. Qor va muz suvlarining hosil bo‘lishiga daryolarni to‘yintirib turishiga qulay sharoit yaratadi. Respublikamiz yer maydonining 71% ni ishg‘ol qilgan tekislik qismida tog‘larda vujudga kelgan suvlar bug‘lanish (ekin dalalaridan, sug‘orish shoxobchalaridan, tuproq yuzasidan va o‘smliklar orqali) va shimilish natijasida sarflanib ketadi. Chunki tekislik qismida yog‘in juda kam aksincha bulutsiz jazirama issiq kunlarning uzoq davom etishi tufayli mumkin bo‘lgan bug‘lanishning ko‘pligi oqibatida daryolar juda kam er osti suvlari nisbatan chuqur joylashib, sho‘rtang. Ana shu sabablarga ko‘ra jumhuriyatimiz tekislik qismida tranzit daryolarni hisobga olmaganda doimiy oqimga ega bo‘lgan daryolari yo‘q hisobi [7,8]. Respublikamiz ichki suvlari landshaft unsuri sifatida o‘z navbatida tabiatning boshqa unsurlariga ta’sir etadi va ular bilan uzviy aloqada rivojlanadi. Ichki suvlar jumhuriyat er yuzasi relefini o‘zgartiradi, tuproq hosil bo‘lishida, 6 o‘simliklarning rivojlanishida ishtirok etadi. Ichki suvlar jumhuriyat xalq xo‘jaligi va maishiy turmushida muhim ahamiyatga ega. Respublikamiz ichki suvlari xususan daryo oqimining o‘zgarishida kishilarning xo‘jalik faoliyati ham muhim omillardan biriga aylanib qoldi. CHunki O‘zbekistonning tekislik qismida unumdor, lekin qurg‘oqchil erlarning mavjudligi ularni sug‘orishni taqozo etadi. Buning uchun esa daryolardan ko‘plab sug‘orishga suv olinadi, oqibatda ularning oqimiga ta’sir etib ba’zilari ma’lum havzaga etib bormasdan tog‘dan tekislikka chiqqach suvi juda kamayib qurub qoladi. SHuningdek, kishilar erlarni sug‘orish uchun sersuvli daryo havzasidan kanallar qurib kamsuvli daryo havzasiga uning bir qismi suvini burib yuborib, daryolarning suv oqimini qayta o‘zgartiradi. Bunga Zarafshon suvining bir qismi eski Tuyatortar kanali orqali Sangzor daryosiga, Amu-Buxoro magistral kanali orqali Amudaryo suvining bir qismini Quyi Zarafshonga burib yuborilganligi yaqqol misoldir[1 9]. Shunday qilib, yuqorida keltirilgan ma’lumotlardan ko‘rinib turibdiki, O‘zbekistonning tog‘li qismi bilan tekislik qismining gidrolik xususiyati bir-biriga butunlay qarama-qarshidir. CHunki uning tog‘li qismida namlik to‘planib, uning bir qismi bug‘lansa, bir qismi oqar suvlarni, yana bir qismi shimilib, er osti suvlarini hosil qiladi, tog‘larda ularning ko‘p qismi tabiiy drenajga ega bo‘lganligidan daryo tarmoqlariga qayta kelib qo‘shilsa, qolgan qismi tekislikdagi er osti suvini to‘yitirib turadi. Tog‘dan bo‘shlanadigan daryolar, tekislik qismiga chiqqach ularning suvi ko‘plab bug‘lanadi, shimiladi, sug‘orishga sarflanib, ko‘pchilik daryolar suvi ozayib, ma’lum havzaga etmasdan cho‘llar ichida yo‘q bo‘lib ketadi. So‘ngi yillarda kishilarning xo‘jalik faoliyati jumhuriyatimiz daryo oqimiga emas, balki qo‘larning joylashishiga, yer osti suv sathining o‘zgarib turishiga ham ta’sir etmoqda. Sug‘oriladigan mintaqada va unga yaqin bo‘lgan joylarda ekin dalalarini sug‘orish davrida yoki tuproq sho‘rini yuvish vaqtida er osti suvining tabiiy drenaji sekin bo‘ladigan joylarda uning sathi ko‘tarilib, tuproqning qayta 7 sho‘rlanishiga olib kelmoqda. Bunday joylarga quyi Amudaryo, quyi Zarafshon, Mirzacho‘l, Qarshi cho‘lini misol qilib keltirish mumkin. O‘sha yer osti suvining tabiy siljishi sekin bo‘lgan, qayta sho‘rlashgan joylarda zovur - drenajlar qurib, er osti suvini sug‘oriladigan mintaqadan tashqariga chiqarib tashlash oqibatida esa bir qancha sho‘r ko‘llar vujudga kelmoqda. Bularga jumhuriyatimizdagi Aydor, Tuzkan, Arnasoy, Sudoche, Sariqamish, Ulug‘sho‘rko‘l, Oqko‘l va boshqalar yaqqol misoldir. Shunday qilib, so‘nggi yillarda Respublikamiz ichki suvlarining gidrolik xususiyatlaridagi o‘zgarishlar kishilarning xo‘jalik faoliyatiga ham sezilarli darajada ta’sir etmoqdaki, ularni hisobga olmaslik mumkin emas. Geografik o‘rni. Samarqand viloyati Zarafshon vodiysining o‘rta qismini o‘z ichiga oladi. SHarqdan Tojikiston Respublikasi xududi bilan chegaradosh, shimoldan Turkiston tizmasining g‘arbiy qismi xisoblangan Chumqar tog‘i, G‘o‘bdin, Nurota, Oqtog‘ va Qoratog‘ bilan, janubdan Chaqalikalon, Qoratepa, Zirabuloq, Ziyovuddin tog‘lari bilan, janub va janubi-g‘arbdan Sandiqli qumli cho‘li bilan, shimoli-g‘arbdan esa Qizilqum bilan o‘ralgan[10]. Bu o‘lkaga mamuriy jixatdan Navoiy va Buxoro viloyatlari kiradi, shimoldan Jizzax, janubdan Qashqadaryo viloyatlari bilan chegaradosh. Zarafshon vodiysi o‘zining yer usti tuzilishiga ko‘ra sharqiy qismi Samarqand botig‘idan, shimoliy hamda janubiy qismlari tog‘ va qirlardan iborat. G‘arbiy qismi esa kengayib, atrofi qumli cho‘llar bilan o‘ralgan tekisliklardan, xususan Buxoro va Qorako‘l vohalaridan iborat. Zarafshon vodiysi O‘zbekistonning eng qadimiy obikor dexqonchilik va madaniyati nixoyatda rivojlangan o‘lkalardan biri bo‘lib, bu erdan mashxur qadimiy «Ipak yo‘li» o‘tgan. Er yuzasi, geologik tuzilishi va foydali qazilmalari. Zarafshon tabiiy - geografik o‘lkasining er usti tuzilishi bir xil emas. U sharqdan g‘arbga tomon pasayib borsa, Zarafshon vodiysidan shimol hamda janubga tomon balandlashib, tog‘larga tutashib ketadi. 8 O‘lka er yuzasi jihatidan uch qismga - Zarafshon vodiysiga, Turkiston- Nurota-Oqtog‘ va Zarafshon-Ziyovuddin tog‘lariga bo‘linadi. Zarafshon vodiysi markaziy tektonik botiqdan iborat. O‘zbekiston hududida Zarafshon vodiysi goh kengayadi, goh torayadi. Kengaygan qismida Samarqand, Buxoro va Qorako‘l vohalari, toraygan qismida Xazar va Qorako‘l yo‘liga joylashgan. Samarqand vohasi shu nom bilan ataluvchi botiqda joylashgan. Samarqand botig‘ining eng keng eri 70-80 km, uzunligi 2320 km. okean sathidan balandligi 350-905 m. Samarqand botig‘i sharqdan g‘arbga qarab pasaysa, markaziy qismi (Zarafshon daryosi o‘zanidan) xar ikki tomonga balandlashadi. CHunki bu qismida Zarafshon daryosining 4-5 ta ko‘hna qayirlari joylashgan. Bu qayirlarning usti tekislanib, ekin dalalariga aylantirilgan. O‘zlashtirilmagan va lyoss yotqiziqlari qalin bo‘lgan erlarda ko‘plab jarlar vujudga kelgan. Zarafshon vodiysi g‘arbda kengayib, Buxoro vohasini hosil qiladi. Vohaning shimolini Qizilqum o‘rab olgan. Vohaning janubi-sharqida joylashgan Qorako‘l platosi uni Qorako‘l vohasidan ajratib turadi. Bu erda voha torayib, Qorako‘l yo‘lagini hosil qiladi. Buxoro vohasining uzunligi 102 km. kengligi 50-70 km li tekislik er yuzasini ko‘ploab ariq va zovurlar, Zarafshon daryosining eski o‘zanlari o‘yib yuborgan [42]. Vodiy Qorako‘l yo‘lagidan janubi-sharqqa tomon kengayib Qorako‘l vohasini hosil qiladi. Vohani janub va g‘arbdan Sandiqli qumi o‘rab olgan. Buxoro va Qorako‘l vohalarining er yuzasi tekis ejkanligidan er osti suvlarining siljisi juda past. SHu sababli nisbatan past joylarda grunt suvlari er betiga chiqib qolgan joylarda sho‘rhokda kichik-kichik bo‘lgan sho‘r ko‘llar bor. Qumli erlarga yulg‘un, saksovul kabi o‘simliklar ekilib, qum ko‘chishi to‘xtatilgan. Zarfshon vodiysi tektonik botiqda joylashgan bo‘lib, usti asosan yosh paleogon va neogen cho‘qindi yotqiziqlardan tarkib topgan. Bu yotqiziqlar ustini 9 Zarafshon va uning irmoqlari olib kelgan yotqiziqlar qoplab olgan. SHu sababli lyoss, qum, shag‘al, konglometrlar ko‘p tarqalgan. Vodiyda neogen davrgacha dengiz bo‘lgan. Neogen davridagi tektonik harakatlar tasirida Zarafshon vodiysi quruqlikka aylangan. So‘ngra Zarafshon o‘z o‘zanini cho‘qurlashtirib, qator qayirlar hosil qilgan[11]. Zarafshon vodiysining shimolidagi tog‘lar ichida eng balandi Oqtog‘ bo‘lib, balandligi 2005 m ga etadi. Bu tog‘ning shimolida esa Nurota Quyitosh botig‘i joylashgan. Bu botig‘ning o‘rtacha balandligi 500-560 m bo‘lib, uning shimolida Nurota tizmasi joylashgan.nurota tizmasining o‘rtacha balandligi 1500 m. Eng baland Xayotboshi (Zargar) cho‘qqisi 2165 m. Nurota tizmasi sharqda Sangzor daryo vodiysi (Ilono‘tdi darvozasi) orqali Molguzar tog‘idan ajralib turadi. Zarafshon vodiysining janubidagi tog‘lar bir-biridan Taxtaqoracha dovoni, Jom, Qarnob botiqlari orqali ajralib turadi. Zarafshon vodiysini o‘rab olgan tog‘lar esa gersin tog‘ burmalari bosqichida quruqlikka aylanib, yarimorol ko‘rinishida Tetis dengizidan chiqib turgan. So‘ngra uzoq vaqt davomida tashqi kuchlar tasirida emirilib, pasayib qolgan. Ular asosan paleozoy erasining oxaktoshlari, slanets, granit, gneys kabi jinslaridan, orasidagi botiqlar esa mezozoy va kaynazoy eralarining yumshoq lyossimon yotqiziqlaridan tarkib topgan. Bu tog‘lardagi oxaktoshlar tarqalgan joylarda relef shakllari, jumladan g‘orlar ko‘plab uchraydi. Zarafshon tabiiy-geografik o‘lkasida qizilma boyliklari ko‘p va xilma-xil. Nurota tizmasidagi nodir va noyob metallar, volfram konlari, G‘o‘bdin tog‘idagi Marjonbuloq oltin koni, Oqtog‘ va Omonqo‘tondagi marmar konlari, binokorlik materiallari konlari mavjud. G‘azg‘on marmari (Oqtog‘da) dunyoga mashxur bo‘lib, turli rangda go‘zal toblanadi. G‘azg‘on marmari Maskov, Sankt-Peterburg, Toshkent metrolarining bekatlari, hashamatli binolar, jumladan Xalqlar do‘stligi saroyi, Alisher Navoiy nomidagi Katta akademik opera va balet teatri, Toshkent Davlat universitetining binolari va boshqalarni bezatishda ishlatilgan. Samarqanddagi tarixiy obidalarni bezashda ham G‘azg‘on marmaridan keng foydalanilgan. 10 Zarafshon tabiiy-geografik o‘lkasining muhim tabiiy boyliklaridan biri er osti suvlaridir. O‘lkaning juda ko‘p joylaridan chuchuk er osti suvlari topilgan bo‘lib, ular shahar va qishloqlarni chuchuk suv bilan taminlanmoqda. Iqlimi va suvlari. Samarqand viloyati tabiiy - geografik o‘lkasining iqlimi uning hamma qismi bir xil emas. O‘lka iqlimini hosil qiluvchi omillar (Quyosh radiatsiyasi, havo massalari harakati, er usti tuzilishi va xokazo) tasirida iqlim unsurlari, xususan harorat bilan yog‘inlar miqdori g‘arbdan sharqqa va tog‘ yonbag‘rilari bo‘yolab pastdan yuqori tomon o‘zgarib boradi. Samarqand viloyati tabiiy-geografik jihatdan subtropik kengliklarda joylashgan bo‘lib, quyosh uzoq vaqt isitib turadi. SHu sababli quyoshning yalpi radiatsiyasi bir kv sm yuzaga bir yilda 150 katta kaloriyani tashkil qiladi. Buning ustiga bulutsiz kunlar ko‘p bo‘lib, quyosh yiliga 3000 soatgacha yoritib turadi. Vaholanki, bu ko‘rsatkich Rimda 2500, Moskvada 1500 soatni tashkil etadi. SHu sababli yoz Zarafshon vodiysida jazirama issq va quruq keladi, qish esa nisbatan iliq. Bu ko‘rsatkichlar vodiyni o‘rab turgan tog‘larda qisman o‘zgarib, yoz bir oz salqin, qish esa sovuqroq bo‘lib, yog‘in miqdori ortadi [43]. Zarafshon vodiysining shimoli-sharqiy qismi tog‘lar bilan o‘ralganligi sababli shimoldan, shimoli-sharqdan kirib keladigan salqin havo massalari nisbatan kam tasir etadi. Aksincha, vodiyning g‘arbiy qismi ochiq bo‘lganligidan shimoli-sharqdan esuvchi sovuq shamollar bemalol etib keladi. SHu sababli vodiyning g‘arbiy qismi sharqiga qaraganda qishi sovuqroq bo‘ladi. Agar vodiyning sharqida yanvarning o‘rtachak harorati 0-2 0 S bo‘lsa, g‘arbida yanvarning o‘rtacha harorati 1 0 -5 0 ni tashkil etadi. Aksincha yozda vodiyning g‘arbiy qismi issiq bo‘lab, iyulning o‘rtacha harorati SHofirkonda +29,1 0 S bo‘lsa, sharqida Samarqandda esa +25,9 0 S dir. Vodiyning o‘rab turgan tog‘larda qish nisbatan sovuq, yoz salqin bo‘ladi. SHu sababli tog‘larning 1300-1400 m balandlikdagi qismida yanvarning o‘rtacha harorati -2,5-3 0 S, iyulniki 23-24 0 S bo‘ladi. Bazi yillari Arktika havo massalari kirib kelganda havo sovub, eng past harorat o‘lkaning g‘arbida -35 0 S, sharqida -26 0 S, tog‘larda esa 35 0 S gacha 11 pasayadi. YOzda eng baland harorat g‘arbida 45 0 S, sharqida 40 0 S, tog‘larda esa 26 0 S gacha etadi. Sovuq bo‘lmaydigan kunlar soni ham o‘lkanipng hamma qismida bir xil emas. Vodiyning g‘arbida bir yilda 212-213 kun, sharqida 215 kun, tog‘larda 190-203 kun sovuq bo‘lmaydi [15]. Zarafshon tabiiy-geografik o‘lkasida yog‘inlar hudud bo‘yicha notekis taqsimlangan. O‘lkaning g‘arbida yiliga 114-1787 mm, sharqida 300-350 mm, atrofidagi tog‘larda (Omonqo‘tonda) 881 mm gacha yog‘in tushadi. Eng ko‘p yog‘in bahorda, eng kami yozda yog‘adi. YOzning uch oyida (iyun-avgust) vodiyning g‘arbida 1-2 mm, sharqida 10-14 mm, tog‘larida 23-25 mm yog‘in tushadi. Zarafshon tabiiy-geografik o‘lkasining yoz uzoq vaqt davom etib, havo ochiq, bulutsiz, jazirama issiq, mumukin bo‘lgan bug‘lanish yog‘inga nisbatan bir necha o‘n baravar ko‘pdir. Natijada tuproqdan nam qochib, sho‘rlanib, o‘simliklar qovjirab qurib qoladi. Faqat vodiyni o‘rab olgan tog‘larda bazan yog‘in yog‘ishi mumkin. Baxorda o‘lkada sernam bo‘lib, yillik yog‘inning 43-50% i tushadi. CHunki bu davrda g‘arbiy havo massalari ko‘proq kirib keladi. Bahorda tog‘li va tog‘ oldi qismlarida bahorda jala quyib, sel keladi. Bahorda xususan Omonqo‘tonda bir kun 167 mm, vodiyning sharqida may oyida bir kunda (Kattaqurg‘onda) 88 mm, g‘arbida (Kogonda)37 mm yog‘in yoqqanligi qayd qilingan. Kuzda havo yozdagidik issiq bo‘lib, o‘lkaning g‘arbida 14,2º-21,6º, sharqida 13,1º-19,3ºS, atrofida bo‘ladi. Lekin kuzning og‘irlariga borib, g‘avo sovib, yog‘ingarchilak boshlanadi. O‘lkaning g‘arbiy qismida qish shu geografik kenglikda joylashgan Qizilqumga nisbatan iliqroq, chunki sovuq havo massalari qishda vodiyning sharqiy qismida kam etib keladi. Qishda yog‘in kuzdagiga nisbatan ko‘p tushadi. SHu sababli yillik yog‘in miqdorining 35-40% i qish oyiga to‘g‘ri keladi. Qishda yog‘in ko‘proq qor tarzida yog‘adi. Lekin qor qoplamining qalinligi o‘lkamizda birday emas. Vodiyning g‘arbiy qismida qorning qalinligi 6-7 sm bo‘lib, 7 12 kungacha erimay tursa, sharqiy qismida 8-13 sm ga etib, 15-20 kun erimay turadi, tog‘li qismida esa 25-30 sm gacha etib, bir oygacha erimay turadi. Zarafshon tabiiy geografik o‘lkasida kuzgi birinchi sovuq tushishi o‘rtacha, hudud g‘arbida 22-25 oktyabrga, sharqida 28 oktyabrga, tog‘li qismida esa 30 sentyabrga to‘g‘ri keladi. Bu esa bazan sabzavot ekinlar hosiliga, paxta terimiga zarar etkazadi. Suvlari. Samarqand viloyatining asosiy suv manbai Zarafshon daryosidir. U Zarafshon muzligidan boshlanadi. Daryoning o‘rta va quyi oqimi O‘zbekistonga qaraydi. Bu qismda Zarafshon daryosi keng o‘zanda sekin oqadi va Samarqand shahri yaqinida ikki tarmoqqa bo‘linadi. SHimoliy tarmog‘i Oqdaryo (uzunligi 131 km), janubiy tarmog‘i Qoradaryo Xatirchi yaqinida qo‘shilib, Miyonqala orolini hosil qiladi. Zarafshon Amudaryoga etib bormaydi[16]. Zarafshon muz va qorlarning erishidan to‘yinadi. SHu sababli uning to‘lin suvli davri iyun-iyul oylariga, eng kam suvli davri qishga to‘g‘ri keladi. Lekin endilikda uning suvi Samarqand vohasini sug‘orishga sarflanib, Eski Tuyatortar arig‘i orqali Sangzor vodiysiga, Eskianhor arig‘i orqali esa Qashqadaryo viloyatiga oqizish tufayli Buxoro vohasida tugaydi. Zarfshon o‘lkasining Buxoro va Qorako‘l vohalaridagi erlari esa Amu-Qorako‘l va Amu-Buxoro ariqlari orqali Amudaryo suvlari bilan sug‘orilmoqda. Zarafshon daryosi tog‘li qismida tor o‘zanda tez oqadi. O‘lka xududida unga xech qandan irmoq qo‘shilmaydi. Faqat atrofdagi tog‘lardan boshlanuvchi 120 ga yaqin soy bor. Ularning suvi sug‘orishga sarflanadi, faqat bahorgi toshqin davridagina bazilari Zarafshonga etib kelishi mumkin. Nurota-Oqtog‘dan boshlanuvchi eng katta soylar-Tursunsoy, Kattasoy, Ko‘ksaroy, Zarafshon tizmasining g‘arbiy qismidan boshlanuvchi soylarning eng yiriklari Urgutsoy, Omonqo‘tonsoy, Og‘aliqsoy kabilar. Bu soylar qor-yomg‘ir va er osti suvlaridan to‘yinadi. SHu sababli ularning suvi bahorda toshib, yozda va qishda juda kamayib qoladi. Bazan bahorgi jalalar tufayli ularning suvi ko‘payib, toshib ketib juda ko‘p joylarga zarar keltiradi. SHu sababli o‘sha soylarga hovuzlar qurib, yozda ulardan sug‘orishda foydalansa bo‘ladi. Bunday inshootlar qadimgi 13 vaqtlarda qurilgan. Bunda Oqchonsoyidagi Abdulla bandi (suv ombori) misoldir. Buxoro amiri Abdullaxon XVII asrda qurdirgan Abdulla bandi suv ombori to‘g‘onining bir qismi hozirgacha saqlanib qolgan. Zarafshon vodiysida er osti suvlari ancha ko‘p. Ular asosan Samarqand botig‘i, Buxoro va Qorako‘l vohalarida to‘planadi. Ularning to‘yinishida yog‘inlar, ariq, daryo va sug‘oriladigan erlardan suv shimilishi muhim rol o‘ynaydi. YUza grunt (sizot) suvlar sho‘r, ichish uchun yaroqsiz. 100-130 m chuqurlikda joylashgan antropogen yotqiziqlardagi suvlar esa chuchukdir. Grunt suvlaridan foydalanib, qo‘shimcha 80-90 ming gektar erni sug‘orish mumkin. O‘lkada yana ancha chuqurdan chiquvchi artezian suvlari, jumladan minerallashgan issiq suvlar ham bor. Lekin bu suvlardan hozircha kam foydalanilmoqda [45]. Ilgarigi er osti suvlaridan korizlar qazib foydalanilgan. Ayniqsa, Nurota va Orasoy cho‘llarini suv bilan taminlash maqsadida qadimdan bir necha koriz qazilgan. Lekin so‘nggi yillarda ular qarovsiz qolib, ishdan chiqdi. O‘lkaning tog‘li va tog‘ oldi qismida ko‘plab sersuv buloqlar bor. Hatto Nurota qishlog‘i ilgari butunlay buloqdan suv ichar edi. Bunday sersuv buloqlar CHorchinorda (Urgutda) ham mavjud. Tuproqlari. Samarqand viloyatining yer yuzasi, iqlimi, o‘simlik qoplami uning hamma qismida bir xil bo‘lmaganligi sababli tuproqlari ham har xil. Samarqand viloyati sharqqa yer yuzasining balandlasha borishi sababli quyidagi tuproq xillari uchraydi: o‘lkaning g‘arbiy, sug‘oriladigan qismida chirindisi 1-2% bo‘lgan voha tuproqlari tarqalgan. Ular asoan o‘tloq tuproqning madaniylashgan xilidir. Vodiyning g‘arbida-Buxoro va Qorako‘l vohasining sug‘orilmagan qismi va atroflarida sur-qo‘ng‘ir, taqir, qumli va sho‘rxok tuproqlar uchraydi. Vodiyning o‘zlashtirilmagan qayirlarida o‘tloq, botqoq-o‘tloq, zaxkash qismida botqoq tuproqlar mavjud. Buxoro va Qorako‘l vohalarining atrofida sur- qo‘ng‘ir tuproqlar keng tarqalgan. Bu tuproqda chirindi atigi 0,5% bo‘ladi. 14 Zarafshon vodiysining 1200 m balandlikkacha bo‘lgan qismlarida bo‘z tuproqlar tarqalgan. Bu tuproq xili joylashgan erlar asoan sug‘oriladigan va lalmikor dexqonchilik qilinadigan joylardir. Bu tuproqlar o‘z navbatida och, oddiy va bo‘z tuproqlarga bo‘linishini eslang. Sug‘oriladigan bo‘z tuproqlar asosan Zarafshonning yuqori qayirlarida, adirlarning pastki qismlarida uchraydi. Bu tuproqlar tarkibidagi chirindi miqdori 1,5-1,7% ga etadi. Zarafshonning pastki ko‘hna qayirlarida va adirlarining sug‘orilmaydigan quyi qismlarida och bo‘z tuproqlar tarqalgan, ularda chirindi miqdori 1,7% ga etadi. Zarafshon tabiiy-geografik o‘lkasining 400 m dan 900-1000 metrgacha bo‘lgan qismlarida oddiy bo‘z tuproqlar tarqalgan. Bu tuproq xili birmuncha hosildor bo‘lib, tarkibidagi chirindi miqdori 1,5-3,0% ga boradi. Bu tuproqlar tarqalgan maydonning 65% idan obikor dehqonchilikda foydalaniladi. O‘lkaning 1000-1500 m balandlikdagi qismlarida to‘q bo‘z tuproqlar tarqalgan. Bu erlarda yog‘in nisbatan ko‘p. O‘simliklar qalin o‘sadi. SHu sababli to‘q bo‘z tuproqlar hosildor bo‘lib, chirindi miqdori 2,5-3,5% ga etadi. CHirindi saqlovchi qatlamning qalinligi 100-110 sm. Tog‘larning 1500 m dan baland qismida och jigar rang tuproqlar uchraydi yonbag‘rilarida yotiq, yog‘in nisbatan ko‘p, turli xil o‘tlar qalino‘sadigan joylardagi tuproqlarda chirindi ko‘p bo‘lib, 4,YU7-5,0% gacha etadi. Archazorlar tagida esa tog‘-o‘rmon jigar rang tuproqlari tarqalgan bo‘lib, ularning chirindi miqdori 10% gacha etadi. Aksincha, tog‘larning yonbag‘rilari tik, yog‘in kam, o‘simliklar siyrak o‘sadigan qismlarida tuproqlarning chirindisi kamayib, 2-3% ga tushib qoladi. O‘simliklari. Zarafshon o‘lkasida tabiatning bashqa unsurlari singari o‘simlikalari ham g‘arbdan sharqqa, tekisliklari tog‘ga tomon o‘zgara boradi. Akademik K.Z.Zokirov Zarafshon vodiysida quyidagi to‘rt balandlik mintaqasini ajratadi. Cho‘l, adir, tog‘ va yaylov. Lekin Zarafshon o‘lkasi doirasida yaylov mintaqasi uchramaydi. 15 Cho‘l balandlik mintaqasi Zarafshon o‘lkasining 400 m balandlikkacha bo‘lgan qismlarini o‘z ichiga oladi. Cho‘lga Zarafshon vodiysining g‘arbiy tekislik qismi kiradi. Bu qismning yozi issiq, jazirama, quruq bo‘lib, uzoq davom etadi. Binobarin shu sharoitga moslashgan o‘simliklar o‘sadi. CHo‘llarda efemer, efemeroid, Yulg’un shuvoq kabi o‘simliklar ko‘p o‘sadi. Qumli erlarda oq va qora saksovul, juzg‘un, cherkez, quyonsuyak, selin, iloq, bazan yantoq tarqalgan. SHo‘rxok joylarda sarsazan, etmak, arafshonning qadimiy o‘zanlarida va to‘qayzorlarida jingil, tol, qamish, blg‘un, yantoq, yovvoyi jiyda kabilar o‘sadi. Adjir mintaqasi 400-1200 metrgacha bo‘lgan joylarni o‘z ichiga oladi. Adirda Zarayshon vodiysining sharqiy qismi va uni o‘rab olgan Nurota, Oqtog‘ hamda Zarafshon tog‘larining g‘arbiy davomi kiradi. Bu joylarda yoz cho‘ldagiga nisbatan bir oz salqin keladi. SHu sababli o‘simliklar cho‘lga nisbatan zich o‘sadi va turlari ham ko‘p. Adirning asosiy tabiiy o‘simliklari efemer va efemeroidlar, ayniqsa rang, qo‘ng‘irbosh, chuchmoma, boychechak, lolaqizg‘aldoq va loladan iborat. Adirda shuningdek oqquray, shuvoq, juzg‘un, burgan, gulhayri, chalov, bug‘doyiq, yovvoyi javdar, kabi o‘simliklar o‘sadi. Adirning tog‘ yonbag‘rilarida, toshloqli erlarida yovvoyi bodom, namatak do‘lana; Zarafshon to‘qaylarida – tol, lox, turangul, qamish, yovvoyi jiyda, jirg‘anoq o‘sadi. Zarafshon tabiiy geografik o‘lkasining balandligi 1200-2600 m bo‘lgan qismlarida yoz nisbatan salqin,sernam, qishda qor qoplami qalin bo‘ladi. Asosiy o‘simliklari archa yontoq, terak, zarang, tol, qayin, yovvoyi olma, olcha, irg‘ay, zirk kabilar o‘sadi. SHuningdek, tog‘ mintaqasida har xil o‘tlar, x’ususan shuvoq, tipchak, bug‘doyiq, taktak oqquray, ravoch, shirach o‘sadi [48]. Tog‘ mintaqasida joylashgan Omonqo‘ton manzilining o‘simliklari diqqatga sazovordir. Bu joyda tog‘ yonbag‘rilarida suniy supachalar hosil qilinib har xil daraxtlar ekilgan. Natijada ilgarigi tez-tez bo‘lib turadigan sellar barxam topdi. Hozir tog‘ yonbag‘rida qalin o‘rmonlar bilan qoplangan. Hayvonlari. Zarafshon o‘lkasining tekislik cho‘l qismida issiq, quruq, jazirama yoz sharoitiga moslashgan hayvonlar yashaydi. Qum va taqirlarida 16 yumronqoziq, turli xil kaltakesaklar, falanga, qraqurt, o‘rgimchaklar, qo‘shoyoq, qumsichqon, tipratikan, ilonlar ko‘p uchraydi. Qushlardan vodiy qismida qirg‘ovul, loyxurak, o‘rdak, saksovulzorlarda xo‘jasavdogar bor. CHo‘l zonasida jayron, tulki, bo‘rsiq, bo‘ri, to‘qayzorlarda esa chiyabo‘ri to‘qay mushugi ham uchrab turadi. Zarafshon o‘lkasining adir va tog‘li qismlarida esa bo‘ri, tulki, bo‘rsiq, jayra, ayiq, to‘ng‘iz, kiyik, arxar, qushlardan kaklik, bedana, lorchin, qirg‘iy, burgut, kalxat, kemiruvchilardan yumronqoziq, o‘rmon kalamushi, qizl dumli sug‘ur, kul rang sassiqko‘zan, tosh suvsari tarqalgan. Samarqand viloyati tabiatida kishilarning xo‘jalik faoliyati tasirida bir qator o‘zgarishlar sodir bo‘lmoqda. O‘lkaning havosi va suvi o‘zgarmoqda. Bunga asosiy sabab Samarqand, Buxoro, Navoiy, Kattaqo‘rg‘on kabi shaharlar, ishchi qo‘rg‘onlarida joylashgan zavod-fabrikalardan, transportdan, issiqlik eluktr stansiyalaridan chiqayotgan har xil zararli moddalardir. Suv va tuproqlarning ifloslanishida qishloq xo‘jaligida ishlatiladigan kimyoviy moddalarning (mineral o‘g‘itlar, zararlimoddalar) roli ham bor. CHunki ularning ko‘pini o‘simliklar o‘zlashtira olmaydi. Natijada ular tuproqda to‘planadi, suvga tushadi, havoga ko‘tariladi [1 4 ]. Havoni, suvni toza saqlash uchun uni ifloslovchi korxonalardagi zararli moddalarni zararsizlantirib yoki suzgichlar yordamida ushlab qolib, iflos suvni tozalab, undan qayta foydalanishga erishish kerak. Yerlarni noto‘g‘ri o‘zlashtirish oqibatida Zararfshon to‘qayzorlariniing maydoni keskin qisqarib, bazi o‘simlik turlari juda kamayib ketdi. 1950 yillarida Zarafshon vodiysida to‘qaylar maydoni 500 ming gektar edi, hozir u 5000 gektarga tushib qoldi, buloqlar quridi. Adir va tog‘da o‘suvchi anzur piyoz, zira, yovvoyi piyoz, lola va archalar maydoni qisqarib ketdi[12]. 17 Kishilarning atrof-muhitga beparvoligidan tabiatningajoyib maskanlarining tabiiy holatida salbiy o‘zgarishlar yuz bermoqda. SHu sababli o‘sha tibbiy maskanlarni avaylab saqlab, tabiiy xolida kelajak avlordga qoldirishimiz zarur. O‘lkada Zarafshon qo‘riqxonasi bor. Zarafshon qo‘riqxonasi 1975 yili to‘qay landshaftlarini va u erdagi o‘simlik hamda hayvonlarni muhofaza qilish maqsadida tashkil etilgan. U Zarafshon vodiysining sharqiy qismida, Bulung‘ur va Jomboy tumanlari hududida joylashgan, maydoni 2,5 ming gektar, qo‘riqxonada asosan jirg‘anoq muhofaza qilinadi. Jirg‘anoq – tuqay o‘simligi bo‘lib, uning mayda mevasi darmondorilarga boy, tibbiyotda ishlatiladi, undan moy olinadi. Bu qo‘riqxonada qirg‘ovul ham muhofaza qilinmoqda. 2.2. Tadqiqot ob’ektlari. Tadqiqot ob’ektlari: Umuman bioindikator organizmlar tadqiqot uchun chuchuk suv havzalari ichida murakkab bir guruh hisoblanadi. bioindikator organizmlar o‘lchamlarining xilma - xilligi va yashirin hayot formalari mavjuddir. Suv omborlarda tarqalgan gidrabiontlar: ikkipallali mollyuskalar, qisqichbaqasimonlar va boshqa indicator organizmlar tadqiqot ob’ekti bo‘lib hisoblanadi. SHu bilan bir vaqtda suv organizmlarining tarqalishi va sonining ko‘pligi ekosistemalardagi muhim roli (ko‘pgina suv havzalarida bentos organizmlar uning asosiy massasini tashkil kiladi) zoogeografiya muammolari, chuchuk suv faunasi tarixini, gidrobiologiya masalalarini va bir qator boshqa pirinsiplarni ishlab chiquvchi hamda ekologik monitoring, bioindikatsiya amaliy masalalarini echuvchi tadqiqotchilarning etiborini o‘ziga jalb etib kelmoqda Bu teritoriyadan yig‘ilgan materiallar muhim bo‘lib, bu esa ishning asosiy maqsad va vazifalarini aniqlab beradi. 2. 3.Tadqiqot uslublari Malakaviy bitiruv ish uchun material amaliyot davrida va qisqa muddatli ekskursiyalar davomida to’planadi. Tadqiqotlarning asosiy vazifasi bo’lib 18 Zarafshon daryosi havzasi suvlaridagi makrofauna tarkibining o’rganish, ular sonini aniqlash va asosiy bioindikator organizmlar ekologiyasining o’ziga xos xususiyatlarini o’rganish hisoblanadi. bioindikator organizmlar tarkibini o’rganishda biz biotopik taqsimladik. Materiallar asosan Zarafshon daryosi havzasi suvlaridan to’plandi. Samarqand viloyati suvlari ni makrofaunalar yordamida bioindikatsiyalash umumiy qabul qilingan uslubiyat asosida olib borildi. Samarqand viloyati turli suv tiplarida bioindikatorlar sistematik tarkibi, ularning bioekologik xususiyatlari, biotoplararo tarqalishi va boshqa muhim tomonlarini to‘liq o‘rganilmaganligini e’tiborga olgan holda biz o‘z tadqiqotlarimizni 2021 yildan boshlab gidrobiontlarni yig‘ishni boshladik. Barcha tadqiqotlarimiz uchun ilmiy materiallar 2021-2022 yillarning bahor, yoz va kuz fasllarida Zarafshon daryosi sohilining quyidagi suv tiplaridan: suv omborlari: Kattaqo‘rg‘on, Oqdaryo, Tusinsoy va CHelak hamda ularga oqib kirayotgan va oqib chiqayotgan kanal va ariqlardan, Kattaqo‘rg‘on va Narpay, kanallari va ular atrofidagi suv tiplaridan yig‘ildi. Morfologik va anatomik tekshirishlar 70% li spirtda fiksatsiya qilingan materiallarda olib borildi. Uning uchun kuchsiz xlor gidrat qorishmasi bilan gidrobiontlar oldindan og‘riq sezmaydigan (behush) qilindi. Undan keyin 70 % li etilli spirt bilan fiksatsiya qilindi. Materiallar ayrim holda 4 % li formalinda saqlandi, bunda ularning shakli va ko‘rinishi buzilmasdan qolishga erishildi. 19 3.TADQIQOT NATIJALARI. 3.1. Samarqand viloyati suvlari ni makrofaunalar yordamida bioindikatsiyalash. Bioindikatsiyaning mohiyati shundan iboratki, muayyan atrof-muhit omillari ma'lum bir turning mavjudligi imkoniyatini yaratadi. Bioindikativ tadqiqotlar ob'ektlari hayvonlar va o'simliklarning alohida turlari, shuningdek, butun ekotizimlar bo'lishi mumkin. Masalan, radioaktiv ifloslanish ignabargli daraxtlarning holati bilan belgilanadi; sanoat ifloslanishi - tuproq faunasining ko'plab vakillari uchun; havoning ifloslanishi moxlar, likenlar tomonidan juda sezgir tarzda qabul qilinadi. Bioindikatsiya - bu tirik organizmlar va ularning jamoalarining ularga bo'lgan reaktsiyalari orqali antropogen yuklarni aniqlash imkonini beradi. Bioindikator organizmlar suv muhitini ifloslanish drajasini hamda undagi turlarni yashash tarzini belgilab beruvchi darajadir. Atrof-muhitni kuzatish, statistik materiallarni to'plash orqali o'rganilayotgan hududning kelajakdagi taqdirini prognoz qilish imkoniyati bilan haqiqiy ob'ektiv tavsifini tuzish mumkin. Bioindikatorlar abiotik omillarni (harorat, namlik, kislotalilik, sho'rlanish, ifloslantiruvchi moddalar miqdori va boshqalar) va biotik omillarni (organizmlar, ularning populyatsiyalari va jamoalari farovonligini) baholash uchun ishlatilishi mumkin. Ba'zi hollarda bioindikatsiya usuliga afzallik beriladi, chunki u, masalan, fizik-kimyoviy tahlil usullaridan ko'ra soddadir. Turli moddalarning maksimal ruxsat etilgan kontsentratsiyasi (REM) ko'rsatkichlari faqat odamlar uchun ishlab chiqilgan. Biroq, shubhasiz, bu ko'rsatkichlarni boshqa tirik mavjudotlarga tatbiq etib bo'lmaydi. Ko'proq sezgir turlar mavjud va ular ekotizimlarni saqlash uchun kalit bo'lishi mumkin. Tabiatni muhofaza qilish nuqtai nazaridan atrof-muhitdagi ifloslantiruvchi moddalarning u yoki bu kontsentratsiyasi qanday oqibatlarga olib keladi, degan savolga javob olish muhimroqdir. Bu muammo bioindikatsiya yordamida hal qilinadi, bu antropogen muhit o'zgarishining biologik oqibatlarini baholash imkonini beradi. Fizikaviy va kimyoviy usullar omilning sifat va 20 miqdoriy xususiyatlarini beradi, lekin uning biologik ta'sirini bilvosita baholaydi. Bioindikatsiya, aksincha, atrof-muhit o'zgarishining biologik oqibatlari haqida ma'lumot olish va omilning o'ziga xos xususiyatlari haqida faqat bilvosita xulosalar chiqarish imkonini beradi. Shunday qilib, atrof-muhit holatini baholashda fizik- kimyoviy usullarni biologik usullar bilan birlashtirish maqsadga muvofiqdir. Bioindikatsiyaning dolzarbligi atrof-muhit sifatini aniqlashning soddaligi, tezligi va arzonligi bilan ham bog'liq. Misol uchun, tuproq sho'rlanganda, jo'ka barglari kuz boshlanishidan oldin ham chekkalarida sarg'ayadi. Siz daraxtlarni tekshirish orqali bunday joylarni aniqlashingiz mumkin. Bunday hollarda bioindikatsiya eng ifloslangan yashash joylarini tezda aniqlash imkonini beradi. Bioindikatorlar - bu atrof-muhit holatini baholash uchun ishlatiladigan biologik ob'ektlar (hujayralar va biologik makromolekulalardan ekotizimlar va biosferagacha). Ular bioindikatorlar tirik organizmlarning tashkil etilishining turli darajalariga tegishli bo'lishi mumkinligini ta'kidlamoqchi bo'lganlarida, ular "bioindikator tizimlari" atamasidan foydalanadilar. Bioindikatorlarning turlari: 1.Sezgir Ko'rsatkichlarning normadan sezilarli darajada og'ishi bilan tezda reaksiyaga kirishadi. Masalan, hayvonlarning xatti-harakatlarida, hujayralarning fiziologik reaktsiyalarida og'ishlar bezovta qiluvchi omil ta'siri boshlanganidan keyin deyarli darhol aniqlanishi mumkin. 2.Akkumulyativ Buzilishlarni ko'rsatmasdan effektlarni to'playdi. Masalan, o'rmonning ifloslanishi yoki oyoq osti qilinishining dastlabki bosqichlarida uning asosiy xususiyatlari (tur tarkibi, xilma-xilligi, ko'pligi va boshqalar) bo'yicha bir xil bo'ladi. Bir muncha vaqt o'tgandan keyingina noyob turlar yo'qola boshlaydi, hukmron shakllar o'zgaradi, organizmlarning umumiy soni o'zgaradi va hokazo. Shunday qilib, o'rmon hamjamiyati bioindikator sifatida atrof-muhitning buzilishini darhol aniqlay olmaydi. Bioindikatorlar odatda ikkita asosiy xususiyatdan foydalangan holda tavsiflanadi: o'ziga xoslik va sezuvchanlik. 21 Past o'ziga xoslik bilan bioindikator turli omillarga ta'sir qiladi, yuqori o'ziga xoslik bilan esa faqat bitta. Past sezuvchanlikda bioindikator faqat omilning me'yordan kuchli og'ishlariga, yuqori sezuvchanlikda - kichiklarga javob beradi. Ko'pincha indikator organizmlar sifatida mikroorganizmlar qo'llaniladi: bakteriyalar (bacillus, Pseudomonas, Escherichia, Staphilococcus jinsi), aktinomitsetlar, mog'or qo'ziqorinlari, xamirturush, suv o'tlari. Mikroorganizmlar tabiatda keng tarqalgan - ular tuproqda, suv havzalarida, loylarda, havoda mavjud; biologik faol moddalar ta'siriga yuqori sezuvchanlikka ega; etishtirish va saqlash oson; uzoq vaqt davomida liyofillangan preparatlar shaklida o'z xususiyatlarini saqlab qoladi. Mikroorganizmlar yordamida moddalarni aniqlash usullari doimiy sharoitda (harorat, pH, havo almashinuvi, namlik), shuningdek, ularning o'sish fazalarini hisobga olgan holda qattiq yoki suyuq ozuqa muhitida toza indikator kulturalarini etishtirishni o'z ichiga oladi. hujayraning fiziologik holati. Ozuqa muhitining kimyoviy tarkibining o'zgarishi mikroorganizmning alohida hujayrasi va umuman populyatsiyaning o'sishini bostirish yoki rag'batlantirishga olib keladi va organizmning kuzatilgan reaktsiyasini nazorat tajribasi bilan taqqoslaydi. doimiy tarkibli ozuqa muhiti tahlilning biologik usulining asosidir. Zich ozuqa muhiti mikroorganizmlarning har bir turiga xos bo'lgan koloniyalar ko'rinishidagi o'zgarishlarni, ularning hajmi va shaklini qayd qiladi. Bu holda biologik faol moddalarni aniqlash usullari ularning inhibisyon yoki o'sishni rag'batlantirish zonalari shakllanishi bilan agar muhitiga tarqalishiga asoslangan. Ushbu zonalarning diametri ma'lum diapazondagi tahlil qiluvchi moddalar kontsentratsiyasining chiziqli funktsiyasidir. Muhitning doimiy tarkibi, ma'lum bir organizm uchun optimal pH va harorat bilan zonalarning kattaligi ozuqa qatlamining qalinligiga bog'liq: qatlam qanchalik qalinroq bo'lsa, zona kichikroq bo'ladi. Mikrobiologik tizimlarni tahlil qilish uchun mikroorganizmlarga yorug'lik diffraksiyasi hodisasidan foydalanish mumkin. 22 Barcha kerakli komponentlarni o'z ichiga olgan suyuq ozuqa muhitida madaniyatning o'sishi tabiati qattiq oziq moddalar yuzasiga qaraganda bir xil. Shaffof ozuqa muhitiga kiritilgan tahlil qiluvchi moddaning miqdoriga qarab, kultura eritmasining loyqaligi nazorat eritmasi bilan solishtirganda o'zgaradi: kultura o'sishi bostirilganda, analit yoki ionning rag'batlantiruvchi ta'siri bilan loyqalik intensivligi sekin oshadi. , tahlil qilingan eritma nazoratdan ko'ra tezroq bulutli bo'ladi. Nefelometrik (fotometrik) o'lchovlar ma'lumotlari asosida tekshirilayotgan eritmaning optik zichligidagi o'zgarish intensivligining tahlil qilinadigan moddaning konsentratsiyasiga bog'liqligi uchun kalibrlash grafigi tuziladi, uning yordamida tahlil natijalari aniqlanadi. olingan. Tez o'sadigan kulturalar yordamida tahlilning davomiyligi kamida 3,5-4 soatni tashkil qiladi.Atrof-muhitning tabiatiga qarab, populyatsiyalarning o'sish intensivligi (ko'payish, inhibisyon) optik, diffuziya yoki elektrokimyoviy usullar bilan baholanadi. Muayyan analitik muammoni hal qilish uchun indikator madaniyatini tanlashda organizmlarning ozuqaviy ehtiyojlarini hisobga olish kerak. Masalan, avtotrof mikroorganizmlar asosan noorganik tuzlar bilan oziqlanadi va organik birikmalarga muhtoj emas. Organik moddalar geterotrof bakteriyalar, xamirturush kulturalari va mog'or qo'ziqorinlarini oziqlantirish uchun zarurdir. Noorganik tahlilda keng qo'llaniladigan mikroorganizmlarga Aspergillus jinsi qo'ziqorinlari kiradi. Simob (II), kadmiy, talliy nitratlari ushbu kulturalarga eng katta toksik ta'sir ko'rsatadi, bu ularning SH - mikroorganizmlarning oqsil molekulalarining guruhlarini blokirovka qilish bilan izohlanadi. Anionlardan o'rganilayotgan zamburug'lar uchun eng zaharlilari mos ravishda 1,0 va 0,1 mM konsentratsiyalarda va hisoblanadi. Faol birikmalarni aniqlashning o'ta yuqori sezuvchanligi lyusiferin substratining atmosfera kislorodi bilan oksidlanish reaktsiyasiga asoslangan bioluminesans usuli bilan ajralib turadi, turli xil dengiz yorug'lik bakteriyalaridan ajratilgan lyusiferaza fermentlari tomonidan katalizlanadi. . Lusiferin va lusiferaza bilan bir qatorda, bu reaktsiya organizmdagi ko'plab metabolik reaktsiyalarda 23 ishtirok etadigan, energiya akkumulyatori va tirik hujayrada sodir bo'ladigan turli jarayonlar uchun uning manbai bo'lgan adenozin trifosfor kislotasini (ATP) talab qiladi. To'qimalarda, o'simlik va tirik hujayralardagi ATP tarkibi hujayralarning energiya holatini ko'rsatadi. Har qanday moddalarning mikroorganizmlarning o'sishiga inhibitiv yoki ogohlantiruvchi ta'siri bilan ulardagi ATP miqdori mos ravishda kamayadi yoki ortadi. Olovli lyusiferaza ta'sirining ATPga nisbatan o'ziga xosligi, reaksiyaning yuqori kvant rentabelligi shu asosda yuqori sezgir (aniqlash chegaralari 10-17-10-15 M) va selektiv aniqlash usullarini yaratishga imkon berdi. ATP, shuningdek, konversiyalash jarayonida ATP hosil bo'ladigan turli metabolitlar. Tirik (o'sayotgan yoki o'layotgan) hujayralardagi ATP tarkibini aniqlashning bioluminesans usuli qondagi antibiotiklarni, siydikdagi mikrobial bakteriyalarni tezkor aniqlash, hujayra membranalarining shikastlanishini o'rganish va boshqa biokimyoviy tahlillar va tadqiqotlar uchun ishlatiladi.Ontogenetik va filogenetik rivojlanish jarayonida har qanday organizm har qanday omilga nisbatan genetik jihatdan aniqlangan va filogenetik jihatdan orttirilgan, o'ziga xos fiziologik bardoshlik diapazoniga ega bo'lib, bu omil organizmning hayotiy faoliyatiga sezilarli ta'sir ko'rsatmaydi, chidash mumkin. Omil kuchining past yoki yuqori intensivligida organizm fiziologik pessimum zonalarida bo'lib, ta'sir kuchi ma'lum bir organizm uchun maksimal yoki minimal chegaralardan tashqarida bo'lsa, organizmning hayotiy faoliyati susayadi va organizm. o'ladi. Bu diapazon populyatsiyaning turli individlari uchun bir xil emas (lekin turlar uchun belgilangan chegaralarda o'zgaradi) va organizmning hayot tsiklining turli bosqichlarida, shuningdek, boshqa turlarning intensivligi bo'lgan hollarda bir xil emas. omillar yo pessimizm yoki zulm zonasida. Organizmning rivojlanishi biotik va abiotik tabiatdagi atrof-muhit omillarining turli kombinatsiyalarining murakkab, sinergik ta'siri ostida sodir bo'ladi. Ko'pincha rivojlanish pessimizm yoki zulm zonasida bo'lgan omillar bilan cheklanadi (kengaytirilgan Liebig qoidasi). Tabiatda fiziologik potentsiallarning faqat qisman ro'yobga chiqishi sodir bo'ladi - amalga oshirilgan ekologik joy (raqobatdan keyingi ekologik joy, aholining ekologik joyi, mavjudligining 24 ekologik diapazoni, ekologik potentsial). Ekologik potentsial organizmning omillar ta'siriga munosabatini aks ettiradi. Fiziologik tolerantlik va ekologik quvvat uning indikator qiymatini belgilaydi. Natijada organizmning holati ham, uning ko'pligi ham, populyatsiyasining tuzilishi ham atrof-muhitning qulay holatini aks ettiradi. Hayotiy funktsiyalari atrof-muhitning individual omillari bilan chambarchas bog'liq bo'lgan bunday organizmlar bioindikatorlar deb ataladi. Bioindikatsiyaning ikkita shakli mavjud: tananing bir xil reaktsiyalari turli xil atrof-muhit omillari (shu jumladan antropogen kelib chiqishi) ta'sirida yuzaga kelganda - bu holda biz nospetsifik bioindikatsiya haqida gapiramiz; reaksiyadagi o'zgarishlar ma'lum bir omil - o'ziga xos bioindikatsiyaning o'zgarishi bilan aniq bog'langan bo'lsa. Bioindikatsiya ko'pincha biotest bilan aralashtiriladi. Ammo bioindikatsiya jarayonida organizmlar tabiatdan ajratib olinsa va ularning ifloslanish darajasi ularning holatiga qarab baholansa, biotest o‘tkazishda suv va tuproq sifati suv va tuproq sifatiga laboratoriya ob’ektlari (hayvonlar, o‘simliklar, bir hujayrali organizmlar) orqali baholanadi. sinov muhiti allaqachon laboratoriyada. Biotesting (inglizcha bioassay) - sinov ob'ektlarining hayotiy funktsiyalarida qaysi moddalar va qanday birikmalarda o'zgarishlarga olib kelishidan qat'i nazar, xavfli signal beruvchi sinov ob'ektlari yordamida atrof-muhitning toksikligini aniqlash tartibi. O'zining soddaligi, tezligi va qulayligi tufayli biotest butun dunyoda keng e'tirofga sazovor bo'ldi va analitik kimyo usullari bilan birga tobora ko'proq foydalanilmoqda. Biotestning 2 turi mavjud: morfofiziologik va kimotaktik. Kimyotaktik usul aniqroq, chunki u maxsus qurilmadan foydalanadi va morfofiziologik usul sinov ob'ektlari bilan, masalan, ifloslangan suvda nima sodir bo'lishini aniqroq tasvirlash imkonini beradi. Bioindikatorlar - suvda, havoda, tuproqda yashovchi o'simliklar va hayvonlar. Bunday organizmlar bakteriyalar yoki suv o'tlari, shuningdek, umurtqasizlar, masalan, qisqichbaqasimonlar, siliatlar, mollyuskalar bo'lishi 25 mumkin. Tadqiqot jarayonida baliq va hayvonlar haqidagi ma'lumotlardan foydalanish mumkin. 3.1.1. Suv organizmlari va ularning ahamiyati Suv organizmlari ularning tarqalishi va ahamiyatinini gidrobiologiya fani o’rganadi. Gidrobiologiya biologiyaning bir bo limi, ʻ suvda yashaydigan organizmlar va ularning yashash sharoiti bilan o zaro munosabatlarini hamda suv ʻ havzalarining biologik mahsuddorligini o rganadi. ʻ Gidrobiologiya — ekologiya fani. Suv muhitidagi yashash sharoiti suv havzasining fizik-geografik xususiyatlari bilan bog liq. Masalan, suvning kimyoviy tarkibi, xususan biogen elementlar va ʻ suvda erigan gazlarning tarkibi hamda ularning miqdori, suv tubi yotqiziqlari (cho kindilari), suvning tiniqligi va boshqa xususiyatlar suvda yashaydigan ʻ organizmlar faoliyati bilan bog liq. Gidrobiologiya hayot jarayonlarini geografiya ʻ fanlari— limnologiya va okeanologiya bilan birga o rganadi. ʻ 1- rasm. Bioindikator katta ikkipallali mollyuskalar chig‘anoqlarining o‘lchamlari chizmasi Colletopterum (C.) bactrianum (Rolle, 1897) misolida. CHU – chig‘anoq uzunligi, CHB – chig‘anoq balandligi, CHK – chig‘anoq qalinligi. Suv muhitining biologik resurslaridan to g ri foydalanishning ilmiy ʻ ʻ asoslarini ishlab chiqish Gidrobiologiyada muhim o rin tutadi, chunki bu masalalar ʻ dengizlarda baliq ovlash, sholipoyalarda baliq yetishtirish, hovuz baliqchiligi, shuningdek suv hayvonlarini ko paytirish va ovlash tadbirlari bilan bevosita ʻ bog liq. Aholini va sanoatni toza suv bilan ta minlash, tabiiy suvlarni ʻ ʼ ifloslanishdan saqlash, ifloslangan suvlarning o z-o zidan tozalanish jarayonlari ʻ ʻ 26 hamda oqar suvlarni biologik tozalash usullari (sanitariya Gidrobiologiyasi) kabi biologik masalalar ham Gidrobiologiyaning muhim yo nalishidir. Suvningʻ ifloslanganlik darajasi gidrobiologiya metodlari bilan aniqlanadi (suv sifatini biologik analiz qilish). Plankton (lot. planktos — sayr qiluvchi) — suv qatlamida yashab, suv oqimi bilan harakatlanuvchi organizmlar majmui. plankton tarkibiga o simliklar ʻ (fitoplankton), bakteriyalar (bakte-rioplankton), hayvonlar (zooplankton) kiradi. ko l ʻ plankton limnoplankton, dare plankton potamoplankton deb ataladi. Fitoplankton suvning fotosintez qilish uchun zarur yuqori (50–100 m gacha) katlamida, bakterio - va zooplankton suvning barcha katlamida uchraydi. Dengiz fitoplaktoni, asosan, diatom suvo tlar, peridiniyalar, kolito-forid xivchinlilardan, ʻ chuchuk suv fitoplaktoni diatom, ko kyashil va ayrim yashil suvo tlardan iborat. ʻ ʻ Chuchuk suv zooplanktonida kurakoyokli va shoxdor mo ylovli ʻ qisqichbaqasimonlar, og izaylangichlar, bir hujayralilar; dengiz zooplanktonida har ʻ xil qisqichbaqasimonlar, bir hujayralilar, bo shliqichlilar, taroklilar, baliklar ʻ tuxumi va linchinkasi, umurtqasiz hayvonlar lichinkasi ko p bo ladi. o lchamiga ʻ ʻ ʻ binoan, plankton nannoplakton (bakteriyalar, juda mayda suvo tlar), ʻ mikroplankton (suvo tlar, bir hujay-rali hayvonlar, og izaylangichlar, har xil ʻ ʻ lichinkalar), mezoplankton (o lcha-mi 1 sm gacha bo lgan qisqichbaqasimonlar va ʻ ʻ boshqa hayvonlar), makroplanktonlar (o lchami 1 sm dan bir necha sm gacha ʻ bo lgan mizidlar, krevetkalar, medu-zalar), megaplankton (yirik hayvonlar, mas, ʻ qutb meduzasi — diametri 2 m gacha; zuxro kamari uz. 1,5 m gacha) ajratiladi. ko pchilik ʻ plankton organizmlarda suvda qalqib yurish uchun gavda nisbiy og irligini kamaytiruvchi (havo pufaklari, yog kiritmalari, g ovak va liqil- ʻ ʻ ʻ doqtana), gavda yuzasini kengaytiruvchi (gavdaning yassi bo lishi, turli xil ʻ o simtalar) moslanishlar paydo bo lgan. Okean fitoplanktoni umumiy massasi (550 ʻ ʻ mlrd. tonna) zooplanktonga nisbatan 10-marta ko proq. Fitoplankton zooplankton ʻ uchun oziq, suv havzalaridagi oziq zanjirining asosini tashkil etadi 27 Bentos (yun. benthos — chuqurlik) — dengiz va chuchuk suv havzalari tubidagi balchikda va uning ustida yashaydigan organizmlar. bentos o simliklarʻ (fitobentos) va hayvonlar (zoobentos) bentos ga ajratiladi. Zoobentos o z navbatida ʻ loyqada yashaydigan hayvonlar — infauna (ko p tuklilar. ikki pallali mollyuskalar, ʻ exiuridlar, sipunkulidlar, ayrim ignaterililar va boshqalar)ga, loyqa ustida o rmalab ʻ yuruvchilar — onfauna (ko p tuklilar, mollyuskalar, ignaterililar, ʻ qisqichbaqasimonlar), substratga yopishib yashovchilar — epifauna (g ovak ʻ tanlilar, gidroidlar, aktiniyalar. Korallar, mshankalar, dengiz yopgoqchalari, ayrim ikkipallalilar). suv tubi yaqinida suzib yuradigan, ba zan suv tubiga tushib ʼ turashgan nsktobentos (krevetkalar. mizidlar, ayrim goloturiyalar, suv tubi baliklari va boshqalar)ga ajratiladi. Tanasining o lchami bo yicha ʻ ʻ bentos makrobentos (5 – 10 mm va undan yirikroq organpzmlar), meyobentos (0.5 mm dan 10 mm gacha) va mikrobeitosga (0.5 mm dan kichik) bo linadi. Dengizning sayoz qismida ʻ fitobentos asosan makrofitlar (suv o tlari)dan, chuqur qismida esa hayvonlar va ʻ bakteriyalardan iborat. Dengizlarda bentos biomassasi chuqurlik ortishi bilan kamayib boradi. Dengiz tubining 8% ni tashkil etadigan sohil bo yi suvlari (chuq. ʻ 200 m gacha) biomassasiga dengiz biomassasining 60%, aksincha suv tubining 3G 4 qismiga teng bo lgan abissal qismiga 10% biomassa to g ri keladi. Okean B. ʻ ʻ ʻ ʻ yalpi biomassasi 10— 12 mlrd. t ga teng. Chuchuk suvlarda bentos son va turlar jihatidan nisbatan xilmaxil bo lmaydi. Zoobentos tarkibiga har xil umurtqasiz ʻ hayvonlar. fitobentosga suv o tlari va gulli o simliklar kiradi. ʻ ʻ B. ko pchilik baliklar ʻ va boshqa hayvonlar uchun oziq hisoblanadi. 3.1.2. S uv muxiti minerallanish darajasining gidrabiontlar tarqalishi va ekologik guruhlariga ta’siri. Daryolar havzalarida gidrabiontlarning tarqalishiga suvning gidralogik omillari va gidroximik tarkibining ta’siri katta. Ikki pallali mollyuskalar tabiiy biofiltirlar sifatida suvlarni o‘z-o‘zini tazalashda faol ishtirok etadi [12,15]. 28 Katta va kichik yoshli mollyuskalar baliqlar oziqlanishida asosiy komponent bo‘lib hisoblanadi, shu bilan birgalikda suv havzalarida yashovchi g‘ozlar va boshqa suv hayvonlari uchun oziqadir.Dreyssenalar baliqlarning asosiy oziqasining 42%ni tashkil etadi.Lesh va osyotirlarning doimiy oziqa ratsioni hisoblanadi. Katta ikki pallali mollyuskalar, suv o‘tlari va boshqa gidrabiontlar suv havzalarida suvlarni o‘z-o‘zidan tozalovchi asosiy komponent bo‘lib, bu turlar populyasiyasining o‘zgarishi suvlarning tabiiy xolatda tozalanishiga ta’sir ko‘rsatadi [12,16]. Suv havzalari ekologik xolati ikki pallali mollyuskalar barcha populyasiyalariga ta’sir ko‘rsatadi. Ural daryosi havzasida antropogen ta’sir birinchi navbatda mollyuskalarning og‘irligi, uzunligi, yoshiga va barqaror populyasiyalarining o‘zgarishiga ta’sir ko‘rsatgan . O‘zbekiston daryolari suv havzalarida Unionidae va Corbiculidae oilalari turlari tarqalishiga suvning gidroximik tarkibi ta’siri katta. Daryolarning minerallanishi va ximiyaviy tarkibi quyi tomonga orta borishi bizning fikrimizcha, daryolar suvining bug‘lanishi bilangina emas, balki daryo vodiylaridagi sug‘oriladigan massivlardan, sanoat korxonalaridan va boshqa takilotlardan chiqayotgan ifloslangan suvlarga ham bog‘liqdir. Ikki pallali mollyuskalarning morfologik kursatkichlari chig‘anoq uzunligi, chig‘anoq balandligi va qabariqligiga va hayoti davomida boshqa muxim jarayonlarida ekologik sharoit muxit muxim o‘rin tutadi . Ikki pallali mollyuskalarning Amudaryo, Sirdaryo, Zarafshon, Qashqadaryo va Surxandaryolar o‘rta va quyi qismlarda tarqalishiga suvdagi kislarod, azotammoniy, azotnitrit, mis va minerallanishi darajasi miqdorining ta’siri kattaligi kuzatildi. Bu elemienlar daryolarning o‘rta qisimlariga nisbatan quyi qisimlarida miqdori ko‘pdir. Sirdaryo daryosidagi tadqiqotlarimiz ko‘ra daryoning Farg‘ona vodiysi xududidagi Qoradaryoda suvning gidroximik tarkibiga ko‘ra O 2 3,6 mg/l, BPK 5 2,4 mg/l,Fenal 0,001 mg/l, NO 4 0,468 mg/l, NO 2 0,018 mg/l, Su 0,0001 mg/l va minerallanish 800 mg/lga etganligi kuzatildi.Bu erda yuqorida ko‘rsatilgan 29 elemintlarning miqdori ruxsat etilgan normadan pastligi aniqlandi. Daryoda ikki pallali mollyuskalarning 8 turi Sinanodonta gibba, S. puerorum, C. kakandicum, Corbicula cor, C. fluminalis, C. purpurea, Corbiculina tibetensis,C. ferghanensis tarqalgan(4.2-jadval). Daryoning Sirdaryo viloyati xududidagi Bekabod shahridan keyin suvning gidroximik tarkibiga ko‘ra O 2 3,6 mg/l, BPK 5 6 mg/l,Fenal 0,003 mg/l, NO 4 0,156 mg/l, NO 2 0,038 mg/l, Su 0,0001 mg/l va minerallanish 1300 mg/lga etganligi kuzatildi.Bu erda yuqorida ko‘rsatilgan elemintlarning miqdori ruxsat etilgan normada ekanligi lekin minerallanish darajasi yuqoriligi ko‘zatildi. Daryoda ikki pallali mollyuskalarning 10 turi va 2 kenja turi Sinanodonta gibba, S. orbicularis,S. puerorum, Colletopterum bactrianum, C.cyreum sogdianum, C. ponderosum volganse, C. kakandicum, Corbicula cor, C. fluminalis, C. purpurea,Corbiculina tibetensis,C.ferghanensis tarqalgandir. Zarafshon daryosining Samarqand shaxridan keyingi qismida suvning gidroximik tarkibiga ko‘ra O 2 4,8 mg/l, BPK 5 0,6 mg/l,NO 4 0,039 mg/l,Su 0,0001 mg/l va minerallanish 200 mg/lga etganligi kuzatildi. 2-rasm. Corbicula fluminalis (O. F. Muller, 1774) ( a,b) chig‘anog‘i va (v) qulflarining ko‘rinishi. 30 1-jadval Suv omborlarida Unionidae va Corbiculidae oilalari turlarining tarqalishiga suv havzalari gidroximik tarkibini ta’siri № Daryoning nomi Nazorat nuqtasi ( O 2 ) mg/l BPK mg/l Fenal mg/l ( NO 4 ) mg/l ( NO 2 ) mg/l Cu mg/l Mineralla- nish darajasi mg/l Mollyus ka turlar soni Mollyuskalar turlari 1 REM 6,0 3,0 0,001 0,39 0,02 0,00 1 1000 1 Zarafshon Kattaqur g‘on suv ombori 4,8 0,6 0,0 0,039 0, 0 0,0001 200 11 Sinanodonta gibba, S. orbicularis, S. puerorum, Colleptopterum bactrianum, C. syreum sogdianum, C. ponderosum volganse, Corbicula cor. C.fluminalis, C. purpurea ,Corbiculina tibetensis ,C. ferghanensis Qoratepa suv ombori 4,2 1,2 0,0 0,039 0,0 0,0048 700 4 Sinanodonta gibba, Colletopterum ponderosum volganse, Corbiculina tibetensis,C. Ferghanensis 31 Bu erda yuqorida ko‘rsatilgan elemintlarning miqdori ruxsat etilgan normadan pastligi aniqlandi.Daryoda ikki pallali mollyuskalarning 8 turi va 2 kenja turi tarqalgandir Sinanodonta gibba, S. orbicularis, S. puerorum, Colleptopterum bactrianum, C. syreum sogdianum, C. ponderosum volganse, Corbicula cor. C.fluminalis, C. purpurea ,Corbiculina tibetensis ,C. ferghanensis Daryoning o’rta qismi Samarqand shaxridan keyin suvning tarkibida O 2 4,2 mg/l, BPK 5 1,2 mg/l,NO 4 0,039 mg/l, Su 0,0048 mg/l va minerallanish 1080 mg/lga etganligi kuzatildi. Suvdagi elemintlarning miqdori ruxsat etilgan normadan yuqoriligi ko‘zatildi bu suvdagi gidrabiontlar va ikki pallali mollyuskalarning tarqalishiga o‘z ta’sirini ko‘rsatgan. Ushbu xududda Sinanodonta gibba, Colletopterum ponderosum volganse, Corbiculina tibetensis va C. ferghanensis tarqalgan . Samarqand shaxri ko‘zatish nuqtasida suvning gidroximik tarkibiga ko‘ra O 2 5,0 mg/l, BPK 5 4,0 mg/l,Fenal 0,002 mg/l va minerallanish 400 mg/l ekanligi ko‘rsatilgan bo‘lib bu elemintlarning miqdori ruxsat etilgan normadan pastligi aniqlandi.Daryoda ikki pallali mollyuskalarning 7 turi va 1 kenja turi tarqalgandir Sinanodonta gibba, S. orbicularis, Colletopterum cyreum sogdianum,Corbicula cor, C. fluminalis C. purpurea, Corbiculina tibetensis,C. ferghanensis tarqalgan. Daryoning Qarshi shaxridan keingi qismida O 2 3,7 mg/l, BPK 5 4,1 mg/l,Fenal 0,004 mg/l va minerallanish 900 mg/lga etganligi kuzatildi. Ushbu xududda suvlarida Colletopterum cyreum sogdianum, Corbiculina tibetensis turlarining tarqalganligini aniqladik. Daryolar suvidagi minerallanish darajasi azot ammoniy, azotnitrit, mis miqdori daryoning quyi qismiga borgan sari ortib boradi. Bu Unionidae va Corbiculidae oilalari turlarining tarqalishiga ta’sir etib, daryoning quyi qismida suvning gidroximik tarkibi ta’sirida turlar sonining kamayishiga olib kelgan. . 2-jadval Suv omborlari Unionidae va Corbiculidae turlari chig‘anoqlari o‘zgaruvchanligiga suvning gidroximik tarkibining ta’siri № Daryo nomi REM 6 0,39 0,02 1,0 1000 Nazorat nuqtasi O 2 m g/ l BP K m g/ l Fenal mg/l NO 4 mg/l NO 2 mg/l Cu m k g/ lM inerallanish darajasi m g/l. Mollyuska turlari Y O shi U lcham lar son CH ig‘anoqning uzunligi (CH U ) L (m m ) M ±m CH ig‘anoqning balandligi (CH B) h (m m ) M ±m CH ig‘anoqning qabariqligi (CH Q ) N (m m ) M ±m 1 Zarafsh on Kattaqur g‘on suv ombori 4,8 0,6 0,0 0,039 0, 0 0,00 01 200 Corbiculin a tibetensis 4 10 28 ± 0 , 2 27 ± 0,3 12 ± 0 , 1 Chelak suv ombori 4,2 1,2 0,0 0,39 0,0 0,00 48 700 Corbiculin a tibetensis 4 10 25 ± 0 , 1 23 ± 0,2 10 ± 0 , 1 2–jadvaldan ko‘rinib turibdiki Zarafshon daryosining Samarqand shaxridan keyingi qismida suvning gidroximik tarkibiga ko‘ra O 2 4,8 mg/l, BPK 5 0,6 mg/l,NO 4 0,039 mg/l,Su 0,0001 mg/l va minerallanish 200 mg/lga etganligi kuzatildi. Corbiculina tibetensis 4 yoshdagisining CHig‘anog‘i uzunligi (CHU) 28 mm, CHig‘anog‘i balandligi (CHB) 27 mm.va CHig‘anag‘i qabariqligi (CHQ) 12 mm. ga tengligi aniqlandi. Daryo suvi Navoiy shaxridan chiqqandan keyin azotammoniy, azotnitrit, mis va minerallanish darajasining oshishi kuzatildi, bu esa Corbiculina tibetensis chig‘anoqlari CHU 25 mm., CHb 23mm. va CHQ 10 mm.hajmining kamayishiga olib kelgan. Ushbu xolatni Amadaryoda Termiz shaxri yaqinida va Nukus shahri oldida taqqoslaganimizda, suvning gidroximik tarkibi o‘zgarishi Corbiculina ferghanensis ning chig‘anog‘i Termiz shaxri yaqinida CHU 29 mm.CHB 25 mm. va CHQ 11 mm. ushbu turning Nukus shaxri atrofidagi bu ko‘rsatkichlar CHU 25mm.CHB 22 mm. va CHQ 10 mm. ekanligi aniqlandi. Ikkipallali mollyuskalar chig‘anoqlarining o‘zgaruvchanligiga suvning gidroximik tarkibi ma’lum miqdorda o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. 2-jadvaldan ko‘rinib turibdiki Zarafshon daryosi suvning gidroximik ko‘rsatkichlari Samarqand shahri atrofida O 2 3,6 mg/l,NO 3 0,039 mg/l,NO 2 0,004,mg/l, Cu 1,3 mkg/l va minerallanish darajasi 400 mg/l bo‘lganda Colletopterum cyreum sogdianum 5 yoshdagisining CHig‘anog‘i uzunligi (CHU) 154 mm, Chig‘anog‘i balandligi (CHB) 76 mm.va CHig‘anag‘i qabariqligi (CHQ) 82 mm. bo‘lishini aniqladik. Daryo suvi Navoiy shahridan chiqqandan keyin kislarod, azotammoniy, azotnitrit, mis va minerallanish darajasining oshishi kuzatildi, bu esa Colletopterum cyreum sogdianum CHU 148 mm., CHb 71mm. va CHQ 76 mm. chig‘anoqlari o‘zgarishi kuzatildi. Ushbu xolatni Amadaryo daryosi Termiz shahri yaqinida va Nukus shahri yaqinida taqqoslaganimizda suvning gidroximik tarkibi o‘zgarishi Corbicula cor ning chig‘anog‘i Termiz shahri yaqinida CHU 23mm.CHB 24 mm. va CHQ 16mm. ushbu tur Nukus shahri atrofida bu ko‘rsatkichlar CHU 21mm.CHB 21,2 mm. va CHQ 13mm. ekanligi aniqlandi. 34 Ikkipallali mollyuskalar chig‘anoqlarining o‘zgaruvchanligiga suvning gidroximik tarkibi ma’lum miqdorda ta’sir etishi o‘rganildi. Tadqiqotlarimiz natijasi shuni ko‘rsatdiki, Zarafshon, Oqdaryo, Qoradaryo daryolarda ikkipallali mollyuskalarning tarqalishiga va faunasining shakllanishiga quyidagi omillar o‘z ta’sirini ko‘rsatadi: 1 .Sinanodonta gibba, S.orbicularis, S. puerorum turlari daryolarning o‘rta va quyi qismlarida baliqlarning oq amur, xumbosh turlarini iqlimlashtirish natijasida tarqalgan va faunasining shakllanishiga olib kelgan. 2. Zarafshon, Oqdaryo, Qoradaryo daryolari sohili suv havzalariga Volga daryosi baliqlarining iqlimlashtirishi Colletopterum ponderosum volgense kenja turining tarqalishiga olib kelgan. 3.Daryolarning tekislikdan oqadigan qismlarida iqlimlashtirilgan baliqlar bilan mahalliy mollyuskalarga xitoy tishsizlari qo‘shilganligi sababli, malakofaunasi birmuncha boy hisoblanadi. Bioindikator ikki pallali mollyuskalarning tabiiy radioaktivligi. Ikki pallali mollyuskalarning tabiiy radioaktivligini o‘rganish va monitoring qilish muhim ahamiyatga ega. Radioaktiv elementlar 40 K, 226 Ra, 232 T ni suvlarda va mollyuskalarda aniqlangan miqdorining suvda qaysi radioaktiv element qanday miqdorda bo‘lsa, shu suvdagi mollyuskalarda ham shunga yaqin miqdorda to‘planishi kuzatildi. Masalan, suvda 40 K katta miqdorda bo‘lsa, mollyuskada ham katta miqdorda to‘planadi yoki boshqa biror element suvda oz miqdorda bo‘lsa, mollyuskada ham oz miqdorda to‘planadi. Mollyuskalarda radioaktiv elementlar to‘planish darajasi , suvdagi radioaktiv elementlar miqdoriga proporsionaldir. Demak, mollyuskalardagi radioaktiv elementlar miqdorini bilgan holda shu mollyuskalar yashaydigan suvdagi radioaktiv elementlar miqdori to‘g‘risida fikr yuritish mumkin, bu esa suvlar radio ekologiyasi to‘g‘risida ma’lumot olishda muhimdir. 35 3 -jadval 1. O‘lchangan namunalar tarkibidagi 226 Ra, 232 Th va 40 K radioaktiv elementlarning solishtirma gamma-aktivligi, Bk/kg larda № Xudud va o lingan namunalar 226 Ra 232 Th 40 K 1. Kattaqo‘rg‘on kanali Loylar Suvlar Mollyuskalar 25,5 + 2,6 2,7 ±0,3 6,1±0,6 35,0 + 3,5 4,8±0,5 6,9±0,7 525 + 50 38,0±3,7 33,0±3,4 2. Darg‘om kanali Loylar Suvlar Mollyuskalar 29,7 + 3,0 4,7 + 0,5 5,0 + 0,5 45 + 5 5,6 + 0,6 6,0 + 0,6 446 + 43 38,2 + 3 30,0 + 3 3. Jomboy kanali Loylar Suvlar Mollyuskalar 26,7 + 3,0 1,4±0,2 5,2±0,5 35,2±3,4 4,8±0,2 5,0±0,5 287±29 36,0±3,5 32,0±3,3 4. CHelak baliqchilik xo‘jaligi Loylar Suvlar Mollyuskalar 28,5±3,0 4,9±0,5 5,9±0,6 47±5 4,8±0,5 5,0±0,5 439±42 37,0±3,7 32,0±3,3 5 Bulung‘ur kanali Loylar Suvlar Mollyuskalar 2 6 , 7 ± 2 , 5 5 , 4 ±0, 6 5, 2 ±0,6 35,2 ± 3,4 4,8±0 , 5 5,0±0, 6 287 ± 12 3 6 ± 4 32±3 6 Mirzacho‘l kanali Loylar Suvlar Mollyuskalar 28,5±3,0 4,9±0,5 5,9±0,6 47±5 4,8±0,5 5,0±0,5 439±42 37±3 32±3 7 Ashiko‘l kanali Loylar Suvlar Mollyuskalar 2 5 ± 2 , 9 4, 7 ±0, 9 5, 0 ± 6 , 1 35 ± 4 4,8± 1 ,5 5,0± 2 ,5 287 ± 21 3 6 ±3 30± 2 REM 32 45 700 3.1.3. Katta q urg‘on suv ombori suvining minerallanish darajasi va uning gidrabiontlar tarqalishiga ta’siri. Suv omborlari – suv havzasi bo‘lib daryo vodiylarida oqimni boshqaruvchi to‘g‘onlar qurish yo‘li bilan bunyod etiladi (Jadin, 1940, 1950; Gerd, 1959). Zarafshon havzasida suv omborlari suv yuzasining maydoni jihatidan o‘rtacha, katta bo‘lmagan va kichik suv omborlari guruhiga bo‘linadi . O‘rta Osiyo suv 36 omborlari fauna va filorasini o‘rganishga N.A.Stepanova, (1951, 1955); A.M.Muzaffarov, (1960, 1965); A.M.Muxammediev, (1960, 1967); I.Ojegova, (1959) va boshqalar katta hissa qo‘shganlar. Bu olimlar suv omborlari turlari, biomassasini mollyuskalar va baliqlarni umumiy holda o‘rgangan. Biz Zarafshon havzasidagi: Kattaqo‘rg‘on, Oqdaryo, Tusinsoy, CHelak va Qoratepa suv omborlaridagi mollyuskalarni har tomonlama-faunistik turlar tarkibini, biotoplararo tarqalishi, ularning genofondini asrash uchun, ekologiyasi va populyasiyalarini o‘rgandik. Bu suv ombori Zarafshon vodiysida Samarqand viloyatidagi Kattaqurg‘on shahridan 5,5 km janubda Zirabuloq tepaliklari oralig‘ida tabiiy chuqurlikda joylashgan. Tevarak atrofida soylik va jilg‘alar ko‘p bo‘lganidan suv omborining qirg‘oqlari ayniqsa janubiy qirg‘og‘i juda egri-bugri. Kattaqo‘rg‘on suv ombori asosan Zarafshon daryosining chap tarmog‘i – Qoradaryodan suv keltirib quyadigan maxsus kanal chiqarilgan. Kanalning uzunligi 28,6 km bo‘lib unda sekundiga 53 m 3 ga qadar suv oqishi mumkin. Suv omboriga uning tevarak atorofini o‘rab turgan Zirabuloq tepaliklaridan Otchopar va SHo‘rchi kabi bir qator kichkina soy va jilg‘alar ham qo‘shiladi. Kattaqurg‘on suv ombori Zarafshon daryosining oqimi rejimini mavsumlariga rostlab turishga qaratilgan(6-jadval). Kattaqurg‘on suv ombori biologik rejimi va bentos organizmlarini N.A.Stepanova (1951, 1955, 1961), X. Nuriev (1967), A.I. CHeryaeva va N.A. Sibirsevalar (1970) o‘rganishgan. N.A. Ctepanova (1955). Ushbu suv omboridan mollyuskalarning 4 turini shu jumladan Coletopterum cyreum sogdianum ni ko‘rsatgan. Z.I. Izzatullaev (1978) bu suv omborida mollyuskalarning 6 va 2 kenja turining yashashini aniqlangan ular ichida 2 tasi tishsizlardir. SHunday qilib, bu suv omborida hammasi bo‘lib 1948 yilda 5 tur, 1978 yilda 8 tur va 2001 yilda 11 tur yashashi aniqlangan . 1980-1985 yillarda balxash okuni, oq amur kabi baliqlar Kattaqurg‘on suv omboriga iqlimlashtirilgan[23]. Kattaqurg‘on suv ombori Zarafshon daryosi sohilida birinchi qurilganligi va boshqa suv omborlariga qaraganda katta maydonni egallaganligi sababli 37 mollyuskalar turlariga boydir. Xitoy tishsizlari Sinanodonta gibba, S. orbicularis, S. puerorum. Ushbu suv ombori faunasi uchun birinchi marta ko‘rsatilmoqda. Ular bu hududga xitoy kompleksi baliqlari – oq amur, xumbosh kabilarni iqlimlashtirish natijasida kelib qolgan. CHunki, bu baliqlarda Xitoy tishsizlarining lichinkalari- gloxidiyalari parazitlik qiladi. Tirik mollyuskalar 2,5-3 metr va undan ortiq chuqurliklarda yashaydi, ular bilan birga qirg‘oqda bo‘sh chig‘onoqlari ham uchrab turadi. Bizdan oldingi o‘rganishlar va bizning tadqiqotlarimiz natijasida Kattaqurg‘on suv omborida ikki pallali mollyuskalarning 9 turi va 2 kenja turining yashashi, ular 3 oila va 4 urug‘ga kirishi aniqlandi. (1- jadval). Bu suv omborida ikki pallali mollyuskalar yashash sharoitiga qarab 3 xil biotoplarda tarqalgan: oqar suvlar loylarida peloreofillar 8 ta tur jami turlarning 73 % (Sinanondonta gibba, S. orbicularis,S.puerorum, Corbicula cor, C. purpurea, Corbiculina tibetensis,C.fluminalis, C. ferghanensis) va suv osti balchiqlarida pelolimnofillar 1 kenja tur 9 % ( Colletopterum ponderosum volgense) ni tashkil etadi. Suv omborining kanallar suv qo‘yadigan qismida oqar suvlarida yashovchi reofillardan 1 tur va 1 kenja turi 18% (Colletopterum bactrianum, C. syreum sogdianum) yashashi aniqlandi. Kattaqo‘rg‘on suv ombori qo‘ltiqlarida va o‘ng sohilida mollyuskalardan Sinanodonta orbicularis, S.gibba, S.puerorum. Colletopterum cyreum sogdianum, C.ponderosum volgense, Corbicula cor yashaydi. Bular ichida birinchi, ikkinchi va oxirgi turlar son jihatidan ko‘pdir. Suv omborining suv qo‘yiladigan qismiga chap sohili va suv chiqarish kanaliga mollyuskalardan Corbicula cor, C.purpurea, Corbiculina tibetensis, C.ferganensis, Sinanodonta orbicularis, S.gibba lar 1 m da 2-4tadan tarqalgan. Jami mollyuskalar suv omborining loy bosgan va mikrofitlar ko‘p o‘sadigan qismlarida serob. Bu erlarda 0,2-2,8 metr chuqurliklarda qamish va suv o‘tlari ko‘p o‘sgan joylarda yashaydi va ba’zi vaqtlarda qumoq, toshloq joylarda yakka holda ham uchraydi. 38 Izlanishlarimiz natijasida shu narsani kuzatdik oqar suvlar loylarida yashavchi peloreofil ekologik guruxga kiruvchi turlar 73% tashkil etib jami ikkipallali mollyuskalar orasida dominant turlar ekanligini aniqladik. Pelolimnofil ekologik guruxiga kiruvchi turlar 9 % tashkil etadi . Suv omborida reofillar 18 % toshkil etadi . Pelolimnofil va reofil ekologik guruxiga kiruvchi turlar Kattaqurg‘on suv omborida sub dominant turlar hisoblanadi[24]. Suv ombori kurilishi bilan ikkipallali mollyuskalarning suv omborida tarkalishiga va faunasining shakllanishiga ko‘ydagi omillar o‘z ta’sirini kursatgan: 1. Sinanodonta gibba, S.orbicularis, S. pyerorum turlari Zarafshon daryosining o‘rta va ko‘yi kismlarida ok amur, xumbosh (tolstolobik) turlarini iklimlashtirish natijasida ikki pallali mollyuskalar kelib tarkalishiga va faunasining shakllanishiga olib kelgan. 2. S olletopterum bactrianum 3. Zarafshon daryosi soxili suv tiplariga Volgabo‘yi baliklarining iklimlashtirishidan Kattakurgon suv omboriga Colletopterum cyreum sogdianum turining tarqalishiga olib kelgan. 4. Kattakurgon suv ombori tekislikda joylashganligi sabali bu erda iklimlashtirilgan baliklar bilan maxalliy mollyuskalarga Xitoy tishsizlari ko‘shilgan xamda suv omborlarining Zarafshon daryosidan suv olganligi va tashkil etilganligiga uzok vakt bo‘lganligi sababli malakofaunasi birmuncha boydir. Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, Kattaqo‘rg‘on suv ombori barpo etilganiga uzoq vaqt bo‘lganligi, suv omborida ko‘plab baliqlarning iqlimlashtirilganiligi sababli bu erda ikki pallali mollyuskalarning 9 turi 2 kenja turi yashaydi,ular 3 xil ekologik guruhlarga peloreofil, pelolimnofil, reofil talluqli. 3.2. Oqdaryo suv ombori suvining minerallanish darajasi va uning gidrabiontlar tarqalishiga ta’siri. Ushbu suv ombor Ishtixon tumanining eng g‘arbiy qismida Kattaqo‘rg‘on tumani hududida joylashgan. Oqdaryo suv ombori Oqdaryoni ma’lum bir me’yorda 39 oqimini ta’minlash maqsadida tashkil etilgan. Uning suv to‘plamida asosiy manba bo‘lib Oqdaryo hisoblanadi. Suv omborining suv hajmi 1,40 mln. m 3 , suv yuzasining hajmi 2 m 2 , foydali suv hajmi 89, 6 mln. m 2 . Oqdaryo suv ombori yangidan tashkil etilganligi sababli uning biologik rejimi organizmlari to‘g‘risida aniq bir ilmiy ishlar hozirgi kungacha bajarilmagan. Bizning tadqiqotlarimiz 1998- 2001 yillarda o‘tkazildi. Suv omboriga bir necha baliqlar iqlimlashtirilgan. Suv ombori Oqdaryo o‘zanida tashkil etilganligi sababli Zarafshon va Oqdaryoda tarqalgan molllyuskalarni va boshqa bentos organizmlarni hamda suvda yashaydigan ko‘plab hayvonot olamini uchratamiz. 1990-1995 yillar Oqdaryo suv omborida Xitoy kompleks baliqlari xumbosh, oqamur va balxash okuni iqlimlashtirilgan. Bu baliqlarni iqlimlashtirilishi bilan Xitoy tishsiz mollyuskalari: Sinanodonta gibba, S.orbicularis, S.puerorum tasodifan kelib qolgan. Suv ombori hududida 2,5-3 metr va undan ortiq chuqurliklarda mollyuskalar tarqalgandir . Oqdaryo suv ombori qirg‘oqlarida, qo‘ltiqlarida mollyuskalardan C.cyreum sogdianum, C.ponderosum volgense va Corbicula purpurea yashaydi. Bular ichida birinchisi son jihatidan ko‘pdir. Jami mollyuskalar suv omborining loy bosgan va makrofitlar ko‘p o‘sadigan qismlarida serob. Bu erda ular 0,2-2,5 m chuqurliklarda qamish va suv o‘tlari ko‘p o‘sgan joylarida tarqalgan va ba’zan qumoq joylarda yakka holda ham uchraydi. SHunday qilib, bizning tadqiqotlarimiz natijasida Oqdaryo suv ombori biatoplarida ikki pallali mollyuskalarning 8 turi va 2 kenja turining yashashini aniqladik, ular 2 oila va 4 urug‘ga taalluqli (1.jadval). Bu mollyuskalar 3 ekologik guruhga bo‘linadi: pelolimnofil, pleoreofil, reofil. Suv ombori oqar suvlari loylarida paloreofillardan 7 tur (Sinanadonta gibba, S.orbicularis, S.puerorum, Corbicula cor C.purpurea, C.tibetensis, Corbiculina ferghanensis) oqar suvlarda 1 reofil kenja tur (C.cyreum sogdianum) va 1 pelolimnofil tur (Corbicula fluminalis) yashaydi. 40 3.2.1. Tusinsoy suv ombori suvining minerallanish darajasi va uning gidrabiontlar tarqalishiga ta’siri. Tusinsoy suv ombori Payariq tumani “Xalqabod” ijara xo‘jaligi maydonida joylashgan bo‘lib, qisman Qo‘shrabot tumani “Qo‘shrabot” ijara xo‘jaligi bilan ham chegaradosh. Bu suv ombor 1988 yil ishga tushirilgan. Uning suv sig‘imi 55,0 mln.m 3 ni tashkil qiladi, to‘g‘onning balandligi 32 m, uzunligi 380 m. Baliq xo‘jaligini rivojlantirish maqsadida 1990-1992 yillar ushbu hududda xitoy kompleks baliqlari va karp iqlimlashtirilgan. Tusincoy suv ombori yaqin vaqtlar ichida tashkil etilganligi sababli suvda yashovchi hayvonot olami va mollyuskalari bizgacha alohida o‘rganilmagan. Ushbu suv omborida baliqlar bilan birgalikda mollyuskalardan Sinanodonta gibba S.orbicularis,S.puerorum turlari tarqalgan. Ular suv omborining turli biatoplarida keng uchraydi. Bu mollyuskalar suv omboridan cezonlararo terib o‘rganildi. Ular haqida ma’lumotlar ishning sistematik qismida keltirilgan. Mollyuskalar suv omborining 2,5-3,8 metr chuqurliklarida loy orasida 1 m 2 da 1,2,5 donagacha to‘g‘ri keladi. Son jihatdan S.gibba, Colletopterum syreum sogdianum, Corbicula purpurea ko‘p [2 7 ]. Tadqiqotlarmiz natijasida ushbu suv omborida mollyuskalarning 8 turi va 1 kenja turining yashashi aniqlandi ular 3 oila va 4 urug‘ga taalluqli (3- jadval). Suv omborida mollyuskalar 3 xil biatoplarda yashaydi. Suv omborining qirg‘oq bo‘ylari oqar suvlari loylarida peloreofillarning 8 turi (Sinanodonta orbicularis, S.gibba,S.puerorum, Corbicula cor, C.purpurea, Corbicula tibetensis,C.fluminalis, C.ferghanensis) va oqar suvlarda yashovchi bular suv omboriga suv kelib tushadigan qismlarida, reofillardan 1 kenja turning (C.cyreum sogdianum) yashashini aniqladik. Suv ombori kurilishi bilan ikkipallali mollyuskalarning suv omborida tarkalishiga va faunasining shakllanishiga ko‘ydagi omillar o‘z ta’sirini kursatgan: 1.Suv omborida Xitoy kamplekis baliklarini iklimlashtirilishi Sinanodonta gibba, S.orbicularis, S. pyerorum turlari tarkalishiga olib kelgan. Suv omborda 41 mollyuskalar uchun suv muxitining yaxshiligi ikkipallali mollyuskalar faunasining shakllanishiga olib kelgan. 2.Suv ombori tog oldi tekisligida joylashganligi sabali bu erda iklimlashtirilgan baliklar bilan maxalliy mollyuskalarga Xitoy tishsizlari ko‘shilgan Xulosa shuki, suv ombori tog‘ soylari oldini to‘sishdan yuzaga kelgan bo‘lib, Zarafshon daryosining boshqa suv tiplari bilan bog‘liq emas. SHu sababli, mollyuskalar turlari kam. Bu erda CHelak suv omboriga qaraganda C.bactrianum, C.ponderosum volgense yo‘q, C.purpurea tarqalgan. Qoratepa va shurko‘l suv ombori suvining minerallanish darajasi va uning gidrabiontlar tarqalishiga ta’siri. SHo‘rko‘l suv ombori Zarafshon daryosining quyi qismida joylashgan. SHo‘rko‘l 1977 yil foydalanishga topshirilgan bo‘lib, to‘liq hajmi 170 mln.m 3 . Suv ombori Zarafshon daryosidan suv oladi. Suv ombori to‘g‘onining maksimal balandligi 14,5 m. Suv omborining maksimal suv chiqarish imkoniyati 350 m 3 /sek [5] . Hozirgacha SHo‘rko‘l suv ombori ikki pallali mollyuskalari to‘g‘risida ilmiy ishlar bajarilmagan. Suv ombori va uning atrofidagi suvlardan namunalar terilib, ikki pallali mollyuskalarning turlar tarkibi, biotoplararo va suv havzasida tarqalishi o‘rganildi. Tadqiqotlar SHo‘rko‘l suv omborida ikki pallali mollyuskalari turlar sonining kamligini ko‘rsatdi. Suv ombor biotoplarida ikki pallali mollyuskalarning 2 oila va 2 urug‘ga taalluqli 4 turining yashashi aniqlandi (4-jadval). Bu son jihatdan Quyi Zarafshondagi ikki pallali mollyuskalarning (4 tur) 100 % (4 tur) tashkil etsada, ammo turlar tarkibi jihatidan ancha farq qiladi . Quyi Zarafshonda faqatgina Sinanodonta urug‘idan Sinanodonta gibba ning mavjud bo‘lsa, suv omborida urug‘ning barcha vakillari tarqalgan. Ular SHurko‘lda loyli biotoplarda 1 m 2 joyda 2-2,2 tagacha uchraydi. Colletopterum urug‘i vakillaridan faqatgina Solletopterum ponderosum volgense Quyi Zarafshon usun xos tur, ammo uni suv omborida populyasiyalari 42 kuzatilmadi. Umuman olganda, SHo‘rko‘l uchun Solletopterum urug‘i vakillarining tarqalishi xos emas. Bu holatni Quyi Zarafshonda ham uchramaydigan Corbicula urug‘i vakillarida ham ko‘rish mumkin. Ikki pallali mollyuskalar ichida tarqalish diapazoni keng bo‘lgan tur – Corbiculina tibetensis SHo‘rko‘lda tarqalgan yagona Corbiculina urug‘i vakilidir. Qumli biotoplarda tarqalgan bu turning zichligi yuqori – 3,6 ni tashkil etadi, solishtirma zichligi koeffitsienti esa 1,1 ga teng. Zarafshonning o‘rta va quyi qismlarida joylashgan suv omborlarida tarqalgan ikki pallali mollyuskalarning tur tarkibidan shuni aytish mumkinki, u erda joylashgan suv omborlari o‘zining katta-kichikligi, suv olish manbasi va foydalanish jihatlariga ko‘ra mollyuskalar tarqalishiga ta’sir ko‘rsatadi. Zarafshonning o‘rta qismida joylashgan va daryodan to‘g‘ridan-to‘g‘ri suv oladigan Kattaqo‘rg‘on, Oqdaryo va CHelak suv omborlari turlar sonining yuqoriligi bilan ajralib turadi, ularda Zarafshonda uchraydigan 60-70% turlar tarqalgan. Daryolarning suv omborlari turlar hilma-xilligiga ta’siri CHelak suv omborida tarqalgan va boshqa suv omborlarida uchramaydigan Colletopterum bastrianum turining uchrashida ham namoyon bo‘ladi. Zarafshon havzasi suv omborlaridagi eng kam turlar uning o‘rta qismidagi Tusinsoy, Qorovultepa va quyi qismidagi SHo‘rko‘l suv omborlarida namoyon bo‘ldi. Tusinsoyning suv olish manbasi bevosita boshqa tabiiy manbaalar – kichik soylar, sel oqimlari va buloqlar bilan bog‘liq ekanligi va u Zarafshondagi boshqa suv manbalari bilan bog‘lanmaganligi uchun unda turlar xilma-xilligini kamligini ko‘rish mumkin. Tusinsoyning Zarafshondagi boshqa suv manbalari bilan bog‘liq emasligini unda hatto O‘zbekiston ikki pallali mollyukalari ichida keng tarqalgan va baliqlar orqali ko‘payuvchi xitoy tishsizlari vakillarini ham uchramasligi bilan izohlash mumkin. Qoratepa suv ombori suvining minerallanish darajasi va uning gidrabiontlar tarqalishiga ta’siri. 43 Qoratepa suv ombori Urgut tumanining janubiy-g‘arbiy qismida joylashgan. Suv ombori 1975-1976 yillarda tashkil qilingan bo‘lib, joylashish o‘rni bo‘yicha u tog‘ oldi suv omboriga kiradi. Suv omborida tog‘ va soy suvlari , bundan tashqari sel va yomg‘ir suvlari ham to‘planadi. Suv ombori to‘g‘onining balandligi 35 m, to‘g‘on uzunligi 705 m, eni 8 m suv yuzasi hajmi 2 km 2 , suv chiqarish quvvati 22 m 3 /sek, hajmi 0,56 mln.m 3 . Qoratepa suv ombori asosan sug‘orish maqsadida qurilgan . Suv omboriga Zarafshon daryosi suvi tushmaydi. Suv omborining Omonqo‘ton soy suvlari quyiladigan janubiy qismlarida buloq va chashmalardan oqib chiqadigan ariqlarida pelolimnofillardan Euglesa hissarica, E.turkestanica va E.obliquata juda siyrak tarqalgan. Bu turlar soy suvlari bilan kelib suv omborining janubiy qismida toza suvlar quyiladigan joylarda uchraydi. Qoratepa suv ombori Zarafshon daryosi bilan bog‘liq emas va bu erda katta ikki pallali mollyuskalar uchramaydi. Suv ombori kurilishi bilan ikkipallali mollyuskalarning suv omborida tarkalishiga va faunasining shakllanishiga ko‘ydagi omillar o‘z ta’sirini kursatgan: 1. Suv omborining kurilishi bilan Omonqo‘ton soy suvlari quyiladigan janubiy qismlarida buloq va chashmalardan oqib chiqadigan ariqlarida Euglesa hissarica, E.turkestanica va E.obliquata turlari kelib tarkalgan 2. Suv omboriga Zarafshon daryosi suvi tushmasligi sababli ikkipallali mollyuskalar turlar tarkibi nisbatan kamdir. Zarafshon havzasi suv omborlari bo‘yicha mollyuskalarning har tomonlama o‘rganish natijasida quyidagi xulosalarga keldik: Jami bo‘lib suv omborlarda: Oqdaryo va CHelak suv omborlarida katta ikki pallalilarning 8 turi va 2 kenja turi, Kattaqo‘rg‘on suv omborida 9 turi va 2 kenja turi , Tusinsoy suv omborida 8 turi va 1 kenja turi, Qoratepa suv omborida faqat kichik ikki pallal mollyuskalarning 3 turining yashashi aniqlandi . 44 Bu suv omborlaridai Sinanodonta gibba, S.orbicularis, S.puerorum, Euglesa hissarica va Euglesa turkestanica lar Zarafshon daryosi sohili suv omborlari uchun birinchi marta ko‘rsatildi. Kattaqo‘rg‘on, Oqdaryo va CHelak suv omborlari tekislikda joylashganligi sababli bu erda iqlimlashtirilgan baliqlar bilan mahalliy mollyuskalarga Xitoy tishsizlari qo‘shilgan hamda suv omborlari Zarafshon daryosidan suv olganligi va tashkil etilganligiga uzoq vaqt bo‘lganligi sababli mollyuskalarning turlari ko‘p. Qoratepa va Tusinsoy suv omborlari tog‘ oldi suv soylari oldini to‘sishdan hosil bo‘lganligi tufayli Zarafshon va uning boshqa suv tiplaridan ajralib turganligi sababli ularda turlar soni nisbatan kamdir[12]. Suv omborlarida ikki pallali mollyuskalarning uch xil ekologik guruhlari pelolimnofil, peloreofil va reofillar yashaydi. Faqat Qoratepa suv ombori atrafidagi suvlarda pelolimnofillar tarqalgan . 3.2.2. Ikki pallali mollyuskalarning ekologik guruhlarining xosil bo‘lishi . Sel va toshqinlar qishloq xo‘jalik ekin maydonlarini, aholi yashaydygan uylarni, sanoat va kommunal xo‘jalik binolarini, ko‘priklar, temiryul va avtomobil yullari, har xil quvurlar, elektr hamda aloqa liniyalarini ishdan chiqargan. Hozirgacha sel va suv toshqinlaridan eng ko‘p zarar kurib kelayotgan mamlakatlar qatoriga ko‘rsatish mumkin. keyingi 30 yil davomida Missisipi daryosining toshqindan 14 mln. gektar er, u erdagi 40 protsent shahar doimo talofat ko‘rib kelmoqda. Masalan, 1952 yil aprel oyida Missisipi Missuri daryosi havzalarida g‘oyat katta toshqin bo‘lib o‘tgan. YOmgirning ko‘p yog‘ishi va qorlarning erishidan daryo suvlari ko‘payib ketgan. Natijada territoriyasining deyarli uchdan bir qismida toshqinlar ro‘y bergan. Bu toshqindan 500 ming gektar er, 50 ta shahar, ko‘p qishloqlar, temir hamda avtomobil yullari va boshqa ob’ektlar suv ostida qolgan[26]. Sel va toshqin hodisalari er yuzining boshqa ko‘n joylarida: Fransiyada, Italiyada, Kanadada va boshqa mamlakatlarda ham bo‘lib turadi. Toshqinlar 45 vaqtida daryo vodiysining xarakteri va suv yig‘adigan maydonning katta-kichikligi hamda suvning miqdoriga qarab, daryoning suv sathi bir-ikki metrdan hatto 10-20 metrgacha ko‘tariladi. 1928 yilda Zeya daryosining toshqini ikki oy davom etib, daryo suvining satsi 9 metrgacha kutarildi. Sel va suv toshqinlariga qarshi kurashda yirik gidrotexnik inshootlar va suv omborlari barpo etish muhum hamda hal qiluvchi rol uynaydi. Suv omborlarining toshqinlarning oldini olishdagi roliga Zeya daryosida barpo etilgan suv omborini ko‘rsatish mumkin. Bu daryoning yillik suv sarfi juda o‘zgaruvchan bulib, Zeya shahri yaqinida minimal suv sarfi sekundiga 1,6 kubometr bo‘lsa, maksimal suv sarfi sekundiga 14200 kubometrga etadi, ya’ni 9 ming marta ko‘p demakdir. Hozirgi kunda Zeya daryosida umumiy suv sig‘imi 97 mlrd kubometr, uzunligi 300 kilometrga teng bo‘lgan ulkan suv ombori vujudga keltirildi. Bu suv ombori bunyod etilishi bilan suv toshqinlari kamaydi, o‘rtacha yiliga suv toshqinidan ko‘rilgan moddiy ziyon 6,1 mln. Sel vaqtida daryolarda suv sarfi o‘rtacha suv sarfidan bir necha yuz martaba oshib ketadi, sel davrida Ohangoron daryosida suv sarfi sekundiga 450, G‘uzor daryosida 600-800, CHirchiq va Zarafshon daryolarida 2000 kubometrdan oshib ketadi. .Jumladan, 1959 yilda yomg‘irlarning ko‘p yog‘ishi va sel natijasida CHirchiq; daryosining suvi toshib, uning suv sarfi sekundiga 2000 kubometrga, suv sathining ko‘tarilishi esa ayrim joylarda 7-8 metrga etgan [22]. Umuman bunday sel hodisalari va toshqinlar ko‘pchilik soy va daryolarida bo‘lib turadi. Tabiatning bunday hodisalar har yili qanchadan-qancha zarar keltiradi. O‘rta Osiyoda vujudga keltirilgan va barpo etilayotgan suv omborlarining deyarli hammasi irrigatsiya talablarini qondirish bilan birga sel va toshqin suvlarini o‘zida to‘plab qoladi. Xozirgi vaqtda sel va toshqinlar ko‘p bo‘ladigan barcha daryolarda suv omborlari bunyod etilgan. CHorvoq, Ohangoron, Toshkent, 46 Pachkamar, Janubiy Surxon, Qayroqqum, endi qurilayotgan Andijon, To‘xtag‘ul hamda Tuyamuyin va barcha boshqa suv omborlar bunga misol bo‘la oladi[27]. YOg‘inlar kam yog‘adigan, issiq iqlimli ayniqsa kamsuvli va suv etishmaydigan rayonlar uchun suv omborlarining rekreatsiya ahamiyati juda kattadir. CHunki shahar va qishloq aholisi ishdan keyin va dam olish kunlari suv omborlaridan hordik chiqarish uchun .foydalanadilar. SHuning uchun ham suv ombori qirg‘oqlarida har xil sanatoriylar, dam olish uylari, pioner .lagerlari, pansionatlar, plyajlar, xilma-xil sport bazalari barpo etilmoqda. Rekreatsiya mrqsadida CHorvoq, Toshkent, Uchnqizil, Pachkamar, Janubiy Surhon va Qayroqqum suv omborlaridan ancha yaxshi foydalanilmoqda. Bular orasida ayniqsa CHorvoq suv ombori diqqatga sazovar. 3-rasm. Daryo qisqichbaqasining tashqi tuzulishi. 47 Suv omborlarining ko‘pchiligida plyajlar, qayiqcha stansiyalari, qisqa va uzoq muddatli dam oladigan joylar mavjud bo‘lib, ularda baliq ishqibozlari baliq, ayrimlari har xil suv qushlarini ovlaydilar. Kelajakda shahar va qishloq aholisi suv omborlaridan shu maqsadlarda keng foydalanadi . Zarafshon daryosi soxili suv omborlarida tarqalgan gidrabiontlarni muhofaza qilish. Barcha tirik organizmlar uchun suv, tuproq, havo asosiy hayot muhiti bo‘lib hisoblanadi. SHulardan suv muhit sifatida ko‘pchilik organizmlar uchun xizmat qiladi. Suv havzalarida suvning sifatini aniqlashda mollyuskalar yaxshi indikator hisoblanadi. Gidrobiontlar ichida ikki pallali mollyuskalar ajoyib filtratorlardir. Masalan, So‘g‘d tishsizi 7-10 yilgacha va undan ortiq yashaydi va uzunligi 25-27 sm ni tashkil qiladi. U bir sutkada 200 litrgacha suvni filtrlaydi (Izzatullaev, 1992,1996). Bundan kelib chiqadiki, mollyuskalar ifloslangan suvlarni tozalashda juda katta ahamiyatga ega. SHuning uchun ularning sistematikasini chuqur o‘rganish maqsadga muvofiqdir . Izlanishlar natijasida Zarafshon daryosi havzasida ikki pallali mollyuskalarning 9 turi va 2 kenja turining yashashi aniqlandi, ular 4 oilaga, 6 urug‘ga taalluqli va ularning barchasi indikator mollyuskalardir (5-jadval). Adabiyotlardan ma’lumki, haroratning pasayishi mollyuskalarda suv fil’tratsiyasini susaytiradi, suv havzalari harorati +1+3 S ga etganda ularning aksariati suvlarni filtiratsiya qilishni butunlay to‘xtatadi . Unionidae larda + 4 S da suvlarni fil’tratsiya qilish qobiliyati juda susayadi. Euglesidae, Pisidiidae oilasi turlarida ham + 4,6 +5,9 C da suvni filtratsiya qilish qobiliyati juda pastligi aniqlangan (Anistratenko,1988; Kornyushin,1992). Suvlarning chuqurligida yashovchi mollyuskalarning filtratsiya xususiyatlari asosan, yaxshi isiydigan suvlarning sayoz qirg‘oqli zonalarida ko‘proq bo‘ladi. Ko‘rinib turibdiki, haroratning ta’siri mollyuskalarda moddalar almashinuvida va filtratsiyada muhim ahamiyatga ega . 48 Mollyuskalarda rN (nordonlik)ning ham roli muhimdir. Ma’lumki, (Alimov,1981) rN ning miqdori 3 va 9 bo‘lganda nafas olish to‘xtaydi. Agar ular rN ning miqdori 6-7 olib o‘tilsa bir necha soat davomida chig‘anoqlarini ochib fil’tratsiyani aktivlashtiradi. SHunday qilib, muhitning ta’siri mollyuskalar aktivligiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Barcha ikki pallali mollyuskalar hamma vaqt ham doimiy suvni fil’tratsiya qilmaydi [ 2 0]. Ularda sutkalik va mavsumiy filtrlash aktivligi kuzatiladi. Aktiv davrida chig‘anoqlari ochiladi. Mollyuskalar tomonidan suvni filtratsiya qilish faqat aktiv fazasi davrida amalga oshadi. Zarafshon daryosi sohilida yashovchi Euglesidae va Pisidiidae oilasiga kiruvchi turlar kunduzgi soatlarda suvlarni aktiv filtratsiya qiladi. Biroq filtratsiya laboratoriya sharoitida tabiiyga nisbatan qisqa. YOz oylarida ularda filtratsiya aktivligi eng yuqori darajada bo‘ladi[29]. A.F.Alimov (1981) tomonidan ikki pallali mollyuskalarning fil’tratsya tezligi hayvonlar o‘lchamlariga bog‘liqligini aniqlagan. Toza suv mollyuskalari ichida eng aktiv fil’tratlarga unionida oilalari kiradi. SHunday qilib, ikki pallali mollyuskalar tabiiy fil’tratorlar hisoblanib suvlarni unda bo‘lgan muallaq moddalardan tozalaydi. Adabiyotlardan ma’lum bo‘lishicha I.Kolkvits va R.Maresson (1920), I.Dolgov, V.Sladechek (1940) va boshqalar er usti suvlarining ifloslanish darajasiga qarab toza suvlar, o‘rtacha ifloslangan, iflos, juda iflos va haddan tashqari iflos suvlarga ajratishgan. Zarafshon daryosi sohilida toza suvlar, o‘rtacha ifloslangan va iflos suvlar tarqalgan, butunlay ifloslangan sharoitda yashovchi turlar ushbu daryo sohilida uchramaydi . Toza suvda yashovchi turlar - katarob turlar, o‘rtacha iflos suvlarda tarqalganlar - oligosaprob, ifloslangan β -mezasaprobli, iflos α – mezosaprobli turlarga ajratildi. SHunday qilib, ushbu daryo sohilida er usti suvlarining ifloslanish darajasi bo‘yicha suv tiplarida mollyuskalarning tarqalishi quyidagicha (6-.jadval). 49 Buloqlarda va chashmalarda mollyusklarning 7 ta: Euglesa hissarica , E.turanica, Odhneripisidium polutimeticum, O.behningi O.terekense, O.issukkulense, O.sogdianum katorobli turlari yashaydi va bu suvlar eng toza hisobanadi. CHashma va buloqlardan oqib chiquvchi ariqlarda ham mollyuskalarning 7 turi tarqalgan, ulardan Euglesa obliguata dan tashqari (u α- mezasaprob) qolgan barchasi oligasaprobli turlar, ya’ni o‘rtacha ifloslangan suvlarda yashaydi. Biroq ushbu katarob suvlarda yashovchi turlar oligasaprob sharoitlarda ham tarqalgan. Daryolarda mollyuskalar oligasaprob va β - mezasaprobli 12 tur yashaydi, ulardan korbikulidlar oilasining 5 turi oligasaprob, unionidlarning 4 turi va 2 kenja turi mezasaprob, ya’ni o‘rtacha ifloslangan va ifloslangan suvlarda tarqalgan . Suv omborlarida mollyuskalarning 9 turidan 8 tasi β - mezasaprob va faqat evribiont Euglesa obliguata α-β - mezasaprob, ya’ni iflosroq suvda yashaydi[ 12 ]. Kanallarda mollyuskalarning 12 turi tarqalgan Corbicula cor va S.purpurea oligasaprob, Corbiculina tibetensis, C.ferghanensis va unionidlarning 4 turi va 2 kenja turi β - mezasaprobli. Faqat Euglesa obliguata va Corbicula fluminalis lar katarob α-β va 0-α-β mezasaprob turlar , iflosroq suvlarda yashaydi. SHunday qilib, Zarafshon daryosi sohili suv tiplari turli ifloslanish darajasidagi katarob, katarob-oligasaprob, 0-β mezasaprob, ya’ni 1, 2 va 3 darajali saproblilar hisoblanadi. Biz, yuqoridagi ma’lumotlarni mollyuskalarning Zarafshon daryosi havzasi suv tiplarida tarqalishiga qarab tuzdik. Ushbu daryo havzasida 19 tur va 2 kenja tur birinchi marta indikator sifatida ko‘rsatildi. Zarafshon daryosi havzasi malakofaunasining xarakterli xususiyati shundan iboratki, bu hududdagi ikki pallali mollyuskalar faunasi O‘rta Osiyodagi boshqa suv havzalaridagidan farq qilib, umuman toza suv sharoitida hayot kechiradi. Ma’lumki, mollyuskalar baliqlar, masalan leshch, zarafshon oq chebagi, xonbaliqlarga, qushlar va ayrim sut emizuvchilar(ondatralar, qunduzlar) uchun muhim ozuqa hisoblanadi. 50 Zarafshon daryosi havzasida buloq va chashmalarda mollyuskalarning toza suvlarda yashovchi katarobli, chashma va buloqlardan oqib chiquvchi ariqlarda katarobli va oligasaprobli toza va o‘rtacha iflos daryolar suv omborlari va kanallarda: o‘rtacha iflos oligosaprobli, ifloslangan –mezasaprobli, faqat suv ombori va kanallarda 2 ta α-β va 0-α-β mezosaprobli iflosroq suvlarda yashovchi turlar tarqalgan. Suvning sifat ko‘rsatkichlari bo‘yicha Zarafshon daryosi sohilida toza suvlar o‘rtacha ifloslangan, ifloslangan suvlar uchraydi va butunlay ifloslangan (polsaprob) suvlar yo‘q. Zarafshon daryosi havzasidan 9 tur va 2 kenja turi ikki pallali mollyuskalarning indikator sifatida birinchi marta ko‘rsatildi. Zarafshon daryosi havzasida ham mollyuskalarning turlar tarkibi, miqdori va areallarining o‘zgarishi tabiiy holda va insonning xo‘jalik faoliyati ta’sirida ro‘y bermoqda[ 2 5]. Ikki pallali mollyuskalar orasida endemik noyob va kam tarqalgan turlari mavjud. Ulardan endemik va noyob turlar O‘zbekiston “Qizil kitobi”ning yangi nashriga kiritilgan(Izzatullaev, 2003). Ularga Zarafshon daryosi sohilidan Unionidae oilasiga taalluqli Solletopterum bactrianum, C.cyreum sogdianum va Corbiculidae oilasidan: Corbicula cor, C.purpurea va S.fluminalis lar vfyce,. Ushbu mollyuskalar umuman O‘rta Osiyo daryolarining tekisliklaridagi suv havzalarining endem va subendem turlari bulib, hisoblanadi va son jihatidan ular juda kamaygan, xususan, 3 ta oxirgi turlar va Solletopterum bactrianum. Bundan oldin C.bactrianum noyob va kam uchraydigan tur sifatida Tojikistonning “Qizil kitobi”ga (1988) kiritilgan edi. 3.2.3. Suv omborlarda tarqalgan bioindikator organizmlarni muhofaza qilish chora-tadbirlari. Barcha tirik organizmlar uchun suv, tuproq, havo asosiy hayot muhiti bo‘lib hisoblanadi. SHulardan suv muhit sifatida ko‘pchilik organizmlar uchun xizmat qiladi. Suv havzalarida suvning sifatini aniqlashda mollyuskalar yaxshi indikator 51 hisoblanadi. Gidrobiontlar ichida ikki pallali mollyuskalar ajoyib filtratorlardir. Masalan, So‘g‘d tishsizi 7-10 yilgacha va undan ortiq yashaydi va uzunligi 25-27 sm ni tashkil qiladi. U bir sutkada 200 litrgacha suvni filtrlaydi . Bundan kelib chiqadiki, mollyuskalar ifloslangan suvlarni tozalashda juda katta ahamiyatga ega. SHuning uchun ularning sistematikasini chuqur o‘rganish maqsadga muvofiqdir. Izlanishlar natijasida Zarafshon daryosi havzasida ikki pallali mollyuskalarning 19 turi va 2 kenja turining yashashi aniqlandi, ular 4 oilaga, 6 urug‘ga taalluqli va ularning barchasi indikator mollyuskalardir (3.1.1-jadval). Adabiyotlardan ma’lumki, haroratning pasayishi mollyuskalarda suv fil’tratsiyasini susaytiradi, suv havzalari harorati +1+3 S ga etganda ularning aksariati suvlarni filtiratsiya qilishni butunlay to‘xtatadi . Unionidae larda + 4 S da suvlarni fil’tratsiya qilish qobiliyati juda susayadi. Euglesidae, Pisidiidae oilasi turlarida ham + 4,6 +5,9 C da suvni filtratsiya qilish qobiliyati juda pastligi aniqlangan (Anistratenko,1988; Kornyushin,1992). Suvlarning chuqurligida yashovchi mollyuskalarning filtratsiya xususiyatlari asosan, yaxshi isiydigan suvlarning sayoz qirg‘oqli zonalarida ko‘proq bo‘ladi. Ko‘rinib turibdiki, haroratning ta’siri mollyuskalarda moddalar almashinuvida va filtratsiyada muhim ahamiyatga ega [12]. Mollyuskalarda rN (nordonlik)ning ham roli muhimdir. Ma’lumki, (Alimov,1981) rN ning miqdori 3 va 9 bo‘lganda nafas olish to‘xtaydi. Agar ular rN ning miqdori 6-7 olib o‘tilsa bir necha soat davomida chig‘anoqlarini ochib fil’tratsiyani aktivlashtiradi. SHunday qilib, muhitning ta’siri mollyuskalar aktivligiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Barcha ikki pallali mollyuskalar hamma vaqt ham doimiy suvni fil’tratsiya qilmaydi. Ularda sutkalik va mavsumiy filtrlash aktivligi kuzatiladi. Aktiv davrida chig‘anoqlari ochiladi. Mollyuskalar tomonidan suvni filtratsiya qilish faqat aktiv fazasi davrida amalga oshadi. Zarafshon daryosi sohilida yashovchi Euglesidae va Pisidiidae oilasiga kiruvchi turlar kunduzgi soatlarda suvlarni aktiv filtratsiya qiladi. Biroq filtratsiya laboratoriya sharoitida tabiiyga nisbatan qisqa. YOz oylarida ularda filtratsiya aktivligi eng yuqori darajada bo‘ladi. 52 A.F.Alimov (1981) tomonidan ikki pallali mollyuskalarning fil’tratsya tezligi hayvonlar o‘lchamlariga bog‘liqligini aniqlagan. Toza suv mollyuskalari ichida eng aktiv fil’tratlarga unionida oilalari kiradi. SHunday qilib, ikki pallali mollyuskalar tabiiy fil’tratorlar hisoblanib suvlarni unda bo‘lgan muallaq moddalardan tozalaydi. Adabiyotlardan ma’lum bo‘lishicha I.Kolkvits va R.Maresson (1920), I.Dolgov, V.Sladechek (1940) va boshqalar er usti suvlarining ifloslanish darajasiga qarab toza suvlar, o‘rtacha ifloslangan, iflos, juda iflos va haddan tashqari iflos suvlarga ajratishgan [ 24 ] . Zarafshon daryosi sohilida toza suvlar, o‘rtacha ifloslangan va iflos suvlar tarqalgan, butunlay ifloslangan sharoitda yashovchi turlar ushbu daryo sohilida uchramaydi . Toza suvda yashovchi turlar - katarob turlar, o‘rtacha iflos suvlarda tarqalganlar - oligosaprob, ifloslangan β -mezasaprobli, iflos α – mezosaprobli turlarga ajratildi. SHunday qilib, ushbu daryo sohilida er usti suvlarining ifloslanish darajasi bo‘yicha suv tiplarida mollyuskalarning tarqalishi quyidagicha( 8 - jadval ). Buloqlarda va chashmalarda mollyusklarning 7 ta: Euglesa hissarica , E.turanica, Odhneripisidium polutimeticum, O.behningi O.terekense, O.issukkulense, O.sogdianum katorobli turlari yashaydi va bu suvlar eng toza hisobanadi. CHashma va buloqlardan oqib chiquvchi ariqlarda ham mollyuskalarning 7 turi tarqalgan, ulardan Euglesa obliguata dan tashqari (u α- mezasaprob) qolgan barchasi oligasaprobli turlar, ya’ni o‘rtacha ifloslangan suvlarda yashaydi. Biroq ushbu katarob suvlarda yashovchi turlar oligasaprob sharoitlarda ham tarqalgan. Daryolarda mollyuskalar oligasaprob va β - mezasaprobli 12 tur yashaydi, ulardan korbikulidlar oilasining 5 turi oligasaprob, unionidlarning 4 turi va 2 kenja turi mezasaprob, ya’ni o‘rtacha ifloslangan va ifloslangan suvlarda tarqalgan . 53 Suv omborlarida mollyuskalarning 9 turidan 8 tasi β - mezasaprob va faqat evribiont Euglesa obliguata α-β - mezasaprob, ya’ni iflosroq suvda yashaydi. Kanallarda mollyuskalarning 12 turi tarqalgan Corbicula cor va S.purpurea oligasaprob, Corbiculina tibetensis, C.ferghanensis va unionidlarning 4 turi va 2 kenja turi β - mezasaprobli. Faqat Euglesa obliguata va Corbicula fluminalis lar katarob α-β va 0-α-β mezasaprob turlar , iflosroq suvlarda yashaydi. SHunday qilib, Zarafshon daryosi sohili suv tiplari turli ifloslanish darajasidagi katarob, katarob-oligasaprob, 0-β mezasaprob, ya’ni 1, 2 va 3 darajali saproblilar hisoblanadi. Biz, yuqoridagi ma’lumotlarni mollyuskalarning Zarafshon daryosi havzasi suv tiplarida tarqalishiga qarab tuzdik. Ushbu daryo havzasida 19 tur va 2 kenja tur birinchi marta indikator sifatida ko‘rsatildi. Zarafshon daryosi havzasi malakofaunasining xarakterli xususiyati shundan iboratki, bu hududdagi ikki pallali mollyuskalar faunasi O‘rta Osiyodagi boshqa suv havzalaridagidan farq qilib, umuman toza suv sharoitida hayot kechiradi. Ma’lumki, mollyuskalar baliqlar, masalan leshch, zarafshon oq chebagi, xonbaliqlarga, qushlar va ayrim sut emizuvchilar(ondatralar, qunduzlar) uchun muhim ozuqa hisoblanadi. Zarafshon daryosi havzasida buloq va chashmalarda mollyuskalarning toza suvlarda yashovchi katarobli, chashma va buloqlardan oqib chiquvchi ariqlarda katarobli va oligasaprobli toza va o‘rtacha iflos daryolar suv omborlari va kanallarda: o‘rtacha iflos oligosaprobli, ifloslangan –mezasaprobli, faqat suv ombori va kanallarda 2 ta α - β va 0- α - β mezosaprobli iflosroq suvlarda yashovchi turlar tarqalgan [26] . Suvning sifat ko‘rsatkichlari bo‘yicha Zarafshon daryosi sohilida toza suvlar o‘rtacha ifloslangan, ifloslangan suvlar uchraydi va butunlay ifloslangan (polsaprob) suvlar yo‘q. Zarafshon daryosi havzasidan 19 tur va 2 kenja turi ikki pallali mollyuskalarning indikator sifatida birinchi marta ko‘rsatildi. 54 Zarafshon daryosi havzasida ham mollyuskalarning turlar tarkibi, miqdori va areallarining o‘zgarishi tabiiy holda va insonning xo‘jalik faoliyati ta’sirida ro‘y bermoqda. Ikki pallali mollyuskalar orasida endemik noyob va kam tarqalgan turlari mavjud. Ulardan endemik va noyob turlar O‘zbekiston “Qizil kitobi”ning yangi nashriga kiritilgan(Izzatullaev, 2003). Ularga Zarafshon daryosi sohilidan Unionidae oilasiga taalluqli Solletopterum bactrianum, C.cyreum sogdianum va Corbiculidae oilasidan: Corbicula cor, C.purpurea va S.fluminalis lar vfyce,. Ushbu mollyuskalar umuman O‘rta Osiyo daryolarining tekisliklaridagi suv havzalarining endem va subendem turlari bulib, hisoblanadi va son jihatidan ular juda kamaygan, xususan, 3 ta oxirgi turlar va Solletopterum bactrianum. Bundan oldin C.bactrianum noyob va kam uchraydigan tur sifatida Tojikistonning “Qizil kitobi”ga (1988) kiritilgan edi. Zarafshon daryosi havzasida ikki pallali mollyuskalarning tabiatdagi muvozanatini saqlab qolish, turlari va miqdori kamayib ketayotganlarini qayta ko‘paytirish maqsadida quyidagi muhofaza chora-tadbirlarni amalga oshirishni taklif etamiz.  Baliq ovlashni tartibga solish, ya’ni ularni urchish davrida (Zarafshon daryosi sohilida 1 apreldan to 31 maygacha) ov qilish taqiqlanadi, chunki bu davr mollyuskalarning ham ko‘payish muddatiga to‘g‘ri keladi. Baliqlar esa, ikki pallali mollyuskalarning tarqalishida muhim rol o‘ynaydi.  Ikki pallali mollyuskalar yashaydigan hududlarning (daryo bo‘ylari tabiiy suv tiplari) ekologik holatini yaxshilash: tashlandiq suvlardan, qishloq xo‘jaligida ishlatilgan pestitsid qoldiqlaridan va hokazolardan asrash.  “Qizil kitob”ga kiritilgan ikki pallali mollyuskalarning Unionidae oilasiga Solletopterum bactrianum, C.cyreum sogdianum va Corbiculidae oilasidan: Corbicula cor, C.purpurea va S.fluminalis larni akklimatizatsiya va reaklimatizatsiya qilish. “Qizil kitob”ga kiritilgan ikki pallali mollyuskalarni akklimatizatsiya va reaklimatizatsiya qilish. Ikki pallali mollyuskalarni havaskorlar tomonidan terishni taqiqlash. 55 4 - jadv al. Zarafshon vodiysi suv omborlari ikkipallali mollyuskalarining tarqalishi va ekologik guruhlari. Mollyuskalar turlariK attaqo‘rg‘o n suv om bori O qdaryo suv om bori CH elak suv om bori Tusinsoy suv om bori Ekologik guruxlari Bivalvia sinfi Unionidoe oilasi 1.Sinadonta orbicularis + + + + Peloreofil 2 S.gibba + + + + Peloreofil 3.S.puerorum + + + + Peloreofil 4.Colletopterum bactrianum + + + Reofil 5. C.cyreum sogdianum + + + + Reofil 6. C.pondersum volgense + + + - Pelolemnofil Corbiculidae oilasi 7.Corbicula sor + + + + Peloreofil 8. C.purpurea + + - + Peloreofil 9. C.flumshnalis + + + + Peloreofil 10. Corbiculina tibetensis + + + + Peloreofil 1 1. C.ferghanensis + + + - Peloreofil Jami: 11 10 10 9 56 Xulosalar 1. Suvlarning minerallanish darajasi gidrobiontlar ikkipallali mollyuskalar faunasi populyasiyalarining biologik xususiyatlariga ta’sir k o ’rsatib, ular o ’sish sur’atining o ’zgarishiga, serpushtligiga, yashovchanligi va boshka xususiyatlarini uzgarishiga sabab buladi. Zarafshon vodiysi suv omborlari suvlarining minerallanishi xozircha tur tarkibiga ta’sir etmagan bulsada, ikkipallali mollyuskalar sonining sezilarli ravishda q is q arishiga olib kelgan. 2. Katta qo ’rg’on, O q daryo, Chelak va Tudakul suv omborlari tekislikda joylashganligi sababli bu erda i q limlashtirilgan bali q lar bilan ma h alliy mollyuskalarga Xitoy tishsizlari kushilgan xamda suv omborlari Zarafshon daryosidan suv olganligi va tashkil etilganligiga uzok vakt bulganligi sababli mollyuskalarning turlari kup. Tusinsoy suv ombori togoldi suv soylari oldini tusishdan xosil bulganligi tufayli Zarafshon va uning boshka suv tiplaridan ajratib turganligi sababli ularda turlar soni nisbatan kamdir. Zarafshon vodiysi yukori va urta kismidagi suv omborlarda suvning minerallanish darajasi past bulib kuyi kismida minerallanish darajasi yukoridir. 3. Suv omborlari suvlarining minerallanish darajasi va tarkibi yil davomida kup jixatdan suv omborining suv rejimiga boglik, eng kam minerallashgan suv tulin suv davrida kuzatiladi, chunki bu paytda suv omborida suv eng kup buladi 4. Zarafshon vodiysi kuyi kismida sentabrdan suvning minerallanish darajasi odatda bir oz ortadi, chunki suv omborlari bu paytda asosan kuprok minerallashgan gurunt suvlaridan suv oladi. Minerallashgan gurunt suvlaridan suv oladigan kuyi Zarafshon suv omborlari 57 minerallanish darajasi yukori bu suv ombori gidrobionlariga tarkalishi va ekologik guruxlariga uz tasirini kursatgan. 5. Zarafshon vodiysi urta va kuyi kismi suv omborlari suvining minerallanishi ortik va ifloslanishi gidrobiontlarga uz ta’sirini kursatgan. Suv omborlarida tarkalgan Sugd tishsizi (Colleptoterum sogdianum),Baktriya tishsizi(Colleptoterum bactrianum), Kukon tishsizi(Collptoterum kokandium),YUraksimon savatcha ( Corbicula cor),Daryo savatchasi ( Corbicula Fluminalis),Kirmizi savatcha (Corbicula purpurea) kabi ikki pallali mollyuskalar kamayib ketgan va Uzbekiston Respublikasi «Kizil Kitobi»ga kiritilgan. 6. Zarafshon vodiysi Tudakul, SHurkul, Kattakurgon va Okdaryo suv omborlar suvining ifloslanishi va minerallanishi ta’sirida Amudaryo kichik kurakburuni (Pseudoscaphirhynchus hermanni), Amudaryo katta kurakburuni(Pseudoscaphirhynchus kaufmanni),CHurtansifat okkayrok (Aspiolucius esocinus),Turkiston muylabdori (Burbus capito),Parrak (Capoetobrama kuschakewitschi), Turkiston lakkachasi ( S. Reticulatum) kamayib ketgan va «Kizil kitob»ga kiritilgan. 7. Zarafshon vodiysi suv omborlari minerallanish darajasining gidrobiontlar tarkalishi va ekologik guruxlarining xosil bulishiga ta’siri katta. Gidrobiontlarning reofil, peloreofil, pelolimnofil ekologik guruxlari xosil bulgan. Suvning minerallanishi gidrobiontlar tarkalish zichligi, morfologik ulchamlariga xam ta’sir kursatgan. 8. “Qizil kitob”ga kiritilgan ikki pallali mollyuskalarning Unionidae oilasiga Solletopterum bactrianum, C.cyreum sogdianum va Corbiculidae oilasidan: Corbicula cor, C.purpurea va S.fluminalis larni akklimatizatsiya va reaklimatizatsiya qilish. “Qizil kitob”ga kiritilgan ikki pallali mollyuskalarni akklimatizatsiya va reaklimatizatsiya qilish. Ikki pallali mollyuskalarni havaskorlar tomonidan terishni taqiqlash. 58 Tavsiyalar. 1. Suv omborlarda tarqalgan “Qizil kitob”ga kiritilgan ikki pallali mollyuskalarning Unionidae oilasiga Colletopterum bactrianum, C.cyreum sogdianum va Corbiculidae oilasidan: Corbicula cor, C.purpurea va S.fluminalis larni akklimatizatsiya va reaklimatizatsiya qilishni tavsiya qilamiz. 2. Samarqand viloyati suvlari ni makrofaunalar yordamida bioindikatsiyalash Ikkipallali mollyuskalar va qisqichbaqasimonlar bilan amalga oshirilsa suvlarning sifat ko’rsatgichlari haqida to’liqloq ma’lumotlar olish imkonini beradi. 59 Foydalanilgan adabiyotlar 1. Ўзбекистон Республикаси Президентининг Фармони Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича ҳаракатлар стратегияси тўғрисида. 07.02.2017. ПФ-4947 фармони. 2. “ 2017-2021 йилларда Ўзбекистонни ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича ҳаракатлар стратегияси” тўғрисидаги Ўзбекистон Республикаси Президентининг Фармони, Тошкент, 7 феврал 2017 й. 3. Акимова Т.А., Хаскин В.В. Экология – М: 1998. – 455с 4. Акимова Т.А., Кузьмин А.П., Хаскин В.В. Экология – М: ЮНИТИ, 2001 5. Баратов П. Табиатни муҳофаза қилиш. Тошкент, Ўқитувчи, 1991. 6. Бекназаров Р.У., Ю.В. Новиков. Охрана природы Т. «Ўқитувчи», 1991. 7. Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Иқлим ўзгариши бўйича рамкавий конвенцияси бўйича Ўзбекистон Республикасининг Биринчи миллий ахбороти. Тошкент., 1999. 8. Боймуродов Х.Т. Ўзбекистон сув ҳавзалари иккипаллали моллюскалари (Mollusca: Unionidae) Sinanadonta уруғининг тарқалиши // ЎзМУ Хабарлари. – Тошкент, 2015. –№ 3/1. –Б. 64-66. 9. Боймуродов Х.Т. Двустворчатые моллюски водоёмов Узбекистана как объект экологического мониторинга // Журнал Московское Общество Испытателей Природы. –Москва, 2015. – С. 9-11. 10. Boymurodov Kh. Т . Development of Producing Pearl of Bivalve Molluscs (Mollusca: Unionidae, Corbuculidae) in Uzbekistan // Eastern European Scientific Journal. – Germany, 2015. –№4. –P. 44-47. 11. Boymurodov Kh. Т . Two Subspecies Mollusks Fauna, Biologic Difference and Ecologic Groups in the Water Reservoirs in Nearby Mountain // Eastern European Scientific Journal. – Germany, 2015. –№5. –P.15-19. 12. Иззатуллаев З.И., Боймуродов Х.Т. Результаты выращивания жемчуга двустворчатых пресноводных моллюсков (Bivalvia: Unionidae, Anаdontinae) 60 Узбекистана // Журнал Московское Общество Испытателей Природы. – Москва, 2016. т. 121. вып. 5 c.16-19. 13. Иззатуллаев З.И., Боймуродов Х.Т., Каримқулов А.Т. Қашқадарё хавзасида иккипаллали моллюскаларнинг тарқалиши, экологик гурухлари ва хўжаликдаги аҳамияти // ГулДУ Ахборотнома журнали. –Гулистон, 2013.– № 4 (51).–Б. 38-41. 14. 2. Иззатуллаев З.И. Двустворчатые моллюски сем. Corbiculidae Средней Азии // Зоол.ж., 1980. Т.59.вып.8.С.1130-1136. 15. 3.Боймуродов Х.Т. Ўзбекистон сув ҳавзалари иккипаллали моллюскалари (Mollusca: Unionidae) Sinanadonta уруғининг тарқалиши // ЎзМУ Хабарлари, 2015. –№ 3/1. –Б. 64-66. 16. 4.Боймуродов Х.Т. Двустворчатые моллюски водоёмов Узбекистана как объект экологического мониторинга // Журнал Московское Общество Испытателей Природы. –Москва, 2015. –С. 9-11. 17. 5. Boymurodov Kh. Т . Development of Producing Pearl of Bivalve Molluscs (Mollusca: Unionidae, Corbuculidae) in Uzbekistan // Eastern European Scientific Journal. – Germany, 2015. –№4. –P. 44-47. 18. 6. Boymurodov Kh. Т . Two Subspecies Mollusks Fauna, Biologic Difference and Ecologic Groups in the Water Reservoirs in Nearby Mountain // Eastern European Scientific Journal. – Germany, 2015. –№5. –P.15-19. 19. Валуконис Г.Ю., Мурадов Ш.О. Основы экологии. Том 1 Общая экология, Тошкент, «Меҳнат», 2007. 20. Гладкий Ю.Н., Лавров С.Б. Глобальная географий. – М.: Драфа, 2002. 21. www.uznature.uz . 22. www.carec.kz . 23. www.ecoforum.sk.uz . 61

Samarqand viloyati suvlari ni makrofaunalar yordamida bioindikatsiyalash MUNDARIJA Kir i sh ……………………………………………………………………….. 3 1. Adabiyotlar sharhi …………………………………………………………... 5 1.1. Samarqand viloyati suvlari o’rganish tarixi……………………………. 5 2. Tadqiqot sharoiti, materiali va uslublari……………………………………. 7 2.1. Tadqiqot sharoiti……………………………………………………………. 7 2.2. Tadqiqot o’bekti……………………………………………………………. 19 2.3. Tadqiqot uslublari ……………………………………………….................. 19 3. Tadqiqot natijalari. ........................................................................................ 21 3.1. Samarqand viloyati suvlari ni makrofaunalar yordamida bioindikatsiyalash... 21 3.1.1. Suv organizmlari va ularning ahamiyati…………………………………….. 27 3.1.2. S uv mu h iti minerallanish darajasining bioindikator ikkipallali mollyuskalarga tarqalishi va ekologik guruhlariga ta’siri. 29 3.1.3. Katta q urg‘on suv ombori suvining minerallanish darajasi va uning gidr o biontlar tarqalishiga ta’siri… ………………………………………….. 37 3.2. Oqdaryo suv ombori suvining minerallanish darajasi va uning gidrabiontlar tarqalishiga ta’siri. 40 3.2.1. Tusinsoy suv ombori suvining minerallanish darajasi va uning gidrabiontlar tarqalishiga ta’siri……………………………………………... 42 3.2.2. Ikki pallali mollyuskalarning ekologik guruhlarining xosil bo‘lishi ……….. 46 3.2.3. Suv omborlarda tarqalgan bioindikator organizmlarni muhofaza qilish chora-tadbirlari… ……………………………………………………………. 52 Xulosalar…………………………………………………………………………… 58 Tavsiyalar …………………………………………………………………........... 60 Foydalangan adabiyotlar………………………………………………………….. 61 1

Kirish Mavzuning dolzarbligi. Daryolarda va suv omborlarida keyingi yillar mobaynida gidrobiontlarni o‘rganishga ahamiyat berilib, bir qator tadbirlar amalga oshirilmoqda.. Baliqlar sun’iy yo‘l bilan urchitilmoqda, suv havzalarini toza saqlash, baliqlarni ko‘paytirib, ulardan oqilona foydalanish uchun kurash olib borilmoqda. S hu jihatdan Samarqand viloyati suvlari ni makrofaunalar yordamida bioindikatsiyalash dolzarb muammolardan hisoblanadi. Mantaqaviy faunani o‘rganish nazariy va amaliy masalalarni kompleks echishda muhim shart-sharoitlar yaratadi. Shu nuqtai nazardan Samarqand viloyati suvlari makrofaunasi har tomonlama o‘rganish muhim ahamiyatga ega. Samarqand viloyati tabiiy sharoitining xilma-xilligi ko‘plab noyob, endemik va relikt hayvonlarnig tarqalishiga sharoit yaratgan. Bu erda alohida turlarning murakkab tarqalishi bilan birgalikda butun bir faunistik komplekslar, bir turning turli xil populyasiyalari ekologiyasidagi mavjud farqlar ham namayon bo‘ladi. SHu sababli Samarqand viloyati suvlari faunasini, turlarining xilma-xilligini, ma’lum biosenozlardagi muhim bioekologik xususiyatlarni va turlarini tarqalish qonuniyatlarini o‘rganish ham nazariy ham amaliy jihatidan dolzarbdir [1,8]. Tadqiqot maqsadi. Samarqand viloyati suvlari makrofaunasi har tomonlama o‘rganish va ularni muhofaza qilishdan iborat. Tadqiqot vazifalari: 1.Suv mu h iti minerallanish darajasining gidr o biontlar tarqalishi va ekologik guruhlariga ta’sirini o‘rganish. 2. Kattakurg‘on va Oqdaryo suv omborlari suvining minerallanish darajasi va uning bioindikator ikkipallali mollyuskalar turlarining tarqalishiga ta’sirini o‘rganish. 3. Tusinsoy va Qoratepa suv ombori suvining minerallanish darajasi va uning gidrabiontlar tarqalishiga ta’sirini o‘rganish. 4. Shurko‘l suv ombori suvining minerallanish darajasi va uning gidrabiontlar tarqalishiga ta’sirini taxlil qilish. 2

5 . Suv omborlarda makrofauna bioxilma-xilligini saqlash chora tadbirlarini o‘rganish. Tadqiqot nazariy va amaliy ahamiyati. Ishda ilk bor Samarqand viloyati suvlari ni makrofaunalar yordamida bioindikatsiyalash, Samarqand viloyati suvlarida tarqalgan gidrobiont organizmlar ekologik guruhlari xosil bo‘lishiga suvning minerallanish darajasining ta’siri tahlil qilindi. Ishning amaliy ahamiyati. Ish materiallaridan gidrobiont organizmlar ekologiyasini o’rganishda foydalanish mumkin. Olib borilgan tadqiqotlar natijalari O’zbekiston faunasi gidrobiontlar bioekologiyasiga doir ma’lumotlarni to’ldirish imkonini beradi. Shuningdek, ishning materiallaridan Oliy o’quv yurtlari va maktablarda zoologiya va ekologiya fanlarini o’qitish amaliyotida foydalanish mumkin. Ishning tarkibi va hajmi. Malakaviy bitiruv ish kirish, 3 ta bobdan tashkil topgan, xulosa, tavsiyalardan iborat bo’lib, unga 4 jadval, 1 xarita va rasmlar kiritilgan. Ish 60 bet kompyuterda terilgan matndan iborat. Foydalangan adabiyotlar ro’yxatini o’z ichiga oladi. 3

1. Adabiyotlar sharhi 1.1. Samarqand viloyati suvlari o’rganish tarixi. Ushbu o‘lka makrofaunasini o‘rganish tarixini bayon etishdan oldin, umuman O‘rta Osiyo hayvonot olamini o‘rganish tarixiga to‘xtalib o‘tamiz. O‘rta Osiyoning faunasi bilan tanishish bu o‘lkaning boshqa davlatlar bilan savdo va turli aloqalarining rivojlanish davridan boshlanadi. Dastavval bu diyorning faunasi haqida ushbu zaminga kelib turgan sayyohlar, savdogarlar ma’lumotlar berishgan. II asrdan milodning XVI asrigacha “Buyuk Ipak yo‘li” asosiy savdo yo‘li hisoblangan. Bu davrda O‘rta Osiyo, O‘zbekiston tabiati hayvonot olami Xitoy, Arab va O‘rta Osiyo olimlari tomonidan o‘rganildi. XII-XIV asrda shoir va davlat arbobi Bobur o‘zining “Boburnoma” asarida bu yerning o‘simlik va hayvonot dunyosi haqida qimmatli ma’lumotlarni berib o‘tgan. Akademik M.N.Narziqulovning (1974) ma’lumotlariga ko‘ra, O‘rta Osiyo, O‘zbekistonning tabiati, faunasini Rossiya olimlaridan P.P.Semyonov- Tyanshanskiy (1856-1871), N.A.Seversov (1864-1878), A.P.Fedchenko (1868- 1871), L.S.Berg(1940-1949) va boshqalar o‘rgandi. Ular umurtqali hayvonlarni yig‘ish va o‘rganishdan tashqari, umurtqasizlar, jumladan mollyuskalarni ham yig‘ishgan [3,4]. O‘rta Osiyo makrofaunasini va ularning bioindikatsiya qilishdagi o‘rganishga asos bo‘lib bu erga 1868-1871 yillarda sayohat uyushtirgan A.P.Fedchenkoning ishlari hisoblanadi. Ammo, bioindikator gidrobiont organizmlarni o‘rganuvchi mutaxassislarning yo‘qligi chor Rossiyasida ularni o‘rganish va sistemalashtirish imkoniyati mavjud emas edi. Yig‘ilgan materiallar chet el olimlariga (asosan, Germaniyaga) o‘rganish uchun yuborildi va bioindikator organizmlar E.Martens (Martens, 1874) va Z.Klessin (Clessin, 1886)lar aniqlashgan. E.Martensning (1882) Markaziy Osiyo mollyuskalari haqidagi ilmiy ishida O‘rta Osiyo mollyuskalaridan 4 turning qisqacha tavsifi va o‘lchamlari bayon qilinadi. Ular N.M.Prjevalskiy, G.N.Potanin, A.Regel va F.Stolichkalarning tergan materiallari ma’lumotlari asosida tuzilgan. Ushbu mollyuskalarning tavsiflari va tarqalishi 4

to‘g‘risidagi ma’lumotlar E.Klessin(1886)ning tadqiqotlariga ham kiritilgan. Uning (1896, 1907) yillardagi tadqiqotlari Issiqko‘l mollyuskalariga bag‘ishlangan. O‘tgan asrning mashhur gidrobiolog olimlari: V.Kobelt, (Kobelt 1896, 1899, 1913), N.Rolle, (Rolle, 1897), N.Dryue, (Drouet, 1899) O‘rta Osiyo suv havzalaridan bioindikator turlar Kob., A.retteri Drouet, A.bactriana Rolle turlarini ta’riflaganlar. Ammo YA.I.Starobogatov va Z.Izzatullaev (1984) bu urug‘ga mansub O‘rta Osiyo va qisman Evropa vakillari chig‘anoqlarining morfologiyasini o‘rganib ushbu urug‘ning tipik vakillaridan farq qilishini aniqladilar va ularni Colletopterum Bourguginat urug‘iga kiritishdi[2]. O‘rta Osiyo va O‘zbekiston gidrobiont organizmlarini o‘rganishda V.I.Jadinning “Presnovodnыe mollyuski ” (1933) va “Semeystvo Unionidae faunы MDX” (1938) monografiyalari katta o‘rin tutadi. Ularda O‘rta Osiyo suv havzalarida tarqalgan mollyuskalarning turlar tarkibi bayon qilingan. P.P.Arxangelskiy (1933) O‘zbekistonning gidrobiont bioindikatorlarini ta’riflab berdi, biroq unda gidrobiont bioindikatorlarini lotincha nomlari keltirilmagan. Z.I.Izzatullaev (1987) O‘rta Osiyo suv mollyuskalarini, gidrobiontlari va bioindikatorlarini har tomonlama o‘rganish davrida Zarafshon vodiysi quyi oqimidan 1976 yilda tergan hamda Rossiya FA Zoologiya institutining (Sankt- Peterburg shahrida) kolleksion fondida saqlanayotgan materiallarni o‘rganish natijasida ikki pallali mollyuskalarning bir necha yangi turlarini fanga kiritdi (Izzatullaev, 1978, 1980, 1985, 1995; Starobogatov, Izzatullaev, 1984). SHunday qilib O‘rta Osiyo mollyuskalarini tarixini o‘rganish shuni ko‘rsatdiki, bizning tadqiqotlarimizgacha O‘zbekiton daryolari sohilidan mollyuskalarning 12 turi va 2 kenja turi ma’lum edi [12]. SHunday qilib, adabiyotlarni o‘rganish va bizning tadqiqotlarimiz natijasida Samarqand viloyati suv tiplarida bioindikator ikki pallali mollyuskalarning 19 turi va 2 kenja turining yashashi aniqlandi, ular 4 oila va 6 urug‘ga taalluqli. O‘zbekiston daryolari sohili bioindikator ikki pallali – mollyuskalarining ekologik guruhlari: krenofil – chashma buloqlarida, pelolimnofillar – suv osti 5

O'xshashlar

SAMARQAND VILOYATI TUPROQLARINI MAKROFAUNALAR YORDAMIDA BIOINDIKATSIYALASH
SAMARQAND VILOYATI SHAROITIDA PARMACHAKNING MORFOFIZIOLOGIK XUSUSIYATLARI
Samarqand viloyati sharoitida trematadoz kasalliklari qo‘zg‘atuvchilarining bioekologiyasi
SAMARQAND VILOYATI AGROTSENOZLARIDA O’SUVCHI BEGONA O’TALAR NEMATODAFAUNASI
SAMARQAND VILOYATI TOPONIMLARINING IJTIMOIY- IQTISODIY GEOGRAFIK XUSUSIYATLARI