SAMARQAND VILOYATI SHAROITIDA PARMACHAKNING MORFOFIZIOLOGIK XUSUSIYATLARI MUNDARIJA KIRISH ………………………………………………………………… 7 1.ADABIYOTLAR SHARHI VA TAHLILI ………………………… 5 1.1. Parmachakning kelib chiqishi va ahamiyati ……………………...… 12 1.2. Parmachak navlarining morfologik va biologik xususiyatlar.... …… 18 1.3. Parmachak yetishtirish ning o’ziga xos usullari…………...………... 29 2.TADQIQOT SHAROITI, OB’EKTI VA USLUBLARI……...…… 37 2.1. Tadqiqot sharoitlari ..…………...…………………………………. 37 2.2. Tadqiqot ob’ektlari…………………………………………………. 41 2.3. Tadqiqot uslublari…………………………………………………... 42 3. TADQIQOT NATIJALARI………………………………………… 44 3.1. Parmachak navlarining o’sish va rivojlanish davomiyligi………… 44 3.2. Parmachak navlarini to’g’ri parvarish qilish………………………. 51 3.3. Parmachak navlarining mahsuldorlik ko’rsatkichlari…………….. 55 3. 4 . Parmachak navlarining suv almashinish xususiyatlari…………… 57 3. 5. Parmachak navlarida pigmentlar miqdori………………………….. 63 3.6. Parmachak navlarining hosildorligi………………………………… 67 XULOSALAR …………………………………………………………. 70 ISHLAB CHIQARISHGA TAVSIYALAR………………………….. 71 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI………………. 72 ILOVA ………………………………………………………………… 82 1

KIRISH Magistrlik dissertatsiyasi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi. Respublikamizda jahon iqtisodiy inqirozining salbiy oqibatlarini bartaraf etish bo` yicha 2009-2012 yillarga mo`ljallab qabul qilingan inqirozga qarshi choralar dasturida hukumatimiz tomonidan “Alohida e`tibor qaratish lozim bo`lgan navbatdagi eng muhim ustuvor vazifa-qishloqda sanoat ishlab chiqarishi va qurilishni jadal rivojlantirish, meva – sabzavot va chorva maxsulotlarini qayta ishlash bo`yicha zamonaviy texnika hamda texnologiyalar bilan jihozlangan ixcham korxonalarni tashkil etish, 2008-2012-yillarda sug’oriladigan yerlarning meliorativ holatini yaxshilash, mamlakatimizni modernizatsiya qilish va aholi bandligini oshirishning muhim omili sifatida ishlab chiqarish va ijtimoiy infratuzilmasini yanada rivojlantirish’’ belgilangan. Prezidentimizning 2018 –yil PQ-3532, PQ-3617 hamda 63-sonli O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining Qarorlariga muvofiq dorivor o’simlik xomashyosi ba’zasini kengaytirish va o’simlik xom ashyosi asosida mahsulot ishlab chiqarishni oshirish maqsadida har bir o’simlik turiga alohida e’tibor qaratish lozim. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7-fevraldagi farmoni bilan tasdiqlangan 2017-2021-yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha harakatlar strategiyasida iqtisodiyotni yanada rivojlantirish hamda liberallashtirishga oid chora-tadbirlarni tadbiq etish, xalqimizning faravonligini yuksaltirishda eng muhim hayotiy yo’limiz bo’lib qolmoqda. Ishlab chiqarish tarmoqlarini, chunonchi qishloq xo‘jaligini isloh qilishni kuchaytirilishi, ko‘p tarmoqli fermer xo‘jaliklarining salmog‘ini ko‘paytira borib, qishloqlarga qishloq xo‘jalik mahsulotlarini qayta ishlovchi, zamonaviy texnologiyalarni olib kirish, chet el investitsiyalarini aynan qishloqlarga yo‘naltirishni yo‘lga qo‘yilishi sohalarni modernizatsiya va deversifikasiya qilinishi, mamlakatimizda dehqonchilikni rivojlantirilishida qishloq xo‘jalik ekinlari juda yuqori hisoblanadi [1, 2, 3]. 2

Parmachak o’simligi ozuqabop, dorivor va manzarali o’simlik hisoblanadi. Samarqand viloyati sharoitida parmachak yovvoyi holatda ko’pincha daryo qirg’oqlarida ba’zi turlari tog’oldi mintaqalarida o’sadi. Oxirgi yillarda bu o’simlikning navlari dala , tomorqa va bog’larda o’stirilmoqda [4, 5]. Parmachak issiqlik, qurg’oqchilik va infeksion kassalliklarga chidamli o’simlik bo’lib hisoblanadi.Bir yillik novdalari hosil tugadi.Mevalarining tarkibida turli mineral elementlar, 4-6% qand, 0.8-1.4 % organik kislotalar, karotin va A, C, B guruh vitaminlari uchraydi. Asosan ildizpoyasi va barglari tibbiyotda ishlatiladi. Oshqozon-ichak, ateroskleroz, gipertoniya, gastrit, qandli diabet kasalliklarini davolashda va immunitetni mustahkamlashda foydalaniladi. Bundan tashqari u quyidagi holatlarda yordam beradi: Chanqoqni bostirib haroratni tushiradi; Kasalliklardan so’ng organizmni tiklanishiga yordam beradi; Oshqozon-ichak tizimining faoliyatini yaxshilaydi; Asab tizimini mustahkamlaydi va hotirjam uxlashga yordam beradi; Fikrlash qobiliyatini va xotirani mustahkamlaydi; Parmachak o’zida ko’pgina antioksidantlarni saqlashi sababli ham organizmdan zaharli moddalarni chiqarib tashlaydi. Parmachak kaloriyasi kam bo’lishiga qaramay to’qlik hissini uzoq vaqtgacha saqlab turadi. Shuning uchun ham ushbu o’simlik vazn yo’qotish hususiyatiga ega [5, 6, 19]. Parmachakni iste’mol qilishga qarshi ko’rsatmalar juda kam. Eslatib o’tmoq joizki bu mahsulot allergiyani chaqirish ehtimoli ham bor . Respublikada ishlab chiqarishni kengaytirish, meva –sabzavot mahsulotlarini qayta ishlash va eksport qilishga qaratilgan kompleks chora tadbirlar amalga oshirilmoqda. Meva-sabzavodchilikni intensiv rivojlantirishga doir loyihalarni amalga oshirish uchun ekin maydonlari sezalarli darajada keygaytirilmoqda. Mavdonlardan unumli foydalanish, hududimizdagi bioxilma- xillikni oshirish asosiy maqsadlarimizdan biridir [43]. Hozirgacha tikansiz parmachak o’simligining morfofiziologik xususiyatlari bizning sharoitimizda o’rganilmagan. Parmachakning tarqalishi, o’sish sharoitlari, morfologiyasi, fenologiyasi, botanik xususiyatlari ko’payish 3

va qo’llanilishi o’rganilishi lozim. Asosiy e’tibor rivojlanishi va ba’zi bir fiziologik ko’rsatkichlarini aniqlashga berildi. Tadqiqot ob`ekti va predmeti. Tadqiqot ob`ekti sifatida parmachakning Rossiyadan hamda Amerikadan keltirilgan “Djambo” va “Tornfri” navlari asos qilib olindi. Tadqiqot predmeti parmachak navlarining morfofiziologik hususiyatlari, o’sishi, rivojlanishi, mahsuldorlik ko’rsatkichlari, suv almashinuv xususiyatlari, pigmentlar miqdori va hosildorligini o’rganishga qaratilgan. Tadqiqotning maqsadi va vazifalari. Tadqiqot maqsadi Samarqand viloyati tuproq-iqlim sharoitlarida turli tikansiz parmachak navlarining morfofiziologik xususiyatlarini o’rganishdir. Tadqiqotning vazifalari: -Rossiyadan va Amerikadan keltirilgan tikansiz parmachakning “Djambo” va “Tornfri” navlarini dala sharoitida o’sishi, rivojlanishi va ayrim fiziologik ko’rsatkichlarini aniqlash. -Samarqand viloyati sharoitida tikansiz parmachak navlarining o’sish va rivojlanish dinamikasini aniqlash. -Parmachak navlarining mahsuldorlik ko’rsatkichlarini aniqlash. -Samarqand viloyati sharoitida yetishtirilgan parmachak navlarining suv almashinuv xususiyatlarini o’rganish. -Parmachak navlarining pigmentlar miqdorini o’rganish. -Rossiyadan va Amerikadan keltirilgan tikansiz parmachak navlarining hosildorligini aniqlash. Ilmiy yangiligi. Samarqand viloyati sharoitida ilk bor Rossiyadan va Amerikadan keltirilgan tikansiz parmachakning “Djambo” va “Tornfri” navlarini ayrim morfofiziologik xususiyatlari (o’sishi, rivojlanishi, suv rejimi, pigmentlar miqdori hosildorligi) nav xususiyatlariga bog’liq ravishda o’zgarishi isbotlangan. Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari. Samarqand viloyati sharoitida tikansiz parmachak navlarini yetishtirish uchun bioiqlim resurslari yetarli ekanligini inobatga olib, fiziologik ko’rsatkichlarga asoslanib to’g’ri agrotexnik tadbirlar o’tkazilganda, yuqori va sifatli mo’l hosil olish mumkin. 4

Tadqiqot mavzusi bo’yicha adabiyotlar sharhi (tahlili). Parmachakning fiziologik xususiyatlariga va yetishtirish agrotexnologiyasiga oid tadqiqotlar xorijlik olimlar ( E. Bruzzese, R. P. Field 1985;J.K.Evans, M.K. Jones, F.A. Mahr, R.T. Roush 2000; Strik B.S., Finn C. E., Klark J.R. 2008 Anna Tomlik-Wyremblewska Jerzy Zielinski Marzenna Guzicka 2009; Gruner L.A. 2016; Perkins Veazie Penelope, Collins, Julie, Clark, J.r. 2019;) tomonidan o’rganilgan. Respuplikamiz olimlari tomonidan bu o’simlik hali ilmiy jihatdan o’rganilmagan. Takidlash joizki, bu ilmiy ishlar bilan bizning sharoitimizda parmachak navlarining biologiyasi va fiziologik xususiyatlariga to’la tavsif berilmagan. Samarqand viloyati sharoitida parmachak navlarining fiziologik ko’rsatkichlari iqlim va agrotexnik sharoitlarga bog’liq holda yetarlicha tadqiqotlar amalga oshirilmagan. Tadqiqotda qo‘llanilgan metodikaning tavsifi . Dala tajribalari fenologik, fiziologik, biokimyoviy va statistik usullardan foydalanilgan. Tadqiqiot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati. Tadqiqot natijalarining nazariy ahamiyati Samarqand viloyati sharoitida yetishtirilgan parmachak navlarining ayrim fiziologikko’rsatkichlari (ko’chatlarning unuvchanligi, suv almashinuv xususiyatlari, pigmentlar miqdori, sof mahsuldorligi) aniqlanganligi bilan izohlanadi. Tadqiqot natijalarining amaliy ahamiyati Samarqand viloyati sharoitida tikansiz parmachaknavlarining ayrim fiziologik ko’rsatkichlaridan foydalangan holdatadqiqot natijalaridan xo’jalik rahbarlari, fermerlar va qishloq ho’jaligi hodimlari foydalanishi mumkin. Olingan natijalar, shuningdek oliy o’quv yurtlarida biologlar, agronomlar tayyorlashdagi o’quv jarayonlarida rezavor ekinlar bioekologik va fiziologik xususiyatlarini tushuntirishda qo’llanilishi mumkin. Ishning aprobasiyasi. Magistr o’z tadqiqotlarining natijalarini fakultet ITK komissiyasiga har olti oyda taqdim etib bordi, har kvartalda kafedra 5