Dissertatsiya mavzusi : Samarqand shahri sharoitida ko’p yillik lianalarning biologik xususiyatlari. KURSNING ASOSIY QISMLARI I. Umumiy konsepsiya va metodologik savollar II. Nazariy qism MUNDARIJANING ASOSIY QISMLARI Botanika bu o ‘simliklar shahar ekotizimining ajralmas qismi sifatida inson yashash muhitining tarkibiy qismidir. Atrof-muhitning estetik komponentida, balki gigienik holatda ham o‘simliklar alohida rol o‘ynaydi. Ular mikroiqlim yaratadi, atmosfera havosini changdan tozalaydi, ifloslantiruvchi moddalarni o‘zlashtiradi, turar-joy hududlarini shovqindan himoya qilishning muhim vositasidir, ba’zi o‘simliklar patogenlarning rivojlanishiga to‘sqinlik qiladigan fitonsid xususiyatlariga ega. Biroq, shahar ekotizimlarining sanitariya-gigienik holatini qo‘shishda shahar o‘simliklari ham salbiy rol o‘ynaydi - ular tarkibida allergen o‘simliklar mavjud. Bunga nafaqat daraxtzorlarda sanitariya holatini yaxshilash muammosini hal qilish asosiy hissa qo‘shmoqda. “Botanika tarixi” o’simliklar to g risidagi fanlar majmui. Botanika yer yuzidagiʻ ʻ o simliklar dunyosini, o simliklar organizmlarining yashash va rivojlanish ʻ ʻ qonuniyatlarini hamda ularning bu jarayondagi o zaro aloqalarini, tashqi muhitga ʻ nisbatan munosabatlarini ilmiy jihatdan o rganadi. Botanika bir-biri bilan o zaro ʻ ʻ bog langan o simliklar sistematikasi, paleobotanika, geobotanika, morfologiya, ʻ ʻ anatomiya, sitologiya, antekologiya, filogeniya, florogenetika, fiziologiya, ekologiya, o’simliklar xom ashyosi, biokimyo,o’simliklar geografiyasi, dendrologiya, palinologiya kabi tarmoqlarga bo linadi. ʻ “ Botanika ” fanini o qitishdan maqsad ʻ -umumiy biotexnologiya, uning predmeti, o’rganish ob‘ektlari, muammolari, sohalari haqida ma‘lumot berish h amda egallangan bilimlar bo’yicha ko’nikma va malakalarni shakllantirish. “Botanika” fanining vazifasi – Butun yer yuzidagi o’simliklar dunyosini o’simliklar organizmlarining yashash va rivojlanish o’rganishdan iborat. 1

UMUMIY KONSEPSIYA VA METODOLOGIK SAVOLLAR NAZARIY QISM BOTANIKA TARIXI: Botanika (yun botanikos - o simlikka tegishli, botane- o simlik, o t,ʻ ʻ ʻ giyoh)o’simliklar to g risidagi fanlar majmui.Botanika yer yuzidagi o simliklar ʻ ʻ ʻ dunyosini, o simliklar organizmlarining yashash va rivojlanish qonuniyatlarini hamda ʻ ularning bu jarayondagi o zaro aloqalarini, tashqi muhitga nisbatan munosabatlarini ʻ ilmiy jihatdan o rganadi.Botanika bir-biri bilan o zaro bog langan o simliklar ʻ ʻ ʻ ʻ sistematikasi, paleobotanika, geobotanika, morfologiya, anatomiya, sitologiya, antekologiya, filogeniya, florogenetika, fiziologiya, ekologiya, usimliklar xom ashyosi, bioqimyo, usimliklar geografiyasi, dendrologiya, palinologiya kabi tarmoqlarga bo linadi.Botanika suvo tlar, po sinlar, qirqbo g imlar, qirqquloqlar, ochiq urug li ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ o simliklar, yopiq urug li o simliklar, zamburug lar va lishayniklar deb ataladigan ʻ ʻ ʻ ʻ bo limlardan iborat. ʻ Botanika boshqa biologiya fanlari kabi kuzatish, tarixiy taqqoslash va tajriba usullaridan foydalanadi.Bu usullar kolleksiyalar yig ish va tuzishdan, tabiatda va ʻ tajriba maydonlarida kuzatish va tajribalar o tkazish, olingan ma lumotlarni matematik ʻ ʼ usulda ishlab chiqishdan iborat.Botanika metodlari bilan bir qatorda zamonaviy kimyo, fizika, kibernetika va boshqa fanlarning ilmiy tadqiqot metodlaridan ham foydalanadi. O simliklar to g risidagi dastlabki ma lumotlar qadimgi Sharq xalqlari ʻ ʻ ʻ ʼ qo lyozmalarida uchraydi.Lekin ilmiy botanikaga yunonlar asos solishgan. ʻ O simliklarni tekshirishga bag ishlangan eng qadimiy ma lumotlar yunon faylasufi ʻ ʻ ʼ Aristotel ishlarida uchraydi.Aristotelning shogirdi Teofrast birinchi bo lib ʻ o simliklarning hayotiy shakllari tasnifini bergan, o simliklarni daraxtlar, butalar, ʻ ʻ yarim butalar va o tlarga ajratgan.Teofrast botanikaning otasi hisoblanadi. O rta asrda ʻ ʻ yashagan vatandoshlarimiz Beruniy va Ibn Sino asarlarida ham shifobaxsh o simliklar ʻ to g risida ko plab ma lumotlar beriladi.Endilikda o simliklar qoplamining ʻ ʻ ʻ ʼ ʻ biosferadagi ahamiyati, biosferaning eng muhim komponenti sifatida ularni muhofaza qilish, o simliklar dunyosi genofondini saqlash, o simlik boyliklaridan oqilona ʻ ʻ foydalanish muammolari birinchi o ringa chiqdi. ʻ O zbekistonda botanika. sohasidagi dastlabki ilmiy tadqiqot ishlari XX-asrning ʻ 20-yillarida boshlangan. O sha yillari O rta Osiyo davlat universiteti, 40- yillar boshida ʻ ʻ esa O zbekiston Fanlar akademiyasi O zbekiston usimliklarini o rganish bo yicha bir ʻ ʻ ʻ ʻ necha ekspeditsiyalar uyushtiradi.Yig ilgan o simliklar kolleksiyasi O zbekiston ʻ ʻ ʻ gerbariysini tuzish uchun asos bo ldi. Hozir Fanlar akademiyasi Botanika institutidagi ʻ markaziy gerbariyda 1 mln.dan ortiq usimliklar namunasi va 10000 dan ziyod o simlik ʻ 2

turlari bor. Bu kolleksiyalar va tabiatda olib borilgan kuzatishlar O’rta Osiyo florasining genezisi va o’simliklar krplamining rivojlanishi to g risida yirik nazariy vaʻ ʻ fundamental ishlarni amalga oshirishda asosiy baza bo lib xizmat qildi.Xususan ʻ O zbekiston Fanlar akademiyasi Botanika instituti tomonidan 1941-62 yillarda 6 jildli ʻ O zbekiston florasi va o simliklar qoplami bo yicha ilmiy tadqiqotning natijalari M. G. ʻ ʻ ʻ Popov (1927), Ye. P. Korovin (196162), I. I. Granitov (196467), Q. 3. Zokirov (1955 —61) ishlarida keng yoritiddi. 1965-yilga kelib O zbekiston o simliklarining yirik ʻ ʻ masshtabli geobotanik haritasi tuzildi. Botanika institutida olib borilgan geobotanikaga oid materiallar asosida 4 jilddan iborat "O zbekistonning o simliklar qoplami va ulardan oqilona foydalanish" asari ʻ ʻ nashr qilindi. Botanika institutida dorivor va efir moyli yem-xashak hamda oziq-ovqat sifatida ishlatiladigan o simliklarni aniqlash va ulardan foydalanish sohasida ham bir ʻ qancha ilmiy tadqiqot ishlari bajarildi.J. K. Saidov rahbarligida o’simliklarning cho l ʻ sharoitiga moslashuv xususiyatlari ustida ilmiy tadqiqot ishlari olib borildi.Noyob va yo qolib borayotgan turlarni muhofaza qilish sohasida olib borilgan ishlar asosida ʻ 1984-yilda 163 o simlik turini o z ichiga olgan "O zbekiston Qizil kitobi" yaratildi. ʻ ʻ ʻ O simliklar morfologiyasi, anatomiyasi, ekologiyasi va fiziologiyasi sohasida cho l ʻ ʻ o simliklarining qurg oqchilikka moslanishining o ziga xos morfologik xususiyatlariga ʻ ʻ ʻ oid ko p ilmiy tadqiqot ishlari olib borildi va yirik monografiya hamda to plamlar ʻ ʻ nashr etildi. Suv o tlarini o rganish ishlari akademik A. M. Muzaffarov rahbarligida olib ʻ ʻ borildi. Suv o tlarini jadal ko’paytirish, ulardan chorvachiliqda va xalq xo jaligining ʻ ʻ boshqa sohalarida foydalanish usullari ishlab chiqildi va O rta Osiyo hamda ʻ O zbekistonning algoflorasiga oid qator asarlar chop etildi.Kelgusida botanika ʻ sohasida olib boriladigan ishlar ekologiya, tabiat muhofazasi, o simlik xom ʻ ashyolaridan oqilona foydalanish, Respublikada uchraydigan zamburug , tuban va ʻ yuksak o simliklar turlarini aniqlash, ular orasidan muhofazaga molik turlarni ajratish, ʻ o simliklar qoplamining hozirgi holatini aniqlash, eroziyaga uchragan yerlarning katta ʻ hajmdagi xaritalarini tuzish va o’simliklarning qayta tiklanishi bilan bog liq ʻ muammolarni ishlab chiqish, o’simliklarning ayniqsa cho l sharoitida o’sishga ʻ moslanish qonuniyatlarini,Orol dengizining suvi qurib qolgan joylarda tuzga, issiqlikka va qurg oqchilikka chidaydigan o simliklarni topib o stirish hamda turli darajada ʻ ʻ ʻ ifloslangan oqova suvlarni biologik (botanik) usulda tozalash hamda eng foydali (dorivor, yem-xashak va boshqalar) o simliklar biol.sini o rganib, ularni ekma ʻ ʻ o simliklar qatoriga kiritish kabi masalalarga qaratiladi. ʻ 3

Nazariy-metodologik kurs bo‘yicha e’tibor qaratilishi lozim bo‘lgan bilim va ko‘nikmalar № Mundarija Ajratil gan soati 1 Tanlangan mutaxasislik bo‘yicha nazariy-metodologik kursning o‘quv rejasini tuzish 6 2 Tayanch doktorant tadqiqotchini ilmiy tadqiq metodikasi,metodlari,metodologiyasi bilan tanishtirish 4 3 Tadqiqotchini ilmiylik, mustaqil fikrlash, ilmiy farazlar chiqara olish, ijodiylik sari etaklash 4 4 Tadqiqot mavzusi, uning tanlanishi, o‘rganilish tarixi xaqida tadqiqotchi bilan birgalikda muloxaza yuritish, mavzuning dolzarbligini, muammolarini, yechimlari farazini, ilmiy va amaliy axamiyatini asoslash. 10 5 Ilmiy tadqiqot bosqichlari va jarayonlarini doktorant bilan birgalikda belgilash. 6 6 Tadqiqot manbai va predmetiga oid manbalarning tavsifi va tasnifini belgilash. 6 7 Dissertatsiya avtoreferati ustida ish olib borish xaqida maslaxat 4 8 Dissertatsiya boblarini to‘ldirishdaishning umumiy tavsifini yoritish uchun tadqiqotchiga kerakli tavsiyalar berish. 6 9 Tadqiqot mavzusini o‘rganish tarixini o‘zgartirish darajasini tekshirib ko‘rish 6 10 Tadqiqotchi o‘z tadqiqotini to‘gri va davr bilan uygun ravishda amalga oshirishig, ishning zamon fani, jamiyat extiyojlari bilan bogliqligini taminlashga va ilmiy farazini to‘gri belgilashga yordam berish 6 11 Nashr qilingan adabiyotlarni taxlil qilish 6 4

12 Ilmiy tadqiqot ishning asosiy moxiyati va uning manbashunoslik asoslarini belgilash 4 13 Dissertatsiya boblarini malumotlar bilan boyitish yuzasidan kerakli tavsiyalar berish 6 14 Dissertatsiya mavzusi yuzasidan isbot va dalil asosida materiallar yigish 10 15 Avtoreferatning rus va ingliz tili variantlarini o‘zbek tili varianti bilan solishtirish orqali bir xilligini taminlash 14 16 Tadqiqotchini ilmiy seminar va ilmiy konferensiyalarga tayyorlash 12 Jami: 100 Nazariy-metodologik kurs bo‘yicha e’tibor qaratilishi lozim bo‘lgan bilim va ko‘nikmalar № Mundarija Bajarilg an vaqti 1 Tanlangan mutaxasislik bo‘yicha nazariy-metodologik kursning o‘quv rejasini tuzish Yanvar 2 Tayanch doktorant tadqiqotchini ilmiy tadqiq metodikasi,metodlari,metodologiyasi bilan tanishtirish Fevral 3 Tadqiqotchini ilmiylik, mustaqil fikrlash, ilmiy farazlar chiqara olish, ijodiylik sari etaklash Mart 4 Tadqiqot mavzusi, uning tanlanishi, o‘rganilish tarixi xaqida tadqiqotchi bilan birgalikda muloxaza yuritish, mavzuning dolzarbligini, muammolarini, yechimlari farazini, ilmiy va amaliy axamiyatini asoslash. Mart 5 Ilmiy tadqiqot bosqichlari va jarayonlarini doktorant bilan birgalikda belgilash. Aprel 6 Tadqiqot manbai va predmetiga oid manbalarning tavsifi va Aprel 5