BIR YILLIK JAVDARNING AYRIM FIZIOLOGIK XUSUSIYATLARI MUNDARIJA KIRISH ………………………………………………………………………….. 3 1.ADABIYOTLAR SHARHI 1.1Javdarning morfobiologik xususiyatlari………………………………………. 9 1.2.Javdarning fiziologik xususiyatlari…………………………………………..19 1.3.Javdar agrotexnikasi va uning asosiy xususiyatlari…………………………. 27 2.TADQIQOT SHAROITLARI, OBYEKTI VA USLUBLARI 2.1.Tadqiqot o‘tkazilgan hududning tuproq va iqlim sharoitlari………………... 35 2.2.Tadqiqot obyekti……………………………………………………………. .37 2.3.Tadqiqot uslublari…………………………………………………………… 39 3.TADQIQOT NATIJALARI 3.1.Bir yillik javdar urug’larining unuvchanligi…………………………………41 3.2.Bir yillik javdarning o‘sishi va rivojlanishi………………………………….46 3.3.Javdarning plastid pigmentlar miqdori………………………………………50 3.4.Javdarning suv almashinuv xususiyatlari……………………………………56 3.5.Javdarning mahsuldorligi va hosildorligi……………………………………66 XULOSALAR …………………………………………………………………. 70 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ……………………….. 71 ILOVALAR …………………………………………………………………… 82 1

KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Yil sayin mamlakatimiz aholisi o‘sib bormoqda. Bu o‘sishni hisobga olgan holda, aholining don mahsulotlariga bo‘lgan talabi ham ortib bormoqda. Shu sababli qishloq xo‘jaligining asosiy vazifalaridan biri don yetishtirishni ko‘paytirish hisoblanadi. Donli ekinlar yetishtirish, saqlash va qayta ishlash iqtisodiy ahamiyatga ega. Respublikamizda s ifatli, serhosil va ekologik toza mahsulotlar yetishtirish kabi muammolarga katta e’tibor qaratilib, aholining sifatli oziq ovqatga bo‘lgan ehtiyojlarini to‘la qondirish bosqichma-bosqich amalga oshirilmoqda. Bunday islohotlarning samarali darajada amalga oshirilishiga berilayotga e’tibor bugungi kunga kelib don mahsulotlarini ko‘plab yetishtirish aholini oziq-ovqat mahsulotlari bilan yetarli darajada ta’minlash imkonini beradi [1]. Keying yillarda respublikamizda qishloq xo’jaligini yanada rivojlantirish bo’yicha keng qamrovli islohatlar olib borilmoqda. Buning natijasida boshoqli don ekinlarini yetishtirishga alohida e‘tibor berilib, keng qamrovli chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda [1; 2]. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 7-fevraldagi PF-4947-son ,,O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida’’ gi farmonida ,,qishloq va suv xo‘jaligini ilm-fan yutuqlarini joriy etish asosida rivojlantirish, uning eksport salohiyati samaradorligini oshirish, qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarish sohasiga intensiv usullarni, eng avvalo suv va resurslarni tejaydigan zamonaviy agrotexnologiyalarni qo‘llash” muhim vazifalardan biri etib belgilab berilgan. Bu borada yaratilgan har bir navning fiziologik va biologik xususiyatlarini chuqur tahlil qilish asosida muayyan tuproq-iqlim sharoitida ulardan yuqori va sifatli hosil olish, ma‘danli o‘g‘itlarni tejash, yetishtirish texnologiyasini takomillashtirish va import o‘rnini bosadigan mahsulot yetishtirish muhim ahamiyat kasb etadi[1; 2]. 2

Bugungi kunda javdar( Secale cereale) va undan olinadigan mahsulotlarga bo‘lgan talabning yuqoriligi, o‘z navbatida ularni ishlab chiqarishning yanada jadal sur‘atlar bilan rivojlanishiga sabab bo‘lmoqda. Shuning uchun ham hozirgi vaqtda aholining javdar mahsulotlariga bo‘lgan talabini qondirish maqsadida jahon hamjamiyati tomonidan javdar yetishtirish texnologiyasini yanada rivojlantirish choralari ko‘rilmoqda [8; 110]. Javdarning vatani Kichik Osiyo, Markaziy Amerika, Eron, Kavkaz, Janubiy Afrika mamlakatlari hisoblansada, asosan Yevropa mamlakatlarida juda ko‘plab ekilmoqda(Polshada-2,2 mln.ga, Rossiyada-3,5 mln.ga, Ukrainada-0,6 mln.ga). Bu mamlakatlar javdar donini eksport qilish bo‘yicha jahonda yetakchi mamlakatlar qatorida turadi. Yaponiya esa javdar donini eng ko‘p import qiluvchi mamlakat hisoblanadi. Jahon bo‘yicha yetishtirilayotgan javdarning ekin maydoni 9,9 mln.ga o‘rtacha hosildorlik 20,3s/ga, yalpi hosili 20,1 mln. t ga teng [8; 49; 51; 55; 111] . Ba’zi mamlakatlarda ham ko‘pgina yaroqsiz tuproqlarni yaxshilash uchun ham 1-hosil sifatida javdar o‘simligidan foydalaniladi. Masalan: Janubiy Avstraliyada shamol erroziyasini oldini olish uchun javdar o‘stiriladi. Argentinaning ko‘pgina joylarida javdar muhim yaylov o‘simligi sifatida yetishtiriladi. Javdarning ko‘p ishlatilishi va afzalliklarga ega bo‘lishi uning kamchiliklaridan ustun turadi [100; 101]. Javdar yetishtirish bo‘yicha yetakchi mamlakatlarda uning biologik va fiziologik xususiyatlarini hisobga olgan holda turli xil kasalliklarga chidamli, hosildorligi yuqori bo‘lgan yangi navlarni yaratish bo‘yicha keng miqyosdagi tadqiqotlar amalga oshirilmoqda. Tadqiqotlar davomida yaratilayotgan navlarning chidamliligini oshirish, urug’larini saqlash, qayta ishlov berish va o‘simliklarni bargi va ildizi orqali oziqlantirish, yuqori va sifatli hosil yetishtirish texnologiyalarini ishlab chiqarish bo‘yicha ilmiy izlanishlarga katta e’tibor berilmoqda[8]. 3

Bizning hududimizda ham javdar yetishtirish texnologiyasini keng yo‘lga qo‘yish va hosildorlik ko‘rsatkichlarini oshirish bo‘yicha ham keng qamrovli chora-tadbirlar ko‘rilmoqda. Bu borada javdar navlarining fiziologiyasini o‘rganish va ular ekilayotgan hudud maydonlarini kengaytirish muhim ahamiyat kasb etmoqda. Shuning uchun ham hozirgi vaqtda mamlakatimizda ham javdarning yalpi hosildorligini oshirish, uning yangi navlarini yaratish bo‘yicha qilinayotgan ilmiy izlanishlarga katta e’tibor berilmoqda [3]. Respublikamiz sharoitida javdar o‘simligi kam ekiladi (8ming ga). Hozirda bu ko‘rsatkichni yuqori qilish, javdarning yangi navlarini yaratish, javdar hosildorligini oshirish va uni kelgusida eksport mahsulotiga aylantirish muhim ahamiyat kasb etadi. Javdar ( Secale cereale ) donlari tarkibida inson organizmi uchun juda foydali bo‘lgan, tez o‘zlashtirilovchi oqsillar, yog’lar, uglevodlardan tashqari ko‘plab organik kislotalar, aminokislotalar, mineral tuzlar va mikroelementlar vitaminlar mavjuddir. Javdar donlari antioksidant bo‘lib, ular yallig’lanishga va allergiyaga qarshi ta’sirga ega. Javdar donidan tayyorlangan mahsulotlar tanani mustahkamlaydi, gemopoez faoliyatini yaxshilaydi va yurak- qon tomir tizmiga foydali ta’sir ko‘rsatadi. Javdardan tayyorlangan mahsulotlarni muntazam ravishda iste’mol qilish o‘pka, oshqozon, ko‘krak va tomoq saratonining oldini oladi. Bundan tashqari javdar kepagi damlamasi anemiya, o‘pka tuberkulyozi, diareya, ateroskleroz kasalliklarini davolashda ham foydali xususiyatga ega [10; 56]. Javdar donidan tayyorlanayotgan mahsulotlarda inson salomatligi uchun zarur bo‘lgan ko‘plab biologik moddalar mavjuddir. Uning tarkibida uglevodlar, oqsillar, yog’lar, fosfatli tuzlar, har xil makro va mikroelementlar, vitaminlardan B guruh vitaminlar PP, E, A va boshqa vitaminlar uchraydi [37; 38]. Tibbiyot sohasi uchun javdar donining ahamiyati juda muhimdir. Tibbiyotda javdar doni mavjud bo‘lgan preparatlardan ko‘plab xavfli kasalliklarni davolashda foydalaniladi. Masalan har xil onkologik kasalliklar, artrit, arteroz, suyak 4

yallig’lanishi, yurak-qon tomir kasalliklari, qandli diabet, bronxial asma, teri kasalliklari, qalqonsimon bez kasalliklariga qarshi muvaffaqiyatli foydalanib kelinmoqda [60]. Xalq xo‘jaligi uchun javdarning foydali jihatlari ko‘pdir. Xo‘jalikda javdar unidan non, chorvachilikda ozuqa uchun don, yaylov uchun yashil o‘simlik sifatida ishlatiladi. Javdar boshqa o‘simliklarga qaraganda o‘zining bir qancha afzalliklariga egadir. U bug’doyga qaraganda anchagina sovuqqa chidamli o‘simlikdir. Ko‘pgina foydali o‘simliklarni yetishtirish mumkin bo‘lmagan kam qumli tuproqli yerlarda ham hosil berishi aniqlangan [17; 28; 59]. Qishloq xo‘jaligi uchun ham javdar foydali o‘simlikdir.Uning poxoli chorva mollari uchun to‘yimli ozuqa mahsuloti hisoblanadi. Bundan tashqari xo‘jalikda javdar poxoli toshli g’isht ishlab chiqarishda asosiy xomashyodir. Javdarning bunday foydali xususiyatlarini hisobga olgan holda javdar mahsulotlariga bo‘lgan talab yil sayin ortib bormoqda [55]. Mamlakatimizda javdar yetishtirish texnologiyasini keng yo‘lga qo‘yish, mahalliy sharoitga mos keluvchi serhosil va sifatli don beradigan navlarini yaratish bugungi kunda dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Hozirgi vaqtda dunyoda don mahsulotlariga ayniqsa, javdar va undan olinadigan mahsulotlarga bo‘lgan talabning yil sayin ortishi natijasida ularni ishlab chiqarishning jadal suratlar bilan rivojlanishiga sabab bo‘lmoqda. Foydali xususiyatlari ko’p bo’lishiga qaramasdan bugungi kungacha viloyatimiz sharoitiga mos javdar navlari yetarlicha tadqiq etilmagan [4; 6]. Shuning uchun biz tadqiqotlarimizni Samarqand viloyati sharoitida yetishtirilayotgan javdar navlarining fiziologi k xususiyatlarini o‘rganish bo‘yicha olib bordik. Tadqiqotning obyekti va predmeti: Bir yillik javdarning “Vaxsh-116” va “Shalola” navi tadqiqot obyekti sifatida olingan. 5