logo

LIMONNING FIZIOLOGIK XUSUSIYATLARIGA BIOPREPARATLARNING TA’SIRI

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1181 KB
LIMONNING FIZIOLOGIK XUSUSIYATLARIGA
BIOPREPARATLARNING TA’SIRI
MUNDARIJA
KIRISH ……………………………………………………….…………..3
1. ADABIYOTLAR SHARHI ………………………………..………….8
1.1.   Jahon   limonchilik   tarixi   va   O’zbekistonda   limonchilikning
rivojlanishi.............................................................................................................8
        1.2.  Asosiy turning morfologik tavsifi va qo’llanilishi ......................... …..15
1.3.Reproduksiya usullari…………………………………………...…….20
2. TADQIQOT SHAROITI, OB’YEKTI VA USLUBLARI ……...…..26
2.1. Tadqiqot o’tkazilgan hududning iqlimi va tuproq sharoitlari..……....26
2.2. Tadqiqot ob’yektlari …………..……………………………………  29
2.3. Tadqiqot uslublari………………………………………………… ...35
3. TADQIQOT NATIJALARI… …………………………………….....39
        3.1.   Limonning      fenologik xususiyatlar i ………………………….
……...39
         3.2.  Iqlimlashtirilgan   o’simliklarning  morfologik xususiyatlari................49
         3.3.  Gulchangningning hayotiyligi..............................................................51
…..  3.4.Limon navlarining mahsuldorligi...…………………………………...59
4. MEVA SIFATINI BAHOLASH ........................................................65
       4.1.Mevalarning morfometrik xususiyatlari .................................................65
        4.2. Mevalarning mexanik tarkibi...............................................................66
XULOSALAR ……………………………………………………..…….70
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI …………………73
1 KIRISH
Magistrlik dissertatsiyasi mavzusining asoslanishi va uning
dolzarbligi:
2021-yilning 15-dekabr kuni Prezidentimiz tomonidan meva-sabzavotchilik
sohasini qo’llab-quvvatlash va yanada rivojlantirish bo’yicha yangi qaror qabul
qilindi.   Unga   ko’ra   2022-yil   1-yanvardan   boshlab   Qishloq   xo’jaligini   davlat
tomonidan   qo’llab-quvvatlash   jamg’armasi   mablag’lari   hisobidan   tijorat
banklari   orqali   quyidagilarga:                 ●   fermer,   dehqon   xo’jaliklari   va   boshqa
mahsulot yetishtiruvchilarga – meva, uzum, sabzavot, kartoshka, poliz ekinlari,
ko’katlar va dorivor o’simliklar, dukkakli va moyli ekinlarni yetishtirish uchun
hosil   qiymatining   50   foizigacha   yillik   14   foiz   (shundan   2   foizi   bank   marjasi)
stavkada   6   oylik   imtiyozli   davr   bilan   12   oy   muddatga   kreditlar   ajratiladi;
●   meva-sabzavotlarni   qayta   ishlovchi,   saqlovchi   va   eksport   qiluvchilarga   –
yetishtirilgan   qishloq   xo’jaligi   mahsulotlarini   xarid   qilishga   talab   etiladigan
aylanma   mablag’larni   to’ldirish   uchun   yillik   14   foiz   (shundan   2   foizi   bank
marjasi)   stavkada   12   oylik   “revolver”   kredit   ajratiladi.   Bunda   ushbu   kredit
hisobidan   klaster   va   kooperatsiyalarning   tijorat   banklaridan   olingan   boshqa
kreditlarni   so’ndirishga   yo’l   qo’yilmaydi.   Bundan   tashqari,   hosilni   xavf-
xatardan   sug’urtalash,   xorijdan   malakali   mutaxassislarni   jalb   qilish,   kichik
agrologistika markazlarini barpo etish, sovitkichli sig’imlar tashkil etish, qishloq
xo’jaligida   innovatsion   biomahsulotlarni   sinovdan   o’tkazish   xizmatlari   tizimini
joriy   etish   va   boshqa   muhim   yo’nalishlar   bo’yicha   imtiyozlar   berish   ko’zda
tutilgan. 
O‘zbekiston   Respublikasi   Qishloq   xo’jaligi   vazirligi,   Yevropa   Ittifoqining
O’zbekistondagi  delegatsiyasi  va BMT Taraqqiyot dasturining O’zbekistondagi
vakolatxonasi   o’rtasida   “Agrar   oziq-ovqat   sektorida   yashil   iqtisodiyotga
inklyuziv   o’tishni   qo’llab-quvvatlash   va   qishloq   xo’jaligida   bilimlar   va
innovatsiyalarning iqlimga moslashgan tizimini rivojlantirish” loyihasini amalga
oshirish   bo’yicha   hujjat   imzolandi.   Loyiha   byudjeti   4   150   000   yevroni   tashkil
etadi,   amalga   oshirish   muddati   esa   2025-yil   30-sentyabrgacha.   Loyihani
2 imzolash marosimi Qishloq xo’jaligi vazirligida qishloq xo’jaligi vaziri Jamshid
Xojayev, Yevropa Ittifoqining O’zbekistondagi elchisi Sharlotta Adrian va BMT
Taraqqiyot   dasturining   O’zbekistondagi   doimiy   vakili   Matilda   Dimovska
ishtirokida   bo’lib   o’tdi.   Yangi   qo’shma   loyiha   O’zbekistonning   oziq-ovqat   va
qishloq   xo’jaligi   sektorida   yashil   iqtisodiyotga   inklyuziv   o’tish   va   qishloq
xo’jaligida bilimlar  va innovatsiyalarning “iqlimga optimal  moslashgan”  tizimi
(UAKIS)ni joriy etishga hissa qo’shishga qaratilgan. Loyiha doirasida mamlakat
agrar   sektori   ishtirokchilarining   institutsional   salohiyatini   oshirish,   Yevropa
institutlari bilan hamkorlikni rivojlantirish ko’zda tutilgan. Shuningdek, avvalo,
kichik va oilaviy fermer xo’jaliklari, keyin esa fermer xo’jaliklari kooperativlari
va   mikro   agrobiznes   darajasida   innovatsion   loyihalarni   amalga   oshirish
rejalashtirilgan.   Loyihaning   tajriba-sinov   hududlari   tariqasida   Toshkent,
Qashqadaryo,   Surxondaryo   viloyatlari   hamda   Farg’ona   vodiysi   tanlab   olindi.
Loyihadan   kutilayotgan   asosiy   natijalar   agrar   oziq-ovqat   sektorida
innovatsiyalar   va   vositachilikni   qo’llab-quvvatlash   xizmatlarini   yaratish   va
operativ   guruhlarni   tuzish   hamda   hamkorlik   o’rnatishdan   iborat.   Shuni
ta’kidlash   kerakki,   2019-yil   oktyabr   oyida   2019–2030-yillarga   mo’ljallangan
O’zbekiston   Respublikasining   yashil   iqtisodiyotga   o’tish   strategiyasi
tasdiqlangan edi.
“Agrobank” O’zbekiston fermer, dehqon xo’jaliklari va tomorqa yer egalari
kengashi bilan hamkorlikda fermer xo’jaliklari rahbar va ishchi xodimlari uchun
intensiv o’quv kursi tashkil etdi. Mazkur o’quv kursida 80 mingga yaqin fermer
xo’jaligini   qamrab   olish   rejalashtirilgan   bo’lib,   fermerlar   qishloq   xo’jaligi
sohasidagi   yangiliklarni   o’rganib   boradi.   Shuningdek,   zamonaviy   texnika   va
texnologiyalar,   yerdan   unumli   foydalanish,   innovatsion   yechimlar,   amaliyotda
uchraydigan   muammolarni   bartaraf   etishda   mahalliy   va   xorijiy   yondashuvlar
bo’yicha   dastlabki   bilim   va   ko’nikmalarga   ega   bo’ladi.   Mazkur   o’quv   kursi
ko’lami bo’yicha mamlakatimizdagi eng yirik loyiha bo’lib, bir vaqtning o’zida
yurtimizning   13   ta   hududida   “Agrobank”   viloyat   boshqarmasi   binolarida
zamonaviy   jihozlangan   o’quv   kurslariga   100   dan   ortiq   malakali   trener   jalb
3 qilingan. O’quv kursini yuqori darajada va sifatli tashkil etish maqsadida har bir
hudud   bo’yicha   menejerlar   tanlab   olingan   holda   2021-yilning   noyabr   oyidan
2022-yilning   yakuniga   qadar   tashkil   etiladi.   Loyiha   doirasida   O’zbekiston
Respublikasi Qishloq xo’jaligi vazirligi, Suv xo’jaligi vazirligi, Toshkent davlat
agrar   universiteti,   sohadagi   oliy   o’quv   yurtlari   va   ilmiy   tadqiqot   institutlari,
Shveytsariya   taraqqiyot   va   hamkorlik   agentligining   O’zbekistonda   suv
resurslarini   boshqarish   bo’yicha   milliy   loyihasi,   qishloq   xo’jaligi   sohasidagi
xalqaro tashkilotlar hamkorlik qilmoqda.
Tadqiqotni maqsadi: 
  Limonning   fiziologik   xususiyatlariga   ayrim   biopreparatlarning     ta’sirini
o’rganish;
         Limon navlari biologiyasining xususiyatlarini o’rganish
Tadqiqotning vazifalari .
-Limon  ontogenezining fenologik xususiyatlarini o rganish.ʻ
-Sitrus   turdagi   mevalarning   urug’   unumdorligini   va   limon   gulchangining
yashovchanligini  o’rganish.
         - Limon navlari  bargining epidermal xususiyatlarining qiyosiy 
xarakteristikasini o’rganish  va ularning taksonomik ahamiyatini baholash.
-Limonning fiziologik xususiyatlariga biopreparatlarning ta’sirini aniqlash.
-Limonning rivojlanish jadalligini aniqlash.
-Limonning   o’sishi,   gullashi,   assimilatsion   yuzasi   va   meva   hosil   qilishini
o’rganish.
-Limonning hosildorlik ko’rsatkichlarini aniqlash.
Tadqiqot   ob ’yektlari’   va   predmeti.   Limon ning   Respublikamizda   ken g
yetishtirilayotgan  “Meyer”, “Toshkent”, “Salavat”     navi.
  Tadqiqot   predmeti     limon ning   fiziologik   xususiyatlariga   biopreparatlarning
ta’siri.
Ilmiy  yangiligi.   Limon   navlarini    rivojlantirishning   fenoritmlari  birinchi
marta   tasvirlangan .     Limon   issiqxona   sharoitida,   o’sishi   va   rivojlanishining
4 xususiyatlari   o’rganiladi .     Limon   bargining   epidermal   belgilariga   ko’ra   tur   va
navlarning   xususiyatlari   (uzunligi,   kengligi,   epidermal   hujayralar   indeksi   va
stomata)   o’rganildi.   Limonning   amfistomat   barg   turi ,   bargning   abaxial
tomonidagi adaxial va ko’p sonli stomata ustidagi yagona stomata  xilma-xilligi
o’rganildi. Limonga turli biopreparatlarni qo’llagan holda uning hosildorligi va
sovuqqa chidamliligini oshirish mumkinligi aniqlandi.
Nazariy va amaliy ahamiyati.
Limon   turli   navlari   bargining     stomatografik   xususiyatlari     (o’lchami,
uzunligi,   kengligi),   epidermal   hujayralar   soni   va   shakli,   uzunligi,   kengligi   va
indeksi   stomatal   indeks),   bargning   adaxial   va   abaxial   tomonlarida   stomataning
joylashuviga   ko’ra   barg   turi   tur-   va   xilma-xil     xususiyatlari   va   yaqin   bog’liq
turlar va navlarni taksonomik farqlash uchun foydalanish mumkin.
Limon ning yaratilgan  navlari  to’plami    maxsus  ta’lim  muassasalarida  o’quv
va   amaliy   mashg’ulotlarni   o’tkazish   uchun   ishlatiladi.   Tadqiqotlar   natijalari
Samarqand   Davlat   Universiteti   va   Toshkent   Davlat   Agrar   universiteti
Samarqand   filialida   o’sayotgan   botanika,   florikultura,   dendrologiya,
dekorativ daraxtga oid maxsus kurslarni o’qish uchun ishlatiladi.
Himoya qilinadigan asosiy tamoyillar.
1. Limon   navlari   O’zbekiston     Respublikasida   issiqxona   sharoitida
rivojlanishning   to’liq   siklidan   o’tadi,   turli   xil   o’ziga   xos   fenoritmalar   bilan
tavsiflanadi,   Limon     vitamini   miqdori   bo’yicha       ular   ochiq   joylarda
yetishtiriladigan mevalardan past emas.
2. Turlarni   saqlab   qolish   va   targ’ib   qilish   Limon   navlari     an’anaviy
usullar   va   payvandlash   usullari   bilan   birgalikda   in   vitro   usuli     (klonal
mikropropagation va mikrograflash) yordamida ham ko’paytirish  mumkin.
3. Sitrus   navlarining   yaqin   aloqada   bo’lgan   turlari   va   navlarini
taksonomik farqlash uchun stomatografik   xususiyatlardan foydalanish mumkin
: hajmi (uzunligi, kengligi), epidermal hujayralar soni va shakli, stomatal indeks,
stomata joylashgan joy bo’yicha barg turi.
Tadqiqotning   metodologiyasi   va   metodlari.   Ishning   uslubiy   asosi
5 issiqxona sharoitida yetishtiriladigan biologiyaning xususiyatlarini o’rganish va
Sitrus     jinsining   ayrim   navlarini     in   vitroda   y etishtirish   xususiyatlariga   tizimli
yondashuv  bo’ldi.   Ishda quyidagi usullar qo’llanildi: ontogenetik, introduksiyali
(umumiy   kompleks),   anatomomorfologik,   biotexnologik   ( in   vitro   kultivatsiya ),
kimyoviy,   statistik.   Ilmiy   tadqiqot   natijalarining   ishonchliligi   uchun   sezilarli
darajada ma’lumotlar namunasi yig’ildi. Bu  usullar ilmiy jihatdan  asosli  usullar
yordamida olindi
Nashr qilish.  Dissertatsiya mavzusi bo’yicha 5 ta bosma ishlar chop 
etildi, shulardan 2 ta maqola, 1 ta Scopus ma’lumotlar bazasida indeksatsiya 
qilingan jurnalda chop   etildi
                                  
1.ADABIYOTLAR SHARHI
6 1.1. Jahon limonchilik tarixi va O’zbekistonda limonchilikning
rivojlanishi
Citrus mevalar kelib chiqishiga ko’ra   subtropik mintaqaga to’g’ri keladi.
Xitoyning Yunnan viloyatida 2009 va 2011 yillarda topilgan 
follikulalangan  sitrus mevalari Miosen davridan beri mavjudligini 
ko’rsatmoqda, ya’ni        7 million yil oldin (https:// www.   milliygeografiy ).
P.M.   Jukovskiy   (1971)   fikricha ,   Sitrus   jinsi   Himolay   tog’larida   paydo
bo’lgan va paydo bo’lgan, Hind subkontinenti, Janubi-Sharqiy Osiyo, Markaziy
va   Janubiy   Xitoy.   Koplab   changlanishlar   murakkab   kultigenik   gibridlarning
paydo   bo’lishiga   olib   keldi.   Sitrus   mevalarning     genetik   o’zgaruvchanligi
gibridlanish,   mutatsiya   va   ko’payish   turi   kabi   ko’plab   omillarning   natijasi
sanaladi (Usun, Yesiloglu, 2012).
Boshqa   mualliflarga   ko’ra   (Takhtajyan,   1981;   Dankov   2014;     Tanaka,
1929;  Swingl, Ris 1967;  Nicolosi, 2007), Hindiston va Birma shimoli-g’arbida
sitrus o’sgan bo’lishi mumkin. Shuningdek, Tolkowskiy (1938) sitrusning kelib
chiqish   markazi   Xitoyning   janubiy   qismi   bo’lishi   mumkinligini   aytib   o’tgan.
Ehtimol,   mandarinning   uchta   kelib   chiqish   markazi   bor:   Xitoy,   Yaponiya,
Hindiston;   pomelo   -   Malayziya   arxipelag;   greypfrut   -   West   Indies   yoki
Barbados;   apelsin-   Hindiston.   Yevropaga   birinchi   bo’lib   sitrus,   so’ngra   to’q
sariq   va   limon,   mandarin   XIX   asr   boshida   Yevropaga   yetib   bordi   (Kuznetsov,
1989; Dankov,  2014 yil Ollitrault;  Navarro, 2012).
Yaqinda "Sitrus  G"  turini genetik tadqiqotlar  natijalariga ko’ra .  (2018)
sitrusning   kelib   chiqish   markazini   Sharqiy   Assam,   Myanma   shimoli   va
Yunnanning g’arbiy qismini  o’z ichiga olgan mintaqa deb  hisoblangan.(Wu va
boshq., 2018)  sitrus mevalari janubi-sharqiy Osiyodan Avstraliyagacha bo’lgan
Uolles   liniyasi   bo’ylab   joylashdi,   shundan   so’ng   ular   asta-sekin   turli   iqlimga
moslashib, madaniyatga kiritildi.
Sitrus mevalarning kelib chiqishining qadimiy yo’li
7   Limon   C   vitaminiga   boy,   dunyoda   eng   ko’p   tarqalgan   mevalardan   biri
hisoblanadi. Mazkur  meva qachon va qayerda paydo bo’lgani noma’lum, lekin
ilk ma’lumotlarga ko’ra, limon bir paytlar Hindistonning shimoli-g’arbida keng
tarqalgan. So’ng mazkur meva arab savdogarlari orqali Italiya, Misr va Eronda
tarqalib, Xristofor Kolumb bilan birga AQShning Florida va Kaliforniya shtatiga
kirib borgan.  Endi limon dunyoning turli mamlakatlarida topiluvchi va eng katta
savdo aylanmasiga ega meva hisoblanadi.
2020-yilda mazkur mahsulotning jahon bozoridagi  tovar aylanmasi  qariyb
sakkiz   milliard   dollarni   tashkil   etib,   hajm   miqdorida   mazkur   aylanma   6   ming
tonnadan   ziyod.   2018-yilda   dunyo   miqyosida   3,3   ming   tonnadan   ziyod
limonning   kilosi   1,19   dollardan   xarid   qilingan   bo’lsa,   2020-yilga   kelib   import
hajmi 8 foiz oshib, narxlar oldingi yilga nisbatan    5 foiz pasaygan. Oxirgi yilda
importning   keskin   ko’tarilishiga   asosiy   sabab   sifatida   limonning   tabobatda
shamollash va boshqa kasalliklarga qarshi keng qo’llanishi va 2020-yilda dunyo
miqyosida   COVID-19   pandemiyasi   deb   ko’rish   mumkin   (1-diagrammaga
qarang).   Limon   importi   bo’yicha   jahon   bozoridagi   yetakchi   davlatlar   soni   88
tani   tashkil   qiladi.   Ularning   umumiy   limon   importi   hajmi   3592   ming   tonna
bo’lib, har bir kg mahsulot narxi o’rtacha 1,13 dollar etib belgilangan. Eng yirik
importyor   davlatlar   va   ularning   o’rtacha   import   narxini   2-diagrammada
ko’rishingiz mumkin. 
8 2-diagrammada   ko’rib   turganingizdek,   eng   yirik   importyor   AQSh
hisoblanadi.   U   2020-yilda   853   ming   tonna   mahsulot   import   qilib,   jahon
bozorining   chorak   qismini   egallagan.   O’tgan   yillarda   ham   ushbu   importyor
davlat   700   ming   tonnadan   ortiq   mahsulot   import   qilib   yetakchilikni   qo’lida
ushlab   turgan.   Keyingi   o’rinlarni   esa   Germaniya,   Niderlandiya,   Rossiya
egallagan   bo’lib,   ularning   bozordagi   ulushi   6-   7   foizni   tashkil   qilgan.   Undan
keyingi   o’rinlardan   Yevropaning   old   iqtisodiyotga   ega   davlatlari   va   arab
davlatlari,   jumladan,   Saudiya   Arabistoni   va   Birlashgan   Arab   Amirliklari   joy
olgan.   Ushbu   davlatlarning   import   narxi   diagrammada   ko’rsatilgan   bo’lib,
yetakchi   importyorlar   orasida   eng   yuqori   narxda   Germaniya   (1,75   $/kg)   va
9 Fransiya (1,6 $/kg) import qilgan bo’lsa, eng past narxda AQSh (0,77 $/kg) va
Birlashgan Arab Amirliklari (0,71 $/kg) sotib olgan. Jahon miqyosida esa 1 kg
mahsulotning   o’rtacha   narxi   1,13   dollarni   tashkil   etmoqda.   Jahon   bozorida
limon eksportyorlari holati esa nisbatan boshqacharoq. Dunyo bozoridagi 65 ta
davlatning limon eksportidagi jami ulushi 2760 ming tonnani tashkil etib, 1 kg
mahsulotning taklif etilgan o’rtacha narxi 1,39 dollar. Bu narx o’tgan yillarda 1-
1,09 dollarni tashkil etardi. Turkiya har yili limon bozoridagi eksportyorlarning
ilg’or   o’ntaligiga   yetakchilik   qiladi.   Jumladan,   3-diagrammada   ko’rib
turganingizdek, 2020-yilda Turkiya 471 tonna mahsulot  bilan jahon bozorining
17,1 foizini egallagan. Undan keyingi o’rinlarda ozroq farq bilan Janubiy Afrika
(458 ming tonna)  va Meksika  (454 ming tonna)  turibdi. Shu bilan  birga ushbu
diagrammadan   yirik   eksportyor   davlatlar   –   Argentina,   Niderlandiya,   AQSh,
Braziliya,   Chili,   Xitoy   va   BAA   ham   joy   olgan.   Ushbu   yirik   eksportyorlar
orasida   o’z   mahsulotini   eng   yuqori   narxda   sotgan   davlatlar   –   Xitoy   va
Niderlandiya   ham   bo’lib,   ular   har   kg   limonni   1,71-1,69   dollarga   sotishga
muvaffaq bo’lgan. Arzon narxda esa Turkiya (0,58 dollar), Janubiy Afrika (0,82
dollar)   va   Argentina   (0,72   dollar)   sotgan.   Eksport   muddati   1-jadvalda   2020-
yilda   yirik   eksportyor   davlatlarning   limon   eksporti   mavsumidagi   holatni
kuzatish mumkin. Jadvalda ko’rib turganingizdek, dunyoda eksportyor davlatlar
hisobiga   yil   bo’yi   jahon   bozorining   limon   bilan   ta’minlanishi   qariyb   teng
miqdorda   taqsimlangan.   Yil   bo’yicha   eng   kam   limon   eksporti   yanvar-fevral
oylariga   to’g’ri   kelsa,   eng   talabgir   davr   may-iyun   oylariga   to’g’ri   keladi.
Davlatlardagi   limon   mavsumi   taqsimotiga   ko’ra,   yil   bo’yi   uzluksiz   eksportni
amalga   oshiruvchi   davlatlar   Meksika,   Niderlandiya   va   Braziliya   hisoblanadi.
Eng   qisqa   mavsum   Argentina   davlatida.   Mazkur   davlat   o’z   mahsulotini   6   oy
ichida   eksport   qiladi.   Yetishtirgan   limonining   42   foizini   may   oyining   o’zida
eksport   qiladi.   Ayni   shunday   holatni   Chili   davlatida   ham   ko’rish   mumkin.
Ushbu davlat yillik hosil hajmining eng ko’p qismini iyul (28 foiz) va avgust (33
foiz) oylarida sotib ulguradi. Yetakchi importyorlarning xarid narxi Dunyodagi
yetakchi   limon   importyorlari   taklif   etadigan   narx   keskin   farq   qiladi.   Xususan,
10 Birlashgan   Arab   Amirliklarida   yilning   eng   savdo   sust   mahali   –   yanvar-noyabr
oylarida   bir   kg   limonning   import   narxi   0,55-0,56   dollarni   tashkil   etsa,
mavsumning   limon   xaridorgir   davrida   0,92   dollardan   oshmaydi.   Ayni   paytda
limon   importining   gegemoni   hisoblangan   AQShda   ham   eng   yuqori   narx   (1,23
dollar)   mart   oyiga   to’g’ri   kelsa,   eng   past   narx   (0,69-0,75)   noyabr-yanvar
oylarida kuzatiladi. Ayni paytda limonni katta miqdorda sevib iste’mol qiluvchi
Germaniyada eng quyi narx mart oyida 1,28 dollarni tashkil etsa, sentyabr oyida
1,80   dollargacha   ko’tariladi.   Xuddi   shunday   bozori   chaqqon   davlatlardan   biri
Fransiya   bo’lib,   unda   limon   narxi   1,2   dollardan   pastga   tushmaydi.   Eng   yuqori
narx, 3-jadvalda ko’rib turganingizdek, oktyabrda 1,64 dollarni tashkil qilgan. 
O’zbekistonning   limon   eksporti   O’zbekistonda   2017-yildan   buyon   limon
eksporti   muntazam   o’smoqda.   Eksport   geografiyasi   2017-yilda   7   davlatni
qamrab   olib,   3,9   ming   tonnani   tashkil   qilgan.   2020-yilga   kelib   mazkur
ko’rsatkich 10 ta davlat va 7,1 ming tonnaga yetib, yillik o’rtacha o’sish 26 foiz
11 yoki   1000   tonnani   tashkil   etdi.   Shundan   kelib   chiqib   aytish   mumkinki,   2021-
yilda   eng   pessimistik   hisobga   ko’ra,   limon   eksporti   hajmi   8,1   ming   tonnani
tashkil   qilishi,   optimistik   qarashga   ko’ra   esa,   eksport   hajmi   qariyb   10   ming
tonnaga yetishi mumkin. 
Ma’lumot   uchun   shuni   aytish   lozimki,   O’zbekiston   limonining   yirik
xaridorlari   Rossiya,   Qozog’iston   va   Qirg’iziston   hisoblanadi.   2020-yili   oylar
kesimi   bo’yicha   tahlil   shuni   ko’rsatadiki,   O’zbekistonning   o’tgan   yilda   bir   kg
limon uchun o’rtacha hisoblangan narxi 1,21 AQSh dollarini tashkil qilgan. Iyul
oyida   ushbu   narxga   nisbatan   qariyb   ikki   baravar   past   narx   (0,68   dollar)da
eksport qilingan bo’lsa, nisbatan baland narx yilning aprel (1,30 dollar), oktyabr
(1,26   dollar)   va   noyabr   (1,32   dollar)   oylariga   to’g’ri   kelgan.   O’zbekistonning
asosiy   eksport   hajmi   yanvar-mart   oylarida   amalga   oshirilgan   bo’lib,   bu
oylardagi   eksport   hajmi   umumiy   eksport   hajminig   54   foizini   tashkil   etgan   (3-
jadvalga   qarang).   Xulosa   o’rnida   shuni   aytish   mumkinki,   O’zbekiston   uchun
mazkur   yo’nalishda   eksportni   rivojlantirish   birmuncha   qiyin.   Bunga   asosiy
sabab   O’zbekistonning   hamma   hududi   ham   mazkur   o’simlik   o’stirish   va
rivojlantirishga iqlim jihatidan to’g’ri kelmaydi. Shu bilan birga, O’zbekistonga
raqobatchi   hisoblangan   yirik   eksportyor   davlatlardan   biri   –   Turkiyaning
yurtimizga   logistik   jihatdan   qulay   bo’lgan   bozor   –   Rossiyada   katta   ulushga
12 egaligi. O’zbekiston limoni uchun juda muhim bo’lgan bozorlardan biri Yevropa
davlatlari   hisoblanadi.   Jumladan,   Germaniya   va   Fransiya   ham   hajm,   ham   narx
jihatdan   juda   jozibador.   Afsuski,   bu   davlatlarga   mahsulotni   to’g’ridan-to’g’ri
yetkazish   o’ziga   xos   qiyinchilik   tug’diradi.   Avvalo,   mazkur   davlatlarga   olib
boruvchi   yo’l   bugungi   kunda   Yevropa   Ittifoqi   bilan   o’ziga   xos   ziddiyatli
vaziyatda turgan Belarus orqali o’tadi. Ushbu mamlakatda migratsiya va siyosiy
inqiroz mavjudligi O’zbekiston limonini Yevropaga olib borish yo’lini uzaytirib,
xarajatni   ham   oshiradi.   Bu   omillar   mahsulot   tannarxi   va   sifatiga   jiddiy   ta’sir
qilishi   mumkin.   Bu   borada   tegishli   vazirliklar   boshqa   muqobil   transport
koridorlarini   tashkil   etishi   yoki   yangicha   logistik   yechim   topishi   lozim.
O’zbekistonda   limon   o’simligi   nisbatan   yangi   hisoblanadi.   Respublikamizda
limonni   iqlimlashtirish   1932-yilda   gruziyalik   olimlar   ko’magida   mahalliy
mutaxassislar tomonidan boshlangan edi. Biroq uch yillik sinov kutilgan natijani
bermadi   va   limonni   O’zbekistonda   yetishtirib   bo’lmaydi   degan   xulosaga
kelinadi.   Keyinchalik   1957-yilda   xalq   seleksioneri   Zayniddin   Faxriddinov
tomonidan   limonni   iqlimlashtirish   ishlari   davom   ettiriladi.   Seleksionerning
izlanishlari tufayli Gruziyadan olib kelingan limon nihollari mahalliy sharoitga
moslashtiriladi.   Seleksioner   ilk   bora   iqlimlashtirgan   limonning   Toshkent   navi
1967-yilda   mahalliy  sharoitda   meva   tugdi.  Keyinchalik   Zayniddin  Faxriddinov
limonning   yubileyniy,   zolotaya   yabloka,   O’zbekiston   kabi   navlarini   seleksiya
qilgan.   Navlar   serhosilligi,   mevasining   yirikligi,   o’zgacha   mazasi   bilan
hozirgacha   iste’molchilar   orasida   alohida   qadrlanadi.   Limonchilikning
respublikamizda   rivojlanishiga   M.Mirzayev   nomidagi   Bog’dorchilik,
uzumchilik   va   vinochilik   ilmiy-tadqiqot   instituti   ham   katta   hissa   qo’shmoqda.
Bu   yerda   1966-yildan   boshlab   limon   o’simligi   o’rganib   kelinmoqda.   Institut
olimlari tomonidan O’zbekiston to’ng’ichi, akademik M.Mirzayev nomli limon
navlari yaratildi. Bugun respublikamizda limonning introduksiya qilingan meyer
va   mahalliy   sharoitda   seleksiya   qilingan   Toshkent,   yubileyniy,   O’zbekiston
to’ng’ichi     navlari
13 (jadvalga   qarang)   davlat   reyestriga   kiritilgan.   Bu   navlar   issiqxonalarda   keng
ko’lamda   yetishtirilib,   ulardan   mo’l   hosil   olinmoqda.   Quyida   rayonlashtirilgan
limon   navlarining   qisqacha   tasnifi   beriladi.   Meyer   navi.   O’zbekistonga
Gruziyadan   introduksiya   qilingan.   2015-yildan   davlat   reyestriga   kiritilgan   va
respublika bo’yicha ekishga tavsiya etilgan. 
                          1.2.Asosiy turning morfologik tavsifi va qo’llanilishi
Citrus   va   shu   bilan   bog’liq   nasllar   pastki   apelsinga   tegishli   -
Aurantioideae   Engl, rutaceae oilasi  -   Rutaceae   Juss.    Rutaceae -  asosan doimo
yashil   daraxtlar   yoki   butalar,   ba’zan   lianalar,   kamdan-kam   ko’p   yillik   o’tlar
(Takhtajyan, 1981;  Vitkovskiy, 2003; Andreeva, Rodman, 2005;  Vebber, 1967;
Nicolosi, et al, 2000;   http    ://    www    .     theplantlist;  http://idtools.        org    ).
Citrus   turi   yumaloq, oval, tasvirli silindrli, armut shaklidagi yoki tuxum
shaklidagi mevalar bilan doimo yashil daraxtlar bilan ifodalanadi, nozik et bilan
to’ldirilgan 6-20 lobullar bo’lgan, oq, krem, sariq yoki to’q sariq sharbati va efir
moyi   tomchilari   bo’lgan   sharbat   bilan   to’ldirilgan   (Witkowski,   2003).   Jins
vakillarida   barglar   oddiy,  butun,   barg  plitasi   petiole  bilan   artikulyatsiyaga   ega.
Barglarning   hajmi   turlicha,   ammo   ignalar   turlicha   ular   2,5   m   gacha   etadi.
Xarakterli   xususiyat   -   efir   moylari   hosil   bo’lgan   kichik   bezlarning   mavjudligi,
aniq bir xushbo’y hidni keltirib chiqaradi (Takhtajyan, 1981;  Saakov, 1983).
Sitrus   mevalari   tarkibida   flavonoidlar   (hesperidin,   sitrin,     rutin   va
boshqalar),   efir   moylari,   kislotalar,   shakarlar,   vitaminlar,   taninlar,   organik
kislotalar   (sitrik,   malik,   oksalik   va   boshqalar),   shakarlar   (fruktoza,   glyukoza,
14 saxaroza)   mavjud   (Metlitskiy,   1955;     Skipina,   1975;   Noga,   1976;   Kuznetsov,
1989;  Semenin, 2001;    Vitkovskiy, 2003;  Pokrovskiy,  2005;  Markelova, 2006;
Neumyvakin, 2007;  Voikat, Galle et al., 2008).
Mevalar   sistematik   belgilar   sifatida   hisobga   olingan   o’ziga   xos
glyukozidlarni   o’z   ichiga   oladi   (Jukovskiy,   1971).   Limon   va   shirin   o’rik
tarkibida   hesperidin,   eriodictiol;   nordon   o’rik   (C.     aurantium)   -   aurantamarin,
naringin va hesperidin; mandarin  (C.    reticulata)  - tangerin.
Sitrus   o’simliklar   juda   xilma-xildir.   Ular   ko’plab   madaniyatlar   bilan
ifodalanadi, ular orasida quyidagilar mavjud:
Limon   (Sitrus   limon  (L.) Osbeck)
Limon   mashhur   mevali   ekin   hisoblanadi.   U   dunyoning   70   dan   ortiq
mamlakatida yetishtiriladi. 100 ga yaqin turdagi limonning eng mashhur ishlab
chiqaruvchilaridan   biri   AQSh,   Meksika,   Kuba,   Italiya,   Ispaniya,   Gretsiya,
Portugaliya,   Hindiston,   Turkiya,   Xitoy,   Misr   va   boshqalar   (Sadykova,   2016).
Avvalroq,   qulay   iqlim   sharoitlari   tufayli   Gruziya,   Ozarbayjon,   Tojikiston   va
O’zbekistonda   bu   mevali   ekinlarni   yetishtirish   sanoatda   bo’lib   o’tdi.   Sitrus
mevalarning   asosiy   oqimi   mamlakatning   ko’proq   shimoliy   hududlariga   kelib
tushgani   shu   respublikalardan   bo’lgan.   Bugungi   kunga   qadar   ochiq   zaminda
limon yetishtirish asosan Abxaziya va G’arbiy Gruziyada saqlanib kelinmoqda.
Limon   —   balandligi   3—7   m   ga   yetgan   qimmatli   subtropik   meva   hosili
(Murri,   1937;     Saakov,   1983;   Grekov,   2002;   Rakitin,   2003).   Zavod   remontant
bo’lib,   yil   davomida   har   ikkala   barg,   gullar,   tuxumdonlar   daraxtlarda   paydo
bo’ladi va turli darajadagi yetuk mevalar (Xurkovskiy, 1971; Sadykova, 2009).
Urug’lar endosperm bilan yoki bo’lmasa, tog’ri mikrobga ega. Limon —
poliembryoniya   (1971   yil,   1971);   Takhtajyan,   1981).   Limonning   urug’siz
mevalari ham bor. Urug’larning sifati to’la va yaqqol, mos ravishda yashovchan
va yashovchan. limon parthenocarpy bilan tavsiflanadi.
      Bugungi kunga qadar limonning ko’plab navlari keng tarqalgan: Pavlovskiy,
Novogoruzinskiy,   Panderosa,   Lissabon   va   boshqalar   (Murri,   1937;     Vogel,
2001;   Levashov,   2002;   Markelova,   2006;   Vorontsov,   Uleyskaya,   2008).   Eng
15 qadimgi   navlardan   biri   -   XIX-XX   asr   boshlarida   Qo’shma   Shtatlarda   ishlab
chiqarilgan Panderosa navlari, qaysi limon va sitron gibrididir (Getko va boshq.,
2018; Kiseleva va boshq., 2018), katta og’irligi (500 grammgacha), qalin va bir
parcha   qobiq   ko’rsatilganidek,   qalin   va   bir   parcha   qobiq.   turli   masalan,
Pavlovskiy turli yirik limon navlari ko’p keyingi navlarining ajdodiga aylandi.
Pavlovskiy   xilma-xilligi   uzoq   tanlov   natijasidir.   Targ’ibot   markazi
Pavlovo-on   shahri   bo’lib,   Nijniy   Novgorod   mintaqasi.   Balandligi   1-1,5   m
bo’lgan   daraxtlar,   yumaloq   toj   bilan.   Remontant   xil.   Ajoyib   ta’mga   ega
xushbo’y   mevalar.   Meva   qobig’i   -   2-5   mm   qalinligi.   Plode   shakli   oval,   aniq
papilla bilan. C vitaminining tarkibi   100 g pulpa uchun 25-57 mg. 
Novogruzinskiy  navi - turli xil uy sharoitida kelib chiqishi. Balandligi 2 m
gacha yetadi. Remontant xili. Meva shakli oval, kichik bluntli nipel bilan. Pech
o’rta nozik, silliq. C vitaminining tarkibi   100 g pulpa uchun 58 mg dan ortiq.
Panderosa   limon   va   pomelo,   ya’ni   limon   va   sitronning   gibridi   sanaladi.
AQShdan   import   qilinadi.   Daraxt   kam   o’sadi.   Mevalar   qalin   bumpy   teri   bilan
dumaloq yoki armut shaklida. C vitamini  tarkibida 100 g pulpa uchun 36 g dan
ortiq.
Lissabon    xilma-xilligi portugal kelib chiqishi, remontant. Daraxti kuchli.
Mevalar   nozik   terili,   groove   bilan   kichik   qoqilgan   nipel   bilan   cho’zilgan.
Mevaning go’shti xushbo’y, suvli. Tarkibida 78% C vitamini mavjud.
 Meyer  ( =Sitrus x meyeri  Yu.   Tanaka) – AQShda iqlimlashtirilgan. 1908-yilda
Pekindagi   ushbu   bog’   o’simligini   Frank   Meyer   kashf   etgan.   U   yo   mandarin-
limon yoki apelsin-limon  gibridi sanaladi. Bo’yi 1,5 m atrofida bo’yi ixcham toj
bilan past o’suvchi daraxt. Turli remontant. Mevalar  juda nozik teri bilan yorqin
sariqdan to’q sariq ranggacha to’q sariq rangda yumaloq bo’ladi. Tarkibida 40%
C vitamini mavjud . 
Bu   nav   limon   va   apelsinning   tabiiy   duragayi   hisoblanadi.   U   past
bo’yli,   kichik   tikanli   yoki   tikansiz   daraxt.   Tupi   kuchsiz   o’sadi,   bo’yi   1,8-2
metrga,   shox-shabbasining   eni   2   metrgacha   yetadi.   Shoxshabbasi   ixcham
bo’ladi. Bir yillik novdalari to’q yashil tusda, o’rtacha uzunlikda, ingichka, uchi
16 burchaksimon, serbarg bo’ladi. Barglari cho’ziq shaklda, barg bandlarida uncha
katta   bo’lmagan   qanotchalari   mavjud.   Hosilga   ikkinchi-uchinchi   yili   kiradi.
Mevalari turli shaklda bo’ladi: cho’ziq, yumaloq yoki noksimon. O’rta va yirik,
vazni   40-90,   ba’zan   200   grammgacha   boradi,   ta’mi   yaxshi,   yoqimli   nordon   va
xushbo’y.   Po’stlog’i   yupqa,   silliq,   to’q   sariq   tusli,   o’ziga   xos   xushbo’y   hidli.
Mag’zi   nozik,   nordon   sharbatga   boy.   Urug’i   kam:   6-10   dona.   Mevasi   uzoq
saqlanadi va tashishga chidamli. Har yili mo’l hosil tugadi. Oktyabrning oxiri –
noyabr   boshlarida   yetiladi.   O’zini   o’zi   changlanuvchi   hisoblanadi.   Boshqa
navlardan ertaroq gullaydi. Erta, ya’ni ikkinchiuchinchi yili hosilga kiradi, 4-5-
yili   to’liq   hosil   bera   boshlaydi.   Bu   nav   juda   serhosil   bo’lib,   xandaqda
o’stirilganda 9-10 yillik daraxtlar 200-300, ba’zan esa 500-600 donagacha meva
tugadi.   Sovuqqa   juda   chidamliligi   bilan   boshqa   navlardan   farq   qiladi.   Mazkur
nav xonaning issiq, quruq sharoitiga mos. Yorug’likni yoqtiradi. Toshkent navi.
Nav   xalq   seleksioneri   Zayniddin   Faxriddinov   tomonidan   yaratilgan.   2015-
yildan davlat reyestriga kiritilgan va respublika bo’yicha ekishga tavsiya etilgan.
Daraxtining   bo’yi   o’rtacha   balandlikda,   1,5   metrdan   3   metrgacha.   Barglari
mayda, to’q yashil  tusda,  odatda uchi  uchli, yaltiroq, qirralari  biroz tishli. Guli
mayda.   Yiliga   ikki   marta   (bahorda   va   kuzda)   gullaydi.   Hosilga   erta,   ya’ni
ekilganining   ikkinchiuchinchi   yili   kiradi.   Mevasi   mayda,   o’rtacha   o’lchamli
bo’lib,   og’irligi   80-90   gramm   bo’ladi.   Mevasining   po’sti   yupqa,   rangi
zarg’aldoq.   Etining   rangi   biroz   to’q   sariq   (lekin   meyer   kabi   emas),   sharbati
boshqa   navlarnikiga   nisbatan   yuqori.   Daraxti   sekin   o’sadi.   Boshqa   navlarga
nisbatan   kam   kesiladi.   Kam   hollarda   unga   shakl   berish   mumkin.   Yubileyniy
navi. Nav xalq seleksioneri Zayniddin Faxriddinov tomonidan yaratilgan. 2015-
yildan davlat reyestriga kiritilgan va respublika bo’yicha ekishga tavsiya etilgan.
Daraxti past bo’yli, odatda 1,5-2 metrli. Barglari to’q yashil, yirik va qalin. Oq,
yirik   gulining   15   tagacha   g’unchasi   g’ujumda   to’planadi,   2-3   yilda   hosilga
kiradi.   Mevasi   cho’zinchoq,   po’sti   qalin.   Eng   yirik   limonning   o’rtacha   vazni
500–900 grammgacha, ba’zida 1500 grammgacha boradi. Mevasi  asosan  qayta
ishlanadi, ammo uzib olingandan so’ng issiqxona va uy sharoitida yetishtirilgan
17 mevasini   bir   hafta   o’tib   iste’mol   qilish   mumkin.   Mazkur   nav   yorug’sevar   va
nam   havoga   talabchan.   O’zbekiston   to’ng’ichi   navi.   Akademik   M.Mirzayev
nomidagi   Bog’dorchilik,   uzumchilik   va   vinochilik   ilmiy-tadqiqot   institutida
seleksiya  yo’li  bilan  chatishtirishdan olingan tabiiy duragay hisoblanadi.  2020-
yildan   davlat   reyestriga   kiritilgan   va   yurtimizning   Qoraqalpog’iston
Respublikasi,   Buxoro,   Navoiy,   Xorazm   viloyatlaridan   tashqari   barcha
viloyatlarida   ekishga   tavsiya   etilgan.   Tupi   kuchsiz   o’suvchi   bo’lib,   tikanchalar
bilan biroz qoplangan yoki tikansiz, bo’yi 2-2,5 metrga, shox-shabbasining eni 2
metrgacha   yetadi.   Shoxshabbasi   ixcham   bo’ladi.   Tanasi   va   asosiy   shoxlari
o’rtacha   yo’g’onlikda,   tanasining   diametri   7,5-8   cm,   shoxlarida   siyrak
joylashgan   mayda   tikanlar   mavjud.   Bir   yillik   novdalar   to’q   yashil   rangda,
o’rtacha   uzunlikda,   ingichka,   uchi   burchaksimon,   serbarg   bo’ladi.   O’zini   o’zi
changlatadi. Bargi to’q yashil rangda, qalin va pishiq, o’rtacha yirik, ovalsimon,
asosi   va  uchi  ingichkalashgan,  deyarli   biroz  egik   ko’rinishga  ega.   Cheti   kuchli
arrasimon,   barg   bandida   mayda   qanotchalari   bor.   Mevasi   turli   shaklda   bo’lib,
ovalsimon, yumaloq yoki noksimon shaklda, o’rtacha yoki yirik o’lchamli, vazni
90-100 gramm bo’ladi. Mevasining ta’mi  yaxshi, yoqimli  nordon va xushbo’y.
Mevasi               oktyabr-noyabr   oyida   pishib,   uzoq   saqlanadi   va   tashishga
chidamliligi yuqori. Respublikamizda bugun limonchilikni rivojlantirishga katta
e’tibor qaratilmoqda. Limonchilik aholi tomorqalarida, ayniqsa, keng miqyosda
rivojlanmoqda. Xalqimiz tomorqasidagi kichik hajmli issiqxonalarda bu bebaho
o’simlikni   katta   ishtiyoq   bilan   parvarishlamoqda.   Sohani   yanada   rivojlantirish
uchun   olimlarimizdan   yangi,   yuqori   hosilli,   eksportbop,   sovuqqa   nisbatan
chidamli, past haroratda yaxshi rivojlanadigan navlarni yaratish talab etilmoqda.
O’ylaymizki,   limonchilik   respublikamizda   yanada   ommalashadi.   Shahar
shovqinidan   horigan   paytingizda   qishloqqa   qaytib,   toza   havodan   bahra   olishga
nima   yetsin.   Yo’l-yo’lakay   ko’zingiz   dalalarda   javlon   urib   mehnat   qilayotgan
odamlarga   tushadi.   Kimdir   kuzgi   hosilni   sovuq   kunlar   boshlanmasidan
yig’ishtirish   harakatida   bo’lsa,   yana   kimlardir   kechki   ekin   ekish   uchun   yerni
shudgorlash   jarayonini   boshlab   yuborgan.   Darvoqe,   qishning   birinchi   oyi   –
18 dekabr   ham   boshlandi.   Qish   faslida   ham   bobodehqonlarimiz   yerdan   unumli
foydalanib, mo’l hosil olish hadisini o’zlashtirgan, desak mubolag’a bo’lmaydi.
Masalan, qishloq joylarda istiqomat qiluvchi aholi o’z tomorqasida qishda ham
turli  ko’katlarni yetishtiradi. Buning uchun ikki  metr  joy va to’rt metr plyonka
kifoya.   Qarabsizki,   mo’jazgina,   biroq   ichida   to’qsonbosti   ekinlar   barq   urib
turgan issiqxona tayyor. Xalq tilida bu issiqxona “parnik” deb ataladi. 
1.3.Reproduksiya usullari .
Sitrus   mevalarni   yetishtirishda   asosan   ikki   marta   ko’paytirish   usuli
qo’llaniladi,   jinsiy   va   aseksual   (Yusufi,   Gulov,   2004).   Meva   ekinlari   urug’ini
ko’paytirish   davrida   dastlabki   ota-ona   shakllarining   xususiyatlari   va   alomatlari
bo’linib ketadi va bu usul yangi navlarni ko’paytirish, ildizdor o’stirishda keng
qo’llaniladi (Sadykova, 2009). Subtropik mamlakatlarda urug’chilikdan birinchi
mevalar   5-6   yil   ichida   kutilmoqda.     Windowsillsdagi   o’rta   bandda   bu   davr
odatda   bir   necha   marta   uzaytiriladi   (Kulyan,   2012).   Shimoliy   kengliklar
sharoitida   urug’dan   o’stirilgan   sitrus   juda   kech   meva   bera   boshlaydi,   ba’zi
hollarda faqat 15-20 yil davomida, ba’zan keyinchalik.
Sitrus ekinlarni aseksual (vegetativ) takror ishlab chiqarishning bir nechta
usullari   mavjud.   Ularning   ko’payishi   odatda   qalamchalar,   payvandlash,
ajratmalar bilan amalga oshiriladi. Vegetativ ko’payish bilan, ona o’simligining
irsiy   belgilari   saqlanib   qoladi,   ammo   virussiz   material   olish   har   doim   ham
mumkin   emas,   yil   davomida   yetarli   miqdorda   genetik   gomogen   material   olish
qiyin.
Qalamchalar  bilan  tarqalish  -   sitrus  mevalarini   yetishtirishning  eng  oson
va tezkor usuli bo’lib, bunday o’simliklar ildiz otgandan keyin 2-3 yil o’tgach -
meva   berishni   boshlaydi   (Vorontsov,   Uleyskaya,   2008;   Sadykova,   2009;
Fakhritdinov, 2016). Ildizlash uchun, sog’lom mevali ona navli o’simlikdan 3-5
bargli filiallarning qismlari kesiladi. Kurtaklar 2-3 ishlab chiqilgan kurtaklari va
taxminan   10   sm   uzunligi   bilan   bo’lishi   kerak.   Kurtaklar   yil   davomida   amalga
19 oshirilishi   mumkin,   ammo   eng   yaxshi   natijalar   bahor   kurtaklaridan   olinadi
(Chhotua,   1952;     Ramishvili,   Barkabadze,   1982;     Saakov,   1983;     McMillan
Brose, 1987; Sadykova, 2008, 2009; Mayer, 2012;   Fakhritdinov, 2016). Biroq,
barcha   sitrus   mevalari   bir   xil   kurtaklar   bilan   yaxshi   ildiz   otmaydi.   M.   A.   .
Kapnitzel   (1953),   ga   ko ra,   sitrus   ekinlarining   barchasidan   kurtaklar   faqatʻ
limonda   yaxshi   ildiz   otadi.   Mandarin   va   apelsinda   ildizni   ancha
yomonlashtiradi.   Ishlab   chiqarish   sharoitida   o’simliklarni   kesishda,   kurtaklarni
kesish   uchun   ko’p   sonli   bir   xil   ona   o’simliklari   kerak.   Ammo   bu   tarzda
ko’paytirilgaan   o’simliklar   kuchsizroq   bo’lib,   payvandlangan   va   urug’li
o’simliklardan farqli o’laroq sekinroq rivojlanadi.
Payvandlash   sitrus   ekinlarni   nasl   saqlashining     asosiy   usullaridan   biri
(Agroprálya..., 1937; Cherevchenko, 1988;  Cherevchenko,  Lavrentyeva, 2008).
Ildiz   orqali   ko’paytirish   o’simlikning   barcha   hayotiy   jarayonlariga,   shu
jumladan, noxush omillarga qarshilik ko’rsatishga ta’sir ko’rsatadi. Payvandlash
yordamida   turli   sharoitlarda   "sitrus   o’stirish   chegaralari"ni   oshirish   mumkin
(Kapnitsel   ,   1953).   Ildiz   va   poyaning   to’g’ri   tanlovi   sog’lom   o’simliklarni
olishda muvaffaqiyatli payvandlashni ta’minlaydi.
Payvandlash   orqali   ko’paytirish,   yaxshi   meva   beradigan   o’simlikda   eng
ko’p ishlab chiqarilgan yillik kurtak 20-25 sm uzunlikda tanlanishi, qalinligi 0,4-
0,6 sm. otishning pastki chetidan 10-12 sm orqaga qadam qo’yib, ikkita aylanma
kesma   bir-biridan   0,8-1,2   sm   masofada   o’tkir   pichoq   bilan   yasaladi,   so’ngra
kesilgan qobiq halqa bilan olib tashlanadi. Bu joyning 5 sm yuqori va pastdagi
barcha barglari kesiladi.
Ushbu   usullarning   barchasi   o’zlarining   afzalliklari   va   kamchiliklariga
ega.   Urug’larni   ko’paytirishning   kamchiliklari   natijasida   hosil   bo’lgan   ekish
materialining   genetik   xilma-xilligi   va   o’smirlar   davrining   davomiyligini   o’z
ichiga oladi. Vegetativ propagatsiya ona o’simligining genotipini  saqlab  qoladi
va   o’smirlar   davri   davomiyligini   qisqartiradi.   Biroq   aksariyat   turlar   uchun
vegetativ   takror   ishlab   chiqarish   muammosi   hal   etilmay   qolmoqda.   Bunga
quyidagi sabablar sabab bo’ladi:
20 1) barcha   navlar   va   turlar,   hatto   pregenerativ   davrda   ham   kerakli
samaradorlik bilan vegetativ ravishda ko’payishi mumkin emas;
2) standart   ekish   materialini   olish   har   doim   ham   mumkin   emas
(infektsiyani to’plash va uzatish ehtimoli mavjud);
3) payvandlash   yordamida  kattalar   (yog’ochli)   o’simliklarni   ko’paytirish
bo’yicha operatsiyalar og’ir va murakkab;
4) ishlab chiqilgan texnologiyalar yil davomida yetarli miqdorda genetik
jihatdan bir xil material ishlab chiqarishda samarali emas.
Hujayra   va   to’qimalar   madaniyati   sohasidagi   yutuqlar   vegetativ   takror
ishlab   chiqarishning   yangi   usuli   -   klonal   mikropropagatsiya   (       dastlabki
namunaga   genetik   jihatdan   o’xshash   o’simliklarning   in   vitro   (in   vitro)   jinsiy
bo’lmagan   holatlarini   olish)   yaratilishiga   olib   keldi   (Butenko   1964;   1999;
Volova, 1999;      Netrusov, 2014).
 Klonal mikropropagatsiya bosqichlari:
- Klonal   mikropropagatsiyaning   birinchi   bosqichi     -   bu   donor   bo’lib
xizmat   qiladigan   ona   o’simtasini   tanlashdir.   Ayni   bosqichda   ekspluatatsiyalar
alohida     -   keyingi   o’sish   va   rivojlanish   uchun   sun’iy   muhitga   o’tkaziladigan
to’qimalar.  Natijada, yaxshi rivojlanayotgan steril madaniyatni olish muhimdir;
- ikkinchi bosqichda to’g’ridan-to’g’ri jarayon mavjud
mikropropagasyon, uning natijasi mikro-yugurlarning maksimal sonini olishdir;
- uchinchi   bosqichda   targ’ib   qilingan   o’simliklar   turli   tuproq
sharoitlariga   keyingi   moslashishi   bilan   ildiz   otadi.   Zarur   bo’lsa,   regenerativ
o’simliklar past haroratda qo’yiladi;
- to’rtinchi   va   yakuniy   bosqich   -   issiqxonaning   maxsus   sharoitlarida
olingan   o’simliklarni   etishtirish   ,   shuningdek,   ularni   ekishga   tayyorgarlik
ko’rish.
So’nggi   yillarda   sitrus   ekinlarini   saqlash   va   ko’paytirish   uchun   in   vitro
madaniyati usullari muvaffaqiyatli qo’llanilmoqda (Samarqand va boshq., 2012;
Samarqand,   2013a;   Kolomiets,  2014  va  boshqalar).    Va’da  beruvchi  va  yuqori
hosil   beruvchi   navlarning       in   vitrosida   klonal   mikropropagatsiyada   keng
21 ko’lamda yetishtirish usullari qo’llaniladi (Samarqand, 2013 a; 2013 b;     Karimi,
1995,   2001   a,   2001   b,   Chaturvedi     et   al,   2002,   Marin   va   Duran-Vila,   1991;
Kour,   2012,   Gosvami    ,     2013,   Kasprzyk-Pawelec,   2015,   t.b.),   jumladan   mikro-
vaktsinatsiyalar   (Samarqand,   2013   b;     Navarro,   1975,   1992).   Klonal
mikropropagationning   eng   samarali   va   tobora   ommalashib   borayotgan
usullaridan biri, keyingi vaqtlarda L. tomonidan ishlab chiqilgan mikrograftdir.
Navarro   (1975),   keyinchalik   L.S.   Samarqandiy   tomonidan   o zgartirilgan   usulʻ
(2013 b).
Mikroklonal   reproduktsiyaning   samaradorligi   turli   omillar   ta’siriga   ega.
O’simlikning   kimyoviy   va   fizik   ko’rsatkichlari   hamda   madaniyatga   kiritilgan
o’simlikning   fiziologik   xususiyatlari   kabi.   Muhim   nuqta   donor     o’simlikni
tanlash   va   eksplant.   Donor   o’simlikni   tanlashda   uning   fiziologik,   navli   va   tur
xususiyatlarini   hisobga   olish   kerak.   Dastlabki   o’simliklar   faol   o’sma   holatida
bo’lishi kerak. Ular qo’ziqorin, bakterial va virusli kasalliklarni kuzatmasliklari
kerak. Eksplant tanlashda  uning yoshi, tuzilishi va kelib chiqishini ham hisobga
olish   zarur   (Butenko,   1964;   Kalinin   va   boshq.,   1980,   1982;   Kataeva,   1983,
Netrusov, 2014 va boshqalar).
Sitrus     jinsi   turlari   misolida   ( S.     jambhiri,   C.     retikulata,   C.     limon,   C.
sinensis)   o’simliklarning     urug’lari,   vegetativ   va   reproduktiv   organlari   in   vitro
boshqaruvi     uchun   ekspluatatsiya   sifatida   ishlatilishi   mumkinligi     ko’rsatilgan .
Regeneratsiya   turli   konsentratsiyalarda   ozuqaviy   o’rtaga   turli   o’sish
stimulyatorlarini   qo’shish   orqali   mumkin,   ishlatiladigan   o’stirish   usullari   ham
boshqacha bo’lishi mumkin (Carimi va boshq.,   2001 yil a, b; Singh va boshq.,
2006;     Sarma   et   al.,   2011;     Kour,   Singx,   2012;     Goswami      et      al.,   2013;
Kasprzyk-Pawelec, 2015, t.b.).
In     vitro   C.ni   takrorlashda.       Limon   navi   Primofiore   ekspluatatsiya
sifatida   barglar   va   quritilgan   urug’larni   ishlatgan,   ishlatiladigan   o’stirish   usuli
kallusogenez   (Kasprzyk-Pawelec   va   boshq.,   2015).     Ekspluatatsiyachilar   S.
limon   16   turli   ommaviy   axborot   vositalarida   o’simlik   o’sish   regulyatorlari,
shuningdek,   auxinlar   va   sitokinlarning   turli   kombinatsiyalarini   qo’shish   bilan
22 madaniyatga   ega   bo’ldi.   Eng   yaxshi   natijalar   MURASIGE   va   Tucker   o’rta
ustida     barg   explants   pory   o’stirish     tomonidan     3,5   mg   /   l   BAP   (6-
benzilaminopurin) qo’shilishi bilan olingan. 
F.     (2001a)   turli   yoshdagi   o’simliklardan   olingan   pistil   stigmalardan
foydalanib, limon, greypfrut, mandarin, achchiq to’q sariq va shirin to’q sariqni
explants   sifatida   targ’ib   qilish   uchun   ishlatilgan.     Nisbatan   yosh   o’simliklar
embrioidogenezga moyilligi  ko’rsatilgan.
  (2011)   Sitrus   jinsining   turli   turlarini   kesib   o’tishda   gibrid   urug’lardan
embrionlarning   o’sishini   kuzatgan     .     Bog’langan   mevalar   foizi,
tuxumdonlarning   tushishi,   rivojlangan   urug’lar   o’rganildi.   in   vitro   yetishtirish
davrida   embrionning   o’sish   foizi       hisobga   olindi .   Tuxumdonlarni   abort   qilish
jarayoniga   harorat   va   namlikning   ta’siri     o’rnatildi.Mualliflar   ota-ona
shakllarining   turli   kombinatsiyalarining   mos   kelmasligi   tufayli   homilalarni
bog’lab qo’yish ehtimoli pastligini aniqladilar.
M.   L.   Marin   va   N.     Duran-Vila   (1991)     sitrus   genetik   resurslarini
muhofaza   qilish   uchun   in   vitro   usullarining   potentsialini   baholovchi   tadqiqot
o’tkazdi. Sitrus  ekinlarining germplazmini in vitro saqlash texnikasi taklif etildi.
To’qima   madaniyati   tizimi     Sitrus   sinensis   ekspluatatsiyalari   yordamida   ishlab
chiqildi ,     regenerativlar     ishlab   chiqarildi       nodoz   ildiz   segmentlaridan,
o’simliklar ketma-ket o’stirish davrida saqlab qolish bilan.
Y.       (2000)   in   vitro   regeneratsiyasi   haqida   ozuqa   vositasida   nur,
gormonlar va ekspluatatsiya ta’sirini o’rgandi      .    Natijalar sitrus mevalarning 4
turida solishtirildi (C.    aurantium, C.     makrofilla, S.     reshni va C.     sinensis)   va
gibrid   Troyer sitrange (C.     sinensis   x   Poncirus trifoliata)   o’sish stimulyatorlari
qo’llanilishi   bilan.   kalla   hosil   bo’lish   vaqti   va   regeneratsiya   sharoitlari   har   bir
genotip uchun individual ekanligi ko’rsatilgan.
Sitrus   navlarini     in   vitroda   saqlab   qolishning   yana   bir     usuli   –   birinchi
bo lib     L.   tomonidan   ishlab   chiqilgan   va   o zgartirilgan   mikrograflashdir.ʻ ʻ
Navarro (1975; 2008) dar in vitro sitrus mevalari etishtirish uchun     (Samarqand,
2013a).
23 L.S.Samarqandiy   E.K.   bilan   birgalikda     Flutokina   (2013b)     Sitrus
jinsining   ayrim   a’zolarining   intravariat   polimorfizmini   aniqlash   uchun   isSR
primerlarining samaradorligini  o’rgandi.
Shunday   qilib,   in     vitroda   klonal   mikropropagasyon   o’simliklarni
vegetativ   ko’paytirishning   eng   samarali   usuli   bo’lib,   nafaqat   yuqori   sifatli
sog’lom   materialni   olish,   balki   ishlab   chiqarilgan   navlarning   reproduktsiya
darajasini oshirish imkonini beradi. Ushbu usul Sitrus jinsining turlarini tanlash
uchun   mos   keladi..   Gibridizatsiya   jarayonida   olingan   urug’larni   samarali   va
yo’qotishsiz   embrionalizatsiyadan   foydalanish,   shuningdek,     tanlash
jarayonining asosi sifatida embrionalizmdan foydalanish mumkin.
Xulosa
Sitrus   madaniyati   qadim   zamonlardan   beri   ma’lum.   Sitrusning   kelib
chiqishi   markazi,   ehtimol,   Osiyo   mintaqalari.   Hozirgi   kunga   qadar   Sitrus   jinsi
turlari dunyoning  ko’plab mamlakatlari subtropik hududlarida o’stiriladi.. Sitrus
jinsining   asosiy   turi     uchta   asosiy   turning   gibridizatsiyasi   natijasida   paydo
bo’ldi:   sitron,   mandarin   turi   I   (sof   turlar)   va   pomelo,   genetik   usullar   bilan
tasdiqlangan.   Limon   sitron   va   nordon   to’q   sariq   gibriddir.   Yovvoyi   tabiatda
sitrus   va   limonlar   noma’lum.   Sitrus   mevalar,   turi   va   xiliga   qarab,   pechning
o’lchami,   shakli,   qalinligi   va   rangi   bilan   juda   farq   qiladi.   Citrus   turining
o’simliklari     o’zlarining   dekorativligi,   dorivor   xususiyatlari,   vitaminlarning
yuqori miqdori va mevaning ta’mi bilan qadrlanadi.
  Sitrus   bugungi   kunda   o’sib   borayotgan   sitrus   uchun   quyidagi   vazifalar
muhim   ahamiyatga   ega:   ochiq   va   yopiq   zamin   to’plamlarida,   shuningdek,
seleksiya   uchun   asos   bo’lgan   in   vitrodagi   madaniyat   to’plamlarida   genetik
bankning   shakllanishi   va   saqlanishi       ;   yangi,   yetishtirish   sharoitlariga
moslashtirilgan,   navlarni   yaratish;   istiqbolli   yuqori   samarali   va   kasallikka
chidamli navlarni takror ishlab chiqarish. 
Sitrus   jinsining   turlarini   yetishtirishda   urug’lik   va   vegetativ   ko’paytirish
usullari  ularning afzalliklari  va  kamchiliklariga ega  bo’lgan saqlash   va  keyingi
24 tanlov   uchun   ishlatiladi.   Sitrus   mevalarni   ommaviy   ko’paytirishning   samarali
usullaridan biri hozirda in vitroda mikroklonal ko’payishdir   .  Sitrus ekinlarining
uyg’unligini   hisobga   olgan   holda ,   in   vitroda   klonal   dunyo   targ’ib   qilish
usullaridan   foydalangan   holda   o’simliklarning   vegetativ   targ’ibotidan
foydalanish    Sitrus jinsining biologik xilma-xilligini  saqlab qolish uchun yangi
navlar va turlarni hosil qilish imkonini  beradi .   
2-BOB. TADQIQOTNING OB’EKTLARI, MATERIALLARI VA
USULLARI
Tadqiqot   2018-2022   yillarda     Samarqand   viloyati   Toyloq   tumaniga
qarashli    fermer  xo’jaligida   4  yil  davomida   va  2020-2022-   yillarda   Samarqand
Davlat Universiteti laboratoriyasida bajarilgan.
2.1.  Samarqand viloyati Toyloq tumani “Turob bobo” fermer 
xo’jaligi issiqxonasining tuproq va iqlim sharoitlari (Limonarium)
Tuman   hududi   Zarafshon   daryosining   hozirgi   davr   qayirlari   hamda
ko hna   qayir   (terrasa)laridan   iborat   bo lib,   asosan,   tekislik.   Zarafshon   daryosiʻ ʻ
keltirgan oqindi (qum, shag altosh, loyqalar)dan tarkib topgan. Ular ustini 5–10	
ʻ
m   qalinlikdagi   lyoss   yotqiziqlari   qoplagan.   Tuman   hududidan   Markaziy
magistral,   Darg om   kanallari   va   Zarafshon   daryosi,   Krrasuv   soyi   oqib   o tadi.	
ʻ ʻ
Tuprog i bo z, o tloqbo z, o tloqbotqoq va allyuvial tuproq. Foydali qazilmalari,	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
asosan,   shag altosh,   qum   va   lyosslardan   iborat.   Iklimi   keskin   kontinental.	
ʻ
Iyulning o rtacha temperaturasi 25,9°, yanvarniki 0,2°. Vegetatsiya davri 215—	
ʻ
230   kun   oralig ida.   Yiliga   320–350	
ʻ   mm   yog in   tushadi	ʻ . Qishki   vaqt   noyabr
oyining   o’rtalaridan   keladi   va   mart   oyining   o’rtalarigacha   davom   etadi.   Eng
sovuq   oy   -   yanvar   oyi   bo’lib,   o’rtacha   havo   harorati   -12,4   °   C.   Qishda   havo
harorati   ko’pincha   -30   °   C   dan   pastga   tushadi,   bahorgi   sovuqlar   o’rtacha   iyun
oyining boshigacha davom etadi.
Eng   issiq   oy   -   iyul   oyi   o’rtacha   havo   harorati   +19,7   °   C.   Ba’zi   yillarda
25 havo harorati +38,6 ° C gacha etadi, quruq davrlar vaqti-vaqti bilan kuzatiladi.
Bu   hudud   namlikning   o’tkinchi   sharoitlarida   joylashgan.   Kalendar   yili
davomida shahar hududiga taxminan 590 mm yog’ingarchilik tushadi, ularning
maksimal miqdori yoz oylariga, eng kami esa erta bahorda tushadi. Qor qoplami
kech   kuzda   hosil   bo’ladi   va   deyarli   4   oy   davom   etadi.   Qopqoqning   o’rtacha
balandligi   taxminan   50   sm   (   http    ://    www    .     meteo-tv    .     uz ) .     Tashqi   iqlim
sharoitlarini   hisobga   olgan   holda,   o’simliklarni,   ayniqsa   sitrus   mevalarni
yetishtirish qiyin.
Tuproq   qoplami   loy   granulometrik   kompozitsiyaning   kulrang   o’rmon
jigarrang   zaif   rangli   podzolik   tuproqlari   bilan   ifodalanadi.   Ushbu   tuproqlar
uchun tuproq hosil qiluvchi qoyalar  Permiya tizimining turli xildagi marlalaridir
(Churagulova, 2014).
Yopiq   yer   issiqxonasida,   pmvogruentlarning   agrokimyoviy,       fizik-
kimyoviy,     biokimyoviy   ko’rsatkichlarini   muntazam   tekshirish   ishlari   olib
boriladi.   So’rov   jarayonida   har   bir   bo’limdan   aralash   namunalar   tanlab   olindi
(GBPOU "Ufa o’rmon xo’jaligi texnik maktabi", 2018) ta’lim va eksperimental
iqtisodiyotning   issiqxona   tuproq   (Limonarium)   ning   fizik-kimyoviy   tarkibi
to’g’risida   xulosa).   Hozirgacha   tuproq   tadqiqotlari     Ular   organik   va   mineral
o’g’itlarni  muntazam  ravishda qo’llash  bilan, tuproq sitrus ekinlarini etishtirish
uchun   qulay   ekanligini   aytishadi.   So’rovlar   va   laboratoriya   testlari   natijalariga
ko’ra,   sitrus   va   fermada   etishtirilgan   boshqa   ekinlarni   o’simliklar   etishtirishda
o’g’itlardan foydalanish bo’yicha tavsiyalar beriladi  .
Butun yil davomida  limonarium hududida zarur iqlim sharoitlari saqlanib
turadi: havo harorati 18-30 ° C , havo namligi 70-80% .
26 27.
Toyloq tumani “Turob bobo”  limonariumining yopiq maydonida havoning
harorat rejimi  (2013-2017) 890
85
80
75
70
65
60
55
50 2013 2014 2015 2016 2017O’rtacha   harorat   isitish   mavsumida   (oktyabr-may)   issiqxona   havosi
saqlanadi   haqida   +20   °C,   haroratni   +10-12   °   C   dan   kamroq   pasaytirishga   yo’l
qo’yilmaydi.
"g
Toyloq tumani “Turob bobo”  limonariumining yopiq zaminida havo
namligi  (2013-2017 yy.)
FAR   ning     qoplamasi   orqali   (fotosintetik   faol   radiatsiya)   issiqxonaga
yarmi   kiradi.   FAR   ning   eng   kichik   miqdori   noyabrdan   yanvargacha
kuzatilmoqda,   bu   esa   hosildorlikka   salbiy   ta’sir   ko’rsatadi   (Sadykova,   2016).
Yozda   ventilyatsiya   uchun   issiqxonaning   tomida   joylashgan   maxsus
ventilyatsiyadan   foydalaniladi.   Qo’shimcha   soya   yaratish   maqsadida   tomning
oqlanishi ham amalga oshiriladi.
Qo’llab-quvvatlanadigan   sharoitlar   sitrus   ekinlar   uchun   optimal
hisoblanadi,   ularning   nazorati   doimiy   ravishda   amalga   oshiriladi.   Xodimlar
sug’orish   paytida   suv   iste’molini   hisobga   olishadi,   o’simliklarni
urug’lantirishadi,   shuningdek   issiqxonada   zararkunandalarni   muntazam   nazorat
qilishadi.   Sitrus   o’simliklarining   faol   o’sishi   va   rivojlanishi   uchun   fermaning
issiqxona sharoitlari subtropiklarga imkon qadar yaqin . 2.2. Tadqiqot ob yektlariʼ
Umuman olganda, sitrus turkumining 7 turining 23 ta taksoni, shu jumladan, 19
navi   biologiyaning   turli   jihatlari   bo’yicha   tadqiqotlarga   jalb   qilingan.   Asosiy
o rganish ob yektlari Citrus limon va Citrus medica navlari bo ldi – jami 6 ta C.	
ʻ ʼ ʻ
limon va 3 ta C. medica navlari.
Turlarning   nomlari   xalqaro   ilmiy   tasnifga   ko ra   berilgan   (http:  	
ʻ www    .  
theplantlist , http: // www    .     worldfloraonline ).
Generativ   holatdagi   o’simliklar   o’rganildi.   Tadqiqot   vaqtida   C.   limon   navlari
Leysan, Salavat, Urman va Citrus medica Uraltau va Zilya navlarining yoshi 25-
28   yosh;   C.   medica   navi   Pavlovskiy   36   yoshda;   C.   limon   navi   Pavlovskiy   (22
yosh),   Meyer   (33   yosh),   C.   paradisi   (18   yosh);   C.   maxima   (20   yosh),   C.
aurantifolia (10 yosh), C. sinensis (43 yosh), C. reticulate (13 yosh).
“Toshkent”   navi.   Ta’rifga   ko’ra,   Toshkent   navi   Meyerning
Novogruzinskiy   xilma-xilligi   bo’yicha   payvandlash   natijasida   paydo   bo’lgan
(Markelova,   2006;   Sadykova,   2016;     Fakhritdinov,   2016).   Biroq,   I.V.ning
"mentor   usuli"   ni   davom   ettirishiga   qaramasdan.   Tanlov   usullariga   Michurin,
hali   ham     ildizning   xilma-xil   shakldagi   ta’siri   foydasiga   ilmiy   bahslar     yo’q,
ya’ni   gibrid   urug’larning   "ta’lim"larida   olingan   xislatlarning   merosga   ega
bo’lishi   to’g’risida   (Borisov,   Sokolova,   2014).   Shuning   uchun,   turli   xillikning
eng ehtimoliy kelib chiqishi Meyer xilma-xilligining urug’larni ko’paytirishdir.
Mevalari o’rta, yumaloq. Daraxtlar balandligi 2,8 m gacha, tojning diametri ikki
yo’nalishda   2,5   dan   3,0   m   gacha.Toj   zich,   osilgan,   tartibsiz   shaklga   ega,
shoxlanish   tabiati   tekisga   yaqin,   shoxlari   qiyshiq,   ixcham   tartibga   solingan.
Daraxtning   poyasidagi   qobig’i   zaytun-kulrang,   asirlari   ingichka,   yashil,
yalang’och. Barglari o’rta, tepasi o’tkir oval, yorqin yashil, yaltiroq, silliq, o’sish
yo’q, bargning qirrasi tishli. Mevasi o rtacha, balandligi 70-80 mm, kengligi 50-	
ʻ
29 60  mm,   tuxumsimon,   qovurg asiz,   tepasi   biroz   cho zilgan  (8-rasm).ʻ ʻ (Sadykova,
2009).
“Yubileyni”   navi.   Yubileyni   navi     Panderosa   va   Novogruzinskiy   gibrididir
(Markelova,   2006;   Sadykova,   2016;         Fakhritdinov,   2016).   Mevalar   katta,
yumaloq oval.   Ularda ommaviy gullashning 3 davri bor, bitta gullar - butun yil
davomida.
Daraxtlarning   balandligi   1,7   dan   2,9   m   gacha,   tojning   diametri   2   yo’nalishda
1,8-2,5   m.   O’rtacha   zichlikdagi   toj,   osilgan.   Shoxlanishning   tabiati   to’g’riga
yaqin, shoxlari  egri, kamdan-kam  hollarda joylashgan. Poyadagi  po stlog ining	
ʻ ʻ
rangi   och   jigarrangdan   to q   jigarranggacha,   kurtaklari   o rtacha,   yoysimon,	
ʻ ʻ
yashil,   yalang och.   Barglari   yirik,   keng   ovalsimon,   yaltiroq,   silliq,   o’simtasi	
ʻ
yo’q, bargning cheti tishli, bargi kalta.
Gullari   katta,  qadahsimon,  yolg’iz,  lekin ko’pincha  to’pgullarda, oq,  xushbo’y.
Mevasi  yirik, o rtacha bir  o lchamli, tuxumsimon dumaloq, qovurg asiz, tepasi
ʻ ʻ ʻ
biroz   cho zilgan,   po sti   qalin,   silliq,   yog li,   yaltiroq   (9-rasm).   Iste’molchi	
ʻ ʻ ʻ
yetukligi   holatidagi   rang   butun   meva   bo’ylab   och   sariq   rangga   ega,   mevasi
shirin va nordon ta’mga va kuchli hidga ega , suvli tuzilishga ega. 
 (Sadykova, 2009). 
30 8-rasm.  Meva sitrus limon  nav Toshkent Limon   Meyer   navi.   Sinonomlari:   Xitoy   limoni,   Xitoy   pakana   limoni.
Bu  nav  hosildor  tezpishar   navlardan  biri.  Xitoydan  kelib  chiqqan.  Limon  keng
tarqalgan subtropik o simliklardan biri hisoblanadi, uy sharoitlarida ham yaxshiʼ
o sadi. Bo yi past, shox-shabbasi kompakt, 10 yoshda o simligini bo yi 1.8-2.0	
ʼ ʼ ʼ ʼ
metrgacha yetadi. Shox-shabbasining tarqalish kengligi 2 metrgacha, poyasining
diametri   o rta   kenglikda   8-9   sm.ni   tashkil   qiladi,   yaxshi   barglangan   va   kam	
ʼ
tikonlangan.   1   yillik   novdalari   to q   yashil   rangda   o rtacha   uzun,   ingichkaroq,	
ʼ ʼ
oxirida   burchaklashgan   va   yaxshi   barglangan.   Barglari   to q   yashil,   semiz   va	
ʼ
baquvvat,   o rtacha   kattalashgan,   oval,   uchiga   borib   ingichkalashadi,   tekis,	
ʼ
ozgina   egilgan.   Oddiy   limonlardan   ko ra   Meyer   limonini   barglarining   chetlari	
ʼ
tishsimonroq.
Ushbu navning asosiy belgisi bu apelsin barglariga o xshab kichkina qanotla ri	
ʼ
bor.
Gullari   o rta   kattalikda,   oq,   juda   xushbo y,   to p   bo lib   joylashgan.	
ʼ ʼ ʼ ʼ
Mevalarining o rtacha vazni 70-75 gr, yiriklarining vazni 200 gr.gacha bo ladi.	
ʼ ʼ
Yumaloq   oval   shaklida,   uchiga   borib   ingichkalashadi.   А yrim   hollarda
noksimon, juda uzun bo yinchasi bilan, mevasini shakli o zgarib turadi. Mevani	
ʼ ʼ
usti   silliq,   yaltiroq,   pishish   fazasini   boshida   sarg ish   rangda   to la   pishish	
ʼ ʼ
fazasida qizg ish sariq rangda bo ladi. Po sti juda yupqa va mag zidan juda oson	
ʼ ʼ ʼ ʼ
ajraladi.
319-rasm. Limonning “Yubileyni” navi. Mag zi   qizg ish   sariq   rangda,   juda   muloyim,   sersuv   mazali,   nordon.ʼ ʼ
Limon   o sish   sharoitlariga   uncha   talabchan   emas,   suvga   talabchanligi   o rta,	
ʼ ʼ
yengil ozuqaga boy bo lgan tuproqlarda yaxshi o sadi, juda serhosil meva hosili	
ʼ ʼ
beradi,   ko p   meva   tukkanligi   uchun   shoxlari   egilib   qoladi,   mevalari	
ʼ
maydalashadi.va   sifati   pasayadi.   Shuning   uchun   solkashlik   kuzatiladi.   Shu
xususiyatlarini inobatga olib, ushbu navga yuqori agrotexnik tadbirlarni qo llash	
ʼ
talab   etiladi.   Har   yili   yengil   butash,   gullarini   ham   yagona   qilish   kerak.   Meyer
navi yaxshi sharoitda yil davomida gullab meva tugadi.
O zbekistond   limon   transheya   sharoitida   o stiriladi.   Gullash   fazasi   aprelning	
ʼ ʼ
oxiri   mayning   boshida   kuzatiladi.
Nav   o zidan   changlanadi.   Daraxtlar   hosilga   erta   kiradi.   2   yildan   boshlab	
ʼ
hosildorlik   oshib   boraveradi.   Transheyada   yetishtirilganda   4-5   yillik   daraxtda
o rtacha 50-70 dona limon hosil bo ladi, 9-10 yillik daraxtlarda esa hosil bo lgan	
ʼ ʼ ʼ
mevalarning   soni   120-150   donani   tashkil   qiladi.   Meva   pishishi   oktyabrning
oxirlari – noyabrning boshlariga to g ri keladi.	
ʼ ʼ
Mevalarning   pishishi   daraxtda   bir   xil   bo lmaydi,   shuning   uchun   hosilni	
ʼ
yig ishtirish   2-3   marta   o tkaziladi.   Mevalarning   saqlanuvchanligi   va	
ʼ ʼ
tashuvchanligi  qoniqarli. Ta mi  yaxshi  ma zali, nordon va xushbo y. Tarkibida	
ʼ ʼ ʼ
o rtacha   shakar   miqdori   3.2-3.5   %   ni,   kislota   2.5-4.0%   ni,   vitamin   S   30-35	
ʼ
mg/%   ni   tashkil   qiladi.   Transheya   sharoitida   limonni   Meyer   navida
O zbekistonning barcha viloyatlarida yetishtirish mumkin.
ʼ
Toyloq tumani “Turob bobo”   limonariumining sitrus ekinlari to’plami
Toyloq   tumani   Bog’izog’on   MFYda   tashkil   etilgan   limonarium   ta’lim-
eksperimental   xo’jaligining   sitrus   ekinlar   to’plami   1990   yilda   o’zbek
seleksiyasining Sitrus limonining birinchi urug’ini   ekish bilan yaratila boshladi,
O’zbek   SSR   (O’zbek   SSR)   Toshkent   limonaridan   keltirilgan   limonariumdan
keltirilgan. Hozirgi kunga qadar jamg’arish fondi sitrus jinsli 7 turdan iborat 23
32 ta takson bilan ifodalanadi    (1-jadval). Limonarium  fondida asosan     C.     Limon
(L.)     O’zbek   seleksiyasiga   mansub   Meyer,     Yubileyniy   va   Toshkent   navlari
yetishtiriladi.
     Limonariumda ekilgan va yetishtiriladigan limon navlari
                                    (2021 yil holatiga ko’ra)
33Yo’q
p/p Ko rishʻ Nav
Bitta mevaning o’rtacha og’irligi, g O’simliklarning
hayotiy shakli
Manbalarda Limonarium   ,
(Bog’izag’on)
1 Sitrus limon  (L.) Osbek Toshkent 80,0-90,02 147,0±12,0
Kichik bo’yli 
O’rta bo’yli
2 Sitrus limon  (L.) Osbek yubileyni’ 400,0-500,02 488,0±50,0
Kichik bo’yli 
O’rta bo’yli
3 Sitrus limon  (L.) Osbek Evrika 120,04 meva bermaydi
Kichik bo’yli 
O’rta bo’yli
4 Sitrus limon  (L.) Osbek Pavlovskiy
150.0- 180,02
56.0- 250,0’ 135,2±11,9
Kichik bo’yli 
O’rta bo’yli
5 Sitrus limon  (L.) Osbek Genoa 100,0-110,04 meva bermaydi Kichik bo’yli 
O’rta bo’yli
6 Sitrus limon  (L.) Osbek Irkutsk 800,0-900,02
gacha meva bermaydi Kalta bo’yli
7 Sitrus limon  (L.) Osbek Lissabon
120,0-150,02  
110,04 meva bermaydi Kalta bo’yli
8 Sitrus limon  (L.) Osbek             Pervenets -
meva bermaydi Kalta bo’yli
9 Sitrus limon  (L.) Osbek Leysan 468,4±35,0 Kalta bo’yli
10 Sitrus limon  (L.) Osbek Urman -
378,0±24,0 Kalta bo’yli
11 Sitrus limon  (L.) Osbek Salavat -
895,5±65,0 Baland bo’yli
12 Sitrus limon  (L.) Osbek Novogruzinskiy 120,04 110,0-150,0 Baland bo’yli
13
Sitrus   limon   (=Sitrus   x   meyeri   Yu.
Tanaka) Meyer
40.0- 90,0  3
90.0- 120,04 90,0-100,0 Baland bo’yli
14 Sitrus medica  L. Pavlovskiy
90,0-400,0!
kam
uchraydigan1000,0 318,0±31,0 Baland bo’yli
15 Sitrus   medica   L.     (qayer.
sarkodactylis) 250,0-410,0 Kichik bo’yli
16 Sitrus medica  L. Zilya 245,0±50,0 O’rta bo’yli
17 Sitrus medica  L. Uraltau 670,0±50,0 Baland bo’yli
18 Sitrus retikulata  Blanko Unshiu -
80,0-97,0 Baland bo’yli
19 Sitrus retikulata  Blanko Kavani ari 80,0-140,0 Kichik bo’yli
20 Sitrus maxima  (Burm.)    Merr. - -
370,0-900,0 Kichik bo’yli
21
Sitrus aurantiifolia   - - 30,0-55,0 Kichik bo’yli
22 Sitrus paradisi  Macfad. - -
170,0-390,0 Baland bo’yli
23 Sitrus sinensis  (L.) Osbek - -
150,0-300,0 Baland bo’yli
* To’plamning asosiy qismini sitrus     limon   navlari   tashkil etadi - 56%. Bu
C.     limon   navlari   Toshkent,   Yubileyni,   Salavat,   Leysan,   Urman,   Pavlovskiy,
Meyer,   Novogruzinskiy,   S.     Pavlovskiy ,   Zilya,   Uraltau,   C.     sinensis,   C.
aurantifolia,  C.     paradisi,   S.     maxima.     Hammasi  foydali  va  qayta  ishlanuvchi
o’simliklar guruhiga tegishli.
Ikkinchi   eng   kattasi   C.     medica   -   18%.     Sitrus   retikulata   faqat   9%   ni
tashkil etadi. Foiz nisbati  C.    sinensis, C.    aurantifolia  va  C.    paradisi  katta emas
- 4-5%. ko’p yillar davomida rivojlanish to’liq tsikli (gul va   meva) o’tish 75%
sitrus   jins   kiritilgan   o’simliklar .     Sitrus   limon   (L.)     Osbek   navlari   Pervenets,
Lissabon,   Irkutsk,   Panderosa,   Genuya,   Kabo,   Evrika   bugungi   kunga   qadar
generativ davrga kirmagan va meva bermaydi.
Hayot shakliga ko’ra, mevali daraxtlar kalta o’suvchi yoki mitti - 2,0-3,0
m, ingichka o’suvchi - 3,0-4,0 m va bo’yi - 4,0-5,0 m dan yuqori (Kulyan, 2014)
ga bo’linadi. Ba’zi turlarda aralash shakl topilgan - kam va o’rta darajada.
Katta   qismi   past   o’sadigan   shakllar   -   39%.  Keyingi   raqam   bo’yi   -   28%.
Aralash   hayotiy   shakldagi   o’simliklar,   shuningdek,   o’rta   namunalar   mos
ravishda 19% va 14% bilan ifodalanadi.
Eng   balandi   C.     limon   xil   salavat,   C.     medica   navlari   Pavlovsky   va
Uraltau,   C .    paradisi ,   C.     sinensis ,   S.     maxima   - ularning balandligi  4,0 m  dan
ortiq.    Cuitrus reticulata, C.    aurantifolia,  balandligi 3,0 m gacha yetadi.    bilan.
Medica   kultivar   Buddaning   qo’li   1,8   m   ga   etadi.       limon   navlari   Yubiley,
Toshkent, Urman, Leysan, Pavlovskiy va   C.     Medica   zilya navlari   2,03,8   m ga
etadi.
Yevrika,   Kabo,   Genuya,   Irkutsk,   Lissabon,   Pervenets,   Meyer,
Panderosaning balandligi 2,5 m gacha bo lgan daraxtlar, ʻ C.     Limon  xilma-xilligi
Pavlovskiy balandligi 1-1,5 m, kamroq tez-tez 2,0 m (Eliseev, 1974; Markelova,
2006). I.V. Markelova (2006) ma’lumotlariga ko’ra,
      Yubileyni   navi-   meva   massasi   taxminan   400   g   bo’lgan   past   o’simlik,
Toshkent navi o’rta, meva vazni 80,0 -90,0 g.
34 O quv-tajriba xo jaligida yirik mevali  ʻ ʻ C.     limon   navlari Salavat, Leysan,
Urman, Yubileiny,   C.     medica, S.     paradisi, S.     maxima,   mevalar massasi  400-
500 g dan oshadi (1-jadval). Mevalar hajmiga qarab, ta’lim va tajriba fermasida
o’stirilgan   o’simliklarda,   nisbatan   kichik   mevali   C.     limon   navlari   Toshkent,
Pavlovskiy, Meyer va Novogruzinskiy,
C. aurantifolia, C. reticulata  i  С.  sinensis.
Sitrus limon   navlari Yubileiny va Irkutskiy,   S.      Ba’zi mualliflarga ko’ra
Pavlovskiyning   medika   navi   (Eliseev,   1974,   Markelova,   2006,   Vogel,   2011,
Fakhritdinov, 2016)  ham  yirik mevali  deb ta riflanadi. Ba zi  mualliflar  (Murri,	
ʼ ʼ
1937,  Vogel,  2001,  Levashov,  2002,  Markelova,   2006,  Fakhritdinov,  2016),   S.
Limon   navlari   Genuya,   Evrika,   Lissabon,   Meyer,   Novogruzinskiy,   Toshkent
ham kichik mevali, mevalarining vazni o’rtacha 200 g dan oshmaydi.
Shunday   qilib,   bugungi   kunda   eng   shimoliy   ekin   maydoni   bo’lgan
Janubiy   Urals   sharoitida,   yopiq   maydon   sharoitida   sitrus   mevalarini   kiritish
mumkin, turli turlar  va navlarning ko’pgina o’simliklari rivojlanishning to’liq
tsiklidan o’tadi va muvaffaqiyatli meva beradi.
                                     2.3.Tadqiqotning materiallari va uslublari
Kirish tadqiqotlarida  genetik kompleks usulidan foydalanilgan (Rusanov, 1950,
1971). Fenologik kuzatuvlar o’tkazildi
I.N.ning usuli bo’yicha. Beideman (1960). Issiqxona sharoitida fenologik fazalar
aniqlandi: tomirlash, gullash, meva berish. 
fenologik sanalar professor J.Xo’jayevning tavsiyasiga binoan amalga oshirildi.
Zaitseva (1984). 2014-2018-yillarning yoz, kuz va bahor-qish davrida C. limon
navlarining   rivojlanish   fenoritmlari   va   fenofazalarining   davomiyligi   o’rganildi.
Fenologik uchun
tadqiqot   1200   daraxt   C.   limon   navlari   Yubileiny,   Toshkent,   Salavt,   Leysan,
Urman ishlatilgan.
2020 - 2022 yillarda iqlim zonamiz uchun atipik ob-havo sharoiti tufayli,
35 ba’zi  navlarning gullash  bosqichlari  o’zgarib  yoki  gullash  bosqichlari  umuman
sodir   bo’lmadi   (Ch.   5).   Sitrus   limonda   Urman   navi   qishda   gullash   bosqichini
kuzatmadi, bahor gullash bosqichi, Leysan navida bo’lgani kabi, o’zgarib ketdi.
Yosh   holatlarini   ajratib   olishda,   ontogenezning   xususiyatlarini
o rganishda                                 T.A.   Rabotnova   (1950)   A.A.     Uranov   (I960)ningʻ
Rivojlanish   bosqichlari   qo llanildi.     va   A   yosh   davlatlarining   morfologik	
ʻ
tavsifida I.G. Serebryakov terminologiyasidan foydalangan (1952).
O simliklarning   hayotiy   shakli   (past,   o rta   va   baland   o’suvchi)   R.V.	
ʻ ʻ
Kulyan (2014). tomonidan aniqlangan. 
Sitrus     limonning   morfologik   xususiyatlarining   o’zgaruvchanligini
o’rganish  2018 yilda,  generativ holatda bo’lgan 27 yoshdagi o’simliklarni tahlil
qilishda   ishtirok   etish   bilan   boshlangan.     Tadqiqot   uchun   Meyer   va   Toshkent
navlarining 10 ta o’simliklari va Leysan, Urman, Salavat navlarining 3ta daraxti
sinovdan o’tkazildi. Quyidagi belgilarning o’zgaruvchanligi baholandi: o’simlik
balandligi   (m),   toj   diametri   (m),   uzunligi   va   kengligi   (sm),     bargining
yaprog’ining   indeksi   (uzunlikning   kenglikka   nisbati).     O’simliklarning
balandligi  ildiz bo’ynidan tojning eng yuqori  nuqtasigacha  o’lchanadi.  Tojning
diametri   uning   chetlarini   masofa   o’lchovi   bilan   gorizontal   yuzaga
proyeksiyalash   bilan   o’lchanadi.   Har   bir   navdan   kurtak   otishning   markaziy
qismidan hozirgi o’sayotgan yil kurtaklaridan 10 ta barg tanlandi.
Barg   epidermisini   o’rganish   Sitrusning   14   turi   va     turlarida     amalga
oshirildi.   Sitrus   limon   navlari   Leysan,   Urman,   Salavat,   Yubileyni,   Toshkent,
Pavlovskiy;    Sitrus medica   navlari Pavlovskiy, Uraltau, Zilya;    Sitrus paradisi;
Sitrus   maxima;     Sitrus   aurantifolia,   Sitrus   sinensis;     Sitrus   retikulata.     Tahlil
uchun   o’sishini   tugatgan   generativ   holatdagi   o’simliklarning   yosh   barglari
qo’llanildi.   Har   bir   tur   va   nav   uchun   namuna   3   daraxtdan   iborat   edi.   Har   bir
o’simlikdan tojning o’rta qismidan 5 ta barg tanlab olindi.
Barg epidermisini anatomik o’rganishlar Z.P.Pausheva (1988) tavsiyalari
yordamida binokulyar mikroskopi yordamida amalga oshirildi.
36 Barglarning   epidermisi   va   stomatografik   xususiyatlarini   o’rganish   uchun   biz
A.Z. Gluxova,  I.I. Strelnikova (2011)    yordamida barg sirtini  quyish texnikasi.
Buyum oynasiga bir tomchi suyuq shaffof preparat qo’yildi. Quritgandan so’ng,
hosil bo’lgan plyonka varaqdan olinadi va mikroskop ostida tekshiriladi.
Barg   epidermisini   o’rganishda   bargning   adaxial   va   abaxial   tomonlarida
quyidagi   xususiyatlar   o’rganildi:   1   mm2
  ga   epidermal   hujayralar   va   stomatalar
soni   (pcs.);   uzunligi   va   kengligi   (μm);   uzunligi   va   kengligi   (μm);   uzunlik   va
kenglik   (μm),   yopishtiruvchi   stomatal   hujayralarning     indeksi   (hujayra
uzunligining   kenglikka   nisbati);   stomatal   indeks   (stomata   sonining   epidermal
hujayralar   va   stomata   yig’indisiga   nisbati);   epidermal   hujayralar   shakli;   barg
turi.  N. Inyama et al.  (2015).
Stomatal   apparat   va   epidermal   hujayralarni   o’rganish,   gulchangning
hayotiyligi binokulyar mikroskop  (ob’ektiv 40, okulyar 10x) va okulyar ob’ekt-
mikrometr   yordamida   amalga   oshirildi.   Stomata   va   epidermal   hujayralarni
hisobga  olish   va  o’lchash  1   mm2
  qayta  hisob-kitob  bilan  3  ta  ko’rinish  sohasida
amalga oshirildi.
Mikroskop ko’rinish maydonining maydoni: S = pg2
A = W (1  mm2
 / S), bu yerda W ko’rinish maydonidagi hujayralar soni, A –
1   mm   birlik   maydoniga   elementlar   soni,   S   –   ko’rinish   maydonining   maydoni
( mm2
).
Klaster tahlil qilish uchun 3 sinfdan  iborat  namunalar tekshirildi .    medica
va C ning 6 navlari .    limon.   Jami 210 ta namunalar tahlil qilindi (har bir tur yoki
turga mansub 3 ta daraxt).
Gulchanglarning   yashovchanligini   aniqlash   bahor,   yoz   va   qishki   davrlarda
(2019-2020) I.N. Golubinskiy (1962). Tadqiqot  materiali o’rta yoshli  generativ
o’simliklarning gullaridan ajratilgan gulchang namunalari edi.
Ozuqa   muhit   sifatida   5%,   10%,   15%   va   20%   konsentratsiyali   saxaroza
eritmalari,   shuningdek,   0,0001%   bor   kislotasi   eritmasi   qo’shilgan   saxaroza
eritmalari ishlatilgan. Polen donalarining o’sib chiqqan gulchang naychalarining
37 uzunligi gulchang diametridan oshib ketgan yoki unga teng bo’lsa, hayotiy deb
hisoblanadi   (Pausheva,   1988).   24   soatdan   so’ng   mikroskopning   5-7   ko’rish
maydonida yashovchan gulchang donalari sanab chiqildi.
Potentsial   urug’lik   hosildorligi   (PSP),   shartli   real   urug’lik   mahsuldorligi
(URSP), meva bo’yicha haqiqiy urug’lik mahsuldorligi (RSP) (dona) o’rganildi
(Vainagiy, Xodachek, 2000).
Cs   -   urug’   hosil   qilish   koeffitsienti   (shartli   real   urug’lik   mahsuldorligining
potensialga nisbati),
Cr - yetilish koeffitsienti (urug’likning haqiqiy mahsuldorligining shartli haqiqiy
urug’lik hosildorligiga nisbati),
Cv   -   yashovchanlik   koeffitsienti   yetuk   urug’lar   orasida   yashovchan   qismni
ko’rsatadi (haqiqiy urug’lik hosildorligining potensialga nisbati).
Har bir generativ daraxt uchun   Sitrus limon   va   Sitrus medica   navlarining
o’rtacha   hosildorligi   issiqxonada   (2019-2020)   yillik   o’simlik   davri   uchun
o’rganildi.
38 3-BOB.  ISSIQXONA   SHAROITIDA  LIMON BIOLOGIYASINING
XUSUSIYATLARI
O’sish   va   rivojlanish   uchun   maqbul   sharoitlar   yaratish   sitrus   ekinlarini
yopiq   joylarda   yetishtirishda   muhim   omil   bo’ladi:   havo   va   tuproqning   harorati
va namligini   saqlash,  yorug’lik  rejimini   kuzatish,  o’simliklarni   parvarish  qilish
uchun   agrotexnik   tadbirlarni   o’z   vaqtida     amalga   oshirish.   Sitrus   ekinlarining
barchasidan  Sitrus limon  past haroratga eng sezgir hisoblanadi.
3.1. Limonning    fenologik xususiyatlari
O’simliklarning mavjud sharoitlarga moslashish biologik xususiyatlari va
darajasini xarakterlovchi asosiy ko’rsatkichlardan biri mavsumiy rivojlanishdir.
Ma’lum   sharoitlarda   bir   turning   o’sishi   muvaffaqiyati   butunlay   mavsumiy
ritmdagi   o’zgarishlarga,   shuningdek,   har   bir   fenologik   bosqichning
davomiyligiga bog’liq. Fenorritmlarni o’rganish  o’simliklarning xususiyatlarini
oldindan   aytib   berishga   va   ularning   rivojlanishi   uchun   eng   qulay   sharoitlarni
optimal   rejimni   shakllantirishga   imkon   beradi.   Fenologik   kuzatuvlar   tufayli
meva   pishishining   vaqtini   aniqlash   va   ekinlarning   eng   yuqori   rivojlangan
davrlarini belgilash mumkin bo’ladi (Kozlovskiy, 2000).
Fenoritmlarni   o’rganish   introduksiya   tadqiqotlarida   qo’llaniladi.   Shuningdek,
urug’larning   hayotiyligi   tahlili   tufayli   tadqiqotlar   ham   kengayib   bormoqda
(Ishmuratova   va   Tkachenko),   2009.     Kuzatishlar   shuni   ko’rsatdiki,
O’zbekistonning   iqlim   sharoitida   "Tsitrus"   limonining   "Yubileyniy"   va
"Toshkent"   navlarini   introduktsiya   qilish   ancha   muvaffaqiyatli   bo’lib,   bu,   o’z
navbatida,   o’simliklarning   faol   gullashi   va   meva   berishi   bilan   tasdiqlanadi.
Gullash   va   meva   berish   xususiyatiga   ko’ra,   bu   navlar   remontantdir   (Sodiqova,
2009, Davlat reestri).   ://    reestr    .     gossort    .     com    /   reestr    ).  
Quyida   issiqxonadagi   sitrus   limonining   “Yubileyniy”,   “Toshkentskiy”,
“Leysan”,   “Salavat”   va   “Urman”   navlarining   mos   ravishda   yoz,   kuz   va   qish-
39 bahorda   rivojlanish   fenoritmlari   va   fenofazalari   davomiyligi   keltirilgan.
(2-4-jadvallar). ).
Yoz   davridagi   kurtaklar   fazasining   boshlanishi   (iyun-avgust)   iyun   oyining
birinchi   (Leysan   navi),   ikkinchi   (Yubileyniy,   Salavat,   Urman   navlari)   va
uchinchi (Toshkent navlari) o n kunliklariga to g ri keladi (2-jadval). O’rganishʻ ʻ ʻ
davrida   bu   bosqichning   yakunlanishi   asosan   birinchi   (Leysan,   Yubileiny,
Salavat   navlari),   shuningdek,   boshqa   navlar   uchun   iyul   oyining   ikkinchi   o’n
kunligida kuzatiladi.
Kurtaklash   fazasining   davomiyligi   mayda   mevali   Toshkent   navida   qisqa
(taxminan 16 kun), yirik mevali navlarga qaraganda nisbatan uzoqroq (o’rtacha
24-28 kun) davom etadi.
Kurtaklash   fazasining   tugashi   gullash   fazasining   boshlanishi   bilan
almashtiriladi, u yozda yirik mevali navlar uchun iyunning ikkinchi va uchinchi
402-jadval   S itrus   limonining   turli   navlarini   yopiq   holda   rivojlanish   hodisalari   iyundan
avgustgacha  (2018-2022)
Fenofazalar
Baholar  /  O’rtacha Fenodatlar (± kun soni)
Yubileyniy’ Toshkent Leysan Salavat Urman
Kurtak hosil bo’lishi:
boshlanish
Oxiri 15.06±2
09.07±3 30.6 ±3
16.7 ±5 09.06±2
04.07±7 15.06±6
10.07±6 16.06±5
11.07±5
Kurtak   h.b.
bosqichining
davomiyligi   (o’rtacha
± kunlar soni) 25±6 16±3 28±6 25±6 24±6
Gullash:
boshlanish
Massa
Oxiri 22.06±5
06.07±6
21.07±6 03.07±14
15.07±8
25.07±12 11.06±8
07.07±14
10.07±9 20.06±5
05.07±5
17.07±7 22.06±7
08.07±7
22.07±7
Gullash   bosqichining
davomiyligi   (o’rtacha
± kunlar soni) 28±4 30±16 29±4 . 30±2 30±3
Meva berish:
boshlanish
tugallanishi,
yig’im-terim 22.07±7
19.01±33 25.07±11
31.0U16 10.07±11
10.01±31 07.07±9
23.01±26 21.07±11
29.01±9
Eslatma:   farqlar   kurtaklanishning   boshlanishi,   gullashning   boshlanishi   va   tugashi   fenofazi   uchun
muhimdir o’n   kunliklariga,   Toshkent   navi   uchun   iyulning   birinchi   o’n   kunligiga   to’g’ri
keladi   (2-jadval).   C.   limonning   mo l   gullashi   iyulning   birinchi   va   ikkinchi   o nʻ ʻ
kunliklariga to g ri keladi.	
ʻ ʻ
.   Yozda gullash bosqichining davomiyligi barcha navlar uchun o’rtacha 28-30
kun.   Bu   bosqichning   yakunlanishi   iyul   oyining   ikkinchi   (Leysan,   Salavat
navlari)   va   uchinchi   (Yubileyniy,   Toshkentskiy,   Urman   navlari)   o’n   kunligida
sodir bo’ladi.
Yozda   meva   berish   bosqichi   iyulning   birinchi   (Leysan,   Salavat   navlari)   va
uchinchi   (boshqa   navlar)   o’n   kunligida   boshlanadi.   Ommaviy   meva   berish,
shuningdek,   meva   yig’ish   boshlanishi   qishda   -   keyingi   yilning   yanvar   oyining
ikkinchi   (Yubileiny,   Leysan   navlari)   va   uchinchi   (boshqa   navlar)   o’n
kunliklarida sodir bo’ladi.
Yozda   kurtaklar   paydo   bo’lishidan   to   pishib   yetilish   va   yig’im   -terim
tugashigacha bo’lgan davr o’rtacha 215-227 kunni tashkil qiladi. Bu davr Urman
va Salavat navlari uchun eng uzun, Toshkent va Leysan navlari uchun eng qisqa
davr hisoblanadi.
Shunday   qilib,   yilning   yoz   davrida   issiqxona   sharoitida   C.   limon   navlarining
kurtaklash va gullash bosqichi asosan iyun oyida kuzatiladi va yozda o sadigan	
ʻ
mevalarning pishishi shu kunga to g ri keladi. Keyingi kalendar yilning yanvar	
ʻ ʻ
oyi. C. limon ‘Tashkentskiy’ boshqa navlarga qaraganda kurtaklash, gullash va
meva   berish   fazalariga   kechroq   kiradi,   shuningdek,   kurtaklash   fazasining
qisqarishi  bilan ajralib turadi. Barcha navlar  uchun gullash  davri  bir  oy davom
etadi.
      Kuz   davridagi   kurtaklash   fazasining   boshlanishi   (sentyabr-noyabr)
sentyabrning ikkinchi (Toshkentskiy va Leysan navlari) va uchinchi (Yubileiny,
Salavat,   Urman   navlari)   o n   kunliklariga   to g ri   keladi.   Bu   fazaning   tugashi	
ʻ ʻ ʻ
41 butun   oktabr   oyiga   to’g’ri   keladi   -   Toshkent   navida   birinchi   o’n   kunlikda,
Yubileyniy   va   Leysan   navlarida   ikkinchi   o’n   kunlikda,   Salavat   va   Urman
navlarida uchinchi o’n kunlikda (3-jadval).
Katta   mevali   navlarda   kurtaklash   fazasining   o rtacha   davomiyligi   25—29   kun,ʻ
undan qisqaroq — mayda mevali Toshkentskiy navida o rtacha 22 kun.	
ʻ
C.   limonining   kuzda   gullashi   oktabr   oyining   birinchi   (Yubiley,   Salavat),
ikkinchi   (Urman)   va   uchinchi   (Leysan,   Toshkent)   o n   kunliklarining   oxirida
ʻ
boshlanadi.   Toshkent   va   Leysan   navlarining   ommaviy   gullashi   oktabr   oyining
ikkinchi   o n   kunligida,   boshqa   navlar   uchun   –   biroz   kechroq   –   oktabr   oyining	
ʻ
oxirgi   haftasida   kuzatiladi.   Yilning   ushbu   davridagi   gullash   davrining
davomiyligi barcha navlar  uchun o’rtacha 30-36 kunni tashkil  qiladi, bu yozda
bu   bosqichning   davomiyligidan   taxminan   bir   hafta   ko’proq.   Gullash   oktabr
423-jadval Komponent bo’yicha resurs talablari
Sitrus   limonning   turli   navlarini   yopiq   holda   rivojlanish   hodisalari   sentyabrdan
noyabrgacha   (2019-2022)
Fenofazalar
Limonli nav  /  O’rta fenodatlar (± kunlar soni
Yubileyniy Toshkent Leysan Salavat Urman
Kurtaklash:
boshlanish
Oxiri 24.09±16
19.10±13 18.9 ±16
10.10 ±15 17.09±17
16.10±13 .   25.09±16
22.10±15 26.09±15
23.10±11
Kurtaklash
bosqichining
davomiyligi   (o’rtacha
± kunlar soni) 28±4 22±3 29±2 28±4 28±5
Gullash:
boshlanish
Massa
Oxiri 09.10 ±12
26.10 ±9
12.11±10 30.09   ±14
13.10±11
30.10±16 30.09±13
18.10±15
02.11±10 09.10±15
24.10±13
15.01±10 12.10±11
29.10±12
17.11±8
Gullash   bosqichining
davomiyligi   (o’rtacha
±  kunlar soni) 35±3 26±8 35±2 36±3 37±4
Meva hosil qilish:
boshlanish
to’ldirish,   yig’im-
terim 11.11±14
04.05±4 24.10   ±15
13.04±20 28.10±14
28.05±5 03.1U13   •
07.05±6 08.11±13
06.05±4
Izoh: Farqlar sezilarli p<0,05 oyining   oxirida   (Toshkent   navi)   va   noyabrning   birinchi   (Leysan   navi)   va
ikkinchi (Yubileiny, Salavat, Urman navlari) o n kunliklarida tugaydi.ʻ
Kuz davrida gullash sezilarli pauzalarsiz birinchi mevalarning o’rnatilishi bilan
almashtiriladi.   Demak,   “Toshkentskiy”,   “Leysan”   navlari   uchun   meva   berish
fazasining   boshlanishi   oktabr   oyining   so’nggi   o’n   kunligiga,   “Yubileyniy”,
“Salavat”, “Urman” navlari uchun esa noyabr oyining birinchi yoki ikkinchi o’n
kunligiga to’g’ri keladi.
Keyingi   kalendar   yilining   aprel   oyida   ommaviy   meva   berish   davri
mavjud. Toshkent navlarining mevalari to’plami, odatda, aprel oyining ikkinchi
o’n   yilligiga,   qolgan   mevalar   esa   -   may   oyining   birinchi   o’n   yilligiga   to’g’ri
keladi.
Kuzda   o’simlik   rivojlanishining   pishgan   va   yig’im-terimlarni   tugatish
bosqichidan boshlab o’rtacha 207  250 kunni tashkil etadi.
Shunday   qilib,   Toyloq   issiqxona   sharoitida   yilning   kuz   faslida   limon
o’simliklarining   gullashi   va   kurtaklari   asosan   oktabr   oyida   sodir   bo’ladi   va
kuzda   o’rnatilgan   mevalarning   pishishi   keyingi   kalendar   yilning   may   oyida
kuzatilishi   mumkin.   Urman   navining   o’simliklari   boshqa   navlarga   qaraganda
sezilarli   darajada   kechroq   kurtaklash   va   gullash   fazalariga  kiradi.  Yirik  mevali
navlarda   bu   fazalarning   davomiyligi   bir   oz   farq   qiladi,   gullash   va   kurtaklash
muddati tezroq bo’lgan Toshkent navidan farqli o’laroq.
Qish-bahor   davrida   (fevral-aprel)   kurtaklash   bosqichi   fevral   oyining   ikkinchi
(Leysan   navi)   va   uchinchi   (Yubileiny,   Salavat,   Urman   navlari)   o’n   kunligida,
shuningdek mart oyining uchinchi (Toshkent navi) o’n kunligida boshlanadi. (4-
jadval).   Kurtaklashning   tugallanishi   mart   oyining   birinchi   (Leysan   navi),
ikkinchi (Yubileiny, Salavat, Urman navlari) o n kunliklarida, Toshkent navida
ʻ
aprelning ikkinchi o n kunligida kuzatiladi.	
ʻ
Barcha navlarda kurtaklash fazasining davomiyligi o’rtacha 21-24 kun (4-
43 jadval).
Qish-bahor   davrida   gullash   bosqichining   boshlanishi   fevral   oyining
oxiriga - ikkinchi (Leysan xilma) va uchinchi (Yubileiny, Salavat navlari) o’nlab
yillarga   to’g’ri   keladi.   Toshkent   navlarining   gullab-yashnashi   ancha   keyin   -
aprelning   birinchi   o’n   yilligida   sodir   bo’ladi.   Katta   mevali   navlarning   massali
gullash C .     Limon   mart oyining ikkinchi o’n yilligiga tushadi, Toshkent navlari
uchun   esa   -   aprel   oyining   uchinchi   o’n   yilligida.   Barcha   navlar   uchun   yilning
ushbu davrida gullash fazasining davomiyligi o’rtacha 35-38 kunni tashkil etadi.
Bu   esa   kuz   faslida   gullash   fazasining   davomiyligi   bilan   taqqoslanadi,   ammo
yozda bu bosqichdan uzoqroq.
Gullash   mart   oyining   uchinchi   (Leysan   navi)   o n   kunligida,   shuningdek   aprelʻ
oyining   birinchi   (Yubileyniy,   Salavat   navlari)   va   ikkinchi   (Urman   navi)   o n	
ʻ
kunliklarida   tugaydi.   Toshkent   navi   uchun   bu   davr   kechroq   keladi   va   may
oyining ikkinchi o’n kunligiga to’g’ri keladi.
S.   Itonning   turli   navlarini   yopiq   holda   rivojlanish   hodisalari.   fevraldan
aprelgacha
44                                                                                                                                        4-jadval.
Fenofazalar
Limonli nav  /  C        fenodat (± necha kun)
Yubileyniy Toshkent Leysan Salavat Urman
Kurtaklash:
boshlanish
Oxiri 22.02±3
16.03±4 28.03±5
17.04±5 13.02±4
08.03±5 23.02±3
19.03±3 26.02±2
18.03±2
Kurtaklash
bosqichining
davomiyligi   (o’rtacha
± kun soni) 22±1 21±3 24±2 24±2 22±3
Gullash:
boshlanish
Massa
Oxiri 26.02±4
16.03±4
09.04±10 09.04±8
21.04±11
14.05±11 16.02±5
12.03±6
27.03±4 25.02±5
16.03±2   ‘
03.04±6 27.02±3
18.03±4
11.04±10
Gullash   bosqichining
davomiyligi   (o’rtacha
± kun soni) 38±1 35±4 38±2 36±2 38±2
Meva hosil qilish:
boshlanish
to’ldirish,   yig’im-
terim 1.04±12
16.10±10 07.05±9
06.11±14 17.03±11
30.09±19 23.03±4
12.10±5 02.04±12
16.10±9
Izoh: Meva  tugashining fenofazasi uchun farqlar katta  ahamiyatga ega p<0,05 Mevalar   aprel   oyining   birinchi   (Yubileiny,   Urman   navlari)   o n   kunligida,ʻ
shuningdek, mart oyining ikkinchi (Leysan navi) va uchinchi (Salavat navi) o n	
ʻ
kunligida   bog lanadi.   Toshkent   navida   qish-bahor   davrida   meva   berish   may	
ʻ
oyida boshlanadi.
Ommaviy meva berish va meva yig ib olish davri sentabrning uchinchi (Leysan	
ʻ
navi)   o n   kunligiga,   noyabrning   birinchi   (Toshkent   navi)   o n   kunligiga   to g ri	
ʻ ʻ ʻ ʻ
keladi, qolgan navlar joriy yilning oktabr oyining ikkinchi o n kunligida fazaga	
ʻ
kiradi.
Bahor-qish   davrida,   kurtakdan   boshlab,   voyaaga   yetish   va   hosilni
tugatishgacha   bo’lgan   davrning   umumiy   davomiyligi   o’rtacha   232-261   kunni
tashkil etadi.
Shunday   qilib,   qish-bahor   davrida,   issiqxona   sharoitida,   limon   navlarining
gullash va meva tugish bosqichlari fevral oyining oxirida - mart oyining boshida
boshlanadi.   Qish-bahor   gullash   davrida   boshlangan   mevalarning   pishishi   joriy
kalendar   yilning   oktabr-noyabr   oylariga   to’g’ri   keladi.   Toshkent   navi   boshqa
navlarga qaraganda ancha kech kurtaklash  va gullash fazalariga kiradi. Shunga
qaramay,   barcha   navlarda   kurtaklash   bosqichining   davomiyligi   o’rtacha   uch
haftadan bir oz ko’proq. Yilning boshqa davrlariga nisbatan qish-bahor davrida
gullash bosqichining davomiyligi eng uzun va taxminan 30 kun.
Olingan   natijalarga   ko’ra,   2018   yildan   2022   yilgacha   qish-bahor   va   yoz
fasllarida   Toshkent   navida   kurtaklanish   fazasining   boshlanishi   "Yubileyniy"
naviga   qaraganda   o’rtacha   kechroq   sodir   bo’lganligi   va   mart   oyining   oxiriga
to’g’ri   kelganligi   ma’lum   bo’ldi.   mos   ravishda   iyun   oyining   oxiri.   Yubileyniy
navidagi kuzgi kurtaklar, aksincha, keyinroq keladi va sentabrning uchinchi o’n
kunligiga   to’g’ri   keladi.   Bu   navlar   orasidagi   kurtaklanish   fazasining
boshlanishidagi farq yozda 15 kundan qish-bahor davrida 34 kungacha o’zgarib
turadi.   O’rganilayotgan   navlarda   kurtaklanish   fazasining   davomiyligi   ham   farq
45 qiladi.Yubileyniy   navida   kuzgi   kurtaklar   eng   uzun   bo’lib,   u   o’rtacha   27   kunni
tashkil etadi, Toshkent navida xuddi shu faza o’rtacha atigi 16 kun davom etadi.
Turlarda   gullashning   boshlanish   sanalari   ham   farq   qiladi.   Kichik   mevali
Toshkent   navida   yozda   gullash   yirik   mevali   navga   qaraganda   o’rtacha   10   kun
kechroq   sodir   bo’ladi   va   taxminan   22   kun   davom   etadi.   Yubileyniy   navida
gullashning   davomiyligi   10   kun   ko’proq   va   o’rtacha   32   kun.   Kuzgi   gullash
sentyabrning   uchinchi   o’n   kunligida   katta   mevali   navlarda,   kichik   mevali
navlarda - bir hafta o’tgach sodir bo’ladi va 30 kundan ortiq davom etadi.Ikkala
navdagi   eng   uzoq   gullash   qish-bahor   davrida   kuzatiladi   va   o’rtacha   35   kun.
Yubileyniy   navida   fevral   oyining   so nggi   o n   kunligida,   Toshkent   navida   esaʻ ʻ
taxminan 41 kundan keyin mart oyining oxirgi o n kunligida uchraydi. O’zbek	
ʻ
seleksiyasining   har   ikkala   navidagi   o’simliklarning   ommaviy   gullashi   kurtak
boshlanganidan keyin o’rtacha 14-21 kundan keyin sodir bo’ladi.
Ta’kidlanishicha, yopiq zamin sharoitida optimal harorat rejimi o’sish davrining
davomiyligiga ta’sir qiladi. 19-20 °C haroratda, odatda, kurtaklash boshlanadi va
harorat   20-25   °   C   ga   ko’tarilganda,   gullash   bosqichiga   o’tish   sodir   bo’ladi.
Biroq,   haroratning   keskin   o’zgarishi   o’simliklarning   hayotiga   salbiy   ta’sir
ko’rsatishi   mumkin.   Shunday   qilib,   masalan,   2018   yilda   issiqxonadagi   havo
harorati 40 ° C dan yuqori ko’tarildi, bu g’o’ralarning to’kilishiga olib keldi.
Meva   o’sishi   gullash   bosqichi   tugaganidan   taxminan   160-170   kun
o’tgach,   tugallanadi,   shundan   so’ng   pishib   yetish   bosqichi   o’rtacha   35-40   kun
davom etadi.
Shunday   qilib,   yozgi   gullash   davrida   hosil   bo’lgan   mevalarning   ommaviy
pishishi   yanvar-fevral   oylarida   sodir   bo’ladi;   kuzda   hosil   bo lgan   gullash	
ʻ
Yubileyniy navida iyun oyining boshida, Toshkent navida aprelda sodir bo ladi.	
ʻ
Qish-bahor gullashdan keyin hosil bo’lgan mevalarda pishib yetish davri oktabr-
noyabr oylariga to’g’ri keladi, u eng samarali deb belgilanadi.
46 Haroratning   o’zgarishi   nafaqat   sitrus   rivojlanishining   asosiy   fenologik
bosqichlarining o’tish vaqtiga, balki ularning mahsuldorligiga ham yomon ta’sir
ko’rsatadi.   Sitrus   mevalarning   stress   omillariga   bo’lgan   asosiy   reaksiyalari
davriylikning buzilishi va unumdorlikning keskin pasayishidir (Ryndin, 2010).
Toyloq     sharoitida   yuqori   harorat   apreldan   avgustgacha     har   kuni   kuzatiladi.
Shunday qilib, 2021- yil aprel oyida o’rtacha harorat va may 25 ° C dan yuqori
ko’tarildi. Yubileyniy navi yozgi gullashning eng uzoq davri bilan ajralib turadi
(6-7-rasm).   Xuddi   shu   nav   C.   limon   2020-   yilning     yoz   oylarida   juda   yuqori
harorat - iyunda 30 ° C va avgustda 40 ° C tufayli nisbatan qisqa gullash davriga
ega. Shunday qilib, limonni optimal yetishtirish uchun o’rtacha harorat 15-25 °
C   darajasida   saqlanishi   kerak.   Jadvaldan.   2-4   dan   ko’rinib   turibdiki,   o’rganish
davomida   fenologik   fazalar   nisbatan   barqaror   ekanligi   isbotlangan,   2016   yilni
hisobga olmaganda, yoz oylarida havo harorati me’yordan oshib ketgan.
S.M.  Gulova va  S.S. Maxmadbekova   (2011)  tomonidan  o’tkazilgan  tadqiqotga
ko’ra.   O rta   Osiyoda   qo riqlanadigan   yer   sharoitida   o sadigan   C.   limonidaʻ ʻ ʻ
asosiy   fenologik   fazalar   nisbatan   erta   boshlanadi.   Masalan,   mart   oyining
o’rtalaridan   -   aprel   oyining   boshidan   kamroq   tez-tez   kurtaklar   paydo   bo’ladi,
Kavkazning   Qora   dengiz   sohilidagi   ochiq   joylarda   esa   birinchi   kurtaklar   faqat
aprel oyining o’rtalaridan may oyining o’rtalariga qadar paydo bo’ladi. Bundan
tashqari,   Markaziy   Osiyoda   ommaviy   kurtaklash   va   gullash   fazalari   G’arbiy
Gruziyadagiga qaraganda yuqori haroratlarda sodir bo’ladi.
  Kurtaklash fazasining boshlanishi  o’rtacha 8 ° C havo haroratida qayd etiladi.
O’rtacha oylik havo harorati 10-17 ° C bo’lsa, kurtaklarning paydo bo’lishidan
boshlab gul  tojining ochilishigacha  rivojlanishi  odatda 30-40 kun davom  etadi.
C.   limonining   gullash   bosqichi   aprelda,   kamdan-kam   hollarda   mart   oyining
oxirida   boshlanadi   va   mayning   ikkinchi   yoki   uchinchi   o’n   kunligida   tugaydi.
47 Gullash   fazasining   davomiyligi   30-40   kun   bo’lib,   havo   va   tuproqning   o’rtacha
harorati 14-20 ° S gacha davom etadi.
A.D.   Aleksandrovning   (1948)   fikriga   ko’ra ,   limonning   samarali   o’sishi,
kurtaklari   va   mevasi   uchun   eng   qulay   havo   va   tuproq   harorati   14-17   °   C.
Tuxumdondan gulbarglarning gullashigacha kurtak rivojlanishining davomiyligi
40-50 kun. Uning qayd etishicha, 150-170 kun ichida C. limon o simligi asosiyʻ
fenologik   fazalarni   -   meva   o sishidan   to   meva   pishishiga   qadar   o tadi.	
ʻ ʻ
Qozog’istonning   issiqxona   sharoitida   bu   davrning   davomiyligi   oshadi   va   250-
270 kunni tashkil qiladi (Daulbaeva, 2010).
Varyansni tahlil qilish natijalariga ko’ra, fenofazalarning boshlanish vaqti
va   davomiyligi     sezilarli   darajada   farq   qilishi     aniqlangan   (p<0,05).     (1-ilova).
O’rganilgan   turdagi   barcha   fenofazalarning   boshlanish   vaqtidagi     farqlar   qish-
bahor   davrida   ahamiyatlidir.   Yozda   bu   farqlar   kurtaklashning   boshlanishi,
gullashning   boshlanishi   va   meva   paydo   bo’lishining   boshlanishi   bosqichlari
uchun   ahamiyatlidir.   Kuz   davrida   meva   hosil   bo’lishining   tugash   fazalari
sezilarli   darajada   farq   qiladi.   Statistik   jihatdan   barcha   muhim   farqlar,   asosan,
Toshkent navi fenomenologiyasining farqlanishi tufayli shakllanadi.
Dispersiya   tahlili   natijalari   shuni   tasdiqlaydiki,   qish-bahor   mavsumida
navlardagi   fenofazalarning   davomiyligi     taxminan   bir   xil   bo’ladi,   kurtaklash
bosqichining   boshlanishi   turli   nav   bo’yicha   farq   qiladi.   Qish-bahor   davrida
kurtaklash bosqichidan boshlab, barcha navlarda  mevalarning to’ldirilishigacha
bo’lgan   fenofazalarning   boshlanishidagi     farq     aniqlandi.   Yoz   mavsumida
navlarning   farqlari   kurtaklash   davridan   ommaviy   gullashgacha   va   kurtaklash
boshlanishidan oxirigacha aniqlandi. Toshkent navi qish-bahor va yoz fasllarida
kurtaklanish fazasiga boshqa navlarga qaraganda kechroq kiradi.
Kuz   faslida   mevali   fazaning   davomiyligi   va   mevali     fazaning   tugashi
davridagi   farqlar   ma’lum   bo’ldi.Kuzgi   kurtaklash   keyinchalik   Yubiley   navida
kuzatiladi.
48 Xullas,     issiqxonasida   o zbek   va   boshqird   seleksiyasiga   mansub   C.   limonʻ
o simliklari   muvaffaqiyatli   gullab,   meva   beradi.   Iloji   boricha   tabiiy   sharoitga	
ʻ
yaqin   bo’lgan   optimal   sharoitlarni   yaratish   va   qo’llab-quvvatlash   tufayli
o’simlik   rivojlanishining   fenofazalarining   kurtaklari   paydo   bo’lishidan   meva
terishgacha   bo’lgan   umumiy   davomiyligi   o’rtacha   200   kunni   tashkil   qiladi.
Kurtaklari  paydo bo’lgan paytdan boshlab meva berishgacha bo’lgan eng uzun
davr bahor-qish davrida boshlanadi va oktabr-dekabr oylarida tugaydi. Shu bilan
birga, eng katta meva boshlanadi.
Alohida   fenofazalarning   davomiyligi     xilma-xilligiga   qarab   o’zgarib
turadi.Masalan,   bahor-yoz   va   kuz   fasllarida   Toshkent   navli   o’simliklarning
kurtaklash   fazasining   davomiyligi   sezilarli   darajada   kamroq   bo’lib,   bu   turning
yirik mevali navlariga qaraganda kechroq kuzatiladi. 
Isitiladigan issiqxonalarda o’simliklarning o’sishi uchun sharoit ochiq joylardan
farq   qilganligi   sababli,   Toyloq   tumanining     iqlim   sharoitida   kurtaklash   va
gullash   fazasining   boshlanishi   Markaziy   Osiyo   sharoitlariga   qaraganda   yuqori
haroratni talab qiladi. 
3.2. Iqlimlashtirilgano’simliklarning  morfologik xususiyatlari
Sitrus   jinsidagi   o’simliklarning   samaradorligi     agroklimatik   resurslar
bilan   belgilanadi,   bu   o’simliklarning   o’sishi   va   rivojlanishi   xususiyatlari   va
shunga   mos   ravishda   meva   ekinlarini   ishlab   chiqarishning   hosildorligi   va
sifatiga bog’liq (Sadykova, 2009).
Toyloq   tumani   issiqxona   sharoitida   yetishtirilgan   C.   limon   navlari   generativ
o simliklarining morfometrik ko rsatkichlari 5-jadvalda keltirilgan. 
ʻ ʻ
Jadval  C.limonning turli navlari o’simliklarining parametrlari har xil ekanligini
ko’rsatadi.   O’simlikning   navlari   bo’yicha   balandligi   2,3   dan   3,3   m   gacha
49 o’zgarib   turadi.Leysan   va   Salavat   navlari   baland   -   2,9-3,3   m.Tojning   diametri
ham turlicha - 1,5-2,7 m. Maksimal toj diametri kuzatiladi (2,7 m). , Urman va
Leysan   navlarida   -   minimal   (1,5-1,6   m).   Salavat   navi   eng   katta   barglari   bilan
ajralib   turadi,   ba’zi   o’simliklarda   barg   plastinkasining   uzunligi   16,0   sm   ga
etadi.Toshkent navi mayda barglari bilan ajralib turadi, kengligi 4,0 sm.
Sitrus     limon   va   C     navlarining   morfologik   xususiyatlari.   Yopiq   zamin
sharoitida  
medika  
Citrus medica  xilma Zilya o’rta (2,8 m), Uraltau - bo’yi (3,5 m).     Uraltau
xilma-xilligining    medikasi   Zilya    xilma-xilligi   va   taqdim   etilgan   C   navlaridan
kattaroqdir.         limon.     O’zbekiston       Medica   xilma   Zilya   barglari   kichikroq,
yumaloqroq.    Sitrus medica   Uraltau xilma-xilligi   katta cho’zilgan barglar bilan
ajralib turadi.
O rganilgan   mezoni  ʻ C.     limon   va   C.     medica   o’ziga   xos   morfologik
xususiyatlarga ega.    Sitrus limon  navlari Toshkent boshqa navlaridan farq qiladi
C.       yanada   yoyilgan   toj   va   1,8   bir   barg   pichoq   indeksi   bilan   nisbatan   kichik
cho’zilgan   barglari   bilan     limon .     C   uchun.     Limon   navlari   Qutlug’   va   uning
derivativ   navlari   Leysan,   Salavat   va   Urman   barg   plitasining   yaqin   indeksi
bo’lgan barglar bilan tavsiflanadi - 1,5-1,6.
O zbekiston  
ʻ sharoitida   S.     Limon   isitilmagan   issiqxonalarda   o’stiriladi.
505-jadval Komponent bo’yicha resurs talablari
Turli
O’simliklarning
balandligi, m Toj
diametri, m Bargli plitaning belgilari
kengligi, sm uzunligi, sm indeks
Sitrus limon
Qutlug’ 2,3±0,5 2,1 ±0,3 5,7±0,8 9,8±2,0 1,5±0,1
Toshkent 2,3±0,3 2,7± 0,2 5,0±0,9 9,0±1,4 1,8±0,2
Leysan 2,9±0,5 1,6±0,4 6,8±1,2 10,4±2,0 1,5±0,1
Salavat 3,3±1,0 2,1 ±0,6 8,5±1,5 13,5±2,8 1,6±0,2
Urman 2,4±0,2 1,5±0,1 6,5±0,9 10,3±1,9 1,6±0,1
Sitrus medica
Zilya 2,8±0,6 2,3±0,5 7,2±0,8 9,9±0,5 1,4±0,1
Uraltau 3,5±0,8 2,8±0,8 7,8±1,2 12,5±1,0 1,6±0,2 Ushbu sharoitlarda Yilniy navining o’simliklarning balandligi odatda 1,5 m dan
oshmaydi va katta qalin barglari bor (Fakhritdinov, 2016).
Ufa   issiqxonalarida   Yubilein   turli   xildagi   ba’zi   daraxtlarning   balandligi
3,0   m   ga   etadi,   bu   O’zbekiston   o’simliklarining   balandligidan   ancha   yuqori.
Ehtimol,   bu   yil   davomida   yopiq   issiqxonada   barqaror   iqlim   xususiyatlariga
bog’lik.
Boshqa   mualliflarga   ko’ra   (Grekov,   2002;   Kapnitzel,   1953)   daraxtlar   S.
Limon,   o’sib borayotgan sharoitga qarab, 3-5 m  ga yetadi  va yoyiladigan tojga
ega.   O’zbekiston   Respublikasi   Fanlar   akademiyasi   Markaziy   kutubxonasida
issiqxonalar   sharoitida   S   ekiladi .       Meyer   va   Panderosa   navlarining   limon
(Grigortsevich,   2015).   Meyer   navlari   balandligi   1,52,0   m   ga   yetadi   va   kuchli
bargli   tojga   ega   bo’lib,   10-11   sm   uzunlikda   4-5   sm   kenglik   bilan   barglaydi.
Panderosa xilma-xilligi  balandligi 2,5-3,5 m ga yetadi. Yopiq yer sharoitida esa
2 m dan oshmaydi va juda katta barglarga ega.
V.A.Vogel (2001) ma lumotlariga ko ra ʼ ʻ S.    Medica  qalin qovunli (3,5 sm
gacha)   mevalarga   ega   bo’lib,   og’irligi   450   g   gacha.   Tug’ruqxonalarda   ular
asosan   qozon   madaniyatida   etishtiriladi.   I.P.   Eliseev   (1974)   S.     Medica   xilma-
xilligi Pavlovskiy yoyilgan toj bilan kichik daraxtdir. Barglari katta, uzunligi 15
sm,   eni   taxminan   6   sm,   qalinligi   90-400   g,   kamdan-kam   hollarda   800-1000   g.
Balandligi  C.    Taxminan 3 metrli yopiq maydonlarda Pavlovskiy barglari katta,
16-18   sm   uzunlikda   va   7-10   sm   kengligida,   qanotga   o’xshash   o’simliklar
mavjud. Mevalar katta, qalin qichqirib, og’irligi 250-560 g (Sadykova, 2016).
Shunday   qilib,   O‘zbekiston   sharoitida   yopiq   issiqxonada   optimal
mikroiqlimga bo’ysunadigan bo’lsak,   morfometrik xususiyatlar jihatidan sitrus
turi kiritilgan o’simliklar turli iqlim zonasida etishtiriladigan o’simliklardan past
emas   va ayni paytda turli xil xususiyatlarni saqlab qoladi. 
                                    
51                                  3.3.Gulchangning yashovchanligi
Gulchanglarning   yashovchanligini   o'rganish   kiritilgan   turlarning   hayotiy
holatining eng to'liq rasmini  beradi. Meva hosil  qilish imkoniyati va mevaning
ko'pligi gulchanglarning hayotiyligiga bog'liq.
Barcha   o'rganilayotgan   navlarning   gulchanglarning   yashovchanlik
ko'rsatkichlari   oralig'i   mavsumga   qarab   farqlanadi:   bahorda   u   4,04   dan   40,78
gacha, kuzda - 2,02 dan 84,17 gacha, qishda - 0,7 dan 85,1 gacha. C. limon va
C.   medica   gulchanglarining   fasllar   bo yicha   yashovchanligi   6-8   jadvaldaʻ
keltirilgan. C. limonida unib chiqqan gulchanglar ulushi 1,1 dan 70,3 % gacha,
C.   medicada   0,7   dan   85,1   %   gacha   o zgarib   turadi   va   nav,   mavsum   va
ʻ
yetishtirish muhitiga bog liq. Undan chiqqan gulchanglar donalarining maksimal	
ʻ
ulushi C. limon Leysan va C. medica Zilya navlarida topilgan.
C.   limonining   “Yubileyniy”,   “Toshkentskiy”,   “Salavat”   navlari   uchun   har   xil
fasllarda   eng   yaxshi   natijaga   gulchangni   5%   va   10%   saxarozali   ozuqaviy
muhitda,   shuningdek,   20%   saxarozali   ozuqaviy   muhitda   o stirish   va   unga	
ʻ
0,0001% borat kislota eritmasini qo’shish orqali erishiladi (6-8-jadvallar).
C. limon Leysan navida gulchanglarning yuqori yashash qobiliyati qishda 10%
saxaroza   (70,3%)   va   5%   saxaroza   eritmasi   +   0,0001%   eritma   borat   kislotasi
(56,2%) bo'lgan ozuqa muhitida aniqlangan. kuzda (2,0%) 5% eritmada minimal
hayotiylik   qayd   etilgan.   15%   va   20%   gacha   bo'lgan   konsentratsiyalarda   unib
chiqqan gulchang donalari ulushi 39,7% dan 61,0% gacha.
Barcha   fasllarda   gulchanglarning   yashovchanligining   past   ko‘rsatkichlari   C.
limonning   “Toshkentskiy”   va   “Yubileyniyy”   navlari   tarkibida   5%   saxaroza   +
0,0001%   borat   kislota   eritmasi   bo‘lgan   ozuqaviy   muhitda   ko‘rsatildi.   Salavat
navi   bahor   va   kuz   fasllarida   10%   li   saxarozali   muhitda   unib   chiqqanda
gulchanglarning yashovchanligining nisbatan past ko'rsatkichini ko'rsatdi.
52 Bahorda,   C.   limonning   Yubileyniy   va   Salavat   navlarida,   5%   saxaroza   eritmasi
(mos   ravishda   35,85   va   17,25%),   past   ko'rsatkichlar   (mos   ravishda   9,55   va
7,65%) bo'lgan ozuqa muhitida unib chiqqan gulchang donalarining eng yaxshi
ko'rsatkichlari   ko'rsatilgan.   -   saxarozaning   10%   li   eritmasida   (6-jadval).
“Toshkentskiy”   navida   esa,   aksincha,   10%   saxaroza   eritmasi   bo lgan   ozuqaʻ
muhitida  va 15%  li  saxaroza  eritmasi  bo lgan ozuqa muhitida eng kam  (5,1%)	
ʻ
yashovchan gulchangning nisbatan yuqori nisbati (26,11%) kuzatilgan.
Saxaroza + borik eritmasining ozuqaviy muhit eritmasida gulchanglarning unib
chiqishi   natijalari   6-8   jadvalda   keltirilgan.   Bahor   davrida   gulchanglarning
yashovchanligi nisbatan yuqori (40,78%) 20% saxaroza eritmasi bo lgan ozuqa	
ʻ
muhitida Toshkent navida bor qo shilganda, nisbatan past  (4,04%) 5% eritmali	
ʻ
ozuqa   muhitida   kuzatildi.   bor   qo'shilishi   bilan   saxaroza.   C.   limonning   barcha
navlarida   20%   li   saxaroza   +   borat   kislota   eritmasida   gulchanglarning   unib
chiqishining   nisbatan   yuqori   darajasi   kuzatildi.   Yubileyniy   va   Salavat   navlari
gulchanglarning hayotiyligining yaqin qiymatlarini ko'rsatdi.
Shunday   qilib,   bahorgi   davrda   Salavat   navi   uchun   gulchanglarning   unib
chiqishining   eng   yaxshi   natijalari   5%   saxaroza   eritmasi   va   20%   saxaroza
eritmasi   +   0,0001%   eritma   borat   kislotasi   bilan   oziqlantiruvchi   muhitdan
foydalanganda erishildi.
C.   limon   navlarining  kuzgi   davrda   gulchanglarning  yashovchanligini   o rganish	
ʻ
natijalari   7-jadvalda   keltirilgan.   Yubileyniy   navi   uchun   5%   saxaroza   eritmasi
bo'lgan   ozuqa   muhiti   va   15-   20%   saxaroza   +   borat   kislota   eritmasi   bilan
oziqlantiruvchi   muhit   optimal   bo'lib  chiqdi.   “Toshkentskiy”   navida   0,0001%   li
borat   kislota   eritmasi   (35,7%)   qo shilgan   20%   li   saxaroza   eritmasida	
ʻ
gulchangning maksimal unib chiqishi kuzatildi.
53 6-jadval
54Turli   konsentratsiyali   saxaroza   eritmalarida   va   0,0001%   H3BO3   eritmasi   qo'shilganda
Citrus navlarining gulchanglarning yashovchanligi (2021- yil may)
Turli
O'stirilgan chang donalarining ulushi, %
(arifmetik ± xato degani) turli oziqa muhitlarida
5% saxaroza eritmasi
10% saxaroza eritmasi 15%     saxaroza
eritmasi
20% saxaroza eritmasi
Borat
kislotasiz Borat   kislota
bilan Borat kislotasiz Borat   kislota
bilan Borat
kislotasiz Borat   kislota
bilan   Borat kislotasiz Borat   kislota
bilan
Toshkent 20,70±4,23 4,04±0,72 26,11±5,17 15,18±4,92 5,1±0,31 9,09±0,76 15,4±5,11 40 78± 8 85
meyer 35 85±6 07 5,25±0,51 9,55±1,71 17,6±6,86 22,15±7,45 22,5±6,84 14,05±4,41 24 84±7 96
Salavat 17,25±4,50 14,8±5,11 7,65±0,47 15,7±5,57 11,32±2,43 19,3±6,55 9,73±1,92 26,25±5,24 55Turli
O'stirilgan chang donalarining ulushi, % ( arifmetik xatolik ± anglatadi)
   5% saxaroza eritmasi
       10% saxaroza eritmasi        
            15% Saxaroza eritmasi 20% saxaroza eritmasi
Borat
kislotasiz Borat   kislota
bilan   Borat kislotasiz Borat   kislota
bilan Borat
kislotasiz Borat   kislota
bilan H3S3
bo'lmasa N3503  bilan
Sitrus limon
Toshkent 14 70± 4,9 4,02± 0,7 22 11  ± 5 , 1 7 13,18±4,67 3,1±0,11 10,09±1,05 13,4±4,43 35,78±7,54
meyer' 29,85±7,98 4,25±0,31 7,55±1,71 15,6±4,87 20,15±4,87 21,5± 4,9 15,05±4,0 22,84±5,01
Salavat 14,25±4,50 12,8±4,11 3,65±0,18 14,7±4,58 9,32±1,22 20,3±4,12 10,73±1,9 18,25± 6,23
Leysan 2,02± 0,01 6,22± 0,57 5,12±0,28 7,15±0,35 61 02± 9 74 32,45±7,4 46,5±8,79 38,55±8,85
Urman 3,45±0, 16 15 87±,99 5,16±0,27 9,46±1,64 53 89±9,05 7,23±0,24 61 21± 9 74 12 60±3 98
Sitrus medica
Zilya 79,34±11,5 52,37±9,04 72,10± 10,01 43,12± 8,23 80,23±11,6 30,14±7,01 84,17±11,89 27,67±5,37
Uraltau 17,0±6,86 5,49±0,44 18,37±7,1 8,03±1,0 54,58±9,08 28,06±5,99 31 59± 7 74 10,11±3,02
Izoh: Farqlar sezilarli p<0,05 56 57C.   limon   navlari   Leysan   va   Urman   bor   qo'shilmagan   saxaroza   bilan   oziq
muhitida   gulchanglarning   yuqori   yashovchanligini   (mos   ravishda   61,21%   va
61,0%)   ko'rsatdi.   Shuningdek,   tarkibida   15   va   20%   saxaroza   bo lgan   ozuqaʻ
muhitlarida   C.   medica   navlarining   gulchanglarning   yashovchanligining   yuqori
ko rsatkichlari kuzatildi.	
ʻ
Qishda   o tkazilgan   tadqiqot   natijalariga   ko ra,   C.   limon   gulchanglarining   unib	
ʻ ʻ
chiqishida   maksimal   natija   10%   saxaroza   eritmasi   bo lgan   ozuqa   muhitida	
ʻ
Leysan navida (70,3%) olingan (8-jadval). Leysan navida 5% saxaroza eritmasi
bo'lgan   ozuqaviy   muhitda   gulchanglarning   yashash   qobiliyatining   past
ko'rsatkichi   (2,02%)   kuzatildi.   C.   medica   navlarida   gulchanglarning
yashovchanligining   maksimal   ko rsatkichlari   15%   saxarozali   ozuqa   muhitida	
ʻ
Zilya navida – 85,1%, Uraltov navida – 84,6% kuzatilgan.
Qishda   gulchangni   5%   li   saxaroza   eritmasidan   tashkil   topgan   ozuqa   muhitida
0,0001%   borat   kislotasi   eritmasi   qo shib   unib   chiqqanda,   C.   limon     Leysan	
ʻ
navida   (56,2%)   va           C.   Medica   Zilya   navi   (46,1%)   da   yashovchan   gulchang
donalarining   nisbatan   yuqori   nisbati   kuzatilgan.   Undan   chiqqan   gulchang
donlarining   past   foizi   sitrus   limonning   Yubileyniy   (1,2%)   va   Leysan   (1,1%)
navlarida   10%   saxaroza   va   bor   bo'lgan   muhitda   va   C.   medica     Uraltau   (0,7%)
navida tarkibida 5% saxaroza mavjud qo'shilgan muhitda aniqlandi.
Qishda   gulchangni   5%   li   saxaroza   eritmasidan   tashkil   topgan   ozuqa   muhitida
0,0001%   borat   kislotasi   eritmasi   qo shib   unib   chiqqanda,   C.   limon   Leysan
ʻ
(56,2%)navi   va   C.   medica   Zilya   (46,1%)   navida   yashovchan   gulchang
donalarining   nisbatan   yuqori   nisbati   kuzatilgan.   Undan   chiqqan   gulchang
donlarining   past   foizi   sitrus   limonining   Yubileyniy   (1,2%)   va   Leysan   (1,1%)
navlarida   10%   saxaroza   va   bor   bo'lgan   muhitda   va   C.   Medica   Uraltau   (0,7%)
navi  tarkibida bor 5% saxaroza qo'shilgan muhitda aniqlandi. . 58C.   medica   Zilya   va   Uraltau   navlarining   gulchanglari   borat   kislotasi
qo shilmagan holda saxaroza qo shilgan ozuqa muhitida yaxshiroq unib chiqadi.ʻ ʻ
C.   Medica   zilya   navida   85,1%,   Uraltau   84,6%     navida   15%   saxaroza   bo lgan	
ʻ
ozuqa muhitida qishda gulchanglarning yashovchanligi  yuqori bo lgan. Kuz va	
ʻ
qishda   5%   li   saxaroza   eritmasi   bo'lgan   ozuqaviy   muhitda   bor   qo'shilishi   bilan
navlarda farqlar mavjud, masalan, eng ko'p unib chiqish foizi Zilya navida, eng
kichiki Uraltau navida kuzatiladi (7.8-jadvallar).
Zilya navi kuz va qish mavsumida borat kislotasi bo'lmagan ozuqaviy muhitda,
borat kislotasi qo'shilgan 5% saxaroza eritmasida - kuzda yuqori samaradorlikni
namoyish   etadi.   Zilya   navining   gulchang   donalarining   yuqori   yashovchanligi
(71,2%   dan   ortiq)   kuz   va   qish   fasllarida,   qishda   10%   saxaroza   eritmasida
yetishtirilgan   gulchanglar   bundan   mustasno   (3,4%)   deyarli   barcha   o'rganilgan
ozuqa kontsentratsiyasida kuzatiladi. ).
Shunday   qilib,   gulchanglarning   hayotiyligini   o'rganish   natijalari   turlarga   va
navlarga   xos   xususiyatlarni   ko'rsatadi.   Nisbatan   yuqori   ko rsatkichlar   tarkibida	
ʻ
5% saxaroza bo lgan ozuqa muhitida va 20% saxaroza bo lgan ozuqa muhitida	
ʻ ʻ
C.   limonining   “Toshkentskiy”,   “Yubileiny”   va   “Salavat”   navlarida   borat
kislotasi   qo shilganida   aniqlangan.   Leysan   navida   saxaroza   yuqori   bo'lgan	
ʻ
ozuqaviy   muhitda   gulchanglarning   hayotiyligining   nisbatan   yuqori
ko'rsatkichlari topilgan.
Umuman   olganda,   C.   limon   va   C.   medica   gulchanglarining   kuz   va   qishda
yashovchanligi   bahorga   qaraganda   yuqori,   kuz   va   qishda   ko'rsatkichlar   doirasi
bahorga  qaraganda   ancha  keng.   5%  va  10%   sukroz  eritmasidan  foydalanganda
va 0,0001% borik kislotasi eritmasi qo'shilgan 20% saxaroza eritmalari bilan C.
limonning o'sib chiqqan gulchanglarining yuqori ko'rsatkichlari qayd etilgan; C.
medica navlari uchun - 15% foydalanilganda
saxroz   eritmasi.     Yilning   turli   vaqtlarida   Ufa   sharoitida   tanishtirishda   Sitrus 59limon   va   Sitrus   medikasining   barcha   navlari   nisbatan   yuqori   gulchaang
hayotiyligini saqlab qoladi.         
           3.4.Limon navlarining  mahsuldorligi
Tadqiqot   olib   borilgan   issiqxonada     o'stirilgan   o'simliklarning   mevalaridagi
urug'lar soni o'rtacha 5 dan 95 donagacha o'zgarib turadi. (9-jadval).
Sitrus turi navlarining mevasidagi  urug'lar  soni
     Urug'larning maksimal soni C. limon navi Yubileyniy, C. medica Pavlovskiy
va Uraltau navlari mevalarida topilgan. C. reticulata, C. sinensis, C. limon navi
Meyerning   mevalari   oz   urug li   bo lib   chiqdi.   Urug‘siz   C.   medica   naviningʻ ʻ
mevalari jinsining boshqa turlari ko'p urug‘li.                                                                                                                                                           9-jadval
Yo'
q
p/p Ko rish	
ʻ Turli
Bir   mevadagi   urug'lar
soni, pcs.
1 Sitrus limon  (L.) Osbek Toshkent 12,0±6,1
2 Sitrus limon  (L.) Osbek Meyer 70,5±11,1
3 Sitrus limon  (L.) Osbek Evrika meva bermaydi
4 Sitrus limon  (L.) Osbek Pavlovskiy 5-251 20,2±3,5
5 Sitrus limon  (L.) Osbek Genoa
meva bermaydi
6 Sitrus limon  (L.) Osbek Irkutsk
meva bermaydi
7 Sitrus limon  (L.) Osbek Lissabon
meva bermaydi
8 Sitrus limon  (L.) Osbek To ng ich o g izi	
ʻ ʻ ʻ ʻ
meva bermaydi
9 Sitrus limon  (L.) Osbek Leysan 52,1±8,0
10 Sitrus limon  (L.) Osbek Urman 42,0±5,2
11 Sitrus limon  (L.) Osbek Salavat 68,1±17,3
12 Sitrus limon  (L.) Osbek Novogruzinskiy deyarli  urug'siz2
13 Sitrus limon (=Sitrus x meyeri  Yu. Tanaka) Meyer 303
 9,2±5,1  gacha
14 Sitrus medica  L. Pavlovskiy 43-661 90,2±3,5
15 Sitrus medica  L.    (qayer.    sarkodactylis) Budda qo'li urug'siz
16 Sitrus medica  L. Zilya 45,5±10,2
17 Sitrus medica  L. Uraltau 43,0±7,1
18 Sitrus retikulata  Blanko Unshiu 4,1±1,2
19 Sitrus retikulata  Blanko Kavani ari 12,4±4,3
20 Sitrus maxima  (Burm.)    Merr.
- 77,0±3,1
21 Sitrus aurantiifoli   -
22,5±2,0
22 Sitrusparadisi  Macfad. -
46,1±4,1
23 Sitrus sinensis  (L.) Osbek -
4,0±1,4
*Izoh:  1
-  I.P. Eliseev (1974),  2
- I.V. Markelova (2006),  3
- Rossiya Federatsiyasining seleksiya yutuqlari davlat reestri. 60       S itrus o simliklari orasida urug siz, kam urug li va ko p urug li mevalar borʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
(Murri,   1937;   Semenin,   2001;   Rakitin,   2003).   Citrus   medica   ko'plab   yirik
urug'larga   ega   (Jukovskiy,   1971;   Eliseev,   1974).   P.M.   Jukovskiy   (1971)ning
so'zlariga   ko'ra.   C.   sinensis   ko'pincha   urug'siz   shakllarga   ega.   Limon
partenokarpiya bilan ajralib turadi, shuning uchun ular orasida urug'siz shakllar
ham kam uchraydi (Jukovskiy, 1971; Rakitin, 2003).
     C.  limon navining  shakllari   orasida  Pavlovskiy  (I.P.  Eliseev,  1974  bo'yicha)
urug'siz   mevalar   bilan   partenokarpik   bor,   lekin   ko'p   urug'li   namunalar   ham
mavjud  (maksimal   23  to'liq  urug'li).  Novogruzinskiy  navi  ham  deyarli  urug'siz
mevalarga ega (Markelova, 2006). C. limon cv. Meyerda urug'lar soni o'rtacha,
cv. Evrikada urug'lar soni arzimaydi yoki ular yo'q (Grigorsevich va boshqalar,
2015).
    Introduksiya   vaqtida   turning   yashovchanligini   belgilovchi   eng   muhim
ko‘rsatkichlardan   biri   urug‘   unumdorligi   hisoblanadi.   Citrus   limon   va   Citrus
medica   ba'zi   navlarining   urug'lik   mahsuldorligining   xususiyatlari   Jadvalda
keltirilgan.   10.   Limonning   yirik   mevali   navlari   orasida   urug'larning   maksimal
soni C. limon navlari Yubileyny va Salavat vakillarida kuzatiladi - taxminan 80
dona.   C.   limonning   Leysan   va   Urman   navlari   mevalarida   har   bir   mevada
urug'larning yuqori miqdori ham qayd etilgan - 50-70 dona. C. limon Toshkent
navi mayda mevali va mayda urug li.	
ʻ
            Potensial   va   haqiqiy   urug lik   mahsuldorligi   o rtasidagi   eng   katta   farq   C.	
ʻ ʻ
limon   navi   Yubileiny   mevalarida   topilgan   -   15.   C.   limon   navlari   vakillarida
Salavat, Urman, Leysan va Toshkent farqi.
PSP va RSP o'rtasida  9 urug'dan oshmaydi. Taqqoslash  uchun, C. medica navi
Zilya mevalarida RSP ulushi PSP dan 17 ga, C. medica navi Uraltau mevasida
esa 11 ga kam. 61          Maksimal   yashovchanlik   koeffitsienti   (Cv)   C.   limonning   Salavat,   Leysan,
Urman   navlarida   topilgan.   C.   limonning   yirik   mevali   navlari   va   C.   medica
navlarida   urug   hosil   bo lish   koeffitsienti   (Cs)   bir   xil   (0,9).   C.   limon   naviʻ ʻ
Toshkent uchun nisbatan past Cv va Cs koeffitsientlari mos ravishda 0,5 va 0,6.
Tiriklik   koeffitsienti   (Cv)   va   urug'lik   koeffitsienti   (Cs)   o'rtasidagi   farq   meva
tarkibidagi zaif (rivojlanmagan) urug'larning ulushini ko'rsatadi va naviga qarab
farqlanadi. Bu koeffitsientlar orasidagi maksimal farq C. medica navi Zilya (0,2)
da kuzatiladi. C. medica Uraltau, C. limon navlari Yubileiny va Toshkent uchun
minimal   indeks   0,1   ni   tashkil   etdi.   dtrus   limonining   Salavat,   Leysan,   Urman
navlari deyarli zaif urug'larga ega emas
         C. medica Uraltau, C. limon navlari Yubileiny va Toshkent uchun minimal
indeks   0,1   ni   tashkil   etdi.   dtrus   limonining   Salavat,   Leysan,   Urman   navlari
deyarli zaif urug'larga ega emas.  Barcha turlarda pishib etish koeffitsienti  (Cg)
(umumiy sondan pishgan urug'larning ulushi) yuqori ko'rsatkichlarni ko'rsatadi.
Eng   past   (0,8)   indeks   C.   medica   navlari   Zilya   va   C.   limon   Tashkentskiy
navlariga,   maksimal   (1,0)   C.   limonining   Leysan,   Salavat   va   Urman   navlariga
to‘g‘ri keladi. 
              C.   limonning  Salavat,   Yubileiny,   Urman   navlari   yuqori   salohiyatli   urug	
ʻ
unumdorligi   bilan   Leysan,   C.   medica   Uraltau   va   Zilya   navlari   o rtacha	
ʻ
mahsuldorligi bilan, eng past (PSP, RSP) Toshkent C. limon navlari bilan ajralib
turadi.
         C.  limon mevalarining  urug  og irligi   o zgaruvchan.  Maksimal   og'irligi   10	
ʻ ʻ ʻ
dona.   urug i   yirik   mevali   C.   limon   -   Yubileyniy   va   Salavat   navlarida,	
ʻ
shuningdek   C.   medica   Zilya   va   Uraltau   navlarida   topilgan.   C.   limon   navi
Leysanda   nisbatan   engil   urug'lar.   Bitta   meva   urug ining   umumiy   og irligi	
ʻ ʻ
quyidagi chegaralarda o zgarib turadi – 1,4–14,0 g. va Urman – 10,0 g.C.medica	
ʻ 62Zilya   va   Uraltau   navlarining   bitta   mevasi   urug ining   o rtacha   vazni   10,0ʻ ʻ
g.Toshkentskiy   limon   navi.   eng   kam   sonli   urug'larni   o'z   ichiga   oladi,   ularning
mevasidagi vazni o'rtacha 1,4 g.
       Shunday qilib, Toyloq tumani sharoitida C. limon va C. medica navlarining
urug'lik mahsuldorligi yuqori. Har bir nav urug'lik mahsuldorligining navga xos
ko'rsatkichlari bilan tavsiflanadi. Mayda mevali va mayda urug li C. limon navi	
ʻ
Toshkentskiy, yirik mevali va ko p urug li “Yubileyniy” va “Salavat” navlari.	
ʻ ʻ
        Mevalardagi   yaroqsiz     urug'larning   nisbati   xilma-xilligiga   qarab   o'zgaradi.
C. limonining Salavat, Leysan va Urman navlarida mayda urug lar deyarli yo q,	
ʻ ʻ
tugallangan   urug larning   ulushi   esa   yuqori.   Eng   ko'p   zaif   va   tugallangan	
ʻ
urug'larning   eng   kichik   ulushi   C.   medica   navi   Zilyada   kuzatiladi.   Mevalardagi
urug'lar   soni   keng   diapazonda   o'rtacha   farq   qiladi.   Urug'larning   maksimal   soni
C.   limon   cv.Yubileyny,   Salavat,   C.   medica   cv.Pavlovskiy   va   Citrus   maxima
mevalarida topilgan. Ufa limonariyasida eng kam urug'lilar, kamayish tartibida:
C. paradisi, C. limon navlari Pavlovskiy, Meyer, C. aurantifolia, C. reticulata va
C. sinensis.
Xulosa
    Issiqxona sharoitida sitrus jinsining turlarini yetishtirishda havo va tuproqning
ma'lum bir harorat rejimini va namligini saqlash kerak. Sitrus ekinlari orasida C.
limon past haroratga eng sezgir.
        Toyloq   tuamni     limonariyaga   asoslangan   fermer   xo jaligi   issiqxonasida	
ʻ
bugungi   kunda   o zbek   va   boshqird   seleksiyasining   C.   limoni   muvaffaqiyatli	
ʻ
gullab,   meva   bermoqda.   O'simliklarning   fenofazalarining   kurtaklari   paydo
bo'lishidan meva yig'ib olishgacha bo'lgan davomiyligi barcha navlar uchun 200
kun   yoki   undan   ko'p.   Kurtaklari   paydo   bo'lgan   paytdan   boshlab   meva 63berishgacha   bo'lgan   eng   uzun   davr   bahor-qish   davrida   boshlanadi   va   oktyabr-
dekabr oylarida tugaydi, xuddi shu davrda mevalarning katta to'plami mavjud.
     Fenofazalarning davomiyligi navlarga xosdir. Toshkentskiy mayda mevali C.
limon   navida   bahor-yoz   va   kuz   mavsumida   kurtaklash   fazasining   davomiyligi
boshqa yirik mevali navlarga qaraganda qisqaroq va kechroq keladi.
    Toyloq   tumanidagi   issiqxonada   optimal   mikroiqlimni   hisobga   olgan   holda,
Citrus   jinsining   kiritilgan   o'simliklari   morfometrik   xususiyatlaridan   boshqa
iqlim zonasida o'stirilgan o'simliklardan kam emas va nav xususiyatlarini saqlab
qoladi. Kichik mevali C. limonli Toshkentskiy navi yirik mevali navlardan keng
tarqalgan toj va nisbatan mayda barglari bilan farq qiladi. Sitrusli limon navlari
Yubileiny,   Leysan,   Salavat,   Urman   va   Sitrus   medica   Zilya   va   Uraltau   navlari
nisbatan katta habitus bilan ajralib turadi.
      C. limon va Citrus medica ning barcha navlari yilning turli vaqtlarida Ufa
sharoitiga   kiritilganda,   gulchanglarning   yashash   qobiliyatining   yuqori
sur'atlarini saqlab qoladi  va tur  va navga xos xususiyatlarni  namoyish etadi. In
vitro   sharoitida   unib   chiqqan   gulchang   donalarining   ulushi   gulchanglarning
hayotiyligini   aniqlash   uchun   ishlatiladigan   ozuqa   muhitining   tarkibiga   bog'liq.
Sitrus   limonining   Toshkentskiy,   Yubileyniy   va   Salavat   navlarida   5%,   10%
saxaroza   va   20%   saxaroza   bo lgan   ozuqa   muhitida   borat   kislotasi   qo shilganʻ ʻ
ozuqa muhitida qish va kuzda nisbatan yuqori ko rsatkichlar aniqlangan. Leysan	
ʻ
navida   saxaroza   yuqori   bo'lgan   ozuqaviy   muhitda   gulchanglarning
hayotiyligining  nisbatan  yuqori   ko'rsatkichlari   topilgan.   Sitrus  medica   Zilya  va
Uraltau   navlarida   gulchanglarning   yashovchanligi   nisbatan   yuqori
ko'rsatkichlari qishda 15% saxaroza bo'lgan ozuqa muhitida, Zilyada esa kuzda
20% saxaroza bo'lgan ozuqa muhitida kuzatilgan.  64       Umuman olganda, kuz va qishda  C. limon gulchanglarining yashovchanligi
bahorga   qaraganda   yuqori,   shuningdek,   kuz   va   qishda   gulchanglarning
yashovchanlik ko'rsatkichlari oralig'i bahorga qaraganda ancha keng.
                Har   bir   nav   urug'lik   mahsuldorligining   navga   xos   ko'rsatkichlari
bilan tavsiflanadi. Citrus limon va Citrus medica navlarining Ufa sharoitida joriy
etilganda haqiqiy urug'lik mahsuldorligi yuqori. Urug i eng kam bo lgan maydaʻ ʻ
mevali   C.   limon   navi   Toshkentskiy,   yirik   mevali   va   ko p   urug li   “Yubileiny”,	
ʻ ʻ
“Salavat”, C. medica navi Pavlovskiy va Citrus maxima navlari. C. paradisi, C.
limon   navlari   Pavlovskiy,   Meyer,   C.   aurantifolia,   C.   reticulata   va   C.   sinensis
kam   urug li.   Tsitrus   limon   navlari   Salavat,   Leysan,   Urman   tugallangan	
ʻ
urug'larning   yuqori   nisbatiga   ega.   Maksimal   yashovchanlik   koeffitsienti   (Cv)
C.   limonining   Salavat,   Leysan,   Urman   navlarida   topilgan.   Yetilish
koeffitsientining (Cr) eng past ko rsatkichi (0,8) C. medica navining Zilya va C.	
ʻ
limonning   Toshkentskiy   navlarida,   maksimal   (1,0)   C.   limonining   Leysan,
Salavat va Urman navlarida bo lgan.	
ʻ
      Urug'larning   maksimal   og'irligi   Citrus   medica   Uraltau,   Zilya   navlarida   va
Citrus   limonining   Yubileiny,   Salavat   navlarida,   eng   engil   urug'lari   Citrus
limonining Leysan navlarida aniqlangan.
.
4-BOB.  SITRUS LIMON  VA   SITRUS MEDICA  TURLARINING  MEVA
SIFATINI BAHOLASH 65                              4.1.Mevalarning morfometrik xususiyatlari
          Citrus   turi   turlarining   mevalari   kattaligi,   shakli,   rangi   va   po'stlog'ining
qalinligida juda farq qiladi.
O'zbek     naslchilikning   sitrus   limon   navlari   mevalarining   xususiyatlari   11-
jadvalda keltirilgan.
11-jadval 
              Mevalarning morfometrik xususiyatlari 
(Samarqand, 2021)
     Jadvaldan ko'rinib turibdiki, O zbek seleksiyasiga mansub C.limon navlaridaʻ
mevaning   o rtacha   vazni   90,0-500,0   g,   boshqird   seleksiyasi   navlarida   300,0-	
ʻ
1060,0   g.Eng   mayda   va   ingichka   po stloqli   (vazn   va   o lchamli)   mevalar.   S.	
ʻ ʻ
limon   navida   Toshkent,   o rtacha   og irligi   taxminan   93,0   g.   Eng   yirik   mevalari	
ʻ ʻ
tsitrus  limonining  Salavat  navida,  alohida  namunalarining vazni   1500,0-1800,0
g ga etadi.Yirik mevali navlarda po stlog ining qalinligi (Yubileiny va Salavat)	
ʻ ʻ
o rtacha 1 ,0 sm	
ʻ
Navlarning   o rtacha   yillik   hosildorligi  	
ʻ C.     limon   va   C.     medica,   bitta
daraxt jihatidan, 13-jadvalda keltirilgan.
•
       13-jadval
  Issiqxona   sharoitida   o'zbek   selektsiyasining   Sitrus     limon   va   Sitrus
medica  turlarining o'rtacha hosildorligi   Nav   Meva vazni, g
Meva o'lchamlari, sm Po’st
  qalinligi, sm
Bo yiga	
ʻ Diametr
Salavat 1058,6±208,8 12,0±2,6 10,3±1,5 1,0±0,6
Qutlug' 468,0± 131,0 11,5±2,4 9,1±1,9 1,0±0,5
Urman 378,0±74,0 13,3±2,1 9,2±0,8 0,5±0,2
Leysan 368,4±56,0 10,3±1,5 9,4±1,0  • 0,6±0,2
Toshkent 93,0±18,6 8,1± ,4 6,2±1,3 0,4±0,2 66• •
              Har   bir   daraxtning   hosildorligi   naviga   qarab   farq   qiladi   (6,0   -   17,4   kg).
Maksimal hosilni C. limon navlari Yubileiny ,Toshkent va Salovat beradi. Sitrus
limon navi  Urman va Citrus medica navi  Uraltau eng kam mahsuldorligi  bilan
farqlanadi. 
                                      4.2.Mevalarning mexanik tarkibi
       18-rasmda   o'rganilayotgan navlarning mevalaridagi eti, qobig'i, urug'lari va
sharbati   tarkibining   nisbatini   ko'rsatadi.   C.   limon   va   C.   medica   mevalarining
mexanik   tarkibi   har   xil.   Masalan,   C.   medica   Uraltau   va   Zilya   navlarining
mevalarida   katta   ulush   qobig'i   (mos   ravishda   63,0%   va   53,9%),   meva   eti   mos
ravishda   34,4%   va   41,9%,   sharbat   va   urug'lar   tarkibida   mavjud.   oz   miqdorda
(5% dan kam). Uraltau C. medica navi mevalarida po stloq va meva eti nisbatiʻ
(asosiy  komponentlar)   2:1, C.  medica  “Zilya”  navining  mevalarida po stloq  va	
ʻ
pulpa nisbati 1,3:1.
      C.   limonning   turli   navlarining   mevalari   Citrus   medica   bilan   solishtirganda
yuqori   sharbat   tarkibiga   ega.   Yirik   mevali   C.   limon   Yubileiny,   Urman   va
Salavat navlari  mevalarida, shuningdek, Toshkent  navi mevalarida meva eti va
sharbat   ustunlik   qiladi.   C.   limon   navining   mevalarida   Yubiley   eti,   sharbati   va
qobig'i   deyarli   teng   nisbatda   1:   1:   1.   Leysan   navida   eti     va   sharbat   tarkibidagi
qobiq tarkibining ustunligi qayd etilgan.            C. limon navining Toshkentskiy Nav
Daraxt boshiga hosil, kg
Sitrus limon
Qutlug' 17,4±4,0
Toshkent 14,0±2,0
Leysan 9,0±1,8
Salavat 16,0±2,0
Urman 8,2±2,0
Sitrus medica
Zilya 8,0±1,5
Uraltau 6,0±1,0 6719-rasm. Citrus limoni (Yubileyniy, Toshkent, Urman, Leysan, Salavat navlari) va Citrus 
medica (Zilya va Uraltau navlari) mevalaridagi vitamin C (mg/100 g) miqdori. mevalarida pulpa va sharbat nisbatan yuqori (37,7% va 35,8%), qobig'i 24% ni
tashkil qiladi.
      Shunday qilib, C. limonining turli navlari mevalari qobig'i yuqori bo'lgan C.
medica   bilan   solishtirganda   eti   va   sharbatning   yuqori   miqdoriga   ega.   C.   limon
navi   mevalarining   suvliligi   kamayish   tartibida   quyidagi   tartibda   taqsimlanishi
mumkin: Urman, Toshkent, Yubileyni, Salavat va Leysan.
                                      4.3. C vitaminining miqdori
C. limonning turli navlari mevalarida S vitamini 34,1-41,9 mg/100 g. C. medica
ning turli navlari mevalarida C vitaminining o'rtacha miqdori 35,4-39,8 mg/100
g  ni   tashkil  qiladi.    C  vitaminining  eng  yuqori   o rtacha  miqdori   C.  limon  naviʻ
Yubileyniy mevalarida, eng kichiki esa Toshkentning C. limon navi mevalarida
aniqlangan.   C   vitamini   miqdori   bo'yicha   sitrus   mevalari   yirik   mevali
limonlardan   qolishmaydi,   Citrus   medica   Zilya   navida   C   vitamini   miqdori   39,8
mg / 100 g, Uraltauda u biroz pastroq - 35,4 mg / 100 g. C. limon va C. medica
mevalaridagi C vitaminining o'rtacha miqdori  quyida ko'rsatilgan. 
      Toshkentning   C.   limon   navining   o ʻ ziga   xos   xususiyati   uning
ingichkaligi, urug ʻ ining kamligi va C vitaminining nisbatan kamligidir. 68O’zbek     seleksiyasining   sitrusli   limon   navi   Salavat   boshqa   navlardan   yirik
mevalari   bilan   ajralib   turadi   va   C   vitamini   miqdori   bo'yicha   boshqa   navlardan
kam emas - 36,4 mg / 100 g.
    Ko'pgina mualliflarning fikriga ko'ra, turli navlardagi limon mevalaridagi C
vitamini   miqdori   30   dan   58   mg%   gacha   (milligramm-foiz   konsentratsiyani
o'lchash   uchun   tizimdan   tashqari   birlik   bo'lib,   uning   milligramm   (mg)   soni
sifatida aniqlanadi). 100 g sinov moddasida mavjud bo'lgan modda) (Levashov,
2002;   Dadykin,   2006),   sitron   mevalarida   -   taxminan   33   mg%   (Vogel,   2001;
Levashov,   2002).   Tojikistonda   yetishtirilganda   C   vitamini   35,9-57,5   mg   %   ni
tashkil   qiladi   (Yusufi,   Gulov,   2004).   M.Z.   Faxritdinov   (2016)   O‘zbekiston
sharoitida   yetishtiriladigan,     C   25   dan   58   mg   gacha.   L.V.   Metlitskiy   (1955)
Suxumi pitomnikining meva sharbatida C vitaminining miqdori 25 dan 87 mg%
gacha   ekanligini   ma'lum   qiladi.   V.A.ning   tadqiqotlarida.   Vogel   (2001)   va   I.V.
Markelova (2006) limon tarkibidagi vitamin C miqdori mos ravishda 53-78 mg
% va 45-140 mg% ekanligini ko'rsatdi.
Xulosa
  Toyloq   fermer     xo‘jaligi   sharoitida   yetishtirilgan   mevalar   aholi   orasida   katta
talabga   ega   bo‘lib,   tajriba   xo‘jaligi   tomonidan   yiliga   20   tonnaga   yaqin   limon
mevasi sotiladi.
Barcha   jarayonlar     nazorat   qilinadi,   morfologik   ko'rsatkichlar,   meva   berish   va
ko'payish usullari o'rganiladi.
   C. limon va C. medica navlarining xomashyo  xususiyatlarini  baholash uchun
mevalarning   morfometrik   ko'rsatkichlari   -   vazni,   o'lchamlari   (bo'yi,   diametri),
qobig'ining   qalinligi,   mevalardagi   urug'lar   soni   va   mevalardagi   C   vitamini
miqdori o'rganildi. Citrus limoni Salavat va C. medica Uraltau eng yirik mevali
va qalin po stli, C. limoni Tashkentskiy eng yupqasi bo lgan. Leysan va Urmanʻ ʻ
navlari   o'rtacha   ko'rsatkichlarga   ega.   Mevalarda   C   vitaminining   eng   yuqori 69o‘rtacha   miqdori   sitrus   limonining   “Yubileyniy”   navida,   keyin   esa   kamayish
tartibida:   C.   medica   navi   Zilya,   C.   limon   navi   Leysan,   Urman   va   Salavat,   C.
medica navi Uraltau va eng pasti sitrus limon navida topilgan. 
Boshqird seleksiyasining C. limon va Citrus medica navlari, optimal sharoitlarda
va yopiq yerlarda mikroiqlimni saqlab, nav xususiyatlarini saqlab qolgan holda,
morfometrik   ko'rsatkichlari   bo'yicha   boshqa   iqlim   zonasida   o'stirilgan
o'simliklardan   kam   emas.   O‘rganishlar   shuni   ko‘rsatdiki,   Ufa   limonariysi
sharoitida   yetishtirilgan   mevalar   xomashyo   xususiyatlari   bo‘yicha   boshqa
sharoitlarda yetishtirilgan o‘simliklardan qolishmaydi. 70Xulosalar
1.   Issiqxona   sharoitida   Citrus   turining   introduksiya   qilingan   o‘simliklarining
aksariyati   to‘liq   rivojlanish   siklidan   o‘tadi.   C.   limonining   o rganilgan   navlariʻ
Toyloq   tumani   limonariumi   sharoitida   navga   xos   odatiy   xususiyatlarni,
shuningdek,   gullash   va   meva   berish   xususiyatini   saqlab   qoladi,   yozda
kurtaklanishidan   to   meva   pishishigacha   bo lgan   muddat   215-227   kunni   tashkil	
ʻ
etadi.   kuzdan   -   207-250   kun,   bahor-qishdan   -   232-261   kun.   Toshkentskiy   C.
limon   navining   qish-bahor   davrida   kurtaklanishi   va   gullash   fazalarining   o tish	
ʻ
muddati boshqa navlardan statistik jihatdan sezilarli darajada farq qiladi.
2.   C.   limon   Salavat,   Yubileyny,   Urman   navlari   urug   unumdorligi   nisbatan	
ʻ
yuqoriligi   bilan   ajralib   turadi,   Leysan,   C.   medica   navlari   Uraltau   va   Zilya
o rtacha hosildorlik bilan, Toshkentskiy navlari esa past hosildorlik bilan ajralib	
ʻ
turadi.   Sitrus   limonining   Salavat,   Leysan,   Urman   navlarida   urug‘larning
yashovchanlik koeffitsienti (Cv) maksimal (0,9). Urug‘ hosil bo'lish koeffitsienti
(Cs)   (0,9)   yirik   mevali   Citrus   limon   va   Citrus   medica   navlarida   yuqori.   Citrus
limon navi uchun nisbatan past Cv va Cs qiymatlari Toshkent - mos ravishda 0,5
va 0,6.
3. Katta mevali  va qalin po stli  sitrus limonining Salavat  (o rtacha meva vazni	
ʻ ʻ
1058,0 g) va Uraltau sitrus medica (o rtacha meva vazni 670,0 g) navlari. Sitrus	
ʻ
limonining Yubileyniy, Urman, Leysan va  Sitrus medica  navlari  Zilya o'rtacha
ko'rsatkichlarga   ega:   Yubileyniy   navida   mevalarning   o‘rtacha   vazni   468,0   g,
Urman navida - 378,0 g, Leysan navida - 368,0 g, Zilyada - 368,0 g. navi - 245,0
g.Kichik   mevali   va   yupqa   po stli   C.   limon   Tashkentskiy   navi   (o rtacha   vazni	
ʻ ʻ
93,0 g).
4.   Citrus   medica   navlarining   gulchanglarning   yashovchanligi   odatda   C.   limon
navlarinikidan   yuqori   (Zilya   navida   maksimal   -   85,1   ±   10,9,   minimal)   va 71mavsumga bog‘liq emas. C. limonida unib chiqqan gulchang donalarining ulushi
1,1   dan   70,3%   gacha   o‘zgarib   turadi   va   nav,   mavsum   va   yetishtirish   muhitiga
bog‘liq. 72FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
1.   Sitrus ekinlarning agro-qoidalari. Tbilisi: Sektor, 1937. 148s.
2. Iskandarov   A.D.   Limon   va   uning   tuxumdonlar   va   mevalar   hosil
bo'lish davridagi talablari haqida / Bul. Instituta choy i subtropik kul'tury.
1945. No 3-4. S.11-16.
3. Aleksandrov A.D. Kadochnaya kul'tura limona. Krasnodar: 1948. 24
s.
4. Andreeva I. I., Rodman L. S.    Botanika. 3, pererab.    va Ed.M:
Colossus,
2005. 528 s.
5. Beideman I.N. O'simlik va o'simlik jamoalarining fenologiyasini
o'rganish usullari. Novosibirsk: Nauka, 1974. 155 s.
6. Borisov   V.I.,   Sokolova   T.I.   I.V.   Michurinning   mendelizmga
qarshi kurashi va uning Rossiya va SSSRda genetika holatiga ta'siri tarixi /
Fundamental tadqiqotlar. 2014. No 5-2. S. 406-410.
7. Butenko   R.G.   O'simlik   morfogenezining   kimsasiz   to'qimalari   va
fiziologiyasi   madaniyati.   Acad.   Nauk   SSSR.   K.   A.   Timiryazev   nomidagi
O'simliklar fiziologiyasi instituti. M.: Nauka, 1964. 272 s.
8. Butenko   R.G.   Oliy   o'simliklar   hujayralarining     in   vitro   va
biotexnologiyalar   biologiyasi   ularning   asosida:   Ucheb,   posobie.M.:   FBK-
PRESS, 1999. 160 s.
9. Vitkovskiy   V.L.   Dunyoning   mevali   o'simliklari.   SPb.:   Lan',   2003.
592 s.
10. Voikat X., Halle M., Hoffmann S., Vittmann K., Kapel A. Meva
va sabzavotlar. Myunxen: TEUBNER, 2008. 318 s.
11. Volova   T.G.   Biotexnologiya.   Novosibirsk:   Izd-vo   Sibirskogo
otdelenie Rossiiskoi Akademii nauki, 1999. 252 s.
12. Vorontsov V.V., Uleyskaya L.I. Uydagi limon va boshqa sitrus
o'simliklar.M.: Fiton   +, 2008. 144 s. 7313. Vorontsov   V.V.,   Uleyskaya   L.I.   Uydagi   sitrus   o'simliklar.
Parvarishlash sirlari.M.: Fiton   +, 2011. 32 s.
14. Getko   N.   V.   va   boshq.   Sitrus   o'simliklar   barglarida   uchuvchan
komponentlarning   kimyoviy   tarkibi,   issiqxona   sharoitida   etishtiriladi   /
Doklady   Natsional'noi   akademii   nauk   Belarus.   2018.   T.   62.   No4.   S.   439-
446.
15. Glukhov   A.   3.,   Strelnikov   I.   I.   Fitoncidnaya   effektivnyy   i
morfometrik   izmenchivost   vydov   rod   Ficus   L.       Texnogen   reponning
ekolog   va     tabiatni   muhofaza   qilish   muammolari.   Donetsk.   201.1.   No   1
(11).
16. Golovkin   B.N.,   Kitaeva   L.A.   Dekorativ   o'simliklar.M.:
«Tafakkur», 1986. 320 s.
17. Golubinskiy   I.N.   Issledovanie   germination,   polen   donalari   na
artificialnoe sredakh – Avtoref.dis. cand. biol. nauk. 1962. 20 s.
18. GOST   34307-2017   Sitrus   ekinlarning   mevalari.
Spetsifikatsiyalar. 2018. 14 s.
19. Grigortsevych L.N., Surma M.A., Alekhna A.I., Telesh A.D.
Issiqxona sharoitida sitrus ekinlarini etishtirishning agrotexnik xususiyatlari /
Trudy BSTU. 2015. S. 223-226.  • •
20. Grekov   S.P.   O'rta   kengliklarda   subtropik.   M.:   OOO   Izdatelstvo
AKT.    Donetsk. Stalker, 2002. 93 s.
21. Gulov   S.M.,   Mahmadbekov   S.   Markaziy   Tojikiston   sharoitida
limon yetishtirishning ilmiy asoslari. Dushanbe: Progress, 2011. 151 s.
22. Dadykin V.V. Derazangda sitrus bog.M.: Ast-Press   kitob,
2006. 304 s.
23. Dankov   V.   V.,   Skripnichenko   M.M.,   Gorbacheva   N.   N.
Subtropik madaniyatlar. Lan', 2014. 160 s.
24. Daulbaeva   G.S.   Almatining   yopiq   hududida   sitrus   o'simliklari
xarakterini kuzatishlari ; Vestnik KAZNU.    2010. No 2 (28). S 53-57.
25. Eliseev  I.P. Pavlovskiy  limon. Gorky:  VolgoVyatskoye  nashriyot- 74matbaa ijodiy uyi,
1974.64 s. .
26. Zhukovskiy   P.M.   Madaniy   o'simliklar   va   ularning   qarindosh-
urug'lari. Leningrad: Kolos, 1971. 579 s.
27. Zaytsev   G.N.   Biometrik   hisoblash   usullari.   Eksperimental
botanikada matematik statistika.M.: Nauka, 1963. 256 s.
28. "Ufa   o'rmon   xo'jaligi   texnik   maktabi"ning   o'quv-eksperimental
iqtisodiyoti  issiqxona   (Limonarium)  tuproqlarining  fizik-kimyoviy tarkibi
to'g'risida xulosa. O'rmon tuproqlari va kimyo laboratoriyasi. Ufa, 2018. 6
s.  
29. Ishmuratova   M.M.   Biologik   va   kimyoviy   xususiyatlari,   to'qima
madaniyati   Rhodiola rosea   L.   va   Rhodiola iremelica   Boriss.   va ularning
Bashkortostanda   joriy   etilishi   ehtimoli   (Ufa   misolida):   Dis.   ...
cand.biol.nauk. Ufa. 1996. 260 s.
30. Ishmuratova M.M. Rodiola iremelskaya na yuzhny Urale. UNC
RAN.M.: Nauka. 2006. 252 s.
31. Ishmuratova   M.M.,   Tkachenko   K.G.   O't-o'tlar   urug'lari:   latent
davr xususiyatlari, in vitroda kiritish va ko'paytirishda foydalanish  .  Ufa:
Gilem, 2009. 115 s.
32. Kalinin   F.L.   O'simliklar   fiziologiyasi   va   biokimyosida   to'qima
madaniyatining   usullari   /   F.L.   Kalinin,   V.V.     Sarnatskaya,   V.E.
Polishchuk: Kiyev: Naukova Dumka, 1980. 320 s.
33. Kalinin F.L. O'simliklarning mikroklonal takror ishlab chiqarish
texnologiyasi / F.L. Kalinin. Kyiv: «Naukova Dumka», 1992. S. 137-190.
34.   Kapnitzel   M.A.   Rostov   oblasti   sitrus   ekinlarini   etishtirish.
Rostov na Don: Rostov kitob nashriyoti, 1953 g. 76 s.
35. Kataeva N.V., Avetisov V.A. O'simlik hujayralari madaniyatida
o'simliklarning   klonal   mikropropropropriatsiyasi   .M.:   Nauka,   1981.   S.
137-139.
36. Kiseleva   N.   S.,   Nikolaeva   A.   V.,   Lutsenko   A.   A.   Sitrus   L. 75jinsining ikki kultivar urug'ini ko'paytirishni   o'rganish.   "Donetsk botanika
bog'i"   davlat   muassasasining   issiqxona   kompleksi   sharoitida   /   Donetsk
o'qishlari 2018: ta'lim, fan. 2018. s. 183.
37. Kolomiets T.M., Malyarovskaya V.I., Gvasaliya M.V., Samarina
L.S.,   Sokolov   R.N.     G'arbiy     Kavkazning   subtropik,   bezak   ekinlari     va
endemikasining   mikropropagatsiyasi   in   vitro :   Qishloq   xo'jaligi
biologiyasining   dastlabki   va   optimallashtirilgan   protseduralari     .   2014.
No3. S. 49-58.
38. Kuznetsov V.V. O'zbekistonning subtropik meva madaniyatlari.
Toshkent: Izd. AN UZSSR, 1989. 86 s.
39. Kulyan R.V. Sitrus ekinlari dekorativ florikultura     Subtropik va
dekorativ bog'dorchilikda. 2008. T..    41. S.397-402.
40. Kulyan   R.V.   Sitrus   ekinlar   seleksiya   Subtropik   va   bezak
bog'dorchiligi ob'ekti      sifatida . 2012. No46. S. 71-74.
41. Kulyan   R.V.   Mandarinning   yangi   shakllarini   yaratish   uchun
Rossiyaning nam subtropiklaridagi sitrus gen hovuzini baholash.    Avtoref.
dis. ... kand. Biol. Fanlar. Krasnodar, 2014. 24 s.
42. Kulian   R.C.,   Samarina   L.S.,   Rahmongulov   R.S.,   Kikavskiy   I.B.,
Alehna
A.I. Rossiya, Ukraina va Belorussiya sitrus ekinlarining genetik resurslari:
Vavilov   genetika va seleksiya  jurnalini saqlash va ulardan foydalanish      .
2017. 21-jild. No5. S.506-514.   .
43. Levashov K.S. Uyingizda sitrus.    Rostov n/A: Feniks, 2002. 96 s.
44. Leonidov   L.P.   Limonni   so'qmoqlar   va   parvarish   qilish
yo'llaridan o'stirishi » Bog'dorchilik. 1974. No12. 22 s.
45. Mayer   Xans-Piter.   Sitrus   o'simliklar   /   per.   s   nem.   N.V.
Vetrov.M.: OLMA Media Group, 2012. 128 s.
46. McMillan   Brose   F.   O'simliklarning   propagatsiyasi.M.:   Mir,   1987.
192 s.
47. Markelova   I.V.   Limony.   Parvarishlash   va   etishtirish.   M.:   Aveont,
2006. 96 s. 7648. O'n   yettinchi   xalqaro   botanika   kongressi   tomonidan   qabul
qilingan Xalqaro botanika nomenklaturasi  kodeksi  (Vena kodeksi), Vena,
Avstriya, iyul   2005     /   Per.  rus  tilida  T.  V. Egorova  va  boshq.  prof. T. F.
ruxsat   xati   asosida.     Stussy,   Interd   kotibi.   Ase.   on   Taksonomiya
o'simliklar;   Institut   of   the   Russian   Academy   of   Sciences   Botan.   Institut
named named of the Russian Academy of Sciences. 2006- yil.
49. Metlitskiy L.V. Sitrus mevalar.M.: Pishchepromizdat, 1955. 196 s.
50. Mirzaaliev   D.V.   Qishda   yorug'lik   intensivligining   barglardagi
plastik moddalarning tarkibiga  ta'siri  va xandaq madaniyatida  limon hosil
bo'lishi   O'zbekiston   sharoitida   o'sayotgan   subtropik   mevaning   rivojlanish
muammolari. Toshkent: Mekhnat, 1985. S. 93-100.  
51. MUK 4.2.3016-12 Meva va sabzavot, meva va berry va o'simlik
mahsulotlarini sanitar-parazitologik o'rganish.
52. Murri N.M. Limon (tanaffusning dastlabki natijalari). Subtropik
ekinlarning   introdukt   tug'ruqxonasi   proceedings.     Vyp.   6.   Suxhimi,   1937.
57 s.
53. Neumyvakin   I.P.   Limon.   Afsonalar   va   haqiqat.   SPb.:   Izd-vo
«Dilya»
2007. 128 s.
54. Netrusov A.I. Biotexnologiyaga kirish.M.: Akademiya, 2014. 288 s.
55. Nekhaichenko   D.V.,   Koksheeva   I.M.,   Kisloe   D.E.   Madaniyat
sharoitida   bargning   epidermal   strukturalarining   o'zgaruvchanligi
Hydrangea   Paniculata   (Hydrangeaceae).   Vestnik   KrasGAU.   2014.   No12.
S. 52-57.
56. Noga   G.S.   O'simliklar   ustida   tajribalar   va   kuzatishlar.   M.:
Prosveshchenie, 1976.
119 s.
57. Pausheva   Z.P.   O'simliklar   sitologiyasi   bo'yicha   praktikum.   4-e
ed.    pererab.  Dop .M.: Agropromizdat, 1988. 271 s.
58. Persesova   N.P.,   Chanuqvadze   A.Sh.   Tbilisi   qishloq   zonasi
Subtropik   ekinlarining   himoyalangan   yerlarda   limon   yetishtirish   bo'yicha
tadqiqot ishlari natijalari. No1.1985. S. 81-86.   7759. Pokrovskiy B.N. Limon - barcha kasalliklarga qarshi. M.: ACC-
Tsentr: ICTC Lada, 2005. 61 s.
60. Polyakova   N.V.   Syringa   L .   turkumidagi   polen   turlarining
hayotiyligi .     Saratov   davlat   universiteti   Botanika   bog'i   byulletenining
taqdimoti bilan    . 2009. No 17. 3 s.    URL:  https://cyberl   eninka.ru/ .
61. Rabotnov   T.A.   O'tloqdagi   o'simlik   o'simliklarining   hayot   sikli.
Tr.BIN AN SSSR. Ser. 3. Geobotaniya, 1950. Vyp.Z. S.7-204.
62. Rusanov F.N. O'simliklarni kiritishning    yangi usullari  Byul.GBS
AS SSSR. 1950. Vyp.   7.S.    27-36.
63. Rusanov   F.N.   O'simliklarni   kiritishda   umumiy   komplekslar
metodi va uning eng uzoq rivojlanishi   /   F.N. Rusanov     Bul.     Gd.botan.sada
AN SSSR. 1971. Vyp.81. S. 15-20.
64. Rakitin   A.Yu.   Meva   va   dukkakli   ekinlar   yetishtirish.   M.:   OOO
«Izdatelstvo AST»: «Izdatelstvo Astrel»: OOO «Tranzitkniga», 2003. 334 s.
65. Ramishvili   G.G.,   Barbakadze   T.P.   Xona   sharoitida       limon
o'stirish  Subtropik madaniyatlar. No3.1990. s. 96-99.
66. Ryndin   A.V.,   Gorshkov   V.M.   Sitrus   ekinlar   hosil   bo'lishining
agroiqlim sharoitlari ( Sitrus unshiu  Mark  misolida .)     Rossiya     bog'dorchilik
va vitikultura subtropik zonasida, 2010. No6. S. 25-27.
67. Saakov   S.G.   Issiqxonalar   va   yopiq   o'simliklar   va   ularga
g'amxo'rlik qilish. L.: Nauka. 1983. 621 s.
68. Sadykova F. V. Ufimskii limonariida  limon o'stirishning ekologik
omillari  /  Lesnoy vestnik. No3, 2000 a. S. 101-104.
69. Sadykova F. V. Ufimskii limonarii  /  Tsvetovodstvo. No1. 2000 b.
S. 34.
70. Sadykova F.V. Ufa o'rmon xo'jaligi-texnik maktab    to'garagining
o'quv-tajriba   iqtisodiyotida   sitrus   yetishtirish   tajribasi   "O'rmon   ta'limi.   Fan
va iqtisodiyot (FDAning 125 yilligiga). Ufa, 2003. S. 26-30.
71. Sadykova   F.V.   Limon   (Sitrus   limon)   Xona   sharoitida   o'stirish
bo'yicha amaliy tavsiyalar. Ufa: RIO RUMNC MO RB, 2008. 16 s.
72. Sadykova   F.V.   Bashkortostan   sharoitida   limon   etishtirish 78tajribasi. Ufa, 2009. 64 s.
73. Sadykova   F.V.   "Ufa   limonarium   sharoitida   sitrus   ekinlarini
etishtirish tajribasi "    Bog'dorchilik va vitikultura. No 4. 2012. S. 31-37.
74. Sadykova   F.   V.     Boshqirdiston   Respublikasi   Limonariumining
tropik va subtropik mevali o'simliklari . Ufa: «Kitap»,   2016. 128 s.
75. Sadykova,   Churagulova,   Bilalova,   Raxmangulov,   Shayxiyeva.
Ufa   limonarium.   Butun   rus   ilmiy-amaliy   konferensiyasi   materiallari.   Ufa:
AN RB Gilem, 2011. S. 126-133.
76. Samarina   L.S.,   Kolomiets   T.M.,   Nalbantova   N.S.   Sitrus
mevalarni  in vitro  etishtirish usullarini ishlab chiqish .    Subtropik va bezakli
bog'dorchilik.    VNIITsiSK. Sochi, 2012. S. 175-179.
77. Samarina   L.S.   Optimization   of   micropropagation   and
preservation   Techniques   in   vitro:   autoref.     dis.   ...   kand.   Biol.   Fanlar.
Moskva, 2013 a. 23 s.
78. Samarqand   L.S.,   Potokina   E.K.   ISSR   belgilari     yordamida   in
vitro   targ'ib   qilingan   limon   va   kotledonlarning   navlarini     aniqlash   M.:
Rossiya  qishloq xo'jalik fanlari  akademiyasining byulleteni, 2013 b. No 1.
S. 39-41.
79. Samoladas   T.Kh.   Yopiq   yer   sharoitida   limon   yetishtirish.
SSSRda limon madaniyati. Tbilisi, 1978. 242 s.
80. Semenin   A.F.   Meymany   janda.   Ekaterinburg:   «U-Faktoriya»,
2001.432 s.
81. Serebryakov   I.G.   Yuqori   o'simliklarning   vegetativ   organlari
morfologiyasi.
M: Sov. Bilim. 1952. 390 s. .
82. Skipina   K.P.  Qora  dengiz   qirg'og'ining  tog'li  zonasida  subtropik
bog'dorchilikning Krasnodar territoriyasi intensivlashuvi subtropik qismida
sitrus   mevalarning   biokimyoviy   tarkibi     .   Ilmiy   ishlari.       Vyp.   22.   Sochi,
1975. S. 134-142. 7983. Foydalanish   uchun   tasdiqlangan   naslchilik   yutuqlari   davlat
reestriga kiritilgan o'simlik navlari,  http    ://    reestr    .     gossort    .     com    /   reestr    /   .
84. Takhtajyan   A.L.   O'simliklar   hayoti.   T   5   (2).M.:   Prosveshchenie,
1981. 512 s.
85. Takhtajyan   A.L.   O'simliklar   hayoti.   6-jild.   Gulli   o'simliklar.M.:
Prosveshchenie, 1982. 543 s.
86. Oziq-ovqat   xavfsizligi   to'g'risidagi   Bojxona   Ittifoqining   TR/CU
021/2011 texnik reglamenti .
87. Trubachev   V.V.   Sitrus   mevalarining   biologik   xususiyatlari   va
prikubanskaya   bog'dorchilik   zonasi   issiqxonalarida   ularning   iqtisodiy
baholanishi: autoref.    dis.  ...   kand. biol. nauk. Krasnodar, 2004. 25 s.
88. Uranov   A.A.   O'simlik   jamoasida   turning   hayotiy   holati.     Bul.
MOIP. Otd. Biol., 1960. T.65.    Vyp. 3. S. 77-92.
89. Fakhritdinov 3. Oddiy mo'jiza. Toshkent: 1974. 107 s.
90. Fakhritdinov   M.Z.   O'zbekistonda   sitrus   yetishtirishning
xususiyatlari.
Toshkent:" O'zbekiston milliy"   davlat ilmiy nashriyot-matbaa ijodiy uyi 
  2016. 248 s.
91. Vogel   V.A.   Uyda   limon  etishtirish.   Sochi:   SochiPoligraf,   2001.
114 s.
92. Vogel   V.A.   Umumiy   limonning   sovuqqa   chidamliligi   va
hosildorligi   va   unga   yaqin   bo'lgan   ba'zi   turlar   rus   subtropik   subtropik   va
bezak bog'dorchiligida isitilmaydigan issiqxonalarda o'stiriladi, 2004. Vol.
39, No 2. P. 440-454.  
93. Xodachek   E.A.   Arktikada   o'simliklarning   takror   ishlab
chiqarilishini   tadqiq   qilishning   populyatsion   va   tsenotik   omillari   in:   Gulli
o'simliklar   embriologiyasi   (konsepsiya   terminologiyasi).   SPb.:   Nashriyot
uyi "Mir i Semeya", 2000. T.     III.    S. 432-439.
94.   Cherevchenko   T.M.   va   boshq.   Yopiq   yerlarning   tropik   va
subtropik o'simliklari. Qo'llanma. Kyiv: Naukova Dumka, 1988. 412 s. 8095. Cherevchenko T.M., Lavrent'eva A.N., Ivannikov  R.V.  In   vitro
tropik   va  subtropik   o'simliklar   biotexnologiyasi .     Kyiv:   Naukova   Dumka,
2008. 560 s.
96.   Churagulova   Z.S.   Yog'ochli   o'simliklarning   urug'chiligi   va
urug'chiligini   o'stirishning   tuproq   sharoitlari:   mineral   oziqlanish   asoslari.
Ufa: Gilem. Ensiklopediya, 2014. 392 s.
97.   Chkhotua   E.S.,   Khudaiberdiev   M.R.   O'zbekiston   sitrus
madaniyati. Toshkent: Gossudat, 1952. 76 s.
98. Sharipov   3.   Sh.,   Gulov   S.M.   Tojikistonda   subtropik   ekinlar
urug'chiligining kirib kelishi va seleksiyasi . Dushanbe, 2003. 114 s.

LIMONNING FIZIOLOGIK XUSUSIYATLARIGA BIOPREPARATLARNING TA’SIRI MUNDARIJA KIRISH ……………………………………………………….…………..3 1. ADABIYOTLAR SHARHI ………………………………..………….8 1.1. Jahon limonchilik tarixi va O’zbekistonda limonchilikning rivojlanishi.............................................................................................................8 1.2. Asosiy turning morfologik tavsifi va qo’llanilishi ......................... …..15 1.3.Reproduksiya usullari…………………………………………...…….20 2. TADQIQOT SHAROITI, OB’YEKTI VA USLUBLARI ……...…..26 2.1. Tadqiqot o’tkazilgan hududning iqlimi va tuproq sharoitlari..……....26 2.2. Tadqiqot ob’yektlari …………..…………………………………… 29 2.3. Tadqiqot uslublari………………………………………………… ...35 3. TADQIQOT NATIJALARI… …………………………………….....39 3.1. Limonning fenologik xususiyatlar i …………………………. ……...39 3.2. Iqlimlashtirilgan o’simliklarning morfologik xususiyatlari................49 3.3. Gulchangningning hayotiyligi..............................................................51 ….. 3.4.Limon navlarining mahsuldorligi...…………………………………...59 4. MEVA SIFATINI BAHOLASH ........................................................65 4.1.Mevalarning morfometrik xususiyatlari .................................................65 4.2. Mevalarning mexanik tarkibi...............................................................66 XULOSALAR ……………………………………………………..…….70 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI …………………73 1

KIRISH Magistrlik dissertatsiyasi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi: 2021-yilning 15-dekabr kuni Prezidentimiz tomonidan meva-sabzavotchilik sohasini qo’llab-quvvatlash va yanada rivojlantirish bo’yicha yangi qaror qabul qilindi. Unga ko’ra 2022-yil 1-yanvardan boshlab Qishloq xo’jaligini davlat tomonidan qo’llab-quvvatlash jamg’armasi mablag’lari hisobidan tijorat banklari orqali quyidagilarga: ● fermer, dehqon xo’jaliklari va boshqa mahsulot yetishtiruvchilarga – meva, uzum, sabzavot, kartoshka, poliz ekinlari, ko’katlar va dorivor o’simliklar, dukkakli va moyli ekinlarni yetishtirish uchun hosil qiymatining 50 foizigacha yillik 14 foiz (shundan 2 foizi bank marjasi) stavkada 6 oylik imtiyozli davr bilan 12 oy muddatga kreditlar ajratiladi; ● meva-sabzavotlarni qayta ishlovchi, saqlovchi va eksport qiluvchilarga – yetishtirilgan qishloq xo’jaligi mahsulotlarini xarid qilishga talab etiladigan aylanma mablag’larni to’ldirish uchun yillik 14 foiz (shundan 2 foizi bank marjasi) stavkada 12 oylik “revolver” kredit ajratiladi. Bunda ushbu kredit hisobidan klaster va kooperatsiyalarning tijorat banklaridan olingan boshqa kreditlarni so’ndirishga yo’l qo’yilmaydi. Bundan tashqari, hosilni xavf- xatardan sug’urtalash, xorijdan malakali mutaxassislarni jalb qilish, kichik agrologistika markazlarini barpo etish, sovitkichli sig’imlar tashkil etish, qishloq xo’jaligida innovatsion biomahsulotlarni sinovdan o’tkazish xizmatlari tizimini joriy etish va boshqa muhim yo’nalishlar bo’yicha imtiyozlar berish ko’zda tutilgan. O‘zbekiston Respublikasi Qishloq xo’jaligi vazirligi, Yevropa Ittifoqining O’zbekistondagi delegatsiyasi va BMT Taraqqiyot dasturining O’zbekistondagi vakolatxonasi o’rtasida “Agrar oziq-ovqat sektorida yashil iqtisodiyotga inklyuziv o’tishni qo’llab-quvvatlash va qishloq xo’jaligida bilimlar va innovatsiyalarning iqlimga moslashgan tizimini rivojlantirish” loyihasini amalga oshirish bo’yicha hujjat imzolandi. Loyiha byudjeti 4 150 000 yevroni tashkil etadi, amalga oshirish muddati esa 2025-yil 30-sentyabrgacha. Loyihani 2

imzolash marosimi Qishloq xo’jaligi vazirligida qishloq xo’jaligi vaziri Jamshid Xojayev, Yevropa Ittifoqining O’zbekistondagi elchisi Sharlotta Adrian va BMT Taraqqiyot dasturining O’zbekistondagi doimiy vakili Matilda Dimovska ishtirokida bo’lib o’tdi. Yangi qo’shma loyiha O’zbekistonning oziq-ovqat va qishloq xo’jaligi sektorida yashil iqtisodiyotga inklyuziv o’tish va qishloq xo’jaligida bilimlar va innovatsiyalarning “iqlimga optimal moslashgan” tizimi (UAKIS)ni joriy etishga hissa qo’shishga qaratilgan. Loyiha doirasida mamlakat agrar sektori ishtirokchilarining institutsional salohiyatini oshirish, Yevropa institutlari bilan hamkorlikni rivojlantirish ko’zda tutilgan. Shuningdek, avvalo, kichik va oilaviy fermer xo’jaliklari, keyin esa fermer xo’jaliklari kooperativlari va mikro agrobiznes darajasida innovatsion loyihalarni amalga oshirish rejalashtirilgan. Loyihaning tajriba-sinov hududlari tariqasida Toshkent, Qashqadaryo, Surxondaryo viloyatlari hamda Farg’ona vodiysi tanlab olindi. Loyihadan kutilayotgan asosiy natijalar agrar oziq-ovqat sektorida innovatsiyalar va vositachilikni qo’llab-quvvatlash xizmatlarini yaratish va operativ guruhlarni tuzish hamda hamkorlik o’rnatishdan iborat. Shuni ta’kidlash kerakki, 2019-yil oktyabr oyida 2019–2030-yillarga mo’ljallangan O’zbekiston Respublikasining yashil iqtisodiyotga o’tish strategiyasi tasdiqlangan edi. “Agrobank” O’zbekiston fermer, dehqon xo’jaliklari va tomorqa yer egalari kengashi bilan hamkorlikda fermer xo’jaliklari rahbar va ishchi xodimlari uchun intensiv o’quv kursi tashkil etdi. Mazkur o’quv kursida 80 mingga yaqin fermer xo’jaligini qamrab olish rejalashtirilgan bo’lib, fermerlar qishloq xo’jaligi sohasidagi yangiliklarni o’rganib boradi. Shuningdek, zamonaviy texnika va texnologiyalar, yerdan unumli foydalanish, innovatsion yechimlar, amaliyotda uchraydigan muammolarni bartaraf etishda mahalliy va xorijiy yondashuvlar bo’yicha dastlabki bilim va ko’nikmalarga ega bo’ladi. Mazkur o’quv kursi ko’lami bo’yicha mamlakatimizdagi eng yirik loyiha bo’lib, bir vaqtning o’zida yurtimizning 13 ta hududida “Agrobank” viloyat boshqarmasi binolarida zamonaviy jihozlangan o’quv kurslariga 100 dan ortiq malakali trener jalb 3

qilingan. O’quv kursini yuqori darajada va sifatli tashkil etish maqsadida har bir hudud bo’yicha menejerlar tanlab olingan holda 2021-yilning noyabr oyidan 2022-yilning yakuniga qadar tashkil etiladi. Loyiha doirasida O’zbekiston Respublikasi Qishloq xo’jaligi vazirligi, Suv xo’jaligi vazirligi, Toshkent davlat agrar universiteti, sohadagi oliy o’quv yurtlari va ilmiy tadqiqot institutlari, Shveytsariya taraqqiyot va hamkorlik agentligining O’zbekistonda suv resurslarini boshqarish bo’yicha milliy loyihasi, qishloq xo’jaligi sohasidagi xalqaro tashkilotlar hamkorlik qilmoqda. Tadqiqotni maqsadi: Limonning fiziologik xususiyatlariga ayrim biopreparatlarning ta’sirini o’rganish; Limon navlari biologiyasining xususiyatlarini o’rganish Tadqiqotning vazifalari . -Limon ontogenezining fenologik xususiyatlarini o rganish.ʻ -Sitrus turdagi mevalarning urug’ unumdorligini va limon gulchangining yashovchanligini o’rganish. - Limon navlari bargining epidermal xususiyatlarining qiyosiy xarakteristikasini o’rganish va ularning taksonomik ahamiyatini baholash. -Limonning fiziologik xususiyatlariga biopreparatlarning ta’sirini aniqlash. -Limonning rivojlanish jadalligini aniqlash. -Limonning o’sishi, gullashi, assimilatsion yuzasi va meva hosil qilishini o’rganish. -Limonning hosildorlik ko’rsatkichlarini aniqlash. Tadqiqot ob ’yektlari’ va predmeti. Limon ning Respublikamizda ken g yetishtirilayotgan “Meyer”, “Toshkent”, “Salavat” navi. Tadqiqot predmeti limon ning fiziologik xususiyatlariga biopreparatlarning ta’siri. Ilmiy yangiligi. Limon navlarini rivojlantirishning fenoritmlari birinchi marta tasvirlangan . Limon issiqxona sharoitida, o’sishi va rivojlanishining 4

xususiyatlari o’rganiladi . Limon bargining epidermal belgilariga ko’ra tur va navlarning xususiyatlari (uzunligi, kengligi, epidermal hujayralar indeksi va stomata) o’rganildi. Limonning amfistomat barg turi , bargning abaxial tomonidagi adaxial va ko’p sonli stomata ustidagi yagona stomata xilma-xilligi o’rganildi. Limonga turli biopreparatlarni qo’llagan holda uning hosildorligi va sovuqqa chidamliligini oshirish mumkinligi aniqlandi. Nazariy va amaliy ahamiyati. Limon turli navlari bargining stomatografik xususiyatlari (o’lchami, uzunligi, kengligi), epidermal hujayralar soni va shakli, uzunligi, kengligi va indeksi stomatal indeks), bargning adaxial va abaxial tomonlarida stomataning joylashuviga ko’ra barg turi tur- va xilma-xil xususiyatlari va yaqin bog’liq turlar va navlarni taksonomik farqlash uchun foydalanish mumkin. Limon ning yaratilgan navlari to’plami maxsus ta’lim muassasalarida o’quv va amaliy mashg’ulotlarni o’tkazish uchun ishlatiladi. Tadqiqotlar natijalari Samarqand Davlat Universiteti va Toshkent Davlat Agrar universiteti Samarqand filialida o’sayotgan botanika, florikultura, dendrologiya, dekorativ daraxtga oid maxsus kurslarni o’qish uchun ishlatiladi. Himoya qilinadigan asosiy tamoyillar. 1. Limon navlari O’zbekiston Respublikasida issiqxona sharoitida rivojlanishning to’liq siklidan o’tadi, turli xil o’ziga xos fenoritmalar bilan tavsiflanadi, Limon vitamini miqdori bo’yicha ular ochiq joylarda yetishtiriladigan mevalardan past emas. 2. Turlarni saqlab qolish va targ’ib qilish Limon navlari an’anaviy usullar va payvandlash usullari bilan birgalikda in vitro usuli (klonal mikropropagation va mikrograflash) yordamida ham ko’paytirish mumkin. 3. Sitrus navlarining yaqin aloqada bo’lgan turlari va navlarini taksonomik farqlash uchun stomatografik xususiyatlardan foydalanish mumkin : hajmi (uzunligi, kengligi), epidermal hujayralar soni va shakli, stomatal indeks, stomata joylashgan joy bo’yicha barg turi. Tadqiqotning metodologiyasi va metodlari. Ishning uslubiy asosi 5