logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. LIMONNING FIZIOLOGIK XUSUSIYATLARIGA BIOPREPARATLARNING TA’SIRI

LIMONNING FIZIOLOGIK XUSUSIYATLARIGA BIOPREPARATLARNING TA’SIRI

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1181 KB
Ko'chirib olish
LIMONNING FIZIOLOGIK XUSUSIYATLARIGA BIOPREPARATLARNING TA’SIRI MUNDARIJA KIRISH ……………………………………………………….…………..3 1. ADABIYOTLAR SHARHI ………………………………..………….8 1.1. Jahon limonchilik tarixi va O’zbekistonda limonchilikning rivojlanishi.............................................................................................................8 1.2. Asosiy turning morfologik tavsifi va qo’llanilishi ......................... …..15 1.3.Reproduksiya usullari…………………………………………...…….20 2. TADQIQOT SHAROITI, OB’YEKTI VA USLUBLARI ……...…..26 2.1. Tadqiqot o’tkazilgan hududning iqlimi va tuproq sharoitlari..……....26 2.2. Tadqiqot ob’yektlari …………..…………………………………… 29 2.3. Tadqiqot uslublari………………………………………………… ...35 3. TADQIQOT NATIJALARI… …………………………………….....39 3.1. Limonning fenologik xususiyatlar i …………………………. ……...39 3.2. Iqlimlashtirilgan o’simliklarning morfologik xususiyatlari................49 3.3. Gulchangningning hayotiyligi..............................................................51 ….. 3.4.Limon navlarining mahsuldorligi...…………………………………...59 4. MEVA SIFATINI BAHOLASH ........................................................65 4.1.Mevalarning morfometrik xususiyatlari .................................................65 4.2. Mevalarning mexanik tarkibi...............................................................66 XULOSALAR ……………………………………………………..…….70 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI …………………73 1 KIRISH Magistrlik dissertatsiyasi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi: 2021-yilning 15-dekabr kuni Prezidentimiz tomonidan meva-sabzavotchilik sohasini qo’llab-quvvatlash va yanada rivojlantirish bo’yicha yangi qaror qabul qilindi. Unga ko’ra 2022-yil 1-yanvardan boshlab Qishloq xo’jaligini davlat tomonidan qo’llab-quvvatlash jamg’armasi mablag’lari hisobidan tijorat banklari orqali quyidagilarga: ● fermer, dehqon xo’jaliklari va boshqa mahsulot yetishtiruvchilarga – meva, uzum, sabzavot, kartoshka, poliz ekinlari, ko’katlar va dorivor o’simliklar, dukkakli va moyli ekinlarni yetishtirish uchun hosil qiymatining 50 foizigacha yillik 14 foiz (shundan 2 foizi bank marjasi) stavkada 6 oylik imtiyozli davr bilan 12 oy muddatga kreditlar ajratiladi; ● meva-sabzavotlarni qayta ishlovchi, saqlovchi va eksport qiluvchilarga – yetishtirilgan qishloq xo’jaligi mahsulotlarini xarid qilishga talab etiladigan aylanma mablag’larni to’ldirish uchun yillik 14 foiz (shundan 2 foizi bank marjasi) stavkada 12 oylik “revolver” kredit ajratiladi. Bunda ushbu kredit hisobidan klaster va kooperatsiyalarning tijorat banklaridan olingan boshqa kreditlarni so’ndirishga yo’l qo’yilmaydi. Bundan tashqari, hosilni xavf- xatardan sug’urtalash, xorijdan malakali mutaxassislarni jalb qilish, kichik agrologistika markazlarini barpo etish, sovitkichli sig’imlar tashkil etish, qishloq xo’jaligida innovatsion biomahsulotlarni sinovdan o’tkazish xizmatlari tizimini joriy etish va boshqa muhim yo’nalishlar bo’yicha imtiyozlar berish ko’zda tutilgan. O‘zbekiston Respublikasi Qishloq xo’jaligi vazirligi, Yevropa Ittifoqining O’zbekistondagi delegatsiyasi va BMT Taraqqiyot dasturining O’zbekistondagi vakolatxonasi o’rtasida “Agrar oziq-ovqat sektorida yashil iqtisodiyotga inklyuziv o’tishni qo’llab-quvvatlash va qishloq xo’jaligida bilimlar va innovatsiyalarning iqlimga moslashgan tizimini rivojlantirish” loyihasini amalga oshirish bo’yicha hujjat imzolandi. Loyiha byudjeti 4 150 000 yevroni tashkil etadi, amalga oshirish muddati esa 2025-yil 30-sentyabrgacha. Loyihani 2 imzolash marosimi Qishloq xo’jaligi vazirligida qishloq xo’jaligi vaziri Jamshid Xojayev, Yevropa Ittifoqining O’zbekistondagi elchisi Sharlotta Adrian va BMT Taraqqiyot dasturining O’zbekistondagi doimiy vakili Matilda Dimovska ishtirokida bo’lib o’tdi. Yangi qo’shma loyiha O’zbekistonning oziq-ovqat va qishloq xo’jaligi sektorida yashil iqtisodiyotga inklyuziv o’tish va qishloq xo’jaligida bilimlar va innovatsiyalarning “iqlimga optimal moslashgan” tizimi (UAKIS)ni joriy etishga hissa qo’shishga qaratilgan. Loyiha doirasida mamlakat agrar sektori ishtirokchilarining institutsional salohiyatini oshirish, Yevropa institutlari bilan hamkorlikni rivojlantirish ko’zda tutilgan. Shuningdek, avvalo, kichik va oilaviy fermer xo’jaliklari, keyin esa fermer xo’jaliklari kooperativlari va mikro agrobiznes darajasida innovatsion loyihalarni amalga oshirish rejalashtirilgan. Loyihaning tajriba-sinov hududlari tariqasida Toshkent, Qashqadaryo, Surxondaryo viloyatlari hamda Farg’ona vodiysi tanlab olindi. Loyihadan kutilayotgan asosiy natijalar agrar oziq-ovqat sektorida innovatsiyalar va vositachilikni qo’llab-quvvatlash xizmatlarini yaratish va operativ guruhlarni tuzish hamda hamkorlik o’rnatishdan iborat. Shuni ta’kidlash kerakki, 2019-yil oktyabr oyida 2019–2030-yillarga mo’ljallangan O’zbekiston Respublikasining yashil iqtisodiyotga o’tish strategiyasi tasdiqlangan edi. “Agrobank” O’zbekiston fermer, dehqon xo’jaliklari va tomorqa yer egalari kengashi bilan hamkorlikda fermer xo’jaliklari rahbar va ishchi xodimlari uchun intensiv o’quv kursi tashkil etdi. Mazkur o’quv kursida 80 mingga yaqin fermer xo’jaligini qamrab olish rejalashtirilgan bo’lib, fermerlar qishloq xo’jaligi sohasidagi yangiliklarni o’rganib boradi. Shuningdek, zamonaviy texnika va texnologiyalar, yerdan unumli foydalanish, innovatsion yechimlar, amaliyotda uchraydigan muammolarni bartaraf etishda mahalliy va xorijiy yondashuvlar bo’yicha dastlabki bilim va ko’nikmalarga ega bo’ladi. Mazkur o’quv kursi ko’lami bo’yicha mamlakatimizdagi eng yirik loyiha bo’lib, bir vaqtning o’zida yurtimizning 13 ta hududida “Agrobank” viloyat boshqarmasi binolarida zamonaviy jihozlangan o’quv kurslariga 100 dan ortiq malakali trener jalb 3 qilingan. O’quv kursini yuqori darajada va sifatli tashkil etish maqsadida har bir hudud bo’yicha menejerlar tanlab olingan holda 2021-yilning noyabr oyidan 2022-yilning yakuniga qadar tashkil etiladi. Loyiha doirasida O’zbekiston Respublikasi Qishloq xo’jaligi vazirligi, Suv xo’jaligi vazirligi, Toshkent davlat agrar universiteti, sohadagi oliy o’quv yurtlari va ilmiy tadqiqot institutlari, Shveytsariya taraqqiyot va hamkorlik agentligining O’zbekistonda suv resurslarini boshqarish bo’yicha milliy loyihasi, qishloq xo’jaligi sohasidagi xalqaro tashkilotlar hamkorlik qilmoqda. Tadqiqotni maqsadi: Limonning fiziologik xususiyatlariga ayrim biopreparatlarning ta’sirini o’rganish; Limon navlari biologiyasining xususiyatlarini o’rganish Tadqiqotning vazifalari . -Limon ontogenezining fenologik xususiyatlarini o rganish.ʻ -Sitrus turdagi mevalarning urug’ unumdorligini va limon gulchangining yashovchanligini o’rganish. - Limon navlari bargining epidermal xususiyatlarining qiyosiy xarakteristikasini o’rganish va ularning taksonomik ahamiyatini baholash. -Limonning fiziologik xususiyatlariga biopreparatlarning ta’sirini aniqlash. -Limonning rivojlanish jadalligini aniqlash. -Limonning o’sishi, gullashi, assimilatsion yuzasi va meva hosil qilishini o’rganish. -Limonning hosildorlik ko’rsatkichlarini aniqlash. Tadqiqot ob ’yektlari’ va predmeti. Limon ning Respublikamizda ken g yetishtirilayotgan “Meyer”, “Toshkent”, “Salavat” navi. Tadqiqot predmeti limon ning fiziologik xususiyatlariga biopreparatlarning ta’siri. Ilmiy yangiligi. Limon navlarini rivojlantirishning fenoritmlari birinchi marta tasvirlangan . Limon issiqxona sharoitida, o’sishi va rivojlanishining 4 xususiyatlari o’rganiladi . Limon bargining epidermal belgilariga ko’ra tur va navlarning xususiyatlari (uzunligi, kengligi, epidermal hujayralar indeksi va stomata) o’rganildi. Limonning amfistomat barg turi , bargning abaxial tomonidagi adaxial va ko’p sonli stomata ustidagi yagona stomata xilma-xilligi o’rganildi. Limonga turli biopreparatlarni qo’llagan holda uning hosildorligi va sovuqqa chidamliligini oshirish mumkinligi aniqlandi. Nazariy va amaliy ahamiyati. Limon turli navlari bargining stomatografik xususiyatlari (o’lchami, uzunligi, kengligi), epidermal hujayralar soni va shakli, uzunligi, kengligi va indeksi stomatal indeks), bargning adaxial va abaxial tomonlarida stomataning joylashuviga ko’ra barg turi tur- va xilma-xil xususiyatlari va yaqin bog’liq turlar va navlarni taksonomik farqlash uchun foydalanish mumkin. Limon ning yaratilgan navlari to’plami maxsus ta’lim muassasalarida o’quv va amaliy mashg’ulotlarni o’tkazish uchun ishlatiladi. Tadqiqotlar natijalari Samarqand Davlat Universiteti va Toshkent Davlat Agrar universiteti Samarqand filialida o’sayotgan botanika, florikultura, dendrologiya, dekorativ daraxtga oid maxsus kurslarni o’qish uchun ishlatiladi. Himoya qilinadigan asosiy tamoyillar. 1. Limon navlari O’zbekiston Respublikasida issiqxona sharoitida rivojlanishning to’liq siklidan o’tadi, turli xil o’ziga xos fenoritmalar bilan tavsiflanadi, Limon vitamini miqdori bo’yicha ular ochiq joylarda yetishtiriladigan mevalardan past emas. 2. Turlarni saqlab qolish va targ’ib qilish Limon navlari an’anaviy usullar va payvandlash usullari bilan birgalikda in vitro usuli (klonal mikropropagation va mikrograflash) yordamida ham ko’paytirish mumkin. 3. Sitrus navlarining yaqin aloqada bo’lgan turlari va navlarini taksonomik farqlash uchun stomatografik xususiyatlardan foydalanish mumkin : hajmi (uzunligi, kengligi), epidermal hujayralar soni va shakli, stomatal indeks, stomata joylashgan joy bo’yicha barg turi. Tadqiqotning metodologiyasi va metodlari. Ishning uslubiy asosi 5 issiqxona sharoitida yetishtiriladigan biologiyaning xususiyatlarini o’rganish va Sitrus jinsining ayrim navlarini in vitroda y etishtirish xususiyatlariga tizimli yondashuv bo’ldi. Ishda quyidagi usullar qo’llanildi: ontogenetik, introduksiyali (umumiy kompleks), anatomomorfologik, biotexnologik ( in vitro kultivatsiya ), kimyoviy, statistik. Ilmiy tadqiqot natijalarining ishonchliligi uchun sezilarli darajada ma’lumotlar namunasi yig’ildi. Bu usullar ilmiy jihatdan asosli usullar yordamida olindi Nashr qilish. Dissertatsiya mavzusi bo’yicha 5 ta bosma ishlar chop etildi, shulardan 2 ta maqola, 1 ta Scopus ma’lumotlar bazasida indeksatsiya qilingan jurnalda chop etildi 1.ADABIYOTLAR SHARHI 6 1.1. Jahon limonchilik tarixi va O’zbekistonda limonchilikning rivojlanishi Citrus mevalar kelib chiqishiga ko’ra subtropik mintaqaga to’g’ri keladi. Xitoyning Yunnan viloyatida 2009 va 2011 yillarda topilgan follikulalangan sitrus mevalari Miosen davridan beri mavjudligini ko’rsatmoqda, ya’ni 7 million yil oldin (https:// www. milliygeografiy ). P.M. Jukovskiy (1971) fikricha , Sitrus jinsi Himolay tog’larida paydo bo’lgan va paydo bo’lgan, Hind subkontinenti, Janubi-Sharqiy Osiyo, Markaziy va Janubiy Xitoy. Koplab changlanishlar murakkab kultigenik gibridlarning paydo bo’lishiga olib keldi. Sitrus mevalarning genetik o’zgaruvchanligi gibridlanish, mutatsiya va ko’payish turi kabi ko’plab omillarning natijasi sanaladi (Usun, Yesiloglu, 2012). Boshqa mualliflarga ko’ra (Takhtajyan, 1981; Dankov 2014; Tanaka, 1929; Swingl, Ris 1967; Nicolosi, 2007), Hindiston va Birma shimoli-g’arbida sitrus o’sgan bo’lishi mumkin. Shuningdek, Tolkowskiy (1938) sitrusning kelib chiqish markazi Xitoyning janubiy qismi bo’lishi mumkinligini aytib o’tgan. Ehtimol, mandarinning uchta kelib chiqish markazi bor: Xitoy, Yaponiya, Hindiston; pomelo - Malayziya arxipelag; greypfrut - West Indies yoki Barbados; apelsin- Hindiston. Yevropaga birinchi bo’lib sitrus, so’ngra to’q sariq va limon, mandarin XIX asr boshida Yevropaga yetib bordi (Kuznetsov, 1989; Dankov, 2014 yil Ollitrault; Navarro, 2012). Yaqinda "Sitrus G" turini genetik tadqiqotlar natijalariga ko’ra . (2018) sitrusning kelib chiqish markazini Sharqiy Assam, Myanma shimoli va Yunnanning g’arbiy qismini o’z ichiga olgan mintaqa deb hisoblangan.(Wu va boshq., 2018) sitrus mevalari janubi-sharqiy Osiyodan Avstraliyagacha bo’lgan Uolles liniyasi bo’ylab joylashdi, shundan so’ng ular asta-sekin turli iqlimga moslashib, madaniyatga kiritildi. Sitrus mevalarning kelib chiqishining qadimiy yo’li 7 Limon C vitaminiga boy, dunyoda eng ko’p tarqalgan mevalardan biri hisoblanadi. Mazkur meva qachon va qayerda paydo bo’lgani noma’lum, lekin ilk ma’lumotlarga ko’ra, limon bir paytlar Hindistonning shimoli-g’arbida keng tarqalgan. So’ng mazkur meva arab savdogarlari orqali Italiya, Misr va Eronda tarqalib, Xristofor Kolumb bilan birga AQShning Florida va Kaliforniya shtatiga kirib borgan. Endi limon dunyoning turli mamlakatlarida topiluvchi va eng katta savdo aylanmasiga ega meva hisoblanadi. 2020-yilda mazkur mahsulotning jahon bozoridagi tovar aylanmasi qariyb sakkiz milliard dollarni tashkil etib, hajm miqdorida mazkur aylanma 6 ming tonnadan ziyod. 2018-yilda dunyo miqyosida 3,3 ming tonnadan ziyod limonning kilosi 1,19 dollardan xarid qilingan bo’lsa, 2020-yilga kelib import hajmi 8 foiz oshib, narxlar oldingi yilga nisbatan 5 foiz pasaygan. Oxirgi yilda importning keskin ko’tarilishiga asosiy sabab sifatida limonning tabobatda shamollash va boshqa kasalliklarga qarshi keng qo’llanishi va 2020-yilda dunyo miqyosida COVID-19 pandemiyasi deb ko’rish mumkin (1-diagrammaga qarang). Limon importi bo’yicha jahon bozoridagi yetakchi davlatlar soni 88 tani tashkil qiladi. Ularning umumiy limon importi hajmi 3592 ming tonna bo’lib, har bir kg mahsulot narxi o’rtacha 1,13 dollar etib belgilangan. Eng yirik importyor davlatlar va ularning o’rtacha import narxini 2-diagrammada ko’rishingiz mumkin. 8 2-diagrammada ko’rib turganingizdek, eng yirik importyor AQSh hisoblanadi. U 2020-yilda 853 ming tonna mahsulot import qilib, jahon bozorining chorak qismini egallagan. O’tgan yillarda ham ushbu importyor davlat 700 ming tonnadan ortiq mahsulot import qilib yetakchilikni qo’lida ushlab turgan. Keyingi o’rinlarni esa Germaniya, Niderlandiya, Rossiya egallagan bo’lib, ularning bozordagi ulushi 6- 7 foizni tashkil qilgan. Undan keyingi o’rinlardan Yevropaning old iqtisodiyotga ega davlatlari va arab davlatlari, jumladan, Saudiya Arabistoni va Birlashgan Arab Amirliklari joy olgan. Ushbu davlatlarning import narxi diagrammada ko’rsatilgan bo’lib, yetakchi importyorlar orasida eng yuqori narxda Germaniya (1,75 $/kg) va 9 Fransiya (1,6 $/kg) import qilgan bo’lsa, eng past narxda AQSh (0,77 $/kg) va Birlashgan Arab Amirliklari (0,71 $/kg) sotib olgan. Jahon miqyosida esa 1 kg mahsulotning o’rtacha narxi 1,13 dollarni tashkil etmoqda. Jahon bozorida limon eksportyorlari holati esa nisbatan boshqacharoq. Dunyo bozoridagi 65 ta davlatning limon eksportidagi jami ulushi 2760 ming tonnani tashkil etib, 1 kg mahsulotning taklif etilgan o’rtacha narxi 1,39 dollar. Bu narx o’tgan yillarda 1- 1,09 dollarni tashkil etardi. Turkiya har yili limon bozoridagi eksportyorlarning ilg’or o’ntaligiga yetakchilik qiladi. Jumladan, 3-diagrammada ko’rib turganingizdek, 2020-yilda Turkiya 471 tonna mahsulot bilan jahon bozorining 17,1 foizini egallagan. Undan keyingi o’rinlarda ozroq farq bilan Janubiy Afrika (458 ming tonna) va Meksika (454 ming tonna) turibdi. Shu bilan birga ushbu diagrammadan yirik eksportyor davlatlar – Argentina, Niderlandiya, AQSh, Braziliya, Chili, Xitoy va BAA ham joy olgan. Ushbu yirik eksportyorlar orasida o’z mahsulotini eng yuqori narxda sotgan davlatlar – Xitoy va Niderlandiya ham bo’lib, ular har kg limonni 1,71-1,69 dollarga sotishga muvaffaq bo’lgan. Arzon narxda esa Turkiya (0,58 dollar), Janubiy Afrika (0,82 dollar) va Argentina (0,72 dollar) sotgan. Eksport muddati 1-jadvalda 2020- yilda yirik eksportyor davlatlarning limon eksporti mavsumidagi holatni kuzatish mumkin. Jadvalda ko’rib turganingizdek, dunyoda eksportyor davlatlar hisobiga yil bo’yi jahon bozorining limon bilan ta’minlanishi qariyb teng miqdorda taqsimlangan. Yil bo’yicha eng kam limon eksporti yanvar-fevral oylariga to’g’ri kelsa, eng talabgir davr may-iyun oylariga to’g’ri keladi. Davlatlardagi limon mavsumi taqsimotiga ko’ra, yil bo’yi uzluksiz eksportni amalga oshiruvchi davlatlar Meksika, Niderlandiya va Braziliya hisoblanadi. Eng qisqa mavsum Argentina davlatida. Mazkur davlat o’z mahsulotini 6 oy ichida eksport qiladi. Yetishtirgan limonining 42 foizini may oyining o’zida eksport qiladi. Ayni shunday holatni Chili davlatida ham ko’rish mumkin. Ushbu davlat yillik hosil hajmining eng ko’p qismini iyul (28 foiz) va avgust (33 foiz) oylarida sotib ulguradi. Yetakchi importyorlarning xarid narxi Dunyodagi yetakchi limon importyorlari taklif etadigan narx keskin farq qiladi. Xususan, 10 Birlashgan Arab Amirliklarida yilning eng savdo sust mahali – yanvar-noyabr oylarida bir kg limonning import narxi 0,55-0,56 dollarni tashkil etsa, mavsumning limon xaridorgir davrida 0,92 dollardan oshmaydi. Ayni paytda limon importining gegemoni hisoblangan AQShda ham eng yuqori narx (1,23 dollar) mart oyiga to’g’ri kelsa, eng past narx (0,69-0,75) noyabr-yanvar oylarida kuzatiladi. Ayni paytda limonni katta miqdorda sevib iste’mol qiluvchi Germaniyada eng quyi narx mart oyida 1,28 dollarni tashkil etsa, sentyabr oyida 1,80 dollargacha ko’tariladi. Xuddi shunday bozori chaqqon davlatlardan biri Fransiya bo’lib, unda limon narxi 1,2 dollardan pastga tushmaydi. Eng yuqori narx, 3-jadvalda ko’rib turganingizdek, oktyabrda 1,64 dollarni tashkil qilgan. O’zbekistonning limon eksporti O’zbekistonda 2017-yildan buyon limon eksporti muntazam o’smoqda. Eksport geografiyasi 2017-yilda 7 davlatni qamrab olib, 3,9 ming tonnani tashkil qilgan. 2020-yilga kelib mazkur ko’rsatkich 10 ta davlat va 7,1 ming tonnaga yetib, yillik o’rtacha o’sish 26 foiz 11 yoki 1000 tonnani tashkil etdi. Shundan kelib chiqib aytish mumkinki, 2021- yilda eng pessimistik hisobga ko’ra, limon eksporti hajmi 8,1 ming tonnani tashkil qilishi, optimistik qarashga ko’ra esa, eksport hajmi qariyb 10 ming tonnaga yetishi mumkin. Ma’lumot uchun shuni aytish lozimki, O’zbekiston limonining yirik xaridorlari Rossiya, Qozog’iston va Qirg’iziston hisoblanadi. 2020-yili oylar kesimi bo’yicha tahlil shuni ko’rsatadiki, O’zbekistonning o’tgan yilda bir kg limon uchun o’rtacha hisoblangan narxi 1,21 AQSh dollarini tashkil qilgan. Iyul oyida ushbu narxga nisbatan qariyb ikki baravar past narx (0,68 dollar)da eksport qilingan bo’lsa, nisbatan baland narx yilning aprel (1,30 dollar), oktyabr (1,26 dollar) va noyabr (1,32 dollar) oylariga to’g’ri kelgan. O’zbekistonning asosiy eksport hajmi yanvar-mart oylarida amalga oshirilgan bo’lib, bu oylardagi eksport hajmi umumiy eksport hajminig 54 foizini tashkil etgan (3- jadvalga qarang). Xulosa o’rnida shuni aytish mumkinki, O’zbekiston uchun mazkur yo’nalishda eksportni rivojlantirish birmuncha qiyin. Bunga asosiy sabab O’zbekistonning hamma hududi ham mazkur o’simlik o’stirish va rivojlantirishga iqlim jihatidan to’g’ri kelmaydi. Shu bilan birga, O’zbekistonga raqobatchi hisoblangan yirik eksportyor davlatlardan biri – Turkiyaning yurtimizga logistik jihatdan qulay bo’lgan bozor – Rossiyada katta ulushga 12 egaligi. O’zbekiston limoni uchun juda muhim bo’lgan bozorlardan biri Yevropa davlatlari hisoblanadi. Jumladan, Germaniya va Fransiya ham hajm, ham narx jihatdan juda jozibador. Afsuski, bu davlatlarga mahsulotni to’g’ridan-to’g’ri yetkazish o’ziga xos qiyinchilik tug’diradi. Avvalo, mazkur davlatlarga olib boruvchi yo’l bugungi kunda Yevropa Ittifoqi bilan o’ziga xos ziddiyatli vaziyatda turgan Belarus orqali o’tadi. Ushbu mamlakatda migratsiya va siyosiy inqiroz mavjudligi O’zbekiston limonini Yevropaga olib borish yo’lini uzaytirib, xarajatni ham oshiradi. Bu omillar mahsulot tannarxi va sifatiga jiddiy ta’sir qilishi mumkin. Bu borada tegishli vazirliklar boshqa muqobil transport koridorlarini tashkil etishi yoki yangicha logistik yechim topishi lozim. O’zbekistonda limon o’simligi nisbatan yangi hisoblanadi. Respublikamizda limonni iqlimlashtirish 1932-yilda gruziyalik olimlar ko’magida mahalliy mutaxassislar tomonidan boshlangan edi. Biroq uch yillik sinov kutilgan natijani bermadi va limonni O’zbekistonda yetishtirib bo’lmaydi degan xulosaga kelinadi. Keyinchalik 1957-yilda xalq seleksioneri Zayniddin Faxriddinov tomonidan limonni iqlimlashtirish ishlari davom ettiriladi. Seleksionerning izlanishlari tufayli Gruziyadan olib kelingan limon nihollari mahalliy sharoitga moslashtiriladi. Seleksioner ilk bora iqlimlashtirgan limonning Toshkent navi 1967-yilda mahalliy sharoitda meva tugdi. Keyinchalik Zayniddin Faxriddinov limonning yubileyniy, zolotaya yabloka, O’zbekiston kabi navlarini seleksiya qilgan. Navlar serhosilligi, mevasining yirikligi, o’zgacha mazasi bilan hozirgacha iste’molchilar orasida alohida qadrlanadi. Limonchilikning respublikamizda rivojlanishiga M.Mirzayev nomidagi Bog’dorchilik, uzumchilik va vinochilik ilmiy-tadqiqot instituti ham katta hissa qo’shmoqda. Bu yerda 1966-yildan boshlab limon o’simligi o’rganib kelinmoqda. Institut olimlari tomonidan O’zbekiston to’ng’ichi, akademik M.Mirzayev nomli limon navlari yaratildi. Bugun respublikamizda limonning introduksiya qilingan meyer va mahalliy sharoitda seleksiya qilingan Toshkent, yubileyniy, O’zbekiston to’ng’ichi navlari 13 (jadvalga qarang) davlat reyestriga kiritilgan. Bu navlar issiqxonalarda keng ko’lamda yetishtirilib, ulardan mo’l hosil olinmoqda. Quyida rayonlashtirilgan limon navlarining qisqacha tasnifi beriladi. Meyer navi. O’zbekistonga Gruziyadan introduksiya qilingan. 2015-yildan davlat reyestriga kiritilgan va respublika bo’yicha ekishga tavsiya etilgan. 1.2.Asosiy turning morfologik tavsifi va qo’llanilishi Citrus va shu bilan bog’liq nasllar pastki apelsinga tegishli - Aurantioideae Engl, rutaceae oilasi - Rutaceae Juss. Rutaceae - asosan doimo yashil daraxtlar yoki butalar, ba’zan lianalar, kamdan-kam ko’p yillik o’tlar (Takhtajyan, 1981; Vitkovskiy, 2003; Andreeva, Rodman, 2005; Vebber, 1967; Nicolosi, et al, 2000; http :// www . theplantlist; http://idtools. org ). Citrus turi yumaloq, oval, tasvirli silindrli, armut shaklidagi yoki tuxum shaklidagi mevalar bilan doimo yashil daraxtlar bilan ifodalanadi, nozik et bilan to’ldirilgan 6-20 lobullar bo’lgan, oq, krem, sariq yoki to’q sariq sharbati va efir moyi tomchilari bo’lgan sharbat bilan to’ldirilgan (Witkowski, 2003). Jins vakillarida barglar oddiy, butun, barg plitasi petiole bilan artikulyatsiyaga ega. Barglarning hajmi turlicha, ammo ignalar turlicha ular 2,5 m gacha etadi. Xarakterli xususiyat - efir moylari hosil bo’lgan kichik bezlarning mavjudligi, aniq bir xushbo’y hidni keltirib chiqaradi (Takhtajyan, 1981; Saakov, 1983). Sitrus mevalari tarkibida flavonoidlar (hesperidin, sitrin, rutin va boshqalar), efir moylari, kislotalar, shakarlar, vitaminlar, taninlar, organik kislotalar (sitrik, malik, oksalik va boshqalar), shakarlar (fruktoza, glyukoza, 14 saxaroza) mavjud (Metlitskiy, 1955; Skipina, 1975; Noga, 1976; Kuznetsov, 1989; Semenin, 2001; Vitkovskiy, 2003; Pokrovskiy, 2005; Markelova, 2006; Neumyvakin, 2007; Voikat, Galle et al., 2008). Mevalar sistematik belgilar sifatida hisobga olingan o’ziga xos glyukozidlarni o’z ichiga oladi (Jukovskiy, 1971). Limon va shirin o’rik tarkibida hesperidin, eriodictiol; nordon o’rik (C. aurantium) - aurantamarin, naringin va hesperidin; mandarin (C. reticulata) - tangerin. Sitrus o’simliklar juda xilma-xildir. Ular ko’plab madaniyatlar bilan ifodalanadi, ular orasida quyidagilar mavjud: Limon (Sitrus limon (L.) Osbeck) Limon mashhur mevali ekin hisoblanadi. U dunyoning 70 dan ortiq mamlakatida yetishtiriladi. 100 ga yaqin turdagi limonning eng mashhur ishlab chiqaruvchilaridan biri AQSh, Meksika, Kuba, Italiya, Ispaniya, Gretsiya, Portugaliya, Hindiston, Turkiya, Xitoy, Misr va boshqalar (Sadykova, 2016). Avvalroq, qulay iqlim sharoitlari tufayli Gruziya, Ozarbayjon, Tojikiston va O’zbekistonda bu mevali ekinlarni yetishtirish sanoatda bo’lib o’tdi. Sitrus mevalarning asosiy oqimi mamlakatning ko’proq shimoliy hududlariga kelib tushgani shu respublikalardan bo’lgan. Bugungi kunga qadar ochiq zaminda limon yetishtirish asosan Abxaziya va G’arbiy Gruziyada saqlanib kelinmoqda. Limon — balandligi 3—7 m ga yetgan qimmatli subtropik meva hosili (Murri, 1937; Saakov, 1983; Grekov, 2002; Rakitin, 2003). Zavod remontant bo’lib, yil davomida har ikkala barg, gullar, tuxumdonlar daraxtlarda paydo bo’ladi va turli darajadagi yetuk mevalar (Xurkovskiy, 1971; Sadykova, 2009). Urug’lar endosperm bilan yoki bo’lmasa, tog’ri mikrobga ega. Limon — poliembryoniya (1971 yil, 1971); Takhtajyan, 1981). Limonning urug’siz mevalari ham bor. Urug’larning sifati to’la va yaqqol, mos ravishda yashovchan va yashovchan. limon parthenocarpy bilan tavsiflanadi. Bugungi kunga qadar limonning ko’plab navlari keng tarqalgan: Pavlovskiy, Novogoruzinskiy, Panderosa, Lissabon va boshqalar (Murri, 1937; Vogel, 2001; Levashov, 2002; Markelova, 2006; Vorontsov, Uleyskaya, 2008). Eng 15 qadimgi navlardan biri - XIX-XX asr boshlarida Qo’shma Shtatlarda ishlab chiqarilgan Panderosa navlari, qaysi limon va sitron gibrididir (Getko va boshq., 2018; Kiseleva va boshq., 2018), katta og’irligi (500 grammgacha), qalin va bir parcha qobiq ko’rsatilganidek, qalin va bir parcha qobiq. turli masalan, Pavlovskiy turli yirik limon navlari ko’p keyingi navlarining ajdodiga aylandi. Pavlovskiy xilma-xilligi uzoq tanlov natijasidir. Targ’ibot markazi Pavlovo-on shahri bo’lib, Nijniy Novgorod mintaqasi. Balandligi 1-1,5 m bo’lgan daraxtlar, yumaloq toj bilan. Remontant xil. Ajoyib ta’mga ega xushbo’y mevalar. Meva qobig’i - 2-5 mm qalinligi. Plode shakli oval, aniq papilla bilan. C vitaminining tarkibi 100 g pulpa uchun 25-57 mg. Novogruzinskiy navi - turli xil uy sharoitida kelib chiqishi. Balandligi 2 m gacha yetadi. Remontant xili. Meva shakli oval, kichik bluntli nipel bilan. Pech o’rta nozik, silliq. C vitaminining tarkibi 100 g pulpa uchun 58 mg dan ortiq. Panderosa limon va pomelo, ya’ni limon va sitronning gibridi sanaladi. AQShdan import qilinadi. Daraxt kam o’sadi. Mevalar qalin bumpy teri bilan dumaloq yoki armut shaklida. C vitamini tarkibida 100 g pulpa uchun 36 g dan ortiq. Lissabon xilma-xilligi portugal kelib chiqishi, remontant. Daraxti kuchli. Mevalar nozik terili, groove bilan kichik qoqilgan nipel bilan cho’zilgan. Mevaning go’shti xushbo’y, suvli. Tarkibida 78% C vitamini mavjud. Meyer ( =Sitrus x meyeri Yu. Tanaka) – AQShda iqlimlashtirilgan. 1908-yilda Pekindagi ushbu bog’ o’simligini Frank Meyer kashf etgan. U yo mandarin- limon yoki apelsin-limon gibridi sanaladi. Bo’yi 1,5 m atrofida bo’yi ixcham toj bilan past o’suvchi daraxt. Turli remontant. Mevalar juda nozik teri bilan yorqin sariqdan to’q sariq ranggacha to’q sariq rangda yumaloq bo’ladi. Tarkibida 40% C vitamini mavjud . Bu nav limon va apelsinning tabiiy duragayi hisoblanadi. U past bo’yli, kichik tikanli yoki tikansiz daraxt. Tupi kuchsiz o’sadi, bo’yi 1,8-2 metrga, shox-shabbasining eni 2 metrgacha yetadi. Shoxshabbasi ixcham bo’ladi. Bir yillik novdalari to’q yashil tusda, o’rtacha uzunlikda, ingichka, uchi 16 burchaksimon, serbarg bo’ladi. Barglari cho’ziq shaklda, barg bandlarida uncha katta bo’lmagan qanotchalari mavjud. Hosilga ikkinchi-uchinchi yili kiradi. Mevalari turli shaklda bo’ladi: cho’ziq, yumaloq yoki noksimon. O’rta va yirik, vazni 40-90, ba’zan 200 grammgacha boradi, ta’mi yaxshi, yoqimli nordon va xushbo’y. Po’stlog’i yupqa, silliq, to’q sariq tusli, o’ziga xos xushbo’y hidli. Mag’zi nozik, nordon sharbatga boy. Urug’i kam: 6-10 dona. Mevasi uzoq saqlanadi va tashishga chidamli. Har yili mo’l hosil tugadi. Oktyabrning oxiri – noyabr boshlarida yetiladi. O’zini o’zi changlanuvchi hisoblanadi. Boshqa navlardan ertaroq gullaydi. Erta, ya’ni ikkinchiuchinchi yili hosilga kiradi, 4-5- yili to’liq hosil bera boshlaydi. Bu nav juda serhosil bo’lib, xandaqda o’stirilganda 9-10 yillik daraxtlar 200-300, ba’zan esa 500-600 donagacha meva tugadi. Sovuqqa juda chidamliligi bilan boshqa navlardan farq qiladi. Mazkur nav xonaning issiq, quruq sharoitiga mos. Yorug’likni yoqtiradi. Toshkent navi. Nav xalq seleksioneri Zayniddin Faxriddinov tomonidan yaratilgan. 2015- yildan davlat reyestriga kiritilgan va respublika bo’yicha ekishga tavsiya etilgan. Daraxtining bo’yi o’rtacha balandlikda, 1,5 metrdan 3 metrgacha. Barglari mayda, to’q yashil tusda, odatda uchi uchli, yaltiroq, qirralari biroz tishli. Guli mayda. Yiliga ikki marta (bahorda va kuzda) gullaydi. Hosilga erta, ya’ni ekilganining ikkinchiuchinchi yili kiradi. Mevasi mayda, o’rtacha o’lchamli bo’lib, og’irligi 80-90 gramm bo’ladi. Mevasining po’sti yupqa, rangi zarg’aldoq. Etining rangi biroz to’q sariq (lekin meyer kabi emas), sharbati boshqa navlarnikiga nisbatan yuqori. Daraxti sekin o’sadi. Boshqa navlarga nisbatan kam kesiladi. Kam hollarda unga shakl berish mumkin. Yubileyniy navi. Nav xalq seleksioneri Zayniddin Faxriddinov tomonidan yaratilgan. 2015- yildan davlat reyestriga kiritilgan va respublika bo’yicha ekishga tavsiya etilgan. Daraxti past bo’yli, odatda 1,5-2 metrli. Barglari to’q yashil, yirik va qalin. Oq, yirik gulining 15 tagacha g’unchasi g’ujumda to’planadi, 2-3 yilda hosilga kiradi. Mevasi cho’zinchoq, po’sti qalin. Eng yirik limonning o’rtacha vazni 500–900 grammgacha, ba’zida 1500 grammgacha boradi. Mevasi asosan qayta ishlanadi, ammo uzib olingandan so’ng issiqxona va uy sharoitida yetishtirilgan 17 mevasini bir hafta o’tib iste’mol qilish mumkin. Mazkur nav yorug’sevar va nam havoga talabchan. O’zbekiston to’ng’ichi navi. Akademik M.Mirzayev nomidagi Bog’dorchilik, uzumchilik va vinochilik ilmiy-tadqiqot institutida seleksiya yo’li bilan chatishtirishdan olingan tabiiy duragay hisoblanadi. 2020- yildan davlat reyestriga kiritilgan va yurtimizning Qoraqalpog’iston Respublikasi, Buxoro, Navoiy, Xorazm viloyatlaridan tashqari barcha viloyatlarida ekishga tavsiya etilgan. Tupi kuchsiz o’suvchi bo’lib, tikanchalar bilan biroz qoplangan yoki tikansiz, bo’yi 2-2,5 metrga, shox-shabbasining eni 2 metrgacha yetadi. Shoxshabbasi ixcham bo’ladi. Tanasi va asosiy shoxlari o’rtacha yo’g’onlikda, tanasining diametri 7,5-8 cm, shoxlarida siyrak joylashgan mayda tikanlar mavjud. Bir yillik novdalar to’q yashil rangda, o’rtacha uzunlikda, ingichka, uchi burchaksimon, serbarg bo’ladi. O’zini o’zi changlatadi. Bargi to’q yashil rangda, qalin va pishiq, o’rtacha yirik, ovalsimon, asosi va uchi ingichkalashgan, deyarli biroz egik ko’rinishga ega. Cheti kuchli arrasimon, barg bandida mayda qanotchalari bor. Mevasi turli shaklda bo’lib, ovalsimon, yumaloq yoki noksimon shaklda, o’rtacha yoki yirik o’lchamli, vazni 90-100 gramm bo’ladi. Mevasining ta’mi yaxshi, yoqimli nordon va xushbo’y. Mevasi oktyabr-noyabr oyida pishib, uzoq saqlanadi va tashishga chidamliligi yuqori. Respublikamizda bugun limonchilikni rivojlantirishga katta e’tibor qaratilmoqda. Limonchilik aholi tomorqalarida, ayniqsa, keng miqyosda rivojlanmoqda. Xalqimiz tomorqasidagi kichik hajmli issiqxonalarda bu bebaho o’simlikni katta ishtiyoq bilan parvarishlamoqda. Sohani yanada rivojlantirish uchun olimlarimizdan yangi, yuqori hosilli, eksportbop, sovuqqa nisbatan chidamli, past haroratda yaxshi rivojlanadigan navlarni yaratish talab etilmoqda. O’ylaymizki, limonchilik respublikamizda yanada ommalashadi. Shahar shovqinidan horigan paytingizda qishloqqa qaytib, toza havodan bahra olishga nima yetsin. Yo’l-yo’lakay ko’zingiz dalalarda javlon urib mehnat qilayotgan odamlarga tushadi. Kimdir kuzgi hosilni sovuq kunlar boshlanmasidan yig’ishtirish harakatida bo’lsa, yana kimlardir kechki ekin ekish uchun yerni shudgorlash jarayonini boshlab yuborgan. Darvoqe, qishning birinchi oyi – 18 dekabr ham boshlandi. Qish faslida ham bobodehqonlarimiz yerdan unumli foydalanib, mo’l hosil olish hadisini o’zlashtirgan, desak mubolag’a bo’lmaydi. Masalan, qishloq joylarda istiqomat qiluvchi aholi o’z tomorqasida qishda ham turli ko’katlarni yetishtiradi. Buning uchun ikki metr joy va to’rt metr plyonka kifoya. Qarabsizki, mo’jazgina, biroq ichida to’qsonbosti ekinlar barq urib turgan issiqxona tayyor. Xalq tilida bu issiqxona “parnik” deb ataladi. 1.3.Reproduksiya usullari . Sitrus mevalarni yetishtirishda asosan ikki marta ko’paytirish usuli qo’llaniladi, jinsiy va aseksual (Yusufi, Gulov, 2004). Meva ekinlari urug’ini ko’paytirish davrida dastlabki ota-ona shakllarining xususiyatlari va alomatlari bo’linib ketadi va bu usul yangi navlarni ko’paytirish, ildizdor o’stirishda keng qo’llaniladi (Sadykova, 2009). Subtropik mamlakatlarda urug’chilikdan birinchi mevalar 5-6 yil ichida kutilmoqda. Windowsillsdagi o’rta bandda bu davr odatda bir necha marta uzaytiriladi (Kulyan, 2012). Shimoliy kengliklar sharoitida urug’dan o’stirilgan sitrus juda kech meva bera boshlaydi, ba’zi hollarda faqat 15-20 yil davomida, ba’zan keyinchalik. Sitrus ekinlarni aseksual (vegetativ) takror ishlab chiqarishning bir nechta usullari mavjud. Ularning ko’payishi odatda qalamchalar, payvandlash, ajratmalar bilan amalga oshiriladi. Vegetativ ko’payish bilan, ona o’simligining irsiy belgilari saqlanib qoladi, ammo virussiz material olish har doim ham mumkin emas, yil davomida yetarli miqdorda genetik gomogen material olish qiyin. Qalamchalar bilan tarqalish - sitrus mevalarini yetishtirishning eng oson va tezkor usuli bo’lib, bunday o’simliklar ildiz otgandan keyin 2-3 yil o’tgach - meva berishni boshlaydi (Vorontsov, Uleyskaya, 2008; Sadykova, 2009; Fakhritdinov, 2016). Ildizlash uchun, sog’lom mevali ona navli o’simlikdan 3-5 bargli filiallarning qismlari kesiladi. Kurtaklar 2-3 ishlab chiqilgan kurtaklari va taxminan 10 sm uzunligi bilan bo’lishi kerak. Kurtaklar yil davomida amalga 19 oshirilishi mumkin, ammo eng yaxshi natijalar bahor kurtaklaridan olinadi (Chhotua, 1952; Ramishvili, Barkabadze, 1982; Saakov, 1983; McMillan Brose, 1987; Sadykova, 2008, 2009; Mayer, 2012; Fakhritdinov, 2016). Biroq, barcha sitrus mevalari bir xil kurtaklar bilan yaxshi ildiz otmaydi. M. A. . Kapnitzel (1953), ga ko ra, sitrus ekinlarining barchasidan kurtaklar faqatʻ limonda yaxshi ildiz otadi. Mandarin va apelsinda ildizni ancha yomonlashtiradi. Ishlab chiqarish sharoitida o’simliklarni kesishda, kurtaklarni kesish uchun ko’p sonli bir xil ona o’simliklari kerak. Ammo bu tarzda ko’paytirilgaan o’simliklar kuchsizroq bo’lib, payvandlangan va urug’li o’simliklardan farqli o’laroq sekinroq rivojlanadi. Payvandlash sitrus ekinlarni nasl saqlashining asosiy usullaridan biri (Agroprálya..., 1937; Cherevchenko, 1988; Cherevchenko, Lavrentyeva, 2008). Ildiz orqali ko’paytirish o’simlikning barcha hayotiy jarayonlariga, shu jumladan, noxush omillarga qarshilik ko’rsatishga ta’sir ko’rsatadi. Payvandlash yordamida turli sharoitlarda "sitrus o’stirish chegaralari"ni oshirish mumkin (Kapnitsel , 1953). Ildiz va poyaning to’g’ri tanlovi sog’lom o’simliklarni olishda muvaffaqiyatli payvandlashni ta’minlaydi. Payvandlash orqali ko’paytirish, yaxshi meva beradigan o’simlikda eng ko’p ishlab chiqarilgan yillik kurtak 20-25 sm uzunlikda tanlanishi, qalinligi 0,4- 0,6 sm. otishning pastki chetidan 10-12 sm orqaga qadam qo’yib, ikkita aylanma kesma bir-biridan 0,8-1,2 sm masofada o’tkir pichoq bilan yasaladi, so’ngra kesilgan qobiq halqa bilan olib tashlanadi. Bu joyning 5 sm yuqori va pastdagi barcha barglari kesiladi. Ushbu usullarning barchasi o’zlarining afzalliklari va kamchiliklariga ega. Urug’larni ko’paytirishning kamchiliklari natijasida hosil bo’lgan ekish materialining genetik xilma-xilligi va o’smirlar davrining davomiyligini o’z ichiga oladi. Vegetativ propagatsiya ona o’simligining genotipini saqlab qoladi va o’smirlar davri davomiyligini qisqartiradi. Biroq aksariyat turlar uchun vegetativ takror ishlab chiqarish muammosi hal etilmay qolmoqda. Bunga quyidagi sabablar sabab bo’ladi: 20 1) barcha navlar va turlar, hatto pregenerativ davrda ham kerakli samaradorlik bilan vegetativ ravishda ko’payishi mumkin emas; 2) standart ekish materialini olish har doim ham mumkin emas (infektsiyani to’plash va uzatish ehtimoli mavjud); 3) payvandlash yordamida kattalar (yog’ochli) o’simliklarni ko’paytirish bo’yicha operatsiyalar og’ir va murakkab; 4) ishlab chiqilgan texnologiyalar yil davomida yetarli miqdorda genetik jihatdan bir xil material ishlab chiqarishda samarali emas. Hujayra va to’qimalar madaniyati sohasidagi yutuqlar vegetativ takror ishlab chiqarishning yangi usuli - klonal mikropropagatsiya ( dastlabki namunaga genetik jihatdan o’xshash o’simliklarning in vitro (in vitro) jinsiy bo’lmagan holatlarini olish) yaratilishiga olib keldi (Butenko 1964; 1999; Volova, 1999; Netrusov, 2014). Klonal mikropropagatsiya bosqichlari: - Klonal mikropropagatsiyaning birinchi bosqichi - bu donor bo’lib xizmat qiladigan ona o’simtasini tanlashdir. Ayni bosqichda ekspluatatsiyalar alohida - keyingi o’sish va rivojlanish uchun sun’iy muhitga o’tkaziladigan to’qimalar. Natijada, yaxshi rivojlanayotgan steril madaniyatni olish muhimdir; - ikkinchi bosqichda to’g’ridan-to’g’ri jarayon mavjud mikropropagasyon, uning natijasi mikro-yugurlarning maksimal sonini olishdir; - uchinchi bosqichda targ’ib qilingan o’simliklar turli tuproq sharoitlariga keyingi moslashishi bilan ildiz otadi. Zarur bo’lsa, regenerativ o’simliklar past haroratda qo’yiladi; - to’rtinchi va yakuniy bosqich - issiqxonaning maxsus sharoitlarida olingan o’simliklarni etishtirish , shuningdek, ularni ekishga tayyorgarlik ko’rish. So’nggi yillarda sitrus ekinlarini saqlash va ko’paytirish uchun in vitro madaniyati usullari muvaffaqiyatli qo’llanilmoqda (Samarqand va boshq., 2012; Samarqand, 2013a; Kolomiets, 2014 va boshqalar). Va’da beruvchi va yuqori hosil beruvchi navlarning in vitrosida klonal mikropropagatsiyada keng 21 ko’lamda yetishtirish usullari qo’llaniladi (Samarqand, 2013 a; 2013 b; Karimi, 1995, 2001 a, 2001 b, Chaturvedi et al, 2002, Marin va Duran-Vila, 1991; Kour, 2012, Gosvami , 2013, Kasprzyk-Pawelec, 2015, t.b.), jumladan mikro- vaktsinatsiyalar (Samarqand, 2013 b; Navarro, 1975, 1992). Klonal mikropropagationning eng samarali va tobora ommalashib borayotgan usullaridan biri, keyingi vaqtlarda L. tomonidan ishlab chiqilgan mikrograftdir. Navarro (1975), keyinchalik L.S. Samarqandiy tomonidan o zgartirilgan usulʻ (2013 b). Mikroklonal reproduktsiyaning samaradorligi turli omillar ta’siriga ega. O’simlikning kimyoviy va fizik ko’rsatkichlari hamda madaniyatga kiritilgan o’simlikning fiziologik xususiyatlari kabi. Muhim nuqta donor o’simlikni tanlash va eksplant. Donor o’simlikni tanlashda uning fiziologik, navli va tur xususiyatlarini hisobga olish kerak. Dastlabki o’simliklar faol o’sma holatida bo’lishi kerak. Ular qo’ziqorin, bakterial va virusli kasalliklarni kuzatmasliklari kerak. Eksplant tanlashda uning yoshi, tuzilishi va kelib chiqishini ham hisobga olish zarur (Butenko, 1964; Kalinin va boshq., 1980, 1982; Kataeva, 1983, Netrusov, 2014 va boshqalar). Sitrus jinsi turlari misolida ( S. jambhiri, C. retikulata, C. limon, C. sinensis) o’simliklarning urug’lari, vegetativ va reproduktiv organlari in vitro boshqaruvi uchun ekspluatatsiya sifatida ishlatilishi mumkinligi ko’rsatilgan . Regeneratsiya turli konsentratsiyalarda ozuqaviy o’rtaga turli o’sish stimulyatorlarini qo’shish orqali mumkin, ishlatiladigan o’stirish usullari ham boshqacha bo’lishi mumkin (Carimi va boshq., 2001 yil a, b; Singh va boshq., 2006; Sarma et al., 2011; Kour, Singx, 2012; Goswami et al., 2013; Kasprzyk-Pawelec, 2015, t.b.). In vitro C.ni takrorlashda. Limon navi Primofiore ekspluatatsiya sifatida barglar va quritilgan urug’larni ishlatgan, ishlatiladigan o’stirish usuli kallusogenez (Kasprzyk-Pawelec va boshq., 2015). Ekspluatatsiyachilar S. limon 16 turli ommaviy axborot vositalarida o’simlik o’sish regulyatorlari, shuningdek, auxinlar va sitokinlarning turli kombinatsiyalarini qo’shish bilan 22 madaniyatga ega bo’ldi. Eng yaxshi natijalar MURASIGE va Tucker o’rta ustida barg explants pory o’stirish tomonidan 3,5 mg / l BAP (6- benzilaminopurin) qo’shilishi bilan olingan. F. (2001a) turli yoshdagi o’simliklardan olingan pistil stigmalardan foydalanib, limon, greypfrut, mandarin, achchiq to’q sariq va shirin to’q sariqni explants sifatida targ’ib qilish uchun ishlatilgan. Nisbatan yosh o’simliklar embrioidogenezga moyilligi ko’rsatilgan. (2011) Sitrus jinsining turli turlarini kesib o’tishda gibrid urug’lardan embrionlarning o’sishini kuzatgan . Bog’langan mevalar foizi, tuxumdonlarning tushishi, rivojlangan urug’lar o’rganildi. in vitro yetishtirish davrida embrionning o’sish foizi hisobga olindi . Tuxumdonlarni abort qilish jarayoniga harorat va namlikning ta’siri o’rnatildi.Mualliflar ota-ona shakllarining turli kombinatsiyalarining mos kelmasligi tufayli homilalarni bog’lab qo’yish ehtimoli pastligini aniqladilar. M. L. Marin va N. Duran-Vila (1991) sitrus genetik resurslarini muhofaza qilish uchun in vitro usullarining potentsialini baholovchi tadqiqot o’tkazdi. Sitrus ekinlarining germplazmini in vitro saqlash texnikasi taklif etildi. To’qima madaniyati tizimi Sitrus sinensis ekspluatatsiyalari yordamida ishlab chiqildi , regenerativlar ishlab chiqarildi nodoz ildiz segmentlaridan, o’simliklar ketma-ket o’stirish davrida saqlab qolish bilan. Y. (2000) in vitro regeneratsiyasi haqida ozuqa vositasida nur, gormonlar va ekspluatatsiya ta’sirini o’rgandi . Natijalar sitrus mevalarning 4 turida solishtirildi (C. aurantium, C. makrofilla, S. reshni va C. sinensis) va gibrid Troyer sitrange (C. sinensis x Poncirus trifoliata) o’sish stimulyatorlari qo’llanilishi bilan. kalla hosil bo’lish vaqti va regeneratsiya sharoitlari har bir genotip uchun individual ekanligi ko’rsatilgan. Sitrus navlarini in vitroda saqlab qolishning yana bir usuli – birinchi bo lib L. tomonidan ishlab chiqilgan va o zgartirilgan mikrograflashdir.ʻ ʻ Navarro (1975; 2008) dar in vitro sitrus mevalari etishtirish uchun (Samarqand, 2013a). 23 L.S.Samarqandiy E.K. bilan birgalikda Flutokina (2013b) Sitrus jinsining ayrim a’zolarining intravariat polimorfizmini aniqlash uchun isSR primerlarining samaradorligini o’rgandi. Shunday qilib, in vitroda klonal mikropropagasyon o’simliklarni vegetativ ko’paytirishning eng samarali usuli bo’lib, nafaqat yuqori sifatli sog’lom materialni olish, balki ishlab chiqarilgan navlarning reproduktsiya darajasini oshirish imkonini beradi. Ushbu usul Sitrus jinsining turlarini tanlash uchun mos keladi.. Gibridizatsiya jarayonida olingan urug’larni samarali va yo’qotishsiz embrionalizatsiyadan foydalanish, shuningdek, tanlash jarayonining asosi sifatida embrionalizmdan foydalanish mumkin. Xulosa Sitrus madaniyati qadim zamonlardan beri ma’lum. Sitrusning kelib chiqishi markazi, ehtimol, Osiyo mintaqalari. Hozirgi kunga qadar Sitrus jinsi turlari dunyoning ko’plab mamlakatlari subtropik hududlarida o’stiriladi.. Sitrus jinsining asosiy turi uchta asosiy turning gibridizatsiyasi natijasida paydo bo’ldi: sitron, mandarin turi I (sof turlar) va pomelo, genetik usullar bilan tasdiqlangan. Limon sitron va nordon to’q sariq gibriddir. Yovvoyi tabiatda sitrus va limonlar noma’lum. Sitrus mevalar, turi va xiliga qarab, pechning o’lchami, shakli, qalinligi va rangi bilan juda farq qiladi. Citrus turining o’simliklari o’zlarining dekorativligi, dorivor xususiyatlari, vitaminlarning yuqori miqdori va mevaning ta’mi bilan qadrlanadi. Sitrus bugungi kunda o’sib borayotgan sitrus uchun quyidagi vazifalar muhim ahamiyatga ega: ochiq va yopiq zamin to’plamlarida, shuningdek, seleksiya uchun asos bo’lgan in vitrodagi madaniyat to’plamlarida genetik bankning shakllanishi va saqlanishi ; yangi, yetishtirish sharoitlariga moslashtirilgan, navlarni yaratish; istiqbolli yuqori samarali va kasallikka chidamli navlarni takror ishlab chiqarish. Sitrus jinsining turlarini yetishtirishda urug’lik va vegetativ ko’paytirish usullari ularning afzalliklari va kamchiliklariga ega bo’lgan saqlash va keyingi 24 tanlov uchun ishlatiladi. Sitrus mevalarni ommaviy ko’paytirishning samarali usullaridan biri hozirda in vitroda mikroklonal ko’payishdir . Sitrus ekinlarining uyg’unligini hisobga olgan holda , in vitroda klonal dunyo targ’ib qilish usullaridan foydalangan holda o’simliklarning vegetativ targ’ibotidan foydalanish Sitrus jinsining biologik xilma-xilligini saqlab qolish uchun yangi navlar va turlarni hosil qilish imkonini beradi . 2-BOB. TADQIQOTNING OB’EKTLARI, MATERIALLARI VA USULLARI Tadqiqot 2018-2022 yillarda Samarqand viloyati Toyloq tumaniga qarashli fermer xo’jaligida 4 yil davomida va 2020-2022- yillarda Samarqand Davlat Universiteti laboratoriyasida bajarilgan. 2.1. Samarqand viloyati Toyloq tumani “Turob bobo” fermer xo’jaligi issiqxonasining tuproq va iqlim sharoitlari (Limonarium) Tuman hududi Zarafshon daryosining hozirgi davr qayirlari hamda ko hna qayir (terrasa)laridan iborat bo lib, asosan, tekislik. Zarafshon daryosiʻ ʻ keltirgan oqindi (qum, shag altosh, loyqalar)dan tarkib topgan. Ular ustini 5–10 ʻ m qalinlikdagi lyoss yotqiziqlari qoplagan. Tuman hududidan Markaziy magistral, Darg om kanallari va Zarafshon daryosi, Krrasuv soyi oqib o tadi. ʻ ʻ Tuprog i bo z, o tloqbo z, o tloqbotqoq va allyuvial tuproq. Foydali qazilmalari, ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ asosan, shag altosh, qum va lyosslardan iborat. Iklimi keskin kontinental. ʻ Iyulning o rtacha temperaturasi 25,9°, yanvarniki 0,2°. Vegetatsiya davri 215— ʻ 230 kun oralig ida. Yiliga 320–350 ʻ mm yog in tushadi ʻ . Qishki vaqt noyabr oyining o’rtalaridan keladi va mart oyining o’rtalarigacha davom etadi. Eng sovuq oy - yanvar oyi bo’lib, o’rtacha havo harorati -12,4 ° C. Qishda havo harorati ko’pincha -30 ° C dan pastga tushadi, bahorgi sovuqlar o’rtacha iyun oyining boshigacha davom etadi. Eng issiq oy - iyul oyi o’rtacha havo harorati +19,7 ° C. Ba’zi yillarda 25 havo harorati +38,6 ° C gacha etadi, quruq davrlar vaqti-vaqti bilan kuzatiladi. Bu hudud namlikning o’tkinchi sharoitlarida joylashgan. Kalendar yili davomida shahar hududiga taxminan 590 mm yog’ingarchilik tushadi, ularning maksimal miqdori yoz oylariga, eng kami esa erta bahorda tushadi. Qor qoplami kech kuzda hosil bo’ladi va deyarli 4 oy davom etadi. Qopqoqning o’rtacha balandligi taxminan 50 sm ( http :// www . meteo-tv . uz ) . Tashqi iqlim sharoitlarini hisobga olgan holda, o’simliklarni, ayniqsa sitrus mevalarni yetishtirish qiyin. Tuproq qoplami loy granulometrik kompozitsiyaning kulrang o’rmon jigarrang zaif rangli podzolik tuproqlari bilan ifodalanadi. Ushbu tuproqlar uchun tuproq hosil qiluvchi qoyalar Permiya tizimining turli xildagi marlalaridir (Churagulova, 2014). Yopiq yer issiqxonasida, pmvogruentlarning agrokimyoviy, fizik- kimyoviy, biokimyoviy ko’rsatkichlarini muntazam tekshirish ishlari olib boriladi. So’rov jarayonida har bir bo’limdan aralash namunalar tanlab olindi (GBPOU "Ufa o’rmon xo’jaligi texnik maktabi", 2018) ta’lim va eksperimental iqtisodiyotning issiqxona tuproq (Limonarium) ning fizik-kimyoviy tarkibi to’g’risida xulosa). Hozirgacha tuproq tadqiqotlari Ular organik va mineral o’g’itlarni muntazam ravishda qo’llash bilan, tuproq sitrus ekinlarini etishtirish uchun qulay ekanligini aytishadi. So’rovlar va laboratoriya testlari natijalariga ko’ra, sitrus va fermada etishtirilgan boshqa ekinlarni o’simliklar etishtirishda o’g’itlardan foydalanish bo’yicha tavsiyalar beriladi . Butun yil davomida limonarium hududida zarur iqlim sharoitlari saqlanib turadi: havo harorati 18-30 ° C , havo namligi 70-80% . 26 27. Toyloq tumani “Turob bobo” limonariumining yopiq maydonida havoning harorat rejimi (2013-2017) 890 85 80 75 70 65 60 55 50 2013 2014 2015 2016 2017O’rtacha harorat isitish mavsumida (oktyabr-may) issiqxona havosi saqlanadi haqida +20 °C, haroratni +10-12 ° C dan kamroq pasaytirishga yo’l qo’yilmaydi. "g Toyloq tumani “Turob bobo” limonariumining yopiq zaminida havo namligi (2013-2017 yy.) FAR ning qoplamasi orqali (fotosintetik faol radiatsiya) issiqxonaga yarmi kiradi. FAR ning eng kichik miqdori noyabrdan yanvargacha kuzatilmoqda, bu esa hosildorlikka salbiy ta’sir ko’rsatadi (Sadykova, 2016). Yozda ventilyatsiya uchun issiqxonaning tomida joylashgan maxsus ventilyatsiyadan foydalaniladi. Qo’shimcha soya yaratish maqsadida tomning oqlanishi ham amalga oshiriladi. Qo’llab-quvvatlanadigan sharoitlar sitrus ekinlar uchun optimal hisoblanadi, ularning nazorati doimiy ravishda amalga oshiriladi. Xodimlar sug’orish paytida suv iste’molini hisobga olishadi, o’simliklarni urug’lantirishadi, shuningdek issiqxonada zararkunandalarni muntazam nazorat qilishadi. Sitrus o’simliklarining faol o’sishi va rivojlanishi uchun fermaning issiqxona sharoitlari subtropiklarga imkon qadar yaqin . 2.2. Tadqiqot ob yektlariʼ Umuman olganda, sitrus turkumining 7 turining 23 ta taksoni, shu jumladan, 19 navi biologiyaning turli jihatlari bo’yicha tadqiqotlarga jalb qilingan. Asosiy o rganish ob yektlari Citrus limon va Citrus medica navlari bo ldi – jami 6 ta C. ʻ ʼ ʻ limon va 3 ta C. medica navlari. Turlarning nomlari xalqaro ilmiy tasnifga ko ra berilgan (http: ʻ www . theplantlist , http: // www . worldfloraonline ). Generativ holatdagi o’simliklar o’rganildi. Tadqiqot vaqtida C. limon navlari Leysan, Salavat, Urman va Citrus medica Uraltau va Zilya navlarining yoshi 25- 28 yosh; C. medica navi Pavlovskiy 36 yoshda; C. limon navi Pavlovskiy (22 yosh), Meyer (33 yosh), C. paradisi (18 yosh); C. maxima (20 yosh), C. aurantifolia (10 yosh), C. sinensis (43 yosh), C. reticulate (13 yosh). “Toshkent” navi. Ta’rifga ko’ra, Toshkent navi Meyerning Novogruzinskiy xilma-xilligi bo’yicha payvandlash natijasida paydo bo’lgan (Markelova, 2006; Sadykova, 2016; Fakhritdinov, 2016). Biroq, I.V.ning "mentor usuli" ni davom ettirishiga qaramasdan. Tanlov usullariga Michurin, hali ham ildizning xilma-xil shakldagi ta’siri foydasiga ilmiy bahslar yo’q, ya’ni gibrid urug’larning "ta’lim"larida olingan xislatlarning merosga ega bo’lishi to’g’risida (Borisov, Sokolova, 2014). Shuning uchun, turli xillikning eng ehtimoliy kelib chiqishi Meyer xilma-xilligining urug’larni ko’paytirishdir. Mevalari o’rta, yumaloq. Daraxtlar balandligi 2,8 m gacha, tojning diametri ikki yo’nalishda 2,5 dan 3,0 m gacha.Toj zich, osilgan, tartibsiz shaklga ega, shoxlanish tabiati tekisga yaqin, shoxlari qiyshiq, ixcham tartibga solingan. Daraxtning poyasidagi qobig’i zaytun-kulrang, asirlari ingichka, yashil, yalang’och. Barglari o’rta, tepasi o’tkir oval, yorqin yashil, yaltiroq, silliq, o’sish yo’q, bargning qirrasi tishli. Mevasi o rtacha, balandligi 70-80 mm, kengligi 50- ʻ 29 60 mm, tuxumsimon, qovurg asiz, tepasi biroz cho zilgan (8-rasm).ʻ ʻ (Sadykova, 2009). “Yubileyni” navi. Yubileyni navi Panderosa va Novogruzinskiy gibrididir (Markelova, 2006; Sadykova, 2016; Fakhritdinov, 2016). Mevalar katta, yumaloq oval. Ularda ommaviy gullashning 3 davri bor, bitta gullar - butun yil davomida. Daraxtlarning balandligi 1,7 dan 2,9 m gacha, tojning diametri 2 yo’nalishda 1,8-2,5 m. O’rtacha zichlikdagi toj, osilgan. Shoxlanishning tabiati to’g’riga yaqin, shoxlari egri, kamdan-kam hollarda joylashgan. Poyadagi po stlog ining ʻ ʻ rangi och jigarrangdan to q jigarranggacha, kurtaklari o rtacha, yoysimon, ʻ ʻ yashil, yalang och. Barglari yirik, keng ovalsimon, yaltiroq, silliq, o’simtasi ʻ yo’q, bargning cheti tishli, bargi kalta. Gullari katta, qadahsimon, yolg’iz, lekin ko’pincha to’pgullarda, oq, xushbo’y. Mevasi yirik, o rtacha bir o lchamli, tuxumsimon dumaloq, qovurg asiz, tepasi ʻ ʻ ʻ biroz cho zilgan, po sti qalin, silliq, yog li, yaltiroq (9-rasm). Iste’molchi ʻ ʻ ʻ yetukligi holatidagi rang butun meva bo’ylab och sariq rangga ega, mevasi shirin va nordon ta’mga va kuchli hidga ega , suvli tuzilishga ega. (Sadykova, 2009). 30 8-rasm. Meva sitrus limon nav Toshkent Limon Meyer navi. Sinonomlari: Xitoy limoni, Xitoy pakana limoni. Bu nav hosildor tezpishar navlardan biri. Xitoydan kelib chiqqan. Limon keng tarqalgan subtropik o simliklardan biri hisoblanadi, uy sharoitlarida ham yaxshiʼ o sadi. Bo yi past, shox-shabbasi kompakt, 10 yoshda o simligini bo yi 1.8-2.0 ʼ ʼ ʼ ʼ metrgacha yetadi. Shox-shabbasining tarqalish kengligi 2 metrgacha, poyasining diametri o rta kenglikda 8-9 sm.ni tashkil qiladi, yaxshi barglangan va kam ʼ tikonlangan. 1 yillik novdalari to q yashil rangda o rtacha uzun, ingichkaroq, ʼ ʼ oxirida burchaklashgan va yaxshi barglangan. Barglari to q yashil, semiz va ʼ baquvvat, o rtacha kattalashgan, oval, uchiga borib ingichkalashadi, tekis, ʼ ozgina egilgan. Oddiy limonlardan ko ra Meyer limonini barglarining chetlari ʼ tishsimonroq. Ushbu navning asosiy belgisi bu apelsin barglariga o xshab kichkina qanotla ri ʼ bor. Gullari o rta kattalikda, oq, juda xushbo y, to p bo lib joylashgan. ʼ ʼ ʼ ʼ Mevalarining o rtacha vazni 70-75 gr, yiriklarining vazni 200 gr.gacha bo ladi. ʼ ʼ Yumaloq oval shaklida, uchiga borib ingichkalashadi. А yrim hollarda noksimon, juda uzun bo yinchasi bilan, mevasini shakli o zgarib turadi. Mevani ʼ ʼ usti silliq, yaltiroq, pishish fazasini boshida sarg ish rangda to la pishish ʼ ʼ fazasida qizg ish sariq rangda bo ladi. Po sti juda yupqa va mag zidan juda oson ʼ ʼ ʼ ʼ ajraladi. 319-rasm. Limonning “Yubileyni” navi. Mag zi qizg ish sariq rangda, juda muloyim, sersuv mazali, nordon.ʼ ʼ Limon o sish sharoitlariga uncha talabchan emas, suvga talabchanligi o rta, ʼ ʼ yengil ozuqaga boy bo lgan tuproqlarda yaxshi o sadi, juda serhosil meva hosili ʼ ʼ beradi, ko p meva tukkanligi uchun shoxlari egilib qoladi, mevalari ʼ maydalashadi.va sifati pasayadi. Shuning uchun solkashlik kuzatiladi. Shu xususiyatlarini inobatga olib, ushbu navga yuqori agrotexnik tadbirlarni qo llash ʼ talab etiladi. Har yili yengil butash, gullarini ham yagona qilish kerak. Meyer navi yaxshi sharoitda yil davomida gullab meva tugadi. O zbekistond limon transheya sharoitida o stiriladi. Gullash fazasi aprelning ʼ ʼ oxiri mayning boshida kuzatiladi. Nav o zidan changlanadi. Daraxtlar hosilga erta kiradi. 2 yildan boshlab ʼ hosildorlik oshib boraveradi. Transheyada yetishtirilganda 4-5 yillik daraxtda o rtacha 50-70 dona limon hosil bo ladi, 9-10 yillik daraxtlarda esa hosil bo lgan ʼ ʼ ʼ mevalarning soni 120-150 donani tashkil qiladi. Meva pishishi oktyabrning oxirlari – noyabrning boshlariga to g ri keladi. ʼ ʼ Mevalarning pishishi daraxtda bir xil bo lmaydi, shuning uchun hosilni ʼ yig ishtirish 2-3 marta o tkaziladi. Mevalarning saqlanuvchanligi va ʼ ʼ tashuvchanligi qoniqarli. Ta mi yaxshi ma zali, nordon va xushbo y. Tarkibida ʼ ʼ ʼ o rtacha shakar miqdori 3.2-3.5 % ni, kislota 2.5-4.0% ni, vitamin S 30-35 ʼ mg/% ni tashkil qiladi. Transheya sharoitida limonni Meyer navida O zbekistonning barcha viloyatlarida yetishtirish mumkin. ʼ Toyloq tumani “Turob bobo” limonariumining sitrus ekinlari to’plami Toyloq tumani Bog’izog’on MFYda tashkil etilgan limonarium ta’lim- eksperimental xo’jaligining sitrus ekinlar to’plami 1990 yilda o’zbek seleksiyasining Sitrus limonining birinchi urug’ini ekish bilan yaratila boshladi, O’zbek SSR (O’zbek SSR) Toshkent limonaridan keltirilgan limonariumdan keltirilgan. Hozirgi kunga qadar jamg’arish fondi sitrus jinsli 7 turdan iborat 23 32 ta takson bilan ifodalanadi (1-jadval). Limonarium fondida asosan C. Limon (L.) O’zbek seleksiyasiga mansub Meyer, Yubileyniy va Toshkent navlari yetishtiriladi. Limonariumda ekilgan va yetishtiriladigan limon navlari (2021 yil holatiga ko’ra) 33Yo’q p/p Ko rishʻ Nav Bitta mevaning o’rtacha og’irligi, g O’simliklarning hayotiy shakli Manbalarda Limonarium , (Bog’izag’on) 1 Sitrus limon (L.) Osbek Toshkent 80,0-90,02 147,0±12,0 Kichik bo’yli O’rta bo’yli 2 Sitrus limon (L.) Osbek yubileyni’ 400,0-500,02 488,0±50,0 Kichik bo’yli O’rta bo’yli 3 Sitrus limon (L.) Osbek Evrika 120,04 meva bermaydi Kichik bo’yli O’rta bo’yli 4 Sitrus limon (L.) Osbek Pavlovskiy 150.0- 180,02 56.0- 250,0’ 135,2±11,9 Kichik bo’yli O’rta bo’yli 5 Sitrus limon (L.) Osbek Genoa 100,0-110,04 meva bermaydi Kichik bo’yli O’rta bo’yli 6 Sitrus limon (L.) Osbek Irkutsk 800,0-900,02 gacha meva bermaydi Kalta bo’yli 7 Sitrus limon (L.) Osbek Lissabon 120,0-150,02 110,04 meva bermaydi Kalta bo’yli 8 Sitrus limon (L.) Osbek Pervenets - meva bermaydi Kalta bo’yli 9 Sitrus limon (L.) Osbek Leysan 468,4±35,0 Kalta bo’yli 10 Sitrus limon (L.) Osbek Urman - 378,0±24,0 Kalta bo’yli 11 Sitrus limon (L.) Osbek Salavat - 895,5±65,0 Baland bo’yli 12 Sitrus limon (L.) Osbek Novogruzinskiy 120,04 110,0-150,0 Baland bo’yli 13 Sitrus limon (=Sitrus x meyeri Yu. Tanaka) Meyer 40.0- 90,0 3 90.0- 120,04 90,0-100,0 Baland bo’yli 14 Sitrus medica L. Pavlovskiy 90,0-400,0! kam uchraydigan1000,0 318,0±31,0 Baland bo’yli 15 Sitrus medica L. (qayer. sarkodactylis) 250,0-410,0 Kichik bo’yli 16 Sitrus medica L. Zilya 245,0±50,0 O’rta bo’yli 17 Sitrus medica L. Uraltau 670,0±50,0 Baland bo’yli 18 Sitrus retikulata Blanko Unshiu - 80,0-97,0 Baland bo’yli 19 Sitrus retikulata Blanko Kavani ari 80,0-140,0 Kichik bo’yli 20 Sitrus maxima (Burm.) Merr. - - 370,0-900,0 Kichik bo’yli 21 Sitrus aurantiifolia - - 30,0-55,0 Kichik bo’yli 22 Sitrus paradisi Macfad. - - 170,0-390,0 Baland bo’yli 23 Sitrus sinensis (L.) Osbek - - 150,0-300,0 Baland bo’yli * To’plamning asosiy qismini sitrus limon navlari tashkil etadi - 56%. Bu C. limon navlari Toshkent, Yubileyni, Salavat, Leysan, Urman, Pavlovskiy, Meyer, Novogruzinskiy, S. Pavlovskiy , Zilya, Uraltau, C. sinensis, C. aurantifolia, C. paradisi, S. maxima. Hammasi foydali va qayta ishlanuvchi o’simliklar guruhiga tegishli. Ikkinchi eng kattasi C. medica - 18%. Sitrus retikulata faqat 9% ni tashkil etadi. Foiz nisbati C. sinensis, C. aurantifolia va C. paradisi katta emas - 4-5%. ko’p yillar davomida rivojlanish to’liq tsikli (gul va meva) o’tish 75% sitrus jins kiritilgan o’simliklar . Sitrus limon (L.) Osbek navlari Pervenets, Lissabon, Irkutsk, Panderosa, Genuya, Kabo, Evrika bugungi kunga qadar generativ davrga kirmagan va meva bermaydi. Hayot shakliga ko’ra, mevali daraxtlar kalta o’suvchi yoki mitti - 2,0-3,0 m, ingichka o’suvchi - 3,0-4,0 m va bo’yi - 4,0-5,0 m dan yuqori (Kulyan, 2014) ga bo’linadi. Ba’zi turlarda aralash shakl topilgan - kam va o’rta darajada. Katta qismi past o’sadigan shakllar - 39%. Keyingi raqam bo’yi - 28%. Aralash hayotiy shakldagi o’simliklar, shuningdek, o’rta namunalar mos ravishda 19% va 14% bilan ifodalanadi. Eng balandi C. limon xil salavat, C. medica navlari Pavlovsky va Uraltau, C . paradisi , C. sinensis , S. maxima - ularning balandligi 4,0 m dan ortiq. Cuitrus reticulata, C. aurantifolia, balandligi 3,0 m gacha yetadi. bilan. Medica kultivar Buddaning qo’li 1,8 m ga etadi. limon navlari Yubiley, Toshkent, Urman, Leysan, Pavlovskiy va C. Medica zilya navlari 2,03,8 m ga etadi. Yevrika, Kabo, Genuya, Irkutsk, Lissabon, Pervenets, Meyer, Panderosaning balandligi 2,5 m gacha bo lgan daraxtlar, ʻ C. Limon xilma-xilligi Pavlovskiy balandligi 1-1,5 m, kamroq tez-tez 2,0 m (Eliseev, 1974; Markelova, 2006). I.V. Markelova (2006) ma’lumotlariga ko’ra, Yubileyni navi- meva massasi taxminan 400 g bo’lgan past o’simlik, Toshkent navi o’rta, meva vazni 80,0 -90,0 g. 34 O quv-tajriba xo jaligida yirik mevali ʻ ʻ C. limon navlari Salavat, Leysan, Urman, Yubileiny, C. medica, S. paradisi, S. maxima, mevalar massasi 400- 500 g dan oshadi (1-jadval). Mevalar hajmiga qarab, ta’lim va tajriba fermasida o’stirilgan o’simliklarda, nisbatan kichik mevali C. limon navlari Toshkent, Pavlovskiy, Meyer va Novogruzinskiy, C. aurantifolia, C. reticulata i С. sinensis. Sitrus limon navlari Yubileiny va Irkutskiy, S. Ba’zi mualliflarga ko’ra Pavlovskiyning medika navi (Eliseev, 1974, Markelova, 2006, Vogel, 2011, Fakhritdinov, 2016) ham yirik mevali deb ta riflanadi. Ba zi mualliflar (Murri, ʼ ʼ 1937, Vogel, 2001, Levashov, 2002, Markelova, 2006, Fakhritdinov, 2016), S. Limon navlari Genuya, Evrika, Lissabon, Meyer, Novogruzinskiy, Toshkent ham kichik mevali, mevalarining vazni o’rtacha 200 g dan oshmaydi. Shunday qilib, bugungi kunda eng shimoliy ekin maydoni bo’lgan Janubiy Urals sharoitida, yopiq maydon sharoitida sitrus mevalarini kiritish mumkin, turli turlar va navlarning ko’pgina o’simliklari rivojlanishning to’liq tsiklidan o’tadi va muvaffaqiyatli meva beradi. 2.3.Tadqiqotning materiallari va uslublari Kirish tadqiqotlarida genetik kompleks usulidan foydalanilgan (Rusanov, 1950, 1971). Fenologik kuzatuvlar o’tkazildi I.N.ning usuli bo’yicha. Beideman (1960). Issiqxona sharoitida fenologik fazalar aniqlandi: tomirlash, gullash, meva berish. fenologik sanalar professor J.Xo’jayevning tavsiyasiga binoan amalga oshirildi. Zaitseva (1984). 2014-2018-yillarning yoz, kuz va bahor-qish davrida C. limon navlarining rivojlanish fenoritmlari va fenofazalarining davomiyligi o’rganildi. Fenologik uchun tadqiqot 1200 daraxt C. limon navlari Yubileiny, Toshkent, Salavt, Leysan, Urman ishlatilgan. 2020 - 2022 yillarda iqlim zonamiz uchun atipik ob-havo sharoiti tufayli, 35 ba’zi navlarning gullash bosqichlari o’zgarib yoki gullash bosqichlari umuman sodir bo’lmadi (Ch. 5). Sitrus limonda Urman navi qishda gullash bosqichini kuzatmadi, bahor gullash bosqichi, Leysan navida bo’lgani kabi, o’zgarib ketdi. Yosh holatlarini ajratib olishda, ontogenezning xususiyatlarini o rganishda T.A. Rabotnova (1950) A.A. Uranov (I960)ningʻ Rivojlanish bosqichlari qo llanildi. va A yosh davlatlarining morfologik ʻ tavsifida I.G. Serebryakov terminologiyasidan foydalangan (1952). O simliklarning hayotiy shakli (past, o rta va baland o’suvchi) R.V. ʻ ʻ Kulyan (2014). tomonidan aniqlangan. Sitrus limonning morfologik xususiyatlarining o’zgaruvchanligini o’rganish 2018 yilda, generativ holatda bo’lgan 27 yoshdagi o’simliklarni tahlil qilishda ishtirok etish bilan boshlangan. Tadqiqot uchun Meyer va Toshkent navlarining 10 ta o’simliklari va Leysan, Urman, Salavat navlarining 3ta daraxti sinovdan o’tkazildi. Quyidagi belgilarning o’zgaruvchanligi baholandi: o’simlik balandligi (m), toj diametri (m), uzunligi va kengligi (sm), bargining yaprog’ining indeksi (uzunlikning kenglikka nisbati). O’simliklarning balandligi ildiz bo’ynidan tojning eng yuqori nuqtasigacha o’lchanadi. Tojning diametri uning chetlarini masofa o’lchovi bilan gorizontal yuzaga proyeksiyalash bilan o’lchanadi. Har bir navdan kurtak otishning markaziy qismidan hozirgi o’sayotgan yil kurtaklaridan 10 ta barg tanlandi. Barg epidermisini o’rganish Sitrusning 14 turi va turlarida amalga oshirildi. Sitrus limon navlari Leysan, Urman, Salavat, Yubileyni, Toshkent, Pavlovskiy; Sitrus medica navlari Pavlovskiy, Uraltau, Zilya; Sitrus paradisi; Sitrus maxima; Sitrus aurantifolia, Sitrus sinensis; Sitrus retikulata. Tahlil uchun o’sishini tugatgan generativ holatdagi o’simliklarning yosh barglari qo’llanildi. Har bir tur va nav uchun namuna 3 daraxtdan iborat edi. Har bir o’simlikdan tojning o’rta qismidan 5 ta barg tanlab olindi. Barg epidermisini anatomik o’rganishlar Z.P.Pausheva (1988) tavsiyalari yordamida binokulyar mikroskopi yordamida amalga oshirildi. 36 Barglarning epidermisi va stomatografik xususiyatlarini o’rganish uchun biz A.Z. Gluxova, I.I. Strelnikova (2011) yordamida barg sirtini quyish texnikasi. Buyum oynasiga bir tomchi suyuq shaffof preparat qo’yildi. Quritgandan so’ng, hosil bo’lgan plyonka varaqdan olinadi va mikroskop ostida tekshiriladi. Barg epidermisini o’rganishda bargning adaxial va abaxial tomonlarida quyidagi xususiyatlar o’rganildi: 1 mm2 ga epidermal hujayralar va stomatalar soni (pcs.); uzunligi va kengligi (μm); uzunligi va kengligi (μm); uzunlik va kenglik (μm), yopishtiruvchi stomatal hujayralarning indeksi (hujayra uzunligining kenglikka nisbati); stomatal indeks (stomata sonining epidermal hujayralar va stomata yig’indisiga nisbati); epidermal hujayralar shakli; barg turi. N. Inyama et al. (2015). Stomatal apparat va epidermal hujayralarni o’rganish, gulchangning hayotiyligi binokulyar mikroskop (ob’ektiv 40, okulyar 10x) va okulyar ob’ekt- mikrometr yordamida amalga oshirildi. Stomata va epidermal hujayralarni hisobga olish va o’lchash 1 mm2 qayta hisob-kitob bilan 3 ta ko’rinish sohasida amalga oshirildi. Mikroskop ko’rinish maydonining maydoni: S = pg2 A = W (1 mm2 / S), bu yerda W ko’rinish maydonidagi hujayralar soni, A – 1 mm birlik maydoniga elementlar soni, S – ko’rinish maydonining maydoni ( mm2 ). Klaster tahlil qilish uchun 3 sinfdan iborat namunalar tekshirildi . medica va C ning 6 navlari . limon. Jami 210 ta namunalar tahlil qilindi (har bir tur yoki turga mansub 3 ta daraxt). Gulchanglarning yashovchanligini aniqlash bahor, yoz va qishki davrlarda (2019-2020) I.N. Golubinskiy (1962). Tadqiqot materiali o’rta yoshli generativ o’simliklarning gullaridan ajratilgan gulchang namunalari edi. Ozuqa muhit sifatida 5%, 10%, 15% va 20% konsentratsiyali saxaroza eritmalari, shuningdek, 0,0001% bor kislotasi eritmasi qo’shilgan saxaroza eritmalari ishlatilgan. Polen donalarining o’sib chiqqan gulchang naychalarining 37 uzunligi gulchang diametridan oshib ketgan yoki unga teng bo’lsa, hayotiy deb hisoblanadi (Pausheva, 1988). 24 soatdan so’ng mikroskopning 5-7 ko’rish maydonida yashovchan gulchang donalari sanab chiqildi. Potentsial urug’lik hosildorligi (PSP), shartli real urug’lik mahsuldorligi (URSP), meva bo’yicha haqiqiy urug’lik mahsuldorligi (RSP) (dona) o’rganildi (Vainagiy, Xodachek, 2000). Cs - urug’ hosil qilish koeffitsienti (shartli real urug’lik mahsuldorligining potensialga nisbati), Cr - yetilish koeffitsienti (urug’likning haqiqiy mahsuldorligining shartli haqiqiy urug’lik hosildorligiga nisbati), Cv - yashovchanlik koeffitsienti yetuk urug’lar orasida yashovchan qismni ko’rsatadi (haqiqiy urug’lik hosildorligining potensialga nisbati). Har bir generativ daraxt uchun Sitrus limon va Sitrus medica navlarining o’rtacha hosildorligi issiqxonada (2019-2020) yillik o’simlik davri uchun o’rganildi. 38 3-BOB. ISSIQXONA SHAROITIDA LIMON BIOLOGIYASINING XUSUSIYATLARI O’sish va rivojlanish uchun maqbul sharoitlar yaratish sitrus ekinlarini yopiq joylarda yetishtirishda muhim omil bo’ladi: havo va tuproqning harorati va namligini saqlash, yorug’lik rejimini kuzatish, o’simliklarni parvarish qilish uchun agrotexnik tadbirlarni o’z vaqtida amalga oshirish. Sitrus ekinlarining barchasidan Sitrus limon past haroratga eng sezgir hisoblanadi. 3.1. Limonning fenologik xususiyatlari O’simliklarning mavjud sharoitlarga moslashish biologik xususiyatlari va darajasini xarakterlovchi asosiy ko’rsatkichlardan biri mavsumiy rivojlanishdir. Ma’lum sharoitlarda bir turning o’sishi muvaffaqiyati butunlay mavsumiy ritmdagi o’zgarishlarga, shuningdek, har bir fenologik bosqichning davomiyligiga bog’liq. Fenorritmlarni o’rganish o’simliklarning xususiyatlarini oldindan aytib berishga va ularning rivojlanishi uchun eng qulay sharoitlarni optimal rejimni shakllantirishga imkon beradi. Fenologik kuzatuvlar tufayli meva pishishining vaqtini aniqlash va ekinlarning eng yuqori rivojlangan davrlarini belgilash mumkin bo’ladi (Kozlovskiy, 2000). Fenoritmlarni o’rganish introduksiya tadqiqotlarida qo’llaniladi. Shuningdek, urug’larning hayotiyligi tahlili tufayli tadqiqotlar ham kengayib bormoqda (Ishmuratova va Tkachenko), 2009. Kuzatishlar shuni ko’rsatdiki, O’zbekistonning iqlim sharoitida "Tsitrus" limonining "Yubileyniy" va "Toshkent" navlarini introduktsiya qilish ancha muvaffaqiyatli bo’lib, bu, o’z navbatida, o’simliklarning faol gullashi va meva berishi bilan tasdiqlanadi. Gullash va meva berish xususiyatiga ko’ra, bu navlar remontantdir (Sodiqova, 2009, Davlat reestri). :// reestr . gossort . com / reestr ). Quyida issiqxonadagi sitrus limonining “Yubileyniy”, “Toshkentskiy”, “Leysan”, “Salavat” va “Urman” navlarining mos ravishda yoz, kuz va qish- 39 bahorda rivojlanish fenoritmlari va fenofazalari davomiyligi keltirilgan. (2-4-jadvallar). ). Yoz davridagi kurtaklar fazasining boshlanishi (iyun-avgust) iyun oyining birinchi (Leysan navi), ikkinchi (Yubileyniy, Salavat, Urman navlari) va uchinchi (Toshkent navlari) o n kunliklariga to g ri keladi (2-jadval). O’rganishʻ ʻ ʻ davrida bu bosqichning yakunlanishi asosan birinchi (Leysan, Yubileiny, Salavat navlari), shuningdek, boshqa navlar uchun iyul oyining ikkinchi o’n kunligida kuzatiladi. Kurtaklash fazasining davomiyligi mayda mevali Toshkent navida qisqa (taxminan 16 kun), yirik mevali navlarga qaraganda nisbatan uzoqroq (o’rtacha 24-28 kun) davom etadi. Kurtaklash fazasining tugashi gullash fazasining boshlanishi bilan almashtiriladi, u yozda yirik mevali navlar uchun iyunning ikkinchi va uchinchi 402-jadval S itrus limonining turli navlarini yopiq holda rivojlanish hodisalari iyundan avgustgacha (2018-2022) Fenofazalar Baholar / O’rtacha Fenodatlar (± kun soni) Yubileyniy’ Toshkent Leysan Salavat Urman Kurtak hosil bo’lishi: boshlanish Oxiri 15.06±2 09.07±3 30.6 ±3 16.7 ±5 09.06±2 04.07±7 15.06±6 10.07±6 16.06±5 11.07±5 Kurtak h.b. bosqichining davomiyligi (o’rtacha ± kunlar soni) 25±6 16±3 28±6 25±6 24±6 Gullash: boshlanish Massa Oxiri 22.06±5 06.07±6 21.07±6 03.07±14 15.07±8 25.07±12 11.06±8 07.07±14 10.07±9 20.06±5 05.07±5 17.07±7 22.06±7 08.07±7 22.07±7 Gullash bosqichining davomiyligi (o’rtacha ± kunlar soni) 28±4 30±16 29±4 . 30±2 30±3 Meva berish: boshlanish tugallanishi, yig’im-terim 22.07±7 19.01±33 25.07±11 31.0U16 10.07±11 10.01±31 07.07±9 23.01±26 21.07±11 29.01±9 Eslatma: farqlar kurtaklanishning boshlanishi, gullashning boshlanishi va tugashi fenofazi uchun muhimdir o’n kunliklariga, Toshkent navi uchun iyulning birinchi o’n kunligiga to’g’ri keladi (2-jadval). C. limonning mo l gullashi iyulning birinchi va ikkinchi o nʻ ʻ kunliklariga to g ri keladi. ʻ ʻ . Yozda gullash bosqichining davomiyligi barcha navlar uchun o’rtacha 28-30 kun. Bu bosqichning yakunlanishi iyul oyining ikkinchi (Leysan, Salavat navlari) va uchinchi (Yubileyniy, Toshkentskiy, Urman navlari) o’n kunligida sodir bo’ladi. Yozda meva berish bosqichi iyulning birinchi (Leysan, Salavat navlari) va uchinchi (boshqa navlar) o’n kunligida boshlanadi. Ommaviy meva berish, shuningdek, meva yig’ish boshlanishi qishda - keyingi yilning yanvar oyining ikkinchi (Yubileiny, Leysan navlari) va uchinchi (boshqa navlar) o’n kunliklarida sodir bo’ladi. Yozda kurtaklar paydo bo’lishidan to pishib yetilish va yig’im -terim tugashigacha bo’lgan davr o’rtacha 215-227 kunni tashkil qiladi. Bu davr Urman va Salavat navlari uchun eng uzun, Toshkent va Leysan navlari uchun eng qisqa davr hisoblanadi. Shunday qilib, yilning yoz davrida issiqxona sharoitida C. limon navlarining kurtaklash va gullash bosqichi asosan iyun oyida kuzatiladi va yozda o sadigan ʻ mevalarning pishishi shu kunga to g ri keladi. Keyingi kalendar yilning yanvar ʻ ʻ oyi. C. limon ‘Tashkentskiy’ boshqa navlarga qaraganda kurtaklash, gullash va meva berish fazalariga kechroq kiradi, shuningdek, kurtaklash fazasining qisqarishi bilan ajralib turadi. Barcha navlar uchun gullash davri bir oy davom etadi. Kuz davridagi kurtaklash fazasining boshlanishi (sentyabr-noyabr) sentyabrning ikkinchi (Toshkentskiy va Leysan navlari) va uchinchi (Yubileiny, Salavat, Urman navlari) o n kunliklariga to g ri keladi. Bu fazaning tugashi ʻ ʻ ʻ 41 butun oktabr oyiga to’g’ri keladi - Toshkent navida birinchi o’n kunlikda, Yubileyniy va Leysan navlarida ikkinchi o’n kunlikda, Salavat va Urman navlarida uchinchi o’n kunlikda (3-jadval). Katta mevali navlarda kurtaklash fazasining o rtacha davomiyligi 25—29 kun,ʻ undan qisqaroq — mayda mevali Toshkentskiy navida o rtacha 22 kun. ʻ C. limonining kuzda gullashi oktabr oyining birinchi (Yubiley, Salavat), ikkinchi (Urman) va uchinchi (Leysan, Toshkent) o n kunliklarining oxirida ʻ boshlanadi. Toshkent va Leysan navlarining ommaviy gullashi oktabr oyining ikkinchi o n kunligida, boshqa navlar uchun – biroz kechroq – oktabr oyining ʻ oxirgi haftasida kuzatiladi. Yilning ushbu davridagi gullash davrining davomiyligi barcha navlar uchun o’rtacha 30-36 kunni tashkil qiladi, bu yozda bu bosqichning davomiyligidan taxminan bir hafta ko’proq. Gullash oktabr 423-jadval Komponent bo’yicha resurs talablari Sitrus limonning turli navlarini yopiq holda rivojlanish hodisalari sentyabrdan noyabrgacha (2019-2022) Fenofazalar Limonli nav / O’rta fenodatlar (± kunlar soni Yubileyniy Toshkent Leysan Salavat Urman Kurtaklash: boshlanish Oxiri 24.09±16 19.10±13 18.9 ±16 10.10 ±15 17.09±17 16.10±13 . 25.09±16 22.10±15 26.09±15 23.10±11 Kurtaklash bosqichining davomiyligi (o’rtacha ± kunlar soni) 28±4 22±3 29±2 28±4 28±5 Gullash: boshlanish Massa Oxiri 09.10 ±12 26.10 ±9 12.11±10 30.09 ±14 13.10±11 30.10±16 30.09±13 18.10±15 02.11±10 09.10±15 24.10±13 15.01±10 12.10±11 29.10±12 17.11±8 Gullash bosqichining davomiyligi (o’rtacha ± kunlar soni) 35±3 26±8 35±2 36±3 37±4 Meva hosil qilish: boshlanish to’ldirish, yig’im- terim 11.11±14 04.05±4 24.10 ±15 13.04±20 28.10±14 28.05±5 03.1U13 • 07.05±6 08.11±13 06.05±4 Izoh: Farqlar sezilarli p<0,05 oyining oxirida (Toshkent navi) va noyabrning birinchi (Leysan navi) va ikkinchi (Yubileiny, Salavat, Urman navlari) o n kunliklarida tugaydi.ʻ Kuz davrida gullash sezilarli pauzalarsiz birinchi mevalarning o’rnatilishi bilan almashtiriladi. Demak, “Toshkentskiy”, “Leysan” navlari uchun meva berish fazasining boshlanishi oktabr oyining so’nggi o’n kunligiga, “Yubileyniy”, “Salavat”, “Urman” navlari uchun esa noyabr oyining birinchi yoki ikkinchi o’n kunligiga to’g’ri keladi. Keyingi kalendar yilining aprel oyida ommaviy meva berish davri mavjud. Toshkent navlarining mevalari to’plami, odatda, aprel oyining ikkinchi o’n yilligiga, qolgan mevalar esa - may oyining birinchi o’n yilligiga to’g’ri keladi. Kuzda o’simlik rivojlanishining pishgan va yig’im-terimlarni tugatish bosqichidan boshlab o’rtacha 207 250 kunni tashkil etadi. Shunday qilib, Toyloq issiqxona sharoitida yilning kuz faslida limon o’simliklarining gullashi va kurtaklari asosan oktabr oyida sodir bo’ladi va kuzda o’rnatilgan mevalarning pishishi keyingi kalendar yilning may oyida kuzatilishi mumkin. Urman navining o’simliklari boshqa navlarga qaraganda sezilarli darajada kechroq kurtaklash va gullash fazalariga kiradi. Yirik mevali navlarda bu fazalarning davomiyligi bir oz farq qiladi, gullash va kurtaklash muddati tezroq bo’lgan Toshkent navidan farqli o’laroq. Qish-bahor davrida (fevral-aprel) kurtaklash bosqichi fevral oyining ikkinchi (Leysan navi) va uchinchi (Yubileiny, Salavat, Urman navlari) o’n kunligida, shuningdek mart oyining uchinchi (Toshkent navi) o’n kunligida boshlanadi. (4- jadval). Kurtaklashning tugallanishi mart oyining birinchi (Leysan navi), ikkinchi (Yubileiny, Salavat, Urman navlari) o n kunliklarida, Toshkent navida ʻ aprelning ikkinchi o n kunligida kuzatiladi. ʻ Barcha navlarda kurtaklash fazasining davomiyligi o’rtacha 21-24 kun (4- 43 jadval). Qish-bahor davrida gullash bosqichining boshlanishi fevral oyining oxiriga - ikkinchi (Leysan xilma) va uchinchi (Yubileiny, Salavat navlari) o’nlab yillarga to’g’ri keladi. Toshkent navlarining gullab-yashnashi ancha keyin - aprelning birinchi o’n yilligida sodir bo’ladi. Katta mevali navlarning massali gullash C . Limon mart oyining ikkinchi o’n yilligiga tushadi, Toshkent navlari uchun esa - aprel oyining uchinchi o’n yilligida. Barcha navlar uchun yilning ushbu davrida gullash fazasining davomiyligi o’rtacha 35-38 kunni tashkil etadi. Bu esa kuz faslida gullash fazasining davomiyligi bilan taqqoslanadi, ammo yozda bu bosqichdan uzoqroq. Gullash mart oyining uchinchi (Leysan navi) o n kunligida, shuningdek aprelʻ oyining birinchi (Yubileyniy, Salavat navlari) va ikkinchi (Urman navi) o n ʻ kunliklarida tugaydi. Toshkent navi uchun bu davr kechroq keladi va may oyining ikkinchi o’n kunligiga to’g’ri keladi. S. Itonning turli navlarini yopiq holda rivojlanish hodisalari. fevraldan aprelgacha 44 4-jadval. Fenofazalar Limonli nav / C fenodat (± necha kun) Yubileyniy Toshkent Leysan Salavat Urman Kurtaklash: boshlanish Oxiri 22.02±3 16.03±4 28.03±5 17.04±5 13.02±4 08.03±5 23.02±3 19.03±3 26.02±2 18.03±2 Kurtaklash bosqichining davomiyligi (o’rtacha ± kun soni) 22±1 21±3 24±2 24±2 22±3 Gullash: boshlanish Massa Oxiri 26.02±4 16.03±4 09.04±10 09.04±8 21.04±11 14.05±11 16.02±5 12.03±6 27.03±4 25.02±5 16.03±2 ‘ 03.04±6 27.02±3 18.03±4 11.04±10 Gullash bosqichining davomiyligi (o’rtacha ± kun soni) 38±1 35±4 38±2 36±2 38±2 Meva hosil qilish: boshlanish to’ldirish, yig’im- terim 1.04±12 16.10±10 07.05±9 06.11±14 17.03±11 30.09±19 23.03±4 12.10±5 02.04±12 16.10±9 Izoh: Meva tugashining fenofazasi uchun farqlar katta ahamiyatga ega p<0,05 Mevalar aprel oyining birinchi (Yubileiny, Urman navlari) o n kunligida,ʻ shuningdek, mart oyining ikkinchi (Leysan navi) va uchinchi (Salavat navi) o n ʻ kunligida bog lanadi. Toshkent navida qish-bahor davrida meva berish may ʻ oyida boshlanadi. Ommaviy meva berish va meva yig ib olish davri sentabrning uchinchi (Leysan ʻ navi) o n kunligiga, noyabrning birinchi (Toshkent navi) o n kunligiga to g ri ʻ ʻ ʻ ʻ keladi, qolgan navlar joriy yilning oktabr oyining ikkinchi o n kunligida fazaga ʻ kiradi. Bahor-qish davrida, kurtakdan boshlab, voyaaga yetish va hosilni tugatishgacha bo’lgan davrning umumiy davomiyligi o’rtacha 232-261 kunni tashkil etadi. Shunday qilib, qish-bahor davrida, issiqxona sharoitida, limon navlarining gullash va meva tugish bosqichlari fevral oyining oxirida - mart oyining boshida boshlanadi. Qish-bahor gullash davrida boshlangan mevalarning pishishi joriy kalendar yilning oktabr-noyabr oylariga to’g’ri keladi. Toshkent navi boshqa navlarga qaraganda ancha kech kurtaklash va gullash fazalariga kiradi. Shunga qaramay, barcha navlarda kurtaklash bosqichining davomiyligi o’rtacha uch haftadan bir oz ko’proq. Yilning boshqa davrlariga nisbatan qish-bahor davrida gullash bosqichining davomiyligi eng uzun va taxminan 30 kun. Olingan natijalarga ko’ra, 2018 yildan 2022 yilgacha qish-bahor va yoz fasllarida Toshkent navida kurtaklanish fazasining boshlanishi "Yubileyniy" naviga qaraganda o’rtacha kechroq sodir bo’lganligi va mart oyining oxiriga to’g’ri kelganligi ma’lum bo’ldi. mos ravishda iyun oyining oxiri. Yubileyniy navidagi kuzgi kurtaklar, aksincha, keyinroq keladi va sentabrning uchinchi o’n kunligiga to’g’ri keladi. Bu navlar orasidagi kurtaklanish fazasining boshlanishidagi farq yozda 15 kundan qish-bahor davrida 34 kungacha o’zgarib turadi. O’rganilayotgan navlarda kurtaklanish fazasining davomiyligi ham farq 45 qiladi.Yubileyniy navida kuzgi kurtaklar eng uzun bo’lib, u o’rtacha 27 kunni tashkil etadi, Toshkent navida xuddi shu faza o’rtacha atigi 16 kun davom etadi. Turlarda gullashning boshlanish sanalari ham farq qiladi. Kichik mevali Toshkent navida yozda gullash yirik mevali navga qaraganda o’rtacha 10 kun kechroq sodir bo’ladi va taxminan 22 kun davom etadi. Yubileyniy navida gullashning davomiyligi 10 kun ko’proq va o’rtacha 32 kun. Kuzgi gullash sentyabrning uchinchi o’n kunligida katta mevali navlarda, kichik mevali navlarda - bir hafta o’tgach sodir bo’ladi va 30 kundan ortiq davom etadi.Ikkala navdagi eng uzoq gullash qish-bahor davrida kuzatiladi va o’rtacha 35 kun. Yubileyniy navida fevral oyining so nggi o n kunligida, Toshkent navida esaʻ ʻ taxminan 41 kundan keyin mart oyining oxirgi o n kunligida uchraydi. O’zbek ʻ seleksiyasining har ikkala navidagi o’simliklarning ommaviy gullashi kurtak boshlanganidan keyin o’rtacha 14-21 kundan keyin sodir bo’ladi. Ta’kidlanishicha, yopiq zamin sharoitida optimal harorat rejimi o’sish davrining davomiyligiga ta’sir qiladi. 19-20 °C haroratda, odatda, kurtaklash boshlanadi va harorat 20-25 ° C ga ko’tarilganda, gullash bosqichiga o’tish sodir bo’ladi. Biroq, haroratning keskin o’zgarishi o’simliklarning hayotiga salbiy ta’sir ko’rsatishi mumkin. Shunday qilib, masalan, 2018 yilda issiqxonadagi havo harorati 40 ° C dan yuqori ko’tarildi, bu g’o’ralarning to’kilishiga olib keldi. Meva o’sishi gullash bosqichi tugaganidan taxminan 160-170 kun o’tgach, tugallanadi, shundan so’ng pishib yetish bosqichi o’rtacha 35-40 kun davom etadi. Shunday qilib, yozgi gullash davrida hosil bo’lgan mevalarning ommaviy pishishi yanvar-fevral oylarida sodir bo’ladi; kuzda hosil bo lgan gullash ʻ Yubileyniy navida iyun oyining boshida, Toshkent navida aprelda sodir bo ladi. ʻ Qish-bahor gullashdan keyin hosil bo’lgan mevalarda pishib yetish davri oktabr- noyabr oylariga to’g’ri keladi, u eng samarali deb belgilanadi. 46 Haroratning o’zgarishi nafaqat sitrus rivojlanishining asosiy fenologik bosqichlarining o’tish vaqtiga, balki ularning mahsuldorligiga ham yomon ta’sir ko’rsatadi. Sitrus mevalarning stress omillariga bo’lgan asosiy reaksiyalari davriylikning buzilishi va unumdorlikning keskin pasayishidir (Ryndin, 2010). Toyloq sharoitida yuqori harorat apreldan avgustgacha har kuni kuzatiladi. Shunday qilib, 2021- yil aprel oyida o’rtacha harorat va may 25 ° C dan yuqori ko’tarildi. Yubileyniy navi yozgi gullashning eng uzoq davri bilan ajralib turadi (6-7-rasm). Xuddi shu nav C. limon 2020- yilning yoz oylarida juda yuqori harorat - iyunda 30 ° C va avgustda 40 ° C tufayli nisbatan qisqa gullash davriga ega. Shunday qilib, limonni optimal yetishtirish uchun o’rtacha harorat 15-25 ° C darajasida saqlanishi kerak. Jadvaldan. 2-4 dan ko’rinib turibdiki, o’rganish davomida fenologik fazalar nisbatan barqaror ekanligi isbotlangan, 2016 yilni hisobga olmaganda, yoz oylarida havo harorati me’yordan oshib ketgan. S.M. Gulova va S.S. Maxmadbekova (2011) tomonidan o’tkazilgan tadqiqotga ko’ra. O rta Osiyoda qo riqlanadigan yer sharoitida o sadigan C. limonidaʻ ʻ ʻ asosiy fenologik fazalar nisbatan erta boshlanadi. Masalan, mart oyining o’rtalaridan - aprel oyining boshidan kamroq tez-tez kurtaklar paydo bo’ladi, Kavkazning Qora dengiz sohilidagi ochiq joylarda esa birinchi kurtaklar faqat aprel oyining o’rtalaridan may oyining o’rtalariga qadar paydo bo’ladi. Bundan tashqari, Markaziy Osiyoda ommaviy kurtaklash va gullash fazalari G’arbiy Gruziyadagiga qaraganda yuqori haroratlarda sodir bo’ladi. Kurtaklash fazasining boshlanishi o’rtacha 8 ° C havo haroratida qayd etiladi. O’rtacha oylik havo harorati 10-17 ° C bo’lsa, kurtaklarning paydo bo’lishidan boshlab gul tojining ochilishigacha rivojlanishi odatda 30-40 kun davom etadi. C. limonining gullash bosqichi aprelda, kamdan-kam hollarda mart oyining oxirida boshlanadi va mayning ikkinchi yoki uchinchi o’n kunligida tugaydi. 47 Gullash fazasining davomiyligi 30-40 kun bo’lib, havo va tuproqning o’rtacha harorati 14-20 ° S gacha davom etadi. A.D. Aleksandrovning (1948) fikriga ko’ra , limonning samarali o’sishi, kurtaklari va mevasi uchun eng qulay havo va tuproq harorati 14-17 ° C. Tuxumdondan gulbarglarning gullashigacha kurtak rivojlanishining davomiyligi 40-50 kun. Uning qayd etishicha, 150-170 kun ichida C. limon o simligi asosiyʻ fenologik fazalarni - meva o sishidan to meva pishishiga qadar o tadi. ʻ ʻ Qozog’istonning issiqxona sharoitida bu davrning davomiyligi oshadi va 250- 270 kunni tashkil qiladi (Daulbaeva, 2010). Varyansni tahlil qilish natijalariga ko’ra, fenofazalarning boshlanish vaqti va davomiyligi sezilarli darajada farq qilishi aniqlangan (p<0,05). (1-ilova). O’rganilgan turdagi barcha fenofazalarning boshlanish vaqtidagi farqlar qish- bahor davrida ahamiyatlidir. Yozda bu farqlar kurtaklashning boshlanishi, gullashning boshlanishi va meva paydo bo’lishining boshlanishi bosqichlari uchun ahamiyatlidir. Kuz davrida meva hosil bo’lishining tugash fazalari sezilarli darajada farq qiladi. Statistik jihatdan barcha muhim farqlar, asosan, Toshkent navi fenomenologiyasining farqlanishi tufayli shakllanadi. Dispersiya tahlili natijalari shuni tasdiqlaydiki, qish-bahor mavsumida navlardagi fenofazalarning davomiyligi taxminan bir xil bo’ladi, kurtaklash bosqichining boshlanishi turli nav bo’yicha farq qiladi. Qish-bahor davrida kurtaklash bosqichidan boshlab, barcha navlarda mevalarning to’ldirilishigacha bo’lgan fenofazalarning boshlanishidagi farq aniqlandi. Yoz mavsumida navlarning farqlari kurtaklash davridan ommaviy gullashgacha va kurtaklash boshlanishidan oxirigacha aniqlandi. Toshkent navi qish-bahor va yoz fasllarida kurtaklanish fazasiga boshqa navlarga qaraganda kechroq kiradi. Kuz faslida mevali fazaning davomiyligi va mevali fazaning tugashi davridagi farqlar ma’lum bo’ldi.Kuzgi kurtaklash keyinchalik Yubiley navida kuzatiladi. 48 Xullas, issiqxonasida o zbek va boshqird seleksiyasiga mansub C. limonʻ o simliklari muvaffaqiyatli gullab, meva beradi. Iloji boricha tabiiy sharoitga ʻ yaqin bo’lgan optimal sharoitlarni yaratish va qo’llab-quvvatlash tufayli o’simlik rivojlanishining fenofazalarining kurtaklari paydo bo’lishidan meva terishgacha bo’lgan umumiy davomiyligi o’rtacha 200 kunni tashkil qiladi. Kurtaklari paydo bo’lgan paytdan boshlab meva berishgacha bo’lgan eng uzun davr bahor-qish davrida boshlanadi va oktabr-dekabr oylarida tugaydi. Shu bilan birga, eng katta meva boshlanadi. Alohida fenofazalarning davomiyligi xilma-xilligiga qarab o’zgarib turadi.Masalan, bahor-yoz va kuz fasllarida Toshkent navli o’simliklarning kurtaklash fazasining davomiyligi sezilarli darajada kamroq bo’lib, bu turning yirik mevali navlariga qaraganda kechroq kuzatiladi. Isitiladigan issiqxonalarda o’simliklarning o’sishi uchun sharoit ochiq joylardan farq qilganligi sababli, Toyloq tumanining iqlim sharoitida kurtaklash va gullash fazasining boshlanishi Markaziy Osiyo sharoitlariga qaraganda yuqori haroratni talab qiladi. 3.2. Iqlimlashtirilgano’simliklarning morfologik xususiyatlari Sitrus jinsidagi o’simliklarning samaradorligi agroklimatik resurslar bilan belgilanadi, bu o’simliklarning o’sishi va rivojlanishi xususiyatlari va shunga mos ravishda meva ekinlarini ishlab chiqarishning hosildorligi va sifatiga bog’liq (Sadykova, 2009). Toyloq tumani issiqxona sharoitida yetishtirilgan C. limon navlari generativ o simliklarining morfometrik ko rsatkichlari 5-jadvalda keltirilgan. ʻ ʻ Jadval C.limonning turli navlari o’simliklarining parametrlari har xil ekanligini ko’rsatadi. O’simlikning navlari bo’yicha balandligi 2,3 dan 3,3 m gacha 49 o’zgarib turadi.Leysan va Salavat navlari baland - 2,9-3,3 m.Tojning diametri ham turlicha - 1,5-2,7 m. Maksimal toj diametri kuzatiladi (2,7 m). , Urman va Leysan navlarida - minimal (1,5-1,6 m). Salavat navi eng katta barglari bilan ajralib turadi, ba’zi o’simliklarda barg plastinkasining uzunligi 16,0 sm ga etadi.Toshkent navi mayda barglari bilan ajralib turadi, kengligi 4,0 sm. Sitrus limon va C navlarining morfologik xususiyatlari. Yopiq zamin sharoitida medika Citrus medica xilma Zilya o’rta (2,8 m), Uraltau - bo’yi (3,5 m). Uraltau xilma-xilligining medikasi Zilya xilma-xilligi va taqdim etilgan C navlaridan kattaroqdir. limon. O’zbekiston Medica xilma Zilya barglari kichikroq, yumaloqroq. Sitrus medica Uraltau xilma-xilligi katta cho’zilgan barglar bilan ajralib turadi. O rganilgan mezoni ʻ C. limon va C. medica o’ziga xos morfologik xususiyatlarga ega. Sitrus limon navlari Toshkent boshqa navlaridan farq qiladi C. yanada yoyilgan toj va 1,8 bir barg pichoq indeksi bilan nisbatan kichik cho’zilgan barglari bilan limon . C uchun. Limon navlari Qutlug’ va uning derivativ navlari Leysan, Salavat va Urman barg plitasining yaqin indeksi bo’lgan barglar bilan tavsiflanadi - 1,5-1,6. O zbekiston ʻ sharoitida S. Limon isitilmagan issiqxonalarda o’stiriladi. 505-jadval Komponent bo’yicha resurs talablari Turli O’simliklarning balandligi, m Toj diametri, m Bargli plitaning belgilari kengligi, sm uzunligi, sm indeks Sitrus limon Qutlug’ 2,3±0,5 2,1 ±0,3 5,7±0,8 9,8±2,0 1,5±0,1 Toshkent 2,3±0,3 2,7± 0,2 5,0±0,9 9,0±1,4 1,8±0,2 Leysan 2,9±0,5 1,6±0,4 6,8±1,2 10,4±2,0 1,5±0,1 Salavat 3,3±1,0 2,1 ±0,6 8,5±1,5 13,5±2,8 1,6±0,2 Urman 2,4±0,2 1,5±0,1 6,5±0,9 10,3±1,9 1,6±0,1 Sitrus medica Zilya 2,8±0,6 2,3±0,5 7,2±0,8 9,9±0,5 1,4±0,1 Uraltau 3,5±0,8 2,8±0,8 7,8±1,2 12,5±1,0 1,6±0,2 Ushbu sharoitlarda Yilniy navining o’simliklarning balandligi odatda 1,5 m dan oshmaydi va katta qalin barglari bor (Fakhritdinov, 2016). Ufa issiqxonalarida Yubilein turli xildagi ba’zi daraxtlarning balandligi 3,0 m ga etadi, bu O’zbekiston o’simliklarining balandligidan ancha yuqori. Ehtimol, bu yil davomida yopiq issiqxonada barqaror iqlim xususiyatlariga bog’lik. Boshqa mualliflarga ko’ra (Grekov, 2002; Kapnitzel, 1953) daraxtlar S. Limon, o’sib borayotgan sharoitga qarab, 3-5 m ga yetadi va yoyiladigan tojga ega. O’zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Markaziy kutubxonasida issiqxonalar sharoitida S ekiladi . Meyer va Panderosa navlarining limon (Grigortsevich, 2015). Meyer navlari balandligi 1,52,0 m ga yetadi va kuchli bargli tojga ega bo’lib, 10-11 sm uzunlikda 4-5 sm kenglik bilan barglaydi. Panderosa xilma-xilligi balandligi 2,5-3,5 m ga yetadi. Yopiq yer sharoitida esa 2 m dan oshmaydi va juda katta barglarga ega. V.A.Vogel (2001) ma lumotlariga ko ra ʼ ʻ S. Medica qalin qovunli (3,5 sm gacha) mevalarga ega bo’lib, og’irligi 450 g gacha. Tug’ruqxonalarda ular asosan qozon madaniyatida etishtiriladi. I.P. Eliseev (1974) S. Medica xilma- xilligi Pavlovskiy yoyilgan toj bilan kichik daraxtdir. Barglari katta, uzunligi 15 sm, eni taxminan 6 sm, qalinligi 90-400 g, kamdan-kam hollarda 800-1000 g. Balandligi C. Taxminan 3 metrli yopiq maydonlarda Pavlovskiy barglari katta, 16-18 sm uzunlikda va 7-10 sm kengligida, qanotga o’xshash o’simliklar mavjud. Mevalar katta, qalin qichqirib, og’irligi 250-560 g (Sadykova, 2016). Shunday qilib, O‘zbekiston sharoitida yopiq issiqxonada optimal mikroiqlimga bo’ysunadigan bo’lsak, morfometrik xususiyatlar jihatidan sitrus turi kiritilgan o’simliklar turli iqlim zonasida etishtiriladigan o’simliklardan past emas va ayni paytda turli xil xususiyatlarni saqlab qoladi. 51 3.3.Gulchangning yashovchanligi Gulchanglarning yashovchanligini o'rganish kiritilgan turlarning hayotiy holatining eng to'liq rasmini beradi. Meva hosil qilish imkoniyati va mevaning ko'pligi gulchanglarning hayotiyligiga bog'liq. Barcha o'rganilayotgan navlarning gulchanglarning yashovchanlik ko'rsatkichlari oralig'i mavsumga qarab farqlanadi: bahorda u 4,04 dan 40,78 gacha, kuzda - 2,02 dan 84,17 gacha, qishda - 0,7 dan 85,1 gacha. C. limon va C. medica gulchanglarining fasllar bo yicha yashovchanligi 6-8 jadvaldaʻ keltirilgan. C. limonida unib chiqqan gulchanglar ulushi 1,1 dan 70,3 % gacha, C. medicada 0,7 dan 85,1 % gacha o zgarib turadi va nav, mavsum va ʻ yetishtirish muhitiga bog liq. Undan chiqqan gulchanglar donalarining maksimal ʻ ulushi C. limon Leysan va C. medica Zilya navlarida topilgan. C. limonining “Yubileyniy”, “Toshkentskiy”, “Salavat” navlari uchun har xil fasllarda eng yaxshi natijaga gulchangni 5% va 10% saxarozali ozuqaviy muhitda, shuningdek, 20% saxarozali ozuqaviy muhitda o stirish va unga ʻ 0,0001% borat kislota eritmasini qo’shish orqali erishiladi (6-8-jadvallar). C. limon Leysan navida gulchanglarning yuqori yashash qobiliyati qishda 10% saxaroza (70,3%) va 5% saxaroza eritmasi + 0,0001% eritma borat kislotasi (56,2%) bo'lgan ozuqa muhitida aniqlangan. kuzda (2,0%) 5% eritmada minimal hayotiylik qayd etilgan. 15% va 20% gacha bo'lgan konsentratsiyalarda unib chiqqan gulchang donalari ulushi 39,7% dan 61,0% gacha. Barcha fasllarda gulchanglarning yashovchanligining past ko‘rsatkichlari C. limonning “Toshkentskiy” va “Yubileyniyy” navlari tarkibida 5% saxaroza + 0,0001% borat kislota eritmasi bo‘lgan ozuqaviy muhitda ko‘rsatildi. Salavat navi bahor va kuz fasllarida 10% li saxarozali muhitda unib chiqqanda gulchanglarning yashovchanligining nisbatan past ko'rsatkichini ko'rsatdi. 52 Bahorda, C. limonning Yubileyniy va Salavat navlarida, 5% saxaroza eritmasi (mos ravishda 35,85 va 17,25%), past ko'rsatkichlar (mos ravishda 9,55 va 7,65%) bo'lgan ozuqa muhitida unib chiqqan gulchang donalarining eng yaxshi ko'rsatkichlari ko'rsatilgan. - saxarozaning 10% li eritmasida (6-jadval). “Toshkentskiy” navida esa, aksincha, 10% saxaroza eritmasi bo lgan ozuqaʻ muhitida va 15% li saxaroza eritmasi bo lgan ozuqa muhitida eng kam (5,1%) ʻ yashovchan gulchangning nisbatan yuqori nisbati (26,11%) kuzatilgan. Saxaroza + borik eritmasining ozuqaviy muhit eritmasida gulchanglarning unib chiqishi natijalari 6-8 jadvalda keltirilgan. Bahor davrida gulchanglarning yashovchanligi nisbatan yuqori (40,78%) 20% saxaroza eritmasi bo lgan ozuqa ʻ muhitida Toshkent navida bor qo shilganda, nisbatan past (4,04%) 5% eritmali ʻ ozuqa muhitida kuzatildi. bor qo'shilishi bilan saxaroza. C. limonning barcha navlarida 20% li saxaroza + borat kislota eritmasida gulchanglarning unib chiqishining nisbatan yuqori darajasi kuzatildi. Yubileyniy va Salavat navlari gulchanglarning hayotiyligining yaqin qiymatlarini ko'rsatdi. Shunday qilib, bahorgi davrda Salavat navi uchun gulchanglarning unib chiqishining eng yaxshi natijalari 5% saxaroza eritmasi va 20% saxaroza eritmasi + 0,0001% eritma borat kislotasi bilan oziqlantiruvchi muhitdan foydalanganda erishildi. C. limon navlarining kuzgi davrda gulchanglarning yashovchanligini o rganish ʻ natijalari 7-jadvalda keltirilgan. Yubileyniy navi uchun 5% saxaroza eritmasi bo'lgan ozuqa muhiti va 15- 20% saxaroza + borat kislota eritmasi bilan oziqlantiruvchi muhit optimal bo'lib chiqdi. “Toshkentskiy” navida 0,0001% li borat kislota eritmasi (35,7%) qo shilgan 20% li saxaroza eritmasida ʻ gulchangning maksimal unib chiqishi kuzatildi. 53 6-jadval 54Turli konsentratsiyali saxaroza eritmalarida va 0,0001% H3BO3 eritmasi qo'shilganda Citrus navlarining gulchanglarning yashovchanligi (2021- yil may) Turli O'stirilgan chang donalarining ulushi, % (arifmetik ± xato degani) turli oziqa muhitlarida 5% saxaroza eritmasi 10% saxaroza eritmasi 15% saxaroza eritmasi 20% saxaroza eritmasi Borat kislotasiz Borat kislota bilan Borat kislotasiz Borat kislota bilan Borat kislotasiz Borat kislota bilan Borat kislotasiz Borat kislota bilan Toshkent 20,70±4,23 4,04±0,72 26,11±5,17 15,18±4,92 5,1±0,31 9,09±0,76 15,4±5,11 40 78± 8 85 meyer 35 85±6 07 5,25±0,51 9,55±1,71 17,6±6,86 22,15±7,45 22,5±6,84 14,05±4,41 24 84±7 96 Salavat 17,25±4,50 14,8±5,11 7,65±0,47 15,7±5,57 11,32±2,43 19,3±6,55 9,73±1,92 26,25±5,24 55Turli O'stirilgan chang donalarining ulushi, % ( arifmetik xatolik ± anglatadi) 5% saxaroza eritmasi 10% saxaroza eritmasi 15% Saxaroza eritmasi 20% saxaroza eritmasi Borat kislotasiz Borat kislota bilan Borat kislotasiz Borat kislota bilan Borat kislotasiz Borat kislota bilan H3S3 bo'lmasa N3503 bilan Sitrus limon Toshkent 14 70± 4,9 4,02± 0,7 22 11 ± 5 , 1 7 13,18±4,67 3,1±0,11 10,09±1,05 13,4±4,43 35,78±7,54 meyer' 29,85±7,98 4,25±0,31 7,55±1,71 15,6±4,87 20,15±4,87 21,5± 4,9 15,05±4,0 22,84±5,01 Salavat 14,25±4,50 12,8±4,11 3,65±0,18 14,7±4,58 9,32±1,22 20,3±4,12 10,73±1,9 18,25± 6,23 Leysan 2,02± 0,01 6,22± 0,57 5,12±0,28 7,15±0,35 61 02± 9 74 32,45±7,4 46,5±8,79 38,55±8,85 Urman 3,45±0, 16 15 87±,99 5,16±0,27 9,46±1,64 53 89±9,05 7,23±0,24 61 21± 9 74 12 60±3 98 Sitrus medica Zilya 79,34±11,5 52,37±9,04 72,10± 10,01 43,12± 8,23 80,23±11,6 30,14±7,01 84,17±11,89 27,67±5,37 Uraltau 17,0±6,86 5,49±0,44 18,37±7,1 8,03±1,0 54,58±9,08 28,06±5,99 31 59± 7 74 10,11±3,02 Izoh: Farqlar sezilarli p<0,05 56 57C. limon navlari Leysan va Urman bor qo'shilmagan saxaroza bilan oziq muhitida gulchanglarning yuqori yashovchanligini (mos ravishda 61,21% va 61,0%) ko'rsatdi. Shuningdek, tarkibida 15 va 20% saxaroza bo lgan ozuqaʻ muhitlarida C. medica navlarining gulchanglarning yashovchanligining yuqori ko rsatkichlari kuzatildi. ʻ Qishda o tkazilgan tadqiqot natijalariga ko ra, C. limon gulchanglarining unib ʻ ʻ chiqishida maksimal natija 10% saxaroza eritmasi bo lgan ozuqa muhitida ʻ Leysan navida (70,3%) olingan (8-jadval). Leysan navida 5% saxaroza eritmasi bo'lgan ozuqaviy muhitda gulchanglarning yashash qobiliyatining past ko'rsatkichi (2,02%) kuzatildi. C. medica navlarida gulchanglarning yashovchanligining maksimal ko rsatkichlari 15% saxarozali ozuqa muhitida ʻ Zilya navida – 85,1%, Uraltov navida – 84,6% kuzatilgan. Qishda gulchangni 5% li saxaroza eritmasidan tashkil topgan ozuqa muhitida 0,0001% borat kislotasi eritmasi qo shib unib chiqqanda, C. limon Leysan ʻ navida (56,2%) va C. Medica Zilya navi (46,1%) da yashovchan gulchang donalarining nisbatan yuqori nisbati kuzatilgan. Undan chiqqan gulchang donlarining past foizi sitrus limonning Yubileyniy (1,2%) va Leysan (1,1%) navlarida 10% saxaroza va bor bo'lgan muhitda va C. medica Uraltau (0,7%) navida tarkibida 5% saxaroza mavjud qo'shilgan muhitda aniqlandi. Qishda gulchangni 5% li saxaroza eritmasidan tashkil topgan ozuqa muhitida 0,0001% borat kislotasi eritmasi qo shib unib chiqqanda, C. limon Leysan ʻ (56,2%)navi va C. medica Zilya (46,1%) navida yashovchan gulchang donalarining nisbatan yuqori nisbati kuzatilgan. Undan chiqqan gulchang donlarining past foizi sitrus limonining Yubileyniy (1,2%) va Leysan (1,1%) navlarida 10% saxaroza va bor bo'lgan muhitda va C. Medica Uraltau (0,7%) navi tarkibida bor 5% saxaroza qo'shilgan muhitda aniqlandi. . 58C. medica Zilya va Uraltau navlarining gulchanglari borat kislotasi qo shilmagan holda saxaroza qo shilgan ozuqa muhitida yaxshiroq unib chiqadi.ʻ ʻ C. Medica zilya navida 85,1%, Uraltau 84,6% navida 15% saxaroza bo lgan ʻ ozuqa muhitida qishda gulchanglarning yashovchanligi yuqori bo lgan. Kuz va ʻ qishda 5% li saxaroza eritmasi bo'lgan ozuqaviy muhitda bor qo'shilishi bilan navlarda farqlar mavjud, masalan, eng ko'p unib chiqish foizi Zilya navida, eng kichiki Uraltau navida kuzatiladi (7.8-jadvallar). Zilya navi kuz va qish mavsumida borat kislotasi bo'lmagan ozuqaviy muhitda, borat kislotasi qo'shilgan 5% saxaroza eritmasida - kuzda yuqori samaradorlikni namoyish etadi. Zilya navining gulchang donalarining yuqori yashovchanligi (71,2% dan ortiq) kuz va qish fasllarida, qishda 10% saxaroza eritmasida yetishtirilgan gulchanglar bundan mustasno (3,4%) deyarli barcha o'rganilgan ozuqa kontsentratsiyasida kuzatiladi. ). Shunday qilib, gulchanglarning hayotiyligini o'rganish natijalari turlarga va navlarga xos xususiyatlarni ko'rsatadi. Nisbatan yuqori ko rsatkichlar tarkibida ʻ 5% saxaroza bo lgan ozuqa muhitida va 20% saxaroza bo lgan ozuqa muhitida ʻ ʻ C. limonining “Toshkentskiy”, “Yubileiny” va “Salavat” navlarida borat kislotasi qo shilganida aniqlangan. Leysan navida saxaroza yuqori bo'lgan ʻ ozuqaviy muhitda gulchanglarning hayotiyligining nisbatan yuqori ko'rsatkichlari topilgan. Umuman olganda, C. limon va C. medica gulchanglarining kuz va qishda yashovchanligi bahorga qaraganda yuqori, kuz va qishda ko'rsatkichlar doirasi bahorga qaraganda ancha keng. 5% va 10% sukroz eritmasidan foydalanganda va 0,0001% borik kislotasi eritmasi qo'shilgan 20% saxaroza eritmalari bilan C. limonning o'sib chiqqan gulchanglarining yuqori ko'rsatkichlari qayd etilgan; C. medica navlari uchun - 15% foydalanilganda saxroz eritmasi. Yilning turli vaqtlarida Ufa sharoitida tanishtirishda Sitrus 59limon va Sitrus medikasining barcha navlari nisbatan yuqori gulchaang hayotiyligini saqlab qoladi. 3.4.Limon navlarining mahsuldorligi Tadqiqot olib borilgan issiqxonada o'stirilgan o'simliklarning mevalaridagi urug'lar soni o'rtacha 5 dan 95 donagacha o'zgarib turadi. (9-jadval). Sitrus turi navlarining mevasidagi urug'lar soni Urug'larning maksimal soni C. limon navi Yubileyniy, C. medica Pavlovskiy va Uraltau navlari mevalarida topilgan. C. reticulata, C. sinensis, C. limon navi Meyerning mevalari oz urug li bo lib chiqdi. Urug‘siz C. medica naviningʻ ʻ mevalari jinsining boshqa turlari ko'p urug‘li. 9-jadval Yo' q p/p Ko rish ʻ Turli Bir mevadagi urug'lar soni, pcs. 1 Sitrus limon (L.) Osbek Toshkent 12,0±6,1 2 Sitrus limon (L.) Osbek Meyer 70,5±11,1 3 Sitrus limon (L.) Osbek Evrika meva bermaydi 4 Sitrus limon (L.) Osbek Pavlovskiy 5-251 20,2±3,5 5 Sitrus limon (L.) Osbek Genoa meva bermaydi 6 Sitrus limon (L.) Osbek Irkutsk meva bermaydi 7 Sitrus limon (L.) Osbek Lissabon meva bermaydi 8 Sitrus limon (L.) Osbek To ng ich o g izi ʻ ʻ ʻ ʻ meva bermaydi 9 Sitrus limon (L.) Osbek Leysan 52,1±8,0 10 Sitrus limon (L.) Osbek Urman 42,0±5,2 11 Sitrus limon (L.) Osbek Salavat 68,1±17,3 12 Sitrus limon (L.) Osbek Novogruzinskiy deyarli urug'siz2 13 Sitrus limon (=Sitrus x meyeri Yu. Tanaka) Meyer 303 9,2±5,1 gacha 14 Sitrus medica L. Pavlovskiy 43-661 90,2±3,5 15 Sitrus medica L. (qayer. sarkodactylis) Budda qo'li urug'siz 16 Sitrus medica L. Zilya 45,5±10,2 17 Sitrus medica L. Uraltau 43,0±7,1 18 Sitrus retikulata Blanko Unshiu 4,1±1,2 19 Sitrus retikulata Blanko Kavani ari 12,4±4,3 20 Sitrus maxima (Burm.) Merr. - 77,0±3,1 21 Sitrus aurantiifoli - 22,5±2,0 22 Sitrusparadisi Macfad. - 46,1±4,1 23 Sitrus sinensis (L.) Osbek - 4,0±1,4 *Izoh: 1 - I.P. Eliseev (1974), 2 - I.V. Markelova (2006), 3 - Rossiya Federatsiyasining seleksiya yutuqlari davlat reestri. 60 S itrus o simliklari orasida urug siz, kam urug li va ko p urug li mevalar borʻ ʻ ʻ ʻ ʻ (Murri, 1937; Semenin, 2001; Rakitin, 2003). Citrus medica ko'plab yirik urug'larga ega (Jukovskiy, 1971; Eliseev, 1974). P.M. Jukovskiy (1971)ning so'zlariga ko'ra. C. sinensis ko'pincha urug'siz shakllarga ega. Limon partenokarpiya bilan ajralib turadi, shuning uchun ular orasida urug'siz shakllar ham kam uchraydi (Jukovskiy, 1971; Rakitin, 2003). C. limon navining shakllari orasida Pavlovskiy (I.P. Eliseev, 1974 bo'yicha) urug'siz mevalar bilan partenokarpik bor, lekin ko'p urug'li namunalar ham mavjud (maksimal 23 to'liq urug'li). Novogruzinskiy navi ham deyarli urug'siz mevalarga ega (Markelova, 2006). C. limon cv. Meyerda urug'lar soni o'rtacha, cv. Evrikada urug'lar soni arzimaydi yoki ular yo'q (Grigorsevich va boshqalar, 2015). Introduksiya vaqtida turning yashovchanligini belgilovchi eng muhim ko‘rsatkichlardan biri urug‘ unumdorligi hisoblanadi. Citrus limon va Citrus medica ba'zi navlarining urug'lik mahsuldorligining xususiyatlari Jadvalda keltirilgan. 10. Limonning yirik mevali navlari orasida urug'larning maksimal soni C. limon navlari Yubileyny va Salavat vakillarida kuzatiladi - taxminan 80 dona. C. limonning Leysan va Urman navlari mevalarida har bir mevada urug'larning yuqori miqdori ham qayd etilgan - 50-70 dona. C. limon Toshkent navi mayda mevali va mayda urug li. ʻ Potensial va haqiqiy urug lik mahsuldorligi o rtasidagi eng katta farq C. ʻ ʻ limon navi Yubileiny mevalarida topilgan - 15. C. limon navlari vakillarida Salavat, Urman, Leysan va Toshkent farqi. PSP va RSP o'rtasida 9 urug'dan oshmaydi. Taqqoslash uchun, C. medica navi Zilya mevalarida RSP ulushi PSP dan 17 ga, C. medica navi Uraltau mevasida esa 11 ga kam. 61 Maksimal yashovchanlik koeffitsienti (Cv) C. limonning Salavat, Leysan, Urman navlarida topilgan. C. limonning yirik mevali navlari va C. medica navlarida urug hosil bo lish koeffitsienti (Cs) bir xil (0,9). C. limon naviʻ ʻ Toshkent uchun nisbatan past Cv va Cs koeffitsientlari mos ravishda 0,5 va 0,6. Tiriklik koeffitsienti (Cv) va urug'lik koeffitsienti (Cs) o'rtasidagi farq meva tarkibidagi zaif (rivojlanmagan) urug'larning ulushini ko'rsatadi va naviga qarab farqlanadi. Bu koeffitsientlar orasidagi maksimal farq C. medica navi Zilya (0,2) da kuzatiladi. C. medica Uraltau, C. limon navlari Yubileiny va Toshkent uchun minimal indeks 0,1 ni tashkil etdi. dtrus limonining Salavat, Leysan, Urman navlari deyarli zaif urug'larga ega emas C. medica Uraltau, C. limon navlari Yubileiny va Toshkent uchun minimal indeks 0,1 ni tashkil etdi. dtrus limonining Salavat, Leysan, Urman navlari deyarli zaif urug'larga ega emas. Barcha turlarda pishib etish koeffitsienti (Cg) (umumiy sondan pishgan urug'larning ulushi) yuqori ko'rsatkichlarni ko'rsatadi. Eng past (0,8) indeks C. medica navlari Zilya va C. limon Tashkentskiy navlariga, maksimal (1,0) C. limonining Leysan, Salavat va Urman navlariga to‘g‘ri keladi. C. limonning Salavat, Yubileiny, Urman navlari yuqori salohiyatli urug ʻ unumdorligi bilan Leysan, C. medica Uraltau va Zilya navlari o rtacha ʻ mahsuldorligi bilan, eng past (PSP, RSP) Toshkent C. limon navlari bilan ajralib turadi. C. limon mevalarining urug og irligi o zgaruvchan. Maksimal og'irligi 10 ʻ ʻ ʻ dona. urug i yirik mevali C. limon - Yubileyniy va Salavat navlarida, ʻ shuningdek C. medica Zilya va Uraltau navlarida topilgan. C. limon navi Leysanda nisbatan engil urug'lar. Bitta meva urug ining umumiy og irligi ʻ ʻ quyidagi chegaralarda o zgarib turadi – 1,4–14,0 g. va Urman – 10,0 g.C.medica ʻ 62Zilya va Uraltau navlarining bitta mevasi urug ining o rtacha vazni 10,0ʻ ʻ g.Toshkentskiy limon navi. eng kam sonli urug'larni o'z ichiga oladi, ularning mevasidagi vazni o'rtacha 1,4 g. Shunday qilib, Toyloq tumani sharoitida C. limon va C. medica navlarining urug'lik mahsuldorligi yuqori. Har bir nav urug'lik mahsuldorligining navga xos ko'rsatkichlari bilan tavsiflanadi. Mayda mevali va mayda urug li C. limon navi ʻ Toshkentskiy, yirik mevali va ko p urug li “Yubileyniy” va “Salavat” navlari. ʻ ʻ Mevalardagi yaroqsiz urug'larning nisbati xilma-xilligiga qarab o'zgaradi. C. limonining Salavat, Leysan va Urman navlarida mayda urug lar deyarli yo q, ʻ ʻ tugallangan urug larning ulushi esa yuqori. Eng ko'p zaif va tugallangan ʻ urug'larning eng kichik ulushi C. medica navi Zilyada kuzatiladi. Mevalardagi urug'lar soni keng diapazonda o'rtacha farq qiladi. Urug'larning maksimal soni C. limon cv.Yubileyny, Salavat, C. medica cv.Pavlovskiy va Citrus maxima mevalarida topilgan. Ufa limonariyasida eng kam urug'lilar, kamayish tartibida: C. paradisi, C. limon navlari Pavlovskiy, Meyer, C. aurantifolia, C. reticulata va C. sinensis. Xulosa Issiqxona sharoitida sitrus jinsining turlarini yetishtirishda havo va tuproqning ma'lum bir harorat rejimini va namligini saqlash kerak. Sitrus ekinlari orasida C. limon past haroratga eng sezgir. Toyloq tuamni limonariyaga asoslangan fermer xo jaligi issiqxonasida ʻ bugungi kunda o zbek va boshqird seleksiyasining C. limoni muvaffaqiyatli ʻ gullab, meva bermoqda. O'simliklarning fenofazalarining kurtaklari paydo bo'lishidan meva yig'ib olishgacha bo'lgan davomiyligi barcha navlar uchun 200 kun yoki undan ko'p. Kurtaklari paydo bo'lgan paytdan boshlab meva 63berishgacha bo'lgan eng uzun davr bahor-qish davrida boshlanadi va oktyabr- dekabr oylarida tugaydi, xuddi shu davrda mevalarning katta to'plami mavjud. Fenofazalarning davomiyligi navlarga xosdir. Toshkentskiy mayda mevali C. limon navida bahor-yoz va kuz mavsumida kurtaklash fazasining davomiyligi boshqa yirik mevali navlarga qaraganda qisqaroq va kechroq keladi. Toyloq tumanidagi issiqxonada optimal mikroiqlimni hisobga olgan holda, Citrus jinsining kiritilgan o'simliklari morfometrik xususiyatlaridan boshqa iqlim zonasida o'stirilgan o'simliklardan kam emas va nav xususiyatlarini saqlab qoladi. Kichik mevali C. limonli Toshkentskiy navi yirik mevali navlardan keng tarqalgan toj va nisbatan mayda barglari bilan farq qiladi. Sitrusli limon navlari Yubileiny, Leysan, Salavat, Urman va Sitrus medica Zilya va Uraltau navlari nisbatan katta habitus bilan ajralib turadi. C. limon va Citrus medica ning barcha navlari yilning turli vaqtlarida Ufa sharoitiga kiritilganda, gulchanglarning yashash qobiliyatining yuqori sur'atlarini saqlab qoladi va tur va navga xos xususiyatlarni namoyish etadi. In vitro sharoitida unib chiqqan gulchang donalarining ulushi gulchanglarning hayotiyligini aniqlash uchun ishlatiladigan ozuqa muhitining tarkibiga bog'liq. Sitrus limonining Toshkentskiy, Yubileyniy va Salavat navlarida 5%, 10% saxaroza va 20% saxaroza bo lgan ozuqa muhitida borat kislotasi qo shilganʻ ʻ ozuqa muhitida qish va kuzda nisbatan yuqori ko rsatkichlar aniqlangan. Leysan ʻ navida saxaroza yuqori bo'lgan ozuqaviy muhitda gulchanglarning hayotiyligining nisbatan yuqori ko'rsatkichlari topilgan. Sitrus medica Zilya va Uraltau navlarida gulchanglarning yashovchanligi nisbatan yuqori ko'rsatkichlari qishda 15% saxaroza bo'lgan ozuqa muhitida, Zilyada esa kuzda 20% saxaroza bo'lgan ozuqa muhitida kuzatilgan. 64 Umuman olganda, kuz va qishda C. limon gulchanglarining yashovchanligi bahorga qaraganda yuqori, shuningdek, kuz va qishda gulchanglarning yashovchanlik ko'rsatkichlari oralig'i bahorga qaraganda ancha keng. Har bir nav urug'lik mahsuldorligining navga xos ko'rsatkichlari bilan tavsiflanadi. Citrus limon va Citrus medica navlarining Ufa sharoitida joriy etilganda haqiqiy urug'lik mahsuldorligi yuqori. Urug i eng kam bo lgan maydaʻ ʻ mevali C. limon navi Toshkentskiy, yirik mevali va ko p urug li “Yubileiny”, ʻ ʻ “Salavat”, C. medica navi Pavlovskiy va Citrus maxima navlari. C. paradisi, C. limon navlari Pavlovskiy, Meyer, C. aurantifolia, C. reticulata va C. sinensis kam urug li. Tsitrus limon navlari Salavat, Leysan, Urman tugallangan ʻ urug'larning yuqori nisbatiga ega. Maksimal yashovchanlik koeffitsienti (Cv) C. limonining Salavat, Leysan, Urman navlarida topilgan. Yetilish koeffitsientining (Cr) eng past ko rsatkichi (0,8) C. medica navining Zilya va C. ʻ limonning Toshkentskiy navlarida, maksimal (1,0) C. limonining Leysan, Salavat va Urman navlarida bo lgan. ʻ Urug'larning maksimal og'irligi Citrus medica Uraltau, Zilya navlarida va Citrus limonining Yubileiny, Salavat navlarida, eng engil urug'lari Citrus limonining Leysan navlarida aniqlangan. . 4-BOB. SITRUS LIMON VA SITRUS MEDICA TURLARINING MEVA SIFATINI BAHOLASH 65 4.1.Mevalarning morfometrik xususiyatlari Citrus turi turlarining mevalari kattaligi, shakli, rangi va po'stlog'ining qalinligida juda farq qiladi. O'zbek naslchilikning sitrus limon navlari mevalarining xususiyatlari 11- jadvalda keltirilgan. 11-jadval Mevalarning morfometrik xususiyatlari (Samarqand, 2021) Jadvaldan ko'rinib turibdiki, O zbek seleksiyasiga mansub C.limon navlaridaʻ mevaning o rtacha vazni 90,0-500,0 g, boshqird seleksiyasi navlarida 300,0- ʻ 1060,0 g.Eng mayda va ingichka po stloqli (vazn va o lchamli) mevalar. S. ʻ ʻ limon navida Toshkent, o rtacha og irligi taxminan 93,0 g. Eng yirik mevalari ʻ ʻ tsitrus limonining Salavat navida, alohida namunalarining vazni 1500,0-1800,0 g ga etadi.Yirik mevali navlarda po stlog ining qalinligi (Yubileiny va Salavat) ʻ ʻ o rtacha 1 ,0 sm ʻ Navlarning o rtacha yillik hosildorligi ʻ C. limon va C. medica, bitta daraxt jihatidan, 13-jadvalda keltirilgan. • 13-jadval Issiqxona sharoitida o'zbek selektsiyasining Sitrus limon va Sitrus medica turlarining o'rtacha hosildorligi Nav Meva vazni, g Meva o'lchamlari, sm Po’st qalinligi, sm Bo yiga ʻ Diametr Salavat 1058,6±208,8 12,0±2,6 10,3±1,5 1,0±0,6 Qutlug' 468,0± 131,0 11,5±2,4 9,1±1,9 1,0±0,5 Urman 378,0±74,0 13,3±2,1 9,2±0,8 0,5±0,2 Leysan 368,4±56,0 10,3±1,5 9,4±1,0 • 0,6±0,2 Toshkent 93,0±18,6 8,1± ,4 6,2±1,3 0,4±0,2 66• • Har bir daraxtning hosildorligi naviga qarab farq qiladi (6,0 - 17,4 kg). Maksimal hosilni C. limon navlari Yubileiny ,Toshkent va Salovat beradi. Sitrus limon navi Urman va Citrus medica navi Uraltau eng kam mahsuldorligi bilan farqlanadi. 4.2.Mevalarning mexanik tarkibi 18-rasmda o'rganilayotgan navlarning mevalaridagi eti, qobig'i, urug'lari va sharbati tarkibining nisbatini ko'rsatadi. C. limon va C. medica mevalarining mexanik tarkibi har xil. Masalan, C. medica Uraltau va Zilya navlarining mevalarida katta ulush qobig'i (mos ravishda 63,0% va 53,9%), meva eti mos ravishda 34,4% va 41,9%, sharbat va urug'lar tarkibida mavjud. oz miqdorda (5% dan kam). Uraltau C. medica navi mevalarida po stloq va meva eti nisbatiʻ (asosiy komponentlar) 2:1, C. medica “Zilya” navining mevalarida po stloq va ʻ pulpa nisbati 1,3:1. C. limonning turli navlarining mevalari Citrus medica bilan solishtirganda yuqori sharbat tarkibiga ega. Yirik mevali C. limon Yubileiny, Urman va Salavat navlari mevalarida, shuningdek, Toshkent navi mevalarida meva eti va sharbat ustunlik qiladi. C. limon navining mevalarida Yubiley eti, sharbati va qobig'i deyarli teng nisbatda 1: 1: 1. Leysan navida eti va sharbat tarkibidagi qobiq tarkibining ustunligi qayd etilgan. C. limon navining Toshkentskiy Nav Daraxt boshiga hosil, kg Sitrus limon Qutlug' 17,4±4,0 Toshkent 14,0±2,0 Leysan 9,0±1,8 Salavat 16,0±2,0 Urman 8,2±2,0 Sitrus medica Zilya 8,0±1,5 Uraltau 6,0±1,0 6719-rasm. Citrus limoni (Yubileyniy, Toshkent, Urman, Leysan, Salavat navlari) va Citrus medica (Zilya va Uraltau navlari) mevalaridagi vitamin C (mg/100 g) miqdori. mevalarida pulpa va sharbat nisbatan yuqori (37,7% va 35,8%), qobig'i 24% ni tashkil qiladi. Shunday qilib, C. limonining turli navlari mevalari qobig'i yuqori bo'lgan C. medica bilan solishtirganda eti va sharbatning yuqori miqdoriga ega. C. limon navi mevalarining suvliligi kamayish tartibida quyidagi tartibda taqsimlanishi mumkin: Urman, Toshkent, Yubileyni, Salavat va Leysan. 4.3. C vitaminining miqdori C. limonning turli navlari mevalarida S vitamini 34,1-41,9 mg/100 g. C. medica ning turli navlari mevalarida C vitaminining o'rtacha miqdori 35,4-39,8 mg/100 g ni tashkil qiladi. C vitaminining eng yuqori o rtacha miqdori C. limon naviʻ Yubileyniy mevalarida, eng kichiki esa Toshkentning C. limon navi mevalarida aniqlangan. C vitamini miqdori bo'yicha sitrus mevalari yirik mevali limonlardan qolishmaydi, Citrus medica Zilya navida C vitamini miqdori 39,8 mg / 100 g, Uraltauda u biroz pastroq - 35,4 mg / 100 g. C. limon va C. medica mevalaridagi C vitaminining o'rtacha miqdori quyida ko'rsatilgan. Toshkentning C. limon navining o ʻ ziga xos xususiyati uning ingichkaligi, urug ʻ ining kamligi va C vitaminining nisbatan kamligidir. 68O’zbek seleksiyasining sitrusli limon navi Salavat boshqa navlardan yirik mevalari bilan ajralib turadi va C vitamini miqdori bo'yicha boshqa navlardan kam emas - 36,4 mg / 100 g. Ko'pgina mualliflarning fikriga ko'ra, turli navlardagi limon mevalaridagi C vitamini miqdori 30 dan 58 mg% gacha (milligramm-foiz konsentratsiyani o'lchash uchun tizimdan tashqari birlik bo'lib, uning milligramm (mg) soni sifatida aniqlanadi). 100 g sinov moddasida mavjud bo'lgan modda) (Levashov, 2002; Dadykin, 2006), sitron mevalarida - taxminan 33 mg% (Vogel, 2001; Levashov, 2002). Tojikistonda yetishtirilganda C vitamini 35,9-57,5 mg % ni tashkil qiladi (Yusufi, Gulov, 2004). M.Z. Faxritdinov (2016) O‘zbekiston sharoitida yetishtiriladigan, C 25 dan 58 mg gacha. L.V. Metlitskiy (1955) Suxumi pitomnikining meva sharbatida C vitaminining miqdori 25 dan 87 mg% gacha ekanligini ma'lum qiladi. V.A.ning tadqiqotlarida. Vogel (2001) va I.V. Markelova (2006) limon tarkibidagi vitamin C miqdori mos ravishda 53-78 mg % va 45-140 mg% ekanligini ko'rsatdi. Xulosa Toyloq fermer xo‘jaligi sharoitida yetishtirilgan mevalar aholi orasida katta talabga ega bo‘lib, tajriba xo‘jaligi tomonidan yiliga 20 tonnaga yaqin limon mevasi sotiladi. Barcha jarayonlar nazorat qilinadi, morfologik ko'rsatkichlar, meva berish va ko'payish usullari o'rganiladi. C. limon va C. medica navlarining xomashyo xususiyatlarini baholash uchun mevalarning morfometrik ko'rsatkichlari - vazni, o'lchamlari (bo'yi, diametri), qobig'ining qalinligi, mevalardagi urug'lar soni va mevalardagi C vitamini miqdori o'rganildi. Citrus limoni Salavat va C. medica Uraltau eng yirik mevali va qalin po stli, C. limoni Tashkentskiy eng yupqasi bo lgan. Leysan va Urmanʻ ʻ navlari o'rtacha ko'rsatkichlarga ega. Mevalarda C vitaminining eng yuqori 69o‘rtacha miqdori sitrus limonining “Yubileyniy” navida, keyin esa kamayish tartibida: C. medica navi Zilya, C. limon navi Leysan, Urman va Salavat, C. medica navi Uraltau va eng pasti sitrus limon navida topilgan. Boshqird seleksiyasining C. limon va Citrus medica navlari, optimal sharoitlarda va yopiq yerlarda mikroiqlimni saqlab, nav xususiyatlarini saqlab qolgan holda, morfometrik ko'rsatkichlari bo'yicha boshqa iqlim zonasida o'stirilgan o'simliklardan kam emas. O‘rganishlar shuni ko‘rsatdiki, Ufa limonariysi sharoitida yetishtirilgan mevalar xomashyo xususiyatlari bo‘yicha boshqa sharoitlarda yetishtirilgan o‘simliklardan qolishmaydi. 70Xulosalar 1. Issiqxona sharoitida Citrus turining introduksiya qilingan o‘simliklarining aksariyati to‘liq rivojlanish siklidan o‘tadi. C. limonining o rganilgan navlariʻ Toyloq tumani limonariumi sharoitida navga xos odatiy xususiyatlarni, shuningdek, gullash va meva berish xususiyatini saqlab qoladi, yozda kurtaklanishidan to meva pishishigacha bo lgan muddat 215-227 kunni tashkil ʻ etadi. kuzdan - 207-250 kun, bahor-qishdan - 232-261 kun. Toshkentskiy C. limon navining qish-bahor davrida kurtaklanishi va gullash fazalarining o tish ʻ muddati boshqa navlardan statistik jihatdan sezilarli darajada farq qiladi. 2. C. limon Salavat, Yubileyny, Urman navlari urug unumdorligi nisbatan ʻ yuqoriligi bilan ajralib turadi, Leysan, C. medica navlari Uraltau va Zilya o rtacha hosildorlik bilan, Toshkentskiy navlari esa past hosildorlik bilan ajralib ʻ turadi. Sitrus limonining Salavat, Leysan, Urman navlarida urug‘larning yashovchanlik koeffitsienti (Cv) maksimal (0,9). Urug‘ hosil bo'lish koeffitsienti (Cs) (0,9) yirik mevali Citrus limon va Citrus medica navlarida yuqori. Citrus limon navi uchun nisbatan past Cv va Cs qiymatlari Toshkent - mos ravishda 0,5 va 0,6. 3. Katta mevali va qalin po stli sitrus limonining Salavat (o rtacha meva vazni ʻ ʻ 1058,0 g) va Uraltau sitrus medica (o rtacha meva vazni 670,0 g) navlari. Sitrus ʻ limonining Yubileyniy, Urman, Leysan va Sitrus medica navlari Zilya o'rtacha ko'rsatkichlarga ega: Yubileyniy navida mevalarning o‘rtacha vazni 468,0 g, Urman navida - 378,0 g, Leysan navida - 368,0 g, Zilyada - 368,0 g. navi - 245,0 g.Kichik mevali va yupqa po stli C. limon Tashkentskiy navi (o rtacha vazni ʻ ʻ 93,0 g). 4. Citrus medica navlarining gulchanglarning yashovchanligi odatda C. limon navlarinikidan yuqori (Zilya navida maksimal - 85,1 ± 10,9, minimal) va 71mavsumga bog‘liq emas. C. limonida unib chiqqan gulchang donalarining ulushi 1,1 dan 70,3% gacha o‘zgarib turadi va nav, mavsum va yetishtirish muhitiga bog‘liq. 72FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 1. Sitrus ekinlarning agro-qoidalari. Tbilisi: Sektor, 1937. 148s. 2. Iskandarov A.D. Limon va uning tuxumdonlar va mevalar hosil bo'lish davridagi talablari haqida / Bul. Instituta choy i subtropik kul'tury. 1945. No 3-4. S.11-16. 3. Aleksandrov A.D. Kadochnaya kul'tura limona. Krasnodar: 1948. 24 s. 4. Andreeva I. I., Rodman L. S. Botanika. 3, pererab. va Ed.M: Colossus, 2005. 528 s. 5. Beideman I.N. O'simlik va o'simlik jamoalarining fenologiyasini o'rganish usullari. Novosibirsk: Nauka, 1974. 155 s. 6. Borisov V.I., Sokolova T.I. I.V. Michurinning mendelizmga qarshi kurashi va uning Rossiya va SSSRda genetika holatiga ta'siri tarixi / Fundamental tadqiqotlar. 2014. No 5-2. S. 406-410. 7. Butenko R.G. O'simlik morfogenezining kimsasiz to'qimalari va fiziologiyasi madaniyati. Acad. Nauk SSSR. K. A. Timiryazev nomidagi O'simliklar fiziologiyasi instituti. M.: Nauka, 1964. 272 s. 8. Butenko R.G. Oliy o'simliklar hujayralarining in vitro va biotexnologiyalar biologiyasi ularning asosida: Ucheb, posobie.M.: FBK- PRESS, 1999. 160 s. 9. Vitkovskiy V.L. Dunyoning mevali o'simliklari. SPb.: Lan', 2003. 592 s. 10. Voikat X., Halle M., Hoffmann S., Vittmann K., Kapel A. Meva va sabzavotlar. Myunxen: TEUBNER, 2008. 318 s. 11. Volova T.G. Biotexnologiya. Novosibirsk: Izd-vo Sibirskogo otdelenie Rossiiskoi Akademii nauki, 1999. 252 s. 12. Vorontsov V.V., Uleyskaya L.I. Uydagi limon va boshqa sitrus o'simliklar.M.: Fiton +, 2008. 144 s. 7313. Vorontsov V.V., Uleyskaya L.I. Uydagi sitrus o'simliklar. Parvarishlash sirlari.M.: Fiton +, 2011. 32 s. 14. Getko N. V. va boshq. Sitrus o'simliklar barglarida uchuvchan komponentlarning kimyoviy tarkibi, issiqxona sharoitida etishtiriladi / Doklady Natsional'noi akademii nauk Belarus. 2018. T. 62. No4. S. 439- 446. 15. Glukhov A. 3., Strelnikov I. I. Fitoncidnaya effektivnyy i morfometrik izmenchivost vydov rod Ficus L. Texnogen reponning ekolog va tabiatni muhofaza qilish muammolari. Donetsk. 201.1. No 1 (11). 16. Golovkin B.N., Kitaeva L.A. Dekorativ o'simliklar.M.: «Tafakkur», 1986. 320 s. 17. Golubinskiy I.N. Issledovanie germination, polen donalari na artificialnoe sredakh – Avtoref.dis. cand. biol. nauk. 1962. 20 s. 18. GOST 34307-2017 Sitrus ekinlarning mevalari. Spetsifikatsiyalar. 2018. 14 s. 19. Grigortsevych L.N., Surma M.A., Alekhna A.I., Telesh A.D. Issiqxona sharoitida sitrus ekinlarini etishtirishning agrotexnik xususiyatlari / Trudy BSTU. 2015. S. 223-226. • • 20. Grekov S.P. O'rta kengliklarda subtropik. M.: OOO Izdatelstvo AKT. Donetsk. Stalker, 2002. 93 s. 21. Gulov S.M., Mahmadbekov S. Markaziy Tojikiston sharoitida limon yetishtirishning ilmiy asoslari. Dushanbe: Progress, 2011. 151 s. 22. Dadykin V.V. Derazangda sitrus bog.M.: Ast-Press kitob, 2006. 304 s. 23. Dankov V. V., Skripnichenko M.M., Gorbacheva N. N. Subtropik madaniyatlar. Lan', 2014. 160 s. 24. Daulbaeva G.S. Almatining yopiq hududida sitrus o'simliklari xarakterini kuzatishlari ; Vestnik KAZNU. 2010. No 2 (28). S 53-57. 25. Eliseev I.P. Pavlovskiy limon. Gorky: VolgoVyatskoye nashriyot- 74matbaa ijodiy uyi, 1974.64 s. . 26. Zhukovskiy P.M. Madaniy o'simliklar va ularning qarindosh- urug'lari. Leningrad: Kolos, 1971. 579 s. 27. Zaytsev G.N. Biometrik hisoblash usullari. Eksperimental botanikada matematik statistika.M.: Nauka, 1963. 256 s. 28. "Ufa o'rmon xo'jaligi texnik maktabi"ning o'quv-eksperimental iqtisodiyoti issiqxona (Limonarium) tuproqlarining fizik-kimyoviy tarkibi to'g'risida xulosa. O'rmon tuproqlari va kimyo laboratoriyasi. Ufa, 2018. 6 s. 29. Ishmuratova M.M. Biologik va kimyoviy xususiyatlari, to'qima madaniyati Rhodiola rosea L. va Rhodiola iremelica Boriss. va ularning Bashkortostanda joriy etilishi ehtimoli (Ufa misolida): Dis. ... cand.biol.nauk. Ufa. 1996. 260 s. 30. Ishmuratova M.M. Rodiola iremelskaya na yuzhny Urale. UNC RAN.M.: Nauka. 2006. 252 s. 31. Ishmuratova M.M., Tkachenko K.G. O't-o'tlar urug'lari: latent davr xususiyatlari, in vitroda kiritish va ko'paytirishda foydalanish . Ufa: Gilem, 2009. 115 s. 32. Kalinin F.L. O'simliklar fiziologiyasi va biokimyosida to'qima madaniyatining usullari / F.L. Kalinin, V.V. Sarnatskaya, V.E. Polishchuk: Kiyev: Naukova Dumka, 1980. 320 s. 33. Kalinin F.L. O'simliklarning mikroklonal takror ishlab chiqarish texnologiyasi / F.L. Kalinin. Kyiv: «Naukova Dumka», 1992. S. 137-190. 34. Kapnitzel M.A. Rostov oblasti sitrus ekinlarini etishtirish. Rostov na Don: Rostov kitob nashriyoti, 1953 g. 76 s. 35. Kataeva N.V., Avetisov V.A. O'simlik hujayralari madaniyatida o'simliklarning klonal mikropropropropriatsiyasi .M.: Nauka, 1981. S. 137-139. 36. Kiseleva N. S., Nikolaeva A. V., Lutsenko A. A. Sitrus L. 75jinsining ikki kultivar urug'ini ko'paytirishni o'rganish. "Donetsk botanika bog'i" davlat muassasasining issiqxona kompleksi sharoitida / Donetsk o'qishlari 2018: ta'lim, fan. 2018. s. 183. 37. Kolomiets T.M., Malyarovskaya V.I., Gvasaliya M.V., Samarina L.S., Sokolov R.N. G'arbiy Kavkazning subtropik, bezak ekinlari va endemikasining mikropropagatsiyasi in vitro : Qishloq xo'jaligi biologiyasining dastlabki va optimallashtirilgan protseduralari . 2014. No3. S. 49-58. 38. Kuznetsov V.V. O'zbekistonning subtropik meva madaniyatlari. Toshkent: Izd. AN UZSSR, 1989. 86 s. 39. Kulyan R.V. Sitrus ekinlari dekorativ florikultura Subtropik va dekorativ bog'dorchilikda. 2008. T.. 41. S.397-402. 40. Kulyan R.V. Sitrus ekinlar seleksiya Subtropik va bezak bog'dorchiligi ob'ekti sifatida . 2012. No46. S. 71-74. 41. Kulyan R.V. Mandarinning yangi shakllarini yaratish uchun Rossiyaning nam subtropiklaridagi sitrus gen hovuzini baholash. Avtoref. dis. ... kand. Biol. Fanlar. Krasnodar, 2014. 24 s. 42. Kulian R.C., Samarina L.S., Rahmongulov R.S., Kikavskiy I.B., Alehna A.I. Rossiya, Ukraina va Belorussiya sitrus ekinlarining genetik resurslari: Vavilov genetika va seleksiya jurnalini saqlash va ulardan foydalanish . 2017. 21-jild. No5. S.506-514. . 43. Levashov K.S. Uyingizda sitrus. Rostov n/A: Feniks, 2002. 96 s. 44. Leonidov L.P. Limonni so'qmoqlar va parvarish qilish yo'llaridan o'stirishi » Bog'dorchilik. 1974. No12. 22 s. 45. Mayer Xans-Piter. Sitrus o'simliklar / per. s nem. N.V. Vetrov.M.: OLMA Media Group, 2012. 128 s. 46. McMillan Brose F. O'simliklarning propagatsiyasi.M.: Mir, 1987. 192 s. 47. Markelova I.V. Limony. Parvarishlash va etishtirish. M.: Aveont, 2006. 96 s. 7648. O'n yettinchi xalqaro botanika kongressi tomonidan qabul qilingan Xalqaro botanika nomenklaturasi kodeksi (Vena kodeksi), Vena, Avstriya, iyul 2005 / Per. rus tilida T. V. Egorova va boshq. prof. T. F. ruxsat xati asosida. Stussy, Interd kotibi. Ase. on Taksonomiya o'simliklar; Institut of the Russian Academy of Sciences Botan. Institut named named of the Russian Academy of Sciences. 2006- yil. 49. Metlitskiy L.V. Sitrus mevalar.M.: Pishchepromizdat, 1955. 196 s. 50. Mirzaaliev D.V. Qishda yorug'lik intensivligining barglardagi plastik moddalarning tarkibiga ta'siri va xandaq madaniyatida limon hosil bo'lishi O'zbekiston sharoitida o'sayotgan subtropik mevaning rivojlanish muammolari. Toshkent: Mekhnat, 1985. S. 93-100. 51. MUK 4.2.3016-12 Meva va sabzavot, meva va berry va o'simlik mahsulotlarini sanitar-parazitologik o'rganish. 52. Murri N.M. Limon (tanaffusning dastlabki natijalari). Subtropik ekinlarning introdukt tug'ruqxonasi proceedings. Vyp. 6. Suxhimi, 1937. 57 s. 53. Neumyvakin I.P. Limon. Afsonalar va haqiqat. SPb.: Izd-vo «Dilya» 2007. 128 s. 54. Netrusov A.I. Biotexnologiyaga kirish.M.: Akademiya, 2014. 288 s. 55. Nekhaichenko D.V., Koksheeva I.M., Kisloe D.E. Madaniyat sharoitida bargning epidermal strukturalarining o'zgaruvchanligi Hydrangea Paniculata (Hydrangeaceae). Vestnik KrasGAU. 2014. No12. S. 52-57. 56. Noga G.S. O'simliklar ustida tajribalar va kuzatishlar. M.: Prosveshchenie, 1976. 119 s. 57. Pausheva Z.P. O'simliklar sitologiyasi bo'yicha praktikum. 4-e ed. pererab. Dop .M.: Agropromizdat, 1988. 271 s. 58. Persesova N.P., Chanuqvadze A.Sh. Tbilisi qishloq zonasi Subtropik ekinlarining himoyalangan yerlarda limon yetishtirish bo'yicha tadqiqot ishlari natijalari. No1.1985. S. 81-86. 7759. Pokrovskiy B.N. Limon - barcha kasalliklarga qarshi. M.: ACC- Tsentr: ICTC Lada, 2005. 61 s. 60. Polyakova N.V. Syringa L . turkumidagi polen turlarining hayotiyligi . Saratov davlat universiteti Botanika bog'i byulletenining taqdimoti bilan . 2009. No 17. 3 s. URL: https://cyberl eninka.ru/ . 61. Rabotnov T.A. O'tloqdagi o'simlik o'simliklarining hayot sikli. Tr.BIN AN SSSR. Ser. 3. Geobotaniya, 1950. Vyp.Z. S.7-204. 62. Rusanov F.N. O'simliklarni kiritishning yangi usullari Byul.GBS AS SSSR. 1950. Vyp. 7.S. 27-36. 63. Rusanov F.N. O'simliklarni kiritishda umumiy komplekslar metodi va uning eng uzoq rivojlanishi / F.N. Rusanov Bul. Gd.botan.sada AN SSSR. 1971. Vyp.81. S. 15-20. 64. Rakitin A.Yu. Meva va dukkakli ekinlar yetishtirish. M.: OOO «Izdatelstvo AST»: «Izdatelstvo Astrel»: OOO «Tranzitkniga», 2003. 334 s. 65. Ramishvili G.G., Barbakadze T.P. Xona sharoitida limon o'stirish Subtropik madaniyatlar. No3.1990. s. 96-99. 66. Ryndin A.V., Gorshkov V.M. Sitrus ekinlar hosil bo'lishining agroiqlim sharoitlari ( Sitrus unshiu Mark misolida .) Rossiya bog'dorchilik va vitikultura subtropik zonasida, 2010. No6. S. 25-27. 67. Saakov S.G. Issiqxonalar va yopiq o'simliklar va ularga g'amxo'rlik qilish. L.: Nauka. 1983. 621 s. 68. Sadykova F. V. Ufimskii limonariida limon o'stirishning ekologik omillari / Lesnoy vestnik. No3, 2000 a. S. 101-104. 69. Sadykova F. V. Ufimskii limonarii / Tsvetovodstvo. No1. 2000 b. S. 34. 70. Sadykova F.V. Ufa o'rmon xo'jaligi-texnik maktab to'garagining o'quv-tajriba iqtisodiyotida sitrus yetishtirish tajribasi "O'rmon ta'limi. Fan va iqtisodiyot (FDAning 125 yilligiga). Ufa, 2003. S. 26-30. 71. Sadykova F.V. Limon (Sitrus limon) Xona sharoitida o'stirish bo'yicha amaliy tavsiyalar. Ufa: RIO RUMNC MO RB, 2008. 16 s. 72. Sadykova F.V. Bashkortostan sharoitida limon etishtirish 78tajribasi. Ufa, 2009. 64 s. 73. Sadykova F.V. "Ufa limonarium sharoitida sitrus ekinlarini etishtirish tajribasi " Bog'dorchilik va vitikultura. No 4. 2012. S. 31-37. 74. Sadykova F. V. Boshqirdiston Respublikasi Limonariumining tropik va subtropik mevali o'simliklari . Ufa: «Kitap», 2016. 128 s. 75. Sadykova, Churagulova, Bilalova, Raxmangulov, Shayxiyeva. Ufa limonarium. Butun rus ilmiy-amaliy konferensiyasi materiallari. Ufa: AN RB Gilem, 2011. S. 126-133. 76. Samarina L.S., Kolomiets T.M., Nalbantova N.S. Sitrus mevalarni in vitro etishtirish usullarini ishlab chiqish . Subtropik va bezakli bog'dorchilik. VNIITsiSK. Sochi, 2012. S. 175-179. 77. Samarina L.S. Optimization of micropropagation and preservation Techniques in vitro: autoref. dis. ... kand. Biol. Fanlar. Moskva, 2013 a. 23 s. 78. Samarqand L.S., Potokina E.K. ISSR belgilari yordamida in vitro targ'ib qilingan limon va kotledonlarning navlarini aniqlash M.: Rossiya qishloq xo'jalik fanlari akademiyasining byulleteni, 2013 b. No 1. S. 39-41. 79. Samoladas T.Kh. Yopiq yer sharoitida limon yetishtirish. SSSRda limon madaniyati. Tbilisi, 1978. 242 s. 80. Semenin A.F. Meymany janda. Ekaterinburg: «U-Faktoriya», 2001.432 s. 81. Serebryakov I.G. Yuqori o'simliklarning vegetativ organlari morfologiyasi. M: Sov. Bilim. 1952. 390 s. . 82. Skipina K.P. Qora dengiz qirg'og'ining tog'li zonasida subtropik bog'dorchilikning Krasnodar territoriyasi intensivlashuvi subtropik qismida sitrus mevalarning biokimyoviy tarkibi . Ilmiy ishlari. Vyp. 22. Sochi, 1975. S. 134-142. 7983. Foydalanish uchun tasdiqlangan naslchilik yutuqlari davlat reestriga kiritilgan o'simlik navlari, http :// reestr . gossort . com / reestr / . 84. Takhtajyan A.L. O'simliklar hayoti. T 5 (2).M.: Prosveshchenie, 1981. 512 s. 85. Takhtajyan A.L. O'simliklar hayoti. 6-jild. Gulli o'simliklar.M.: Prosveshchenie, 1982. 543 s. 86. Oziq-ovqat xavfsizligi to'g'risidagi Bojxona Ittifoqining TR/CU 021/2011 texnik reglamenti . 87. Trubachev V.V. Sitrus mevalarining biologik xususiyatlari va prikubanskaya bog'dorchilik zonasi issiqxonalarida ularning iqtisodiy baholanishi: autoref. dis. ... kand. biol. nauk. Krasnodar, 2004. 25 s. 88. Uranov A.A. O'simlik jamoasida turning hayotiy holati. Bul. MOIP. Otd. Biol., 1960. T.65. Vyp. 3. S. 77-92. 89. Fakhritdinov 3. Oddiy mo'jiza. Toshkent: 1974. 107 s. 90. Fakhritdinov M.Z. O'zbekistonda sitrus yetishtirishning xususiyatlari. Toshkent:" O'zbekiston milliy" davlat ilmiy nashriyot-matbaa ijodiy uyi 2016. 248 s. 91. Vogel V.A. Uyda limon etishtirish. Sochi: SochiPoligraf, 2001. 114 s. 92. Vogel V.A. Umumiy limonning sovuqqa chidamliligi va hosildorligi va unga yaqin bo'lgan ba'zi turlar rus subtropik subtropik va bezak bog'dorchiligida isitilmaydigan issiqxonalarda o'stiriladi, 2004. Vol. 39, No 2. P. 440-454. 93. Xodachek E.A. Arktikada o'simliklarning takror ishlab chiqarilishini tadqiq qilishning populyatsion va tsenotik omillari in: Gulli o'simliklar embriologiyasi (konsepsiya terminologiyasi). SPb.: Nashriyot uyi "Mir i Semeya", 2000. T. III. S. 432-439. 94. Cherevchenko T.M. va boshq. Yopiq yerlarning tropik va subtropik o'simliklari. Qo'llanma. Kyiv: Naukova Dumka, 1988. 412 s. 8095. Cherevchenko T.M., Lavrent'eva A.N., Ivannikov R.V. In vitro tropik va subtropik o'simliklar biotexnologiyasi . Kyiv: Naukova Dumka, 2008. 560 s. 96. Churagulova Z.S. Yog'ochli o'simliklarning urug'chiligi va urug'chiligini o'stirishning tuproq sharoitlari: mineral oziqlanish asoslari. Ufa: Gilem. Ensiklopediya, 2014. 392 s. 97. Chkhotua E.S., Khudaiberdiev M.R. O'zbekiston sitrus madaniyati. Toshkent: Gossudat, 1952. 76 s. 98. Sharipov 3. Sh., Gulov S.M. Tojikistonda subtropik ekinlar urug'chiligining kirib kelishi va seleksiyasi . Dushanbe, 2003. 114 s.

LIMONNING FIZIOLOGIK XUSUSIYATLARIGA BIOPREPARATLARNING TA’SIRI MUNDARIJA KIRISH ……………………………………………………….…………..3 1. ADABIYOTLAR SHARHI ………………………………..………….8 1.1. Jahon limonchilik tarixi va O’zbekistonda limonchilikning rivojlanishi.............................................................................................................8 1.2. Asosiy turning morfologik tavsifi va qo’llanilishi ......................... …..15 1.3.Reproduksiya usullari…………………………………………...…….20 2. TADQIQOT SHAROITI, OB’YEKTI VA USLUBLARI ……...…..26 2.1. Tadqiqot o’tkazilgan hududning iqlimi va tuproq sharoitlari..……....26 2.2. Tadqiqot ob’yektlari …………..…………………………………… 29 2.3. Tadqiqot uslublari………………………………………………… ...35 3. TADQIQOT NATIJALARI… …………………………………….....39 3.1. Limonning fenologik xususiyatlar i …………………………. ……...39 3.2. Iqlimlashtirilgan o’simliklarning morfologik xususiyatlari................49 3.3. Gulchangningning hayotiyligi..............................................................51 ….. 3.4.Limon navlarining mahsuldorligi...…………………………………...59 4. MEVA SIFATINI BAHOLASH ........................................................65 4.1.Mevalarning morfometrik xususiyatlari .................................................65 4.2. Mevalarning mexanik tarkibi...............................................................66 XULOSALAR ……………………………………………………..…….70 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI …………………73 1

KIRISH Magistrlik dissertatsiyasi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi: 2021-yilning 15-dekabr kuni Prezidentimiz tomonidan meva-sabzavotchilik sohasini qo’llab-quvvatlash va yanada rivojlantirish bo’yicha yangi qaror qabul qilindi. Unga ko’ra 2022-yil 1-yanvardan boshlab Qishloq xo’jaligini davlat tomonidan qo’llab-quvvatlash jamg’armasi mablag’lari hisobidan tijorat banklari orqali quyidagilarga: ● fermer, dehqon xo’jaliklari va boshqa mahsulot yetishtiruvchilarga – meva, uzum, sabzavot, kartoshka, poliz ekinlari, ko’katlar va dorivor o’simliklar, dukkakli va moyli ekinlarni yetishtirish uchun hosil qiymatining 50 foizigacha yillik 14 foiz (shundan 2 foizi bank marjasi) stavkada 6 oylik imtiyozli davr bilan 12 oy muddatga kreditlar ajratiladi; ● meva-sabzavotlarni qayta ishlovchi, saqlovchi va eksport qiluvchilarga – yetishtirilgan qishloq xo’jaligi mahsulotlarini xarid qilishga talab etiladigan aylanma mablag’larni to’ldirish uchun yillik 14 foiz (shundan 2 foizi bank marjasi) stavkada 12 oylik “revolver” kredit ajratiladi. Bunda ushbu kredit hisobidan klaster va kooperatsiyalarning tijorat banklaridan olingan boshqa kreditlarni so’ndirishga yo’l qo’yilmaydi. Bundan tashqari, hosilni xavf- xatardan sug’urtalash, xorijdan malakali mutaxassislarni jalb qilish, kichik agrologistika markazlarini barpo etish, sovitkichli sig’imlar tashkil etish, qishloq xo’jaligida innovatsion biomahsulotlarni sinovdan o’tkazish xizmatlari tizimini joriy etish va boshqa muhim yo’nalishlar bo’yicha imtiyozlar berish ko’zda tutilgan. O‘zbekiston Respublikasi Qishloq xo’jaligi vazirligi, Yevropa Ittifoqining O’zbekistondagi delegatsiyasi va BMT Taraqqiyot dasturining O’zbekistondagi vakolatxonasi o’rtasida “Agrar oziq-ovqat sektorida yashil iqtisodiyotga inklyuziv o’tishni qo’llab-quvvatlash va qishloq xo’jaligida bilimlar va innovatsiyalarning iqlimga moslashgan tizimini rivojlantirish” loyihasini amalga oshirish bo’yicha hujjat imzolandi. Loyiha byudjeti 4 150 000 yevroni tashkil etadi, amalga oshirish muddati esa 2025-yil 30-sentyabrgacha. Loyihani 2

imzolash marosimi Qishloq xo’jaligi vazirligida qishloq xo’jaligi vaziri Jamshid Xojayev, Yevropa Ittifoqining O’zbekistondagi elchisi Sharlotta Adrian va BMT Taraqqiyot dasturining O’zbekistondagi doimiy vakili Matilda Dimovska ishtirokida bo’lib o’tdi. Yangi qo’shma loyiha O’zbekistonning oziq-ovqat va qishloq xo’jaligi sektorida yashil iqtisodiyotga inklyuziv o’tish va qishloq xo’jaligida bilimlar va innovatsiyalarning “iqlimga optimal moslashgan” tizimi (UAKIS)ni joriy etishga hissa qo’shishga qaratilgan. Loyiha doirasida mamlakat agrar sektori ishtirokchilarining institutsional salohiyatini oshirish, Yevropa institutlari bilan hamkorlikni rivojlantirish ko’zda tutilgan. Shuningdek, avvalo, kichik va oilaviy fermer xo’jaliklari, keyin esa fermer xo’jaliklari kooperativlari va mikro agrobiznes darajasida innovatsion loyihalarni amalga oshirish rejalashtirilgan. Loyihaning tajriba-sinov hududlari tariqasida Toshkent, Qashqadaryo, Surxondaryo viloyatlari hamda Farg’ona vodiysi tanlab olindi. Loyihadan kutilayotgan asosiy natijalar agrar oziq-ovqat sektorida innovatsiyalar va vositachilikni qo’llab-quvvatlash xizmatlarini yaratish va operativ guruhlarni tuzish hamda hamkorlik o’rnatishdan iborat. Shuni ta’kidlash kerakki, 2019-yil oktyabr oyida 2019–2030-yillarga mo’ljallangan O’zbekiston Respublikasining yashil iqtisodiyotga o’tish strategiyasi tasdiqlangan edi. “Agrobank” O’zbekiston fermer, dehqon xo’jaliklari va tomorqa yer egalari kengashi bilan hamkorlikda fermer xo’jaliklari rahbar va ishchi xodimlari uchun intensiv o’quv kursi tashkil etdi. Mazkur o’quv kursida 80 mingga yaqin fermer xo’jaligini qamrab olish rejalashtirilgan bo’lib, fermerlar qishloq xo’jaligi sohasidagi yangiliklarni o’rganib boradi. Shuningdek, zamonaviy texnika va texnologiyalar, yerdan unumli foydalanish, innovatsion yechimlar, amaliyotda uchraydigan muammolarni bartaraf etishda mahalliy va xorijiy yondashuvlar bo’yicha dastlabki bilim va ko’nikmalarga ega bo’ladi. Mazkur o’quv kursi ko’lami bo’yicha mamlakatimizdagi eng yirik loyiha bo’lib, bir vaqtning o’zida yurtimizning 13 ta hududida “Agrobank” viloyat boshqarmasi binolarida zamonaviy jihozlangan o’quv kurslariga 100 dan ortiq malakali trener jalb 3

qilingan. O’quv kursini yuqori darajada va sifatli tashkil etish maqsadida har bir hudud bo’yicha menejerlar tanlab olingan holda 2021-yilning noyabr oyidan 2022-yilning yakuniga qadar tashkil etiladi. Loyiha doirasida O’zbekiston Respublikasi Qishloq xo’jaligi vazirligi, Suv xo’jaligi vazirligi, Toshkent davlat agrar universiteti, sohadagi oliy o’quv yurtlari va ilmiy tadqiqot institutlari, Shveytsariya taraqqiyot va hamkorlik agentligining O’zbekistonda suv resurslarini boshqarish bo’yicha milliy loyihasi, qishloq xo’jaligi sohasidagi xalqaro tashkilotlar hamkorlik qilmoqda. Tadqiqotni maqsadi: Limonning fiziologik xususiyatlariga ayrim biopreparatlarning ta’sirini o’rganish; Limon navlari biologiyasining xususiyatlarini o’rganish Tadqiqotning vazifalari . -Limon ontogenezining fenologik xususiyatlarini o rganish.ʻ -Sitrus turdagi mevalarning urug’ unumdorligini va limon gulchangining yashovchanligini o’rganish. - Limon navlari bargining epidermal xususiyatlarining qiyosiy xarakteristikasini o’rganish va ularning taksonomik ahamiyatini baholash. -Limonning fiziologik xususiyatlariga biopreparatlarning ta’sirini aniqlash. -Limonning rivojlanish jadalligini aniqlash. -Limonning o’sishi, gullashi, assimilatsion yuzasi va meva hosil qilishini o’rganish. -Limonning hosildorlik ko’rsatkichlarini aniqlash. Tadqiqot ob ’yektlari’ va predmeti. Limon ning Respublikamizda ken g yetishtirilayotgan “Meyer”, “Toshkent”, “Salavat” navi. Tadqiqot predmeti limon ning fiziologik xususiyatlariga biopreparatlarning ta’siri. Ilmiy yangiligi. Limon navlarini rivojlantirishning fenoritmlari birinchi marta tasvirlangan . Limon issiqxona sharoitida, o’sishi va rivojlanishining 4

xususiyatlari o’rganiladi . Limon bargining epidermal belgilariga ko’ra tur va navlarning xususiyatlari (uzunligi, kengligi, epidermal hujayralar indeksi va stomata) o’rganildi. Limonning amfistomat barg turi , bargning abaxial tomonidagi adaxial va ko’p sonli stomata ustidagi yagona stomata xilma-xilligi o’rganildi. Limonga turli biopreparatlarni qo’llagan holda uning hosildorligi va sovuqqa chidamliligini oshirish mumkinligi aniqlandi. Nazariy va amaliy ahamiyati. Limon turli navlari bargining stomatografik xususiyatlari (o’lchami, uzunligi, kengligi), epidermal hujayralar soni va shakli, uzunligi, kengligi va indeksi stomatal indeks), bargning adaxial va abaxial tomonlarida stomataning joylashuviga ko’ra barg turi tur- va xilma-xil xususiyatlari va yaqin bog’liq turlar va navlarni taksonomik farqlash uchun foydalanish mumkin. Limon ning yaratilgan navlari to’plami maxsus ta’lim muassasalarida o’quv va amaliy mashg’ulotlarni o’tkazish uchun ishlatiladi. Tadqiqotlar natijalari Samarqand Davlat Universiteti va Toshkent Davlat Agrar universiteti Samarqand filialida o’sayotgan botanika, florikultura, dendrologiya, dekorativ daraxtga oid maxsus kurslarni o’qish uchun ishlatiladi. Himoya qilinadigan asosiy tamoyillar. 1. Limon navlari O’zbekiston Respublikasida issiqxona sharoitida rivojlanishning to’liq siklidan o’tadi, turli xil o’ziga xos fenoritmalar bilan tavsiflanadi, Limon vitamini miqdori bo’yicha ular ochiq joylarda yetishtiriladigan mevalardan past emas. 2. Turlarni saqlab qolish va targ’ib qilish Limon navlari an’anaviy usullar va payvandlash usullari bilan birgalikda in vitro usuli (klonal mikropropagation va mikrograflash) yordamida ham ko’paytirish mumkin. 3. Sitrus navlarining yaqin aloqada bo’lgan turlari va navlarini taksonomik farqlash uchun stomatografik xususiyatlardan foydalanish mumkin : hajmi (uzunligi, kengligi), epidermal hujayralar soni va shakli, stomatal indeks, stomata joylashgan joy bo’yicha barg turi. Tadqiqotning metodologiyasi va metodlari. Ishning uslubiy asosi 5

O'xshashlar

BIR YILLIK JAVDARNING AYRIM FIZIOLOGIK XUSUSIYATLARI
Zea mays L. Saccharataning ayrim fiziologik xususiyatlari
Broyler tovuqlarini parvarishlash va mahsuldorligini oshirishning fiziologik asoslari
TUPROQDAGI MIKROBIOLOGIK JARAYONLARGA O’G‘ITLARNING TA’SIRI
ELEAGNUS ANGUSTIFOLIA L. NING MORFO-FIZIOLOGIK XUSUSIYATLARINI SAMARQAND VILOYATI SHAROITIDA