logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. TUPROQDAGI MIKROBIOLOGIK JARAYONLARGA O’G‘ITLARNING TA’SIRI

TUPROQDAGI MIKROBIOLOGIK JARAYONLARGA O’G‘ITLARNING TA’SIRI

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

91.384765625 KB
Ko'chirib olish
1 TUPROQDAGI MIKROBIOLOGIK JARAYONLARGA O’ G‘ITLARNING TA’SIRI MUNDARIJA Kirish………………………………………………………………………..3 1. Adabiyotlar sharhi……………………………………………………..5 1.1. Zarafshon vohasi tuproqlarining holati va uni yaxshilash choralari…..5 1.2. Tuproqlarning gumusli va meliorativ holatini yaxshilashda sideratlarning roli………………………………………………….……..............10 1.3. Mineral va organik o` g`itlarning tuproq mikrobiologik jarayonlariga va unumdorligiga ta’siri…………..…………………………………………………19 2. Tadqiqot sharoitlari, obyekti va uslublari………………………….23 2.1 Tadqiqot sharoitlari…………………………………………………..23 2.2. Tadqiqot obyektlari………………………………………………….25 2.3 Tadqiqot uslublari…………………………………………................25 3. Tadqiqot natijalari…………………………………………...............26 3.1. Yangi orgonomineral o` g`itning tipik b o` z tuproqlar agrokimyoviy xossalariga ta’siri…………………………………………………………………26 3.2. Sug`oriladigan tipik b o` z tuproqlarda mineral va organik o` g`it larning harakatchan og`ir metallar miqdoriga ta’siri……………………………………..35 3.3. Tuproqlar kimyoviy ifloslanishining ekologik qolatiga ta`siri………..45 Xulosalar………………………………………………………………………..54 Tavsiyalar ………………………………………………………………………55 Foydalanilgan adabiyotlar…………………………………………..................56 2 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Tuproq qishloq xo’jalik mahsulotlarini yetishtirishda asosiy omil hisoblanadi. Uning ekologik holatini yaxshilash, unumdorligini oshirish dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Lekin, hozirgi paytda ko’pchilik yerlarda tuproq unumdorligi pasayib holati yomonlashmoqda. Buning asosiy sabablaridan biri qishloq xo’jalik jarayonlarini intensivlashtirilishidir. Bunda ekin strukturasidan tuproq unumdorligiga ijobiy ta’sir ko’rsatadigan ekinlarni olib tashlanishi, mineral o’g’itlardan yuqori me’yorda foydalanish, organik o’g’itlarni yetishmasligi, tuproqqa jadal ishlov berish, qator orasiga ishlov berish, qator orasiga ishlov beriladigan ekinlarning ekin strukturasidagi ulushi yuqoriligi muhum o’rin tutadi. Buning oqibatida tuproqda gumus miqdori sezilarli kamayib uning sifati yomonlashadi. Gumin kislotalarining fulvokislotalarga nisbati qisqarib fulvokislotalarning ulushi ortgan. Bu holat tuproqning barcha xossa va xususiyatlariga o’z ta’sirini ko’rsatadi. Bunda ayniqsa tuproqning agrofizik ko’satkichlari yomonlashadi. Masalan, hajmiy massa ortadi, tuproq g’ovakligi pasayadi, agregat va struktura holati yomonlashadi. Shu bilan birga tuproqning suv, havo, issiqlik xossalari salbiy tomonga o’zgaradi. Gumus miqdori sezilarli kamayganda agrokimyoviy va mikrobiologik xossalari ham susayadi. Chunki, gumus tuproqdagi juda ko’pgina oziq moddalarini o’zida saqlaydi va geterotrof mikroorganizmlar uchun oziq manbai hisoblanadi. Gumusning kamayishi Zarafshon vohasidagi ko’p tarqalgan nishab yerlarning irrigatsion eroziyaga chidamliligini pasaytiradi. Bu esa tuproq holati tuproq agrokimyoviy xossalari, jumladan oziq rejimi bilan bog’liq. Tadqiqotning maqsadi. Sug‘oriladigan yerlardan samarali foydalanishning ekologik asoslarini o’ rganish maqsadida tuproqlarda sodir b o’ ladigan mikrobiologik jarayonlarga organik hamda mineral o’ g‘itlarning ta’sirini ilmiy manbalardan o’ rganishdan iborat. 3 Tadqiqot vazifalariga quyidagilarni o’ rganish masalasi kiritiladi. 1. Zarafshon vohasi tuproqlarida gumusning holati va uning unumdorlikka ta’sirini o’ rganish. 2. Bo’z tuproqlarning unumdorligi va unga organik va mineral o’ g‘itlarning ekologik ta’sirini o’ rganish. 3. Sug‘oriladigan tuproqlarda mineral va organik o’g‘itlarning harakatchan og‘ir metallar miqdoriga ta’sirini o’ rganish. Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati . Tuproqlardagi mikrobiologik jarayonlarga organik va mineral o’ g‘itlarning ta’sirini o’ rganishning ilmiy ahamiyati shundan iboratki, o’ g‘itlar tuproqning gumus miqdoriga, strukturasiga, oziqa elementlarining t o’p lanishiga va hosildorlikka ta’sir k o’ rsatadi. O’ g‘itlar tuproq ekologik muhitini saqlashda muhim omil hisoblanadi. Keyingi yillarda almashlab ekishning y o’ lga q o’ yilmasligi, tuproq unumdorligidan not o’ g‘ri foydalanish oqibatida tuproqlardagi mikrobiologik jarayonlar salbiy tomonga o’ zgargan holatlar ham kuzatilmoqda. Respublikamizda tarqalgan tuproqlar unumdorligi va gumus miqdorini oshirish muammolaarini o’ rganish ishning amaliy ahamiyatini k o’ rsatadi. Ishning tuzilishi va hajmi . Bitiruv malakaviy ishI i - 58 sahifadan ib o rat b o’l ib, kirish, adabiyotlar shar h i, tadqiqot sharoitlari, obyekti va uslublari hamda tadqiqot natijalaridan iborat . 3 ta bobni va 9 ta jadvalni o’z ishiga oladi. Ishda xulosalar, tavsiyalar, 26 ta foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati mavjud. 4 1. ADABIYOTLAR SHARHI 1.1. Zarafshon vohasi tuproqlarining hozirgi holati va uni yaxshilash choralari [Sh.T. Xoliqulov, T.Q.Ortiqov, 2010] ma’lumoti bo’yicha. Tuproqda gumus miqdorining kamayishi bilan undagi yalpi va harakatchan oziq moddalar miqdori ham kamayib bormoqda. Oziq moddalar balansini faqat mineral o’g’itlar hisobiga ijobiy holga olib kelish ko’zlangan maqsadni bermaydi. Chunki mineral o’g’itlar ayniqsa azotli o’g’itlar me’yori oshirilaganda tuproqda organik moddaning minerallashishi kuchayadi, mineral moddalarning tuproqda ushlanib qolishi juda qiyin kechadi. Azotli o’ g‘itlarning tuproq tarkibida mustahkamlanishi deyarli kuzatilmaudi. Demak, ortiqcha azotni mikroorganizmlar mikrobiologik jarayonlar natijasida atmosferaga chiqarib yuboradi. Bu ishni bajarish uchun ular tuproq organik moddasidan foydalanadi. Bu esa intensiv dehqonchilikda ham organik o’g‘itlarsiz oziq moddalarning neytral yoki ijobiy balansiga erishib b o’ lmasligini k o’ rsatadi. Bu esa respublikamizda asosiy ekinlar b o’ lgan g‘ o’ za va bug‘doyda g‘ o’ zapoya va somonni daladan olib chiqib ketish yanada chuqurlshadi. Chunki bunda tuproqda organik modda miqdori yanada kamayib ketadi. Shunday ekan tuproqda oziq moddalar balansiga erishish uchun mineral va organik o’ g‘itlarni muqobillashtirilgan va uyg‘unlashtirilgan holda q o’ llash hamda almashlab ekishga tuproqda organik modda miqdorini stabillashtiradigan ekinlarni, jumladan bedani kiritish kerak. Zarafshon vohasi tuproqlarida yana muhim muammolardan biri suv, jumladan irrigatsion eroziya hisoblanadi. Bu ayniqsa tog‘ va tog‘oldi mintaqalarida tarqalgan tuproqlarda sezilarli kuzatiladi. Eroziyaga uchragan tuproqlarning agrofizik va agrokimyoviy xossalarini yaxshilash ularni sug‘orish sulariga chidamliligini oshirishga olib keladi. Lekin, u yerlarda tamaki, makkaj o’ xori, g‘ o’ za kabi qator orasiga ishlov beradigan ekinlarni ekish, tuproqqa qayta-qayta ishlov berish tuproqda gumus miqdorini kamayishiga uning agregat holati va strukturasini buzilishiga, 5 aeratsiyasini yomonlashishiga olib keladi. Shuning uchun eroziyaga uchragan va eroziya xavfi yuqori b o’ lgan tuproqlarda unga ishlov berishni minimallashtirish, tuproq yuzasini mulchalash yoppasiga ekiladigan ekinlarni ekish, organik o’ g‘itlarni q o’ llash, zamonaviy sug‘orish usullaridan foydalanish maqcadga muvofiqdir. Gumusni k o’ payishi tuproq zarrachalarining suvga chidamliligini oshiradi. Bunday yerlarda kech kuz-qish erta bahor davrida siderat ekinlarni ekish katta ahamiyatga ega. Ushbu holatllarga e’tibor berilmasa, eroziyaga uchragan tuproqlarning unumdorligi yanada pasayib ketishi mumkin. Bu esa qishloq xo’jaligi mahsuldorligini pasayishiga olib keladi. Samarqand viloyatida Zarafshon daryosi atrofida magniy karbonatli sho’rlangan tuproqlar kehg tarqalgan bo’lib, bunday tuproqlar Jomboy, Bulung’ur, Oqdaryo, Tayloq, Ishtixon tumanlarini qamrab olgan. Bu o’ziga xos sho’rlanish bo’lib oddiy sho’rlanishdan ancha farq qiladi. Uni yo’qotish uchun nafaqat nafaqat sizot suvlarining sathini pasaytirish kerak balki, tuproq singdirish kompleksida magniyning ulushini kamaytirib, kalsiyni k o’ paytirish kerak. Buning uchun gips va fosfogipsdan foydalanish maqsadga muvofiq bo’ladi. Bunday yerlarda organic ug’itlardaqo’llash tuproq xossalarini yaxshilashga olib keladi. Samarqand viloyatining Paxtachi, Narpay tumanlarida gipsli tuproqlar keng tarqalgan bo’lib, ularning meliorativ holatini yaxshilash qishloq xo’jaligi samaradorligini ko’tarishda muxum rol o’ynaydi. Gipsli tuproqlarda organink o’g’itlarni qo’llash gipsni eruvchanligini oshiradi, hamda mikrobiologik jarayonlarni faollashtirib sulfatlarni qaytarilishini kuchaytiradi. Bu esa sulfatlarni pastki qatlamlarga yuvilishini va miqdorini kamayishini ta’minlaydi. Zarafshon vohasi tuproqlari unumdorligi oshirishida ilmiy asoslangan almashlab ekishdan foydalanish va almashlab ekish tartibiga dukkakli o’tlarni jumladan bedani kiritish yuqori samara beradi. Beda va boshqa o’tlar tuproq unumdorligini oshiradi. Bu esa tuproq unumdorligini oshirib, xossa va xususiyatlarni yaxshilaydi. Almashlab ekishda qator orasiga ishlov beriladigan ekilar ulushini ortishi tuproq unumdorligiga salbiy ta’sir ko’rsatadi. 6 Tuproqqa minimal ishlov berishga o’tish oldidan albatta gumus miqdorini oshirish kerak bo’ladi. Chunki kam gumus tuproqlar sug’orilgandan keyin yoki yomg’irdan so’ng tez qotadi yoki qatqaloq xosil qiladi, aeratsiya yomonlashadi. Shuning uchun bunday tuproqqa ishlov bermaslikning iloji yo’q. Gumus miqdori yuqori bo’lganda tuproq govakligi yuqori ko’rsatkichga ega bo’ladi va buladi va bu xolat nisbatan uzoq vaqt saqlanadi. Bu esa ishlov berishni minimallashtirishga imkon beradi. Tomchilatib va yer ostidan sug’orish xatto yomg’irlatib sug’orish tuproqqa ishlov berishni minimallashtirishga zamin yaratadi. Mineral o’g’itlarni to’g’ri qo’llash ham muhum ahamiyatga ega. Oxirgi yillarda kaliyli o’g’itlarni qo’llanilamasligi qishloq xo’jaligida kaliy oziq moddasini salbiy balansini olib kelmoqda va buning natijasida tuproqda kaliy miqdori kamayib unumdorlik pasaymoqda. Buning oldini olishda turli xil chiqindilardan tayyorlangan kompostlarni qo’llash ma’lum bir muommoni yechishga yordam beradi. Oxirgi paytlarda fosforli o’gitlarning assortimentlarini o’zgarishi, ammofos o’rniga rfm darajada gidrolizlangan fosforli yoki kompleks o’g’itlarni qo’llash qishloq xo’jalik ekinlari oziqlanishi va tuproq fosfat rejimiga salbiy ta’sir ko’rsatishi mumkin. Bunday o’g’itlardagi fosfatlarning harakatchanligini oshirish uchun ular organic o’g’itlar bilan birga qo’llanilishi yaxshiroq samara beradi. Azotli o’g’larni qo’llash bilan bog’liq juda ko’p muommolar mav jud. Ulardan muximi azotning azotning juda xarakatchanligi, buning oqibatida yuvilib ketishi, tuproqni yuqori meyordagi mineral azot konsentratsiyasini bir tomonlama qabul qila olmasligi natijasida denitrifikatsiya hisobiga uchib ketishi, bunda tuproq o’zining potensial unumdorligidan foydalanishi tufayli «ekstra» azotining hosil bo’lishi, gumus miqdorining kamayishi kabilar xisoblanadi. Bunga sabab azotli o’g’itlar qo’llanilganda uglerod: azot (C: N) nisbatining qisqarishidir. Shuning uchun azotli o’g’itlar uglerodga boy bo’lgan g’o’zapoya va somondan foydalanish mumkin. Ular tuproqda mineral azotni mustaxkamlanishi va organic modda tarkibiga kirishini ta’minlaydi. Tuproqda organik moddani ko’payishi tabiatda uglerod aylanishiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Uglerodning ko’p qismi atmosferadagi karbonat angidrid gazi xolidan tuproq organic moddasi ko’rinishiga o’tishi, 7 «parnik» effektivini pasaytirib ekolagik salbiy oqibatlarini oldini oladi. Aksincha, gumusning parchalanishi atmosferada karbonat angidrid gazini ko’payishiga olib keladi. Zarafshon voxasida texnogen ta’siriga uchragan tuproqlar ham borki, ularning agrokimyoviy, agrofizik va mikrobiologik hossalari hamda ekologik holati tipik sharoitdagidan sezilarli farq qiladi. Masalan, tadqiqotlar ko’rsatishicha, Samarqand kimyo kombinati atrofida tarqalgan tipik bo’z tuproqlarda guminifikatsiya jarayoni va mikrobiologikfaollik susayadi. Shunung uchun gumus miqdorini ma’lim darajada pasayishi kuzatiladi. Bunga sabab ushbu tuproqlarda og’ir metallarning miqdorini kombinat ta’sirida sezilarli oshishidir. Xuddi shunday holat magistral yo’llar atrofida ham kuzatiladi. Bunday yerlarda oziq-ovqat mahsulotlarini beradigan ekinlarni, jumladan mevali daraxtlar, sabzavot, poliz ekinlari, kartoshka va g’alla ekinlarini ekish maqsadga muvofiq emas. Og’ir metallarning salbiy ta’sirini kamaytirishda organic o’g’itlarning roli beqiyosdir. Bu maxsus dala tajribalarida o’z isbotini topdi. Olib borilgan tadqiqotlarning ko’rsatishicha, organic o’g’itlar, jumladan go’ng tuproq unumdorligi va xossalarini yaxshilahda katta ahamiyatga ega. Lekin, an’anaviy organic o’g’it go’ng etishmaganda turli xil organogen chiqindilardan tayyorlangan kompostlardan ham foydalanish mumkin. Tajribalar shunu ko’rsatadiki, compost tayyorlashda turli xil chiqindilardan foydalanish mumkin. Ular qatoriga shahar qattiq maishiy chiqindilari, paxta tozalah zavodi chiqindilari, tovuq axlati, fosfogips, segareta fabrikasi chiqindisi, il kabilar kiradi. Ularning hammasi Samarqand viloyatida ko’plab miqdorda topiladi. Kompostlarning qo’llanilishi tuproqda gumus miqdori va GK:FK nisbatini sezilarli ortishiga olib keladi. Shu bilan birga oziq moddalar miqdori ham ortadi. Kompostlar tuproq agrofizik va mikrobiologik xossalarini yaxshiladi. Shunday qilib, Zarafshon vohasi tuproqlari unumdorligini yaxshilahda tuproqda gumus miqdorini oshirish, bunda kompostlardan foydalanish muhim ahamiyatga ega. Eroziyaga uchragan tuproqlarda maxsus agrotexnologik 8 tadbirlardan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Tarkibida fosfogips bo’lgan kompostlar magniy karbonatli sho’rlangan tuproqlarda yuqori samara beradi. 9 1.2. Tuproqlarning gumusli va meliorativ holatini yaxshilahda sideratlarning roli. [Tursunov L., Temirova B.Y.,2010] ma’lumoti bo’yicha Sug‘oriladigan erlarning gumusli, agregatli va meliorativ holatini yaxshilash sohasida yashil o’g‘itlar sideratlardan foydalanish tajribalari amaliyotga kirib kelmoqda. Ma’lumki, qishki sideratlar tuproq unumdorligini oshiribgina qolmasdan, balki ayni paytda biomassa evaziga tuproqni eroziyadan muhofaza qiladi, uning xossalarini yaxshilab, pirovard natijada qishloq xo’jalik ekinlari hosildorligiga va mahsulot sifatiga ham ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Sideratlardan oraliq ekin sifatida foydalanish bir tomondan tuproqqa ko’plab biomassa to’plashga imkoniyat yaratsa, ikkinchi tomondan R.O.Oripov va boshqalarning ta’biri bilan aytgandab sideratlar- oraliq ekinlar yordamida fotosintetik aktiv radiatsiya (FAR) ning foydali ish koeffitsentini ko’paytirish hamda tuproqdan eng arzon va foydali aktiv biologik energiya olish imkoniyati tug‘iladi. Mualliflarning ko’rsatishicha, oraliq ekinlar yashil o’g‘it sifatida foydalanilganda tuproqda 50-60 kun mobaynida chirib, har gektariga 100 kg gacha azot va shuncha miqdorda fosfor va kaliy qoldiradi. N. Xolmonovning ko’rsatishicha, sideratlar hisobiga tuproqda mikrobiologik jarayonlar tezlashadi, karbonat angidrid gazining ajralishi 16-21 % ga ortadi. G‘o’zaning unib chiqish fazasida SO 2 hisobidan material to’planishi nazorat variantiga nisbatan qisman ortiq bo’lishi kuzatiladi. Qishloq xo’jalik tajribasida siderat- oraliq ekinlar sifatida raps, perko, xantal, javdar, arpa, tritikals, no’xat, vika, mosh, gorox, soya kabilardan foydalaniladi. Qarshi cho’li sug‘oriladigan taqirli –o’tloqi tuproqlarning gumusli va agregatli holatlarining o’zgarishiga kuzgi bug‘doy-oraliq ekin-g‘o’za ekinlari tizimida oraliq ekin sifatida ekilgan ko’k no’xat +arpaning ta’sirini ko’rsatuvchi ma’lumotlarni tahlil qilamiz. Dastavval shuni qayd qilish lozimki, biz o’z oldimizga faqatgina oraliq ekinlarning o’rganilgan tuproqlarning gumus va 10 agregatlik holatiga hamda uning sho’rlanish darajasiga ta’si rini chuqur o’rganishni asosiy vazifa qilib qo’yganligimizni bildiramiz. 1-jadvalda bug‘doy – oraliq ekin – g‘o’za tizimida sug‘oriladigan taqirli- o’tloqi tuproqlarning ayrim agrokimyoviy xossalarining o’zgarishini ifodalovchi ma’lumotlar keltirgan. Dastavval bug‘doydan keyin g‘o’za ekilgan tuproqlarning agrokimyoviy ko’satkichlarini tahlil qilamiz. Olingan ma’lumotlarning ko’rsatishichab bug‘doydan keyin ekilgan erlarning 0-30 sm qatlamida gumus miqdori turli oziqa variantlarida 0,72-0,92%, azot 0,068-0,096% yoki ularning zahirasi mutanosib holda 30-38, 2-4 t/ga o’rtasida o’zgarib turadi. Gumus va azotning eng ko’p miqdori III variantda, ya’ni gektariga 40 t/gago’ng solingan maydonlarga to’g‘ri keladi. Vegetatsiya oxirida barcha tajriba variantlarida gumus va boshqa oziqa elementlari miqdori qo’llanilgan 20-40 t go’ng va 10 l MO’Q bo’lishiga qaramasdan, kichik ko’rsatkichda bo’lsa ham kamayadi. Jumladan, gumus zahirasi barcha variantlarda vegetatsiya oxirida 0-30 sm qatlamda 2-3, 0-50 sm qatlamda 1-4 t/ga gacha kamayadi. Bunga mutanosib holda azot ham kamayadi (1- jadval). 11 1-jadval Taqirli –o’tloqi tuproqlarning bug`doy-oraliq ekin-g`o`za tizimida ayrim agrokimyoviy xossalarining o`zgarishi (Tursunov L., Temirova B.Y.,2010) Kesma № CHuqurlik, sm Gumus, % Umumiy azot, % Umumiy fosfor,% Umumiy kaliy, % CHuqurli k, sm zahira t/ga gumus azot Bug‘doydan keyin g‘o’za ekilgan.04.04.2009 I 0-30 0,72 0,068 0,143 1,99 0-30 30,24 2,86 30-50 0,50 0,038 0,114 1,86 30-50 14,0 1,06 0-50 44,24 3,92 II 0-30 0,81 0,078 0,162 2,01 0-30 34,02 3,28 30-50 0,59 0,049 0,118 1,99 30-50 16,52 1,37 0,50 50,54 4,65 III 0-30 0,92 0,096 0,180 1,86 0-30 38,64 4,03 30-50 0,61 0,050 0,122 2,01 30-50 17,08 1,40 0-50 55,72 5,43 IV 0-30 0,89 0,079 0,179 2,11 0-30 37,38 3,31 30-50 0,52 0,041 0,119 1,87 30-50 14,56 1,14 0-50 51,70 4,45 12 2-jadval quyidagilarni o’ rganish masalasi kiritiladi. Zarafshon vohasi tuproqlarida gumusning holati va uning unumdorlikka ta’sirini o’ rganish. Bo’z tuproqlarning unumdorligi va unga organik va mineral o’ g‘itlarning ekologik ta’sirini o’ rganish. Sug‘oriladigan tuproqlarda mineral va organik o’g‘itlarning harakatchan og‘ir metallar miqdoriga ta’sirini o’ rganish. 3-jadval Taqirli –o’tloqi tuproqlarning bug‘doy-oraliq ekin-g‘o’za tizimida ayrim agrokimyoviy xossalarining o’zgarishi (Tursunov L., Temirova B.Y.,2010) Kesma № CHuqurlik , sm Gumus, % Umumiy azot, % Umumiy fosfor,% Umumiy kaliy, % CHuqurli k, sm zahira t/ga gumus azot Bug‘doy-oraliq ekindan keyin g‘o’za ekilgan.04.04.2009 I 0-30 0,76 0,070 0,150 2,01 0-30 31,92 2,94 30-50 0,58 0,040 0,118 1,98 30-50 16,24 1,37 13 0-50 47,26 4,31 II 0-30 0,86 0,078 0,172 1,96 0-30 36,12 3,27 30-50 0,61 0,050 0,122 1,83 30-50 17,08 1,40 0,50 53,20 4,67 III 0-30 1,01 0,119 0,182 2,13 0-30 42,42 4,62 30-50 0,70 0,065 0,125 1,95 30-50 19,60 1,82 0-50 62,02 6,44 IV 0-30 0,98 0,106 0,179 2,01 0-30 41,16 4,45 30-50 0,59 0,50 0,118 1,96 30-50 16,52 1,40 0-50 57,68 5,85 4-jadval Taqirli –o’tloqi tuproqlarning bug‘doy-oraliq ekin-g‘o’za tizimida ayrim agrokimyoviy xossalarining o’zgarishi (Tursunov L., Temirova B.Y.,2010) Kesma № CHuqurlik , sm Gumus, % Umumiy azot, % Umumiy fosfor,% Umumiy kaliy, % CHuqurli k, sm zahira t/ga gumus azot Vegetatsiya oxiri.10.11.2009 I 0-30 0,70 0,061 0,152 1,96 0-30 29,40 2,56 30-50 0,50 0,042 0,120 1,85 30-50 14,00 1,17 0-50 43,40 3,73 II 0-30 0,82 0,075 0,170 1,99 0-30 34,44 3,15 14 30-50 0,53 0,040 0,124 1,92 30-50 14,84 1,12 0,50 49,28 4,27 III 0-30 0,58 0,101 0,184 2,01 0-30 41,16 4,27 30-50 0,66 0,059 0,126 1,90 30-50 18,48 1,65 0-50 59,64 5,89 IV 0-30 0,95 0,100 0,180 1,97 0-30 39,90 4,20 30-50 0,54 0,045 0,121 1,87 30-50 15,12 1,26 0-50 55,02 5,46 Bug‘doy – oraliq ekindan keyin g‘o’za ekilgan tajriba maydonlarida gumus va barcha oziqa elementlarining miqdori o’zgacha ko’rinish oldi. Bug‘doy – oraliq ekindan keyin g‘o’za ekilgan maydonlarda (vegetatsiyadan oldin) tajriba variantlari tuproqlarining 0-30 sm qatlamida gumus 0,76 %, zaqirasi 31,92 t/ga, 0- 50 sm da 47,26 t/ga ni tashkil g‘iladi. Bu ko’rsatkich oraliq ekin ekilmagan, ya’ni bug‘doydan keyin ekilgan g‘o’za maydoniga nisbatan 3 t/gp ortiq, boshqa variantlarda (II, III) bu ko’rsatkich 6 t/ga gacha ko’tariladi. G‘o’za ekini vegetatsiyasi oxirida gumusning nisbiy miqdori va zahirasi 0-30; 0-50 sm qatlamlarda kamaysada, umumiy gumus zahirasi vegetatsiya oxirida bug‘doydan keyin ekilgan g‘o’za maydonlari tuproqlaridagi zahiraga nisbatan 2-4 t/ga gacha ortiqligining guvohi bo’lamiz (1-jadval). Xuddi shunday qonuniyatlar asosida azotning nisbiy miqdori va uning qatlamlardagi zahirasi ham, fosfor elementining ko’rsatkichlari ham o’zgarib turadi. Bu ma’lumotlardan shunday xulosa qilish mumkinki, oraliq ekinning xo’l biomassasi qish faslida va erta bahorda batamom mineralizatsiya, guminifikatsiya jarayonlarini tamomlab, qishloq xo’jalik ekinlari, jumladan g‘o’za uchun tayyor holda tuproqda saqlanadi. Oraliq ekinlardan keyin ekilgan g‘o’za variantlarida vegetatsiya davrida qayta sho’rlanish darajasining custligi ham aniqlandi va buni 2-jadvalda keltirilgan ma’lumotlardan ko’rish mumkin. 15 5-jadval Bug‘doy-oraliq ekin-g‘o’za ekinlari tizimida sug‘oriladigan taqirli-o’tloqi tuproqlarning qayta sho’rlanish darajasining o’zgarishi (Tursunov L., Temirova B.Y.,2010) CHuqurli k, sm Quruq qoldiq, % NSO 3 , % Sl, % SO 2- 4 , % Quruq qoldiq,% NSO 3 , % Sl, % SO 2- 4 , % Bug‘doy keyin g‘o’za ekilgan.04.04.2009 Bug‘doy-oraliq ekin-g‘o’za ekilgan. 04.04.2009 0-10 0,480 0,030 0,026 0,290 0,283 0,037 0,011 0,216 10-20 0,510 0,031 0,023 0,302 0,270 0,031 0,13 0,198 20-30 0,412 0,027 0,028 0,270 0,295 0,029 0,10 0,186 30-40 0,318 0,029 0,019 0,286 0,201 0,033 0,10 0,150 40-50 0,300 0,030 0,018 0,179 0,190 0,034 0,09 0,172 16 50-60 0,295 0,020 0,014 0,160 0,186 0,031 0,09 0,169 60-70 0,290 0,021 0,010 0,169 0,295 0,026 0,12 0,201 70-80 0,388 0,033 0,020 0,192 0,300 0,027 0,14 0,231 80-90 0,400 0,030 0,022 0,260 0,310 0,036 0,17 0,235 90-100 0,330 0,029 0,019 0,283 0,216 0,031 0,11 0,201 6 -jadval Bug‘doy-oraliq ekin-g‘o’za ekinlari tizimida sug‘oriladigan taqirli-o’tloqi tuproqlarning qayta sho’rlanish darajasining o’zgarishi (Tursunov L., Temirova B.Y.,2010) CHuqurli k, sm Quruq qoldiq, % NSO 3 , % Sl, % SO 2- 4 , % Quruq qoldiq,% NSO 3 , % Sl, % SO 2- 4 , % Vegetatsiya oxiri.10.11.2009 Vegetatsiya oxiri.10.11.2009 0-10 0,520 0,029 0,033 0,38 0,310 0,026 0,019 0,226 10-20 0,610 0,030 0,026 0,392 0,300 0,030 0,022 0,240 20-30 0,600 0,027 0,021 0,401 0,360 0,027 0,028 0,272 30-40 0,586 0,031 0,030 0,398 0,330 0,030 0,029 0,283 40-50 0,330 0,032 0,019 0,275 0,390 0,033 0,042 0,284 17 50-60 0,295 0,027 0,018 0,283 0,183 0,028 0,016 0,115 60-70 0,310 0,033 0,021 0,300 0,280 0,027 0,021 0,201 70-80 0,320 0,030 0,029 0,295 0,310 0,031 0,020 0,265 80-90 0,350 0,032 0,013 0,346 0,350 0,029 0,022 0,201 90-100 0,405 0,028 0,037 0,250 0,312 0,026 0,015 0,285 Xulosa qilib aytish mumkinki, tuproq unumdorligini oshirish yo’llari ko’p, faqatgina ularni xo’jalikning tuproq-iqlim sharoitini to’g‘ri hisobga olgan holda qo’llash, takroriy va oraliq ekin turlari, beriladigan mineral va oraliq o’g‘itlar, qolaversa mahalliy o’g‘itlar me’yorlarini to’g‘ri qo’llash albatta xo’jalikda etishtiriladigan asosiy ekin turlari hosildorligini oshirishga iqtisodiy samaradorlikka erishishga olib kelishi muqarrardir. 1.3. Mineral va organik o’g‘itlarning tuproq mikrobiologik jarayonlariga va unumdorligiga ta’siri. [ T.Q.Ortiqov,2007] ma’lumoti bo’yicha; Tuproq unumdorligini saqlash va oshirish dehqonchilik va tuproqshunoslikning dolzarb masalalaridan biridir. Tuproq unumdorligiga kuchli va tez ta’sir qiladigan omil bu o’g‘itlarni qo’llashdir. Tuproq unumdorligi va o’g‘itlarni qo’llashga bog‘liq ravishda qishloq xo’jalik ekinlari hosildorligi ham o’zgaradi. Ushbu masalalar qishloq xo’jaligida eng muhim hisoblanadi. SHuning uchun ularni ilmiy jihatdan o’rganish katta ahamiyatga ega. Zarafshon vohasida olib borilgan tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, mineral va organik o’g‘itlar tuproq unumdorligiga turlicha ta’sir ko’rsatadi. Mineral o’g‘itlar tuproqdagi harakatchan oziq moddalar miqdorini keskin oshirdi. Lekin ularning ta’siri organik o’g‘itlarnikidan qisqaroq bo’ladi. Mineral o’g‘itlar ichida azotli o’g‘itlar tuproqqa jadal ta’sir qilishi, harakatchanligi, tuproqda kuchli 18 o’zgarishlar qilishi bilan ajralib turadi. Azotli o’g‘itlarni qo’llash natijasida tuproqda mineral, ya’ni ammoniy va nitrat shakldagi azot keskin ortadi. Ularning ortishi asosan ular qo’llanilgandan keyin biro y ichida qayd etiladi. Keyin mineral azot miqdori sezilarli kamaya boshlaydi. Azotli o’g’itlarning samaradorligiga ularni qo’llash muddati, usuli, me’yori kabi ko’rsatkichlar katta ta’sir qiladi. Azotli o’g’itlar me’yorini ortishi bilan tuproqda mineral azot miqdori ortib, uning azot rejimi muqobillashadi. Lekin azotli o’g’itlar me’yorini ortishi bilan, ayniqsa 300-350 ru/uf me’yorda qo’llanilganda gumus hosil bo’lish jarayonlari susayib, gumusning parchalanishi kuchayadi. Bu tuproqda C:N nisbatning qisqarishi bilan bog’liq bo’lishi mumkin, yuqori dozada azotli o’g‘itlar qo’llanilganda ekstra azot hosil bo’lishi ham tuproqda organik moddaning parchalanishi bilan bog‘liq. Azotli o’g‘itlarning yillik me’yorini bir necha marta hisobiga bo’lib qo’llash ushbu dozani bir marta hisobiga qo’llashdan samarali ekanligi aniqlandi. Azotli o’g’itlar bir marta, ayniqsa kuzgi shudgor, yoki ekishdan oldin qo’llanilganda tuproqdagi mineral azot miqdori faqat bir-bir yarim oy davomida ortishi, keyin esa yana nazorat darajasiga yaqin bo’lishi kuzatiladi. Bu ayniqsa engil tuproqlarda singdirish sig’imi kichik bo’lganligi sababli oziq moddalarning yo’nalishi, jumladan yuvilishi kuchli bo’ladi. Bir martalik qo’llash usuli o’rniga azotlo o’g’itlarning yillik me’yorini bo’lib qo’llash natijasida tuproqning azot rejimi yaxshilanadi. Azotli o’g’itlar o’suv davrida berilganda ularning samaradorligi yanada ortadi. Bu holat yem-xashak uchun ekilgan yarim shaker lavlagi va g’o’zada kuzatiladi. Azotli o’g’itlar kichik dozada bir necha marta bo’lib, qo’llanilganda ularning gumus parchalanishga va tuproq mikroorganizmlariga salbiy ta’siri kamayadi yoki qayd etilmaydi. Azotli o’g’itlarning tuproq oziq rejimiga nisbatan samaradorligiga nitrifikatsiya ingibitorlari ham katta ta’sir ko’rsatadi. O’rganilgan KMP, DSDA va ATG nitrifikatsiya ingibitorlari azotli o’g’itlar qo’llash natijasida ko’paygan ammoniy shaklidagi azot miqdorini uzoq vaqt saqlanib qolishiga sabab bo’ldi. Tadqiqot natijalaridan ma’lum bo’ldiki, nitrifikatsiya ingibitorlari gumus mineralashishini susaytirib, guminifikatsiyalash jarayonlarini kuraytiradi. Bu esa gumus miqdorini 19 ortishiga olib keladi. Umuman olganda nitrifikatsiya ingibitorlari tuproq oziq rejimini yaxshilaydi. O’g’itlar qo’llash natijasida tuproqda azotli mineral birikmalar, xususan ammoniy va nitrit ionlarining ortishi harakatchan fosfor miqdorini eruvchi holatga o’tishiga sababchi bo’ldi. Fosforli va kaliyli o’g’itlar qo’llanilganda ham tuproqda ushbu oziq moddalarning harakatchan shakllari keskin ortadi. Ularning ta’siri azotli o’g’itlarnikiga nisbatan uzoqroq davom etadi. Organik o’g’itlar mineral o’g’itlardan farqli o’laroq tuproq oziq rejimiga ular kabi kuchli ta’sir ko’rsatmasada tuproq unumdorligini sezilarli oshiradi. Organik o’g’itlar tuproq unumdorligining barcha qirralariga ijobiy ta’sir qilib, tuproq hosil bo’lish va rivojlanish, madaniylashish jarayonlarini jadallashtiradi. Olib borilgan tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, organik o’g’it qo’llash natijasida tuproqda gumus miqdori ortadi. Bu holat go’ng va har xil chiqindilardan tayyorlangan kompostlar qo’llanilganda ham kuzatilagi. Organik o’g’itlar dozasini ortib borishi bilan ularning tuproq unumdorligiga ijoboy ta’siri kuchayib boradi. Organik o’g’itlar tuproqning agrofizik, agrokimyoviy, kimyoviy va mikrobiologik xossalari hamda suv, issiqlik, harorat, havo va oziq rejimlarini yaxshilaydi. Organik o’g’itlar, jumladan yarim chirigan go’ng, organogen chiqindilardan tayorlangan kompostlar tuproqdagi yalpi va harakatchan oziq moddalar miqdorini ishonarli oshirdi. Bu holat g’o’za, bug’doy va don uchun ekilgan makkajo’xori ekinlarida tipik bo’z va o’tloq tuproqda kuzatildi. Organik o’g’itlar tuproqda mineral o’g’itlar nisbatan harakatchan oziq moddalar miqdorini kam darajada oshirsada, lekin bu jarayon uzoq vaqt davom etadi. Mineral o’g’itlar, ayniqsa azotli o’g’itlar tuproqdagi oziq moddalarni yalpi miqdoriga de’yarli ta’sir ko’rsatmaydi. Organik o’g’itlar, ayniqsa ketma-ket bir necha yil q’ollanilganda tuproqdagi oziq moddalarini yalpi miqdorini sezilarli oshiradi. Buning natijasida tuproq oziq rejimi yangi bir pog’onaga chiqishi mumkin. Organik o’g’itlar qo’llanilganda tuproqda o’simlik oziqlanishi uchun umumiy vaziyat yaxshilanadi. Demak, mineral va organik o’g’itlarning tuproq unumdorligiga, jumladan oziq rejimidagi roli turlicha bo’lib, bir - biridan farq qiladi. Bu esa mineral va organik o’g’itlarni 20 bir - biri bilan almashtirib bo’lmasligiga, har birini o’z o’rni va joyida qo’llanilishi kerakliligini ko’rsatadi. Mineral va organik o’g’itlarni qo’llash natijasida tuproq unumdorligini ortishi, jumladan oziq rejimini muqobillashishi o’simlikning o’sishi, rivojlanishi va hosildorligiga ijobiy ta’sir ko’rsatdi. O’g’it qo’llash natijasida o’simlikning bo’yi, barg va hosil elementlarining soni, barg yuzasi ortdi. Bu holat lavlagi, g’o’za, bug’doy va makkajo’xori ekinlarinida kuzatildi. Qishloq xo’jalik ekinlarining biometrik ko’rsatkichlariga mineral o’g’itlar organik o’g’itlar nisbatan kuchliroq ta’sir ko’rsatishi aniqlandi. Lekin keying yillarda bu variantlar o’rtasidagi farq qisqarib boradi. Organik o’g’itlar bir necha yil ketma-ket qo’llanilishi natijasida ularning ta’siri kuchayib boradi. Demak, organik o’g’itlarning keying ta’siri ancha kuchli. Mineral o’g’itlar ichida azotli o’g’itlar o’simlikning o’sishi va rivojlanishiga kuchli ta’sir ko’rsatadi. Azotli o’g’itlarning o’simlikning o’sishi va rivojlanishigagi samaradorligi ularning qo’llash me’yori, muddati, usuli kabi omillarga sezilarli bog’liq bo’ladi. Azotli o’g’itlarning yillik me’yori bir marta hisobiga qo’llanilganda qishloq xo’jalik ekinlarining o’sishi sekin boradi. Lekin shu o’g’it me’yorini bir necha marta bo’lib berish o’simlik o’sish va rivojlanishini ishonarli kuchaytiradi. Azotli o’g’itlarning me’yori ortib borishi bilan o’simliklarning o’sishi va rivojlanishi kuchayib boradi. Mineral va organik o’g’itlar qishloq xo’jalik ekinlari hosildorligini organik o’g’itlarda qaraganda ko’proq miqdorda jshiradi. Azotli o’g’itlarning ta’siri fosforli va kaliyli o’g’itlarnikidan yuqoriroq ekanligi aniqlandi. Azotli o’g’itlar o’suv davrida kichik dozada bir necha marta bo’lib berilganda hosildorlikni ko’proq miqdorda oshiradi. Nitrifikatsiya ingibitorlari ham qishloq xo’jalik ekinlari hosildorligini sezilarli ko’paytiradi. Organik o’g’itlar jumladan go’ng, har xil chiqindilardan tayyorlangan kompostlar ekinlar hosildorligiga ishonarli ta’sir ko’rsatadi. Demak, qishloq xo’jalik ekinlari hosildorligi tuproqning oziq rejimi va unumdorligiga bog’liq. 21 2. TADQIQOT SHAROITLARI, OB’EKTI VA USLUBLARI 2.1.Tadqiqot sharoitlari. Samarqand viloyati Pomir - Oloy tog‘larining g‘arbiy chegarasida, Zarafshon daryosi havzasining o‘rta qismida joylashgan bo‘lib, relefi, asosan, kenglik bo‘ylab cho‘zilgan va shimoldan Turkiston tog‘ tizmalarining tarmoqlari (Nurota tog‘i, uning balandligi 2169 m, Oqtog‘-2003 m). Janubdan Zarafshon tog‘ tizmalari bilan o‘ralgan Zarafshon vodiysidan iborat. Vodiy sharqdan (750 - 800 m) g‘arbga (350 m) tomon pasayib boradi. U g‘arbda 60 - 100 metrgacha kengayib, shimoliy - sharqda (viloyat hududining tashqarisida) Qizilqum cho‘liga, Janubiy g‘arbda Karnob cho‘liga o‘tadi, shimoliy-sharqda Nurota cho‘llari orqali Mirzacho‘lga birlashadi. Vodiyning o‘rtasidan Zarafshon daryosi oqib o‘tadi. Vodiydan shimoliy qismda va uning janubida qiya tekisliklar joylashgan va tog‘larga yaqinlashganda adirlar boshlanadi. Zarafshon tog‘ tizmasi 22 (uning g‘arbiy qismi) janubda Qashqadaryo viloyati bilan bo‘lgan chegara bo‘ylab cho‘ziladi. Bu tizma (2388 m) asosan, paleozoyning kristalli shakllari va ohaktoshlardan iborat. G‘arbda bu tizma tog‘ asta - sekin pasayib borib, Kattaqo‘rg‘ondan janubda past - baland tepaliklardan iborat bo‘lgan tekisliklar bilan qo‘shilib ketadi. Asosan, qumli, slanets va magmatik jinslardan tashkil topgan. Nurota tog‘i bir necha yirik organik birliklardan parchalanib ketgan. Foydali qazilmalardan oltin, kumush, alyuminiy, volfram chiqadi: (Ingichkada), flyuarit, kvars, ohaktosh, granit, tergel, gips, bektoniy gili, mineral boyliklar, oq marmar (Omonqo‘ton, G‘azg‘on, Jom) va 2007 yildan iborat (Nurota tog‘larida) dunyoda yagona bo‘lgan gulobi marmarni qazish ishlari boshlandi. Nurobodda Korun konlari va mineral buloqlar mavjud. Iqlimi. Kontinental, quruq iqlim, bulutli kunlar kam bo‘ladi. Tekisliklarda qish iliq. YAnvarning o‘rtacha harorati shimolda – 2 0 S, tog‘larda - 4,8 0 S, iyulning o‘rtacha haroratini 25 - 30 0 S, absolyut minimum –32 0 S, absolyut maksimum harorat 46 0 S ni tashkil etadi (Petrov, 1982). Yillik o‘rtacha yog‘in miqdori 200 - 881 mm va yog‘inning 80 foizi qish va bahorda yog‘adi. Qor 16 - 20 kungina yotadi. O‘simliklarning vegetatsiya davri 269 (harorat 5 0 S dan yuqori) kundan ko‘p. Balandlikka ko‘tarilgan sari harorat pasayadi. Iqlim harorati va sug‘orish Samarqand viloyatida paxta, tamaki, shaftoli, o‘rik, uzum, anjir va anor o‘stirish imkonini beradi. Oxirgi 10 -15 yilda ushbu viloyatda subtropik o‘simliklardan xurmo ham iqlimlashtirilgan. Viloyatning asosiy daryosi – Zarafshon, uning viloyat hududidagi qismining uzunligi 215 km bo‘lib, Samarqand viloyati maydonida Oqdaryo va Qoradaryoga ajraladi. Ushbu daryolar YAngi rabot qishlog‘i yonida yana qo‘shilib Miyonkol orolini (1200 km 2 maydoni) hosil qiladi. Zarafshon daryosi muz qorlardan to‘planadi. Tevarak atrofdagi tog‘lardan oqib tushgan soylar sug‘orishga sarflangani uchun Zarafshonga etmasdan tugaydi. Darg‘om, Narpay, o‘ng sohil Zarafshon, Eski Anhor, Tuyatortar, Miyonkol-Xatirchi kanallari va Kattaqo‘rg‘on 23 suv omboridan ham ekinlarni sug‘orishda foydalaniladi. Viloyatning janubiy g‘arbiy qismida oqadigan bir necha soylar ham yozda qurib qoladi. Tuproqlari . Tuproqlari asosan, bo‘z tuproqlar. Tekisliklar va 500 m gacha balandliklardagi tog‘ etaklarida och bo‘z tuproqlar (sug‘oriladigan erlarda o‘tloqi bo‘z tuproqlar), 1500-1700 m balandliklarda bo‘z tuproqlar, cho‘l zonasida qumoq, taqir bo‘z qo‘ng‘ir tuproqlar va sho‘rxoklar tarqalgan. YOng‘oqzorlar va archazorlar tagida qo‘ng‘ir tuproqlar yanada balandliklarda qoramtir tuproqlar bo‘lib, undan yuqorida tog‘-o‘tloqi va tog‘-tundra tuproqlari uchraydi. Yovvoyi o‘simliklardan: chalacho‘l va cho‘l o‘simliklari asosiy o‘rinni egallaydi, tog‘ yon bag‘irlarida o‘rmonlar uchraydi (archa, namataklar). Tog‘ yon bag‘irlaridagi tekisliklarda shuvoq va efemerlar, ya’ni tez qurib qoluvchi 1-2 yillik o‘simliklar o‘sadi. Daryo vodiylarida, dashtlarida, sho‘ra-galofit o‘simliklari o‘sadi. Zarafshon daryosi vodiysida terak, jiyda, chakanda, tol, maymunjon, yo‘lg‘un va turli-tuman to‘qayzorlar mavjud. Tog‘larda 1100-2700 m balandliklarda archa, pista, toshloq yon bag‘irlarida bodomzorlar uchraydi. Samarqand shahri yaqinidagi Omon- qo‘tonda yong‘oqzorlar ko‘p. Yovvoyi hayvonlardan tulki, chiyabo‘ri, bo‘ri, tekisliklarda jayron, tog‘larda qo‘ng‘ir ayiq, tog‘ suvsari, to‘qayzorlarda cho‘chqa, to‘qay mushugi, daryo suvsari, qushlardan tustovuq, tuvaloq, tog‘larda kaklik, daryolarda baliqlar: qorabaliq - marinka, laqqa baliq va hakozolar ko‘p. Samarqand yaqinidagi «Zarafshon» qo‘riqxonasida «Buxoro jayron pitomnigi» dan iqlimlashtirilgan Buxoro kiyigi – Xongul yashaydi. 2.2 . Tadqiqot obyekt lar i. Respublikamizning sug‘orib dehqonchilik qilinadigan tuproq maydonlarining 60 % dan ziyod qismi sug‘orish eroziyasiga chalinib unumdorligini pasaytirirish xususiyatiga ega. Ushbu hududlarda olib borilgan ilmiy-tadqiqot ishlari va tajriba natijalarini o‘rganib chiqish hamda sug‘orish eroziyasiga uchragan tuproqlarni tadqiq etish ushbu ishning obekti qilib olindi. 24 2.3. Tadqiqot uslublari. Dala tajribasida quyidagi kuzatish va hisob-kitoblar o‘tkazildi va uslublar qo‘llaniladi: Eroziyaga uchragan tuproqlarning yuvilishi, oqavaning to‘planishi va unumdorligiga ta’sirini o‘rganish M. N. Zaslavskiy (1987) uslublari asosida o‘rganiladi [10]. Tuproqning fizik xossalarini aniqlashda quyidagi uslublar qo’llaniladi: a) tuproqning mexanik tarkibi – Kachinskiy buyicha pipetka usulida; b) tuproqning solishtirma massasi–piknometr usulida; v) tuproqning hajmiy massasi-silindr usulida; g) tuproqning kovakligi – hisob-kitob yuli bilan aniqlanadi. 3. Tadqiqot natijalari 3.1. Yangi orgonomineral o’ g‘itning tipik b o’ z tuproqlar agrokimyoviy xossalariga ta’siri [N.G.Mavlyanov, A.J.Bairov, E.N.Mavlyanov, D.X.Xamdamov, 2007] ma’lumoti bo’yicha. Bu kompozitsiyalar ko’p hollarda biologic kelib chiqishga ega sanoat chiqindilaridan va agrorudalardan tayyorlanmoqda. MDH mamlakatlarida o’tkazilgan tadqiqotlar natijalariga ko’ra selliyuza- qog’oz kombinatlari chiqindilaridan [O.A.Ul’yanova, 2004], tashlab yuboriladigan suvlar cho’kmalaridan [M.S.Suixina, 2004], orgonoseolitlardan [L.R.Mukina, 2004], qattiq maishiy chiqindilardan [S.E.Vitkovskaya, 2004] orgonomineral o’g’itlar tayyorlab tuproqlarga berilganda ularning unumdorlik darajasi oshgan va qishloq xo’jalik ekinlari hosildorligi ortgan. 25 O’zbekistonda har xil chiqindilardan orgonomineral o’g’itlar tayyorlash muammolariga bag’ishlangan ishlar jumlasiga tuproqdagi mahalliy zoogenlar yordamida har xil organic qoldiqlardan bioo’g’it tayyorlash [J.S.Sattorov, A.Karimberdieva, 2004], go’ngni yomg’ir chuvalchanglari yordamida qayta ishlab vermikompost (biogumus) olish [O.T.Karimov, 2002], Surxondaryo viloyati agrorudalaridan kompostlar tayyorlash, fosfogipsdan kompostlar tayyorlash [M.M.Toshqo’ziyeva va b., 2001], agrorudalar-bentonit va gloukonitdan o’g’itlar tayyorlash [L.N.Slesarieva va b.,2000], Qizilqum fosforitlariga go’ng aralashtirib orgonomineral o’g’it tayyorlash [b.I.Niyozaliyev va b.,2004], paxta tozalash zavodi, chuchuk suv ili, qattiq maishiy chiqindilar va go’ng aralashtiribkompostlar tayyorlash [N.I. Toshmatov, 1996], agrorudalarga va daryo yotqiziqlariga go’ng aralashtirib kompostlar tayyorlash [Sh.M. Bobomurodov, 2001] lar tomonidan amalga oshirilgan tadqiqotlarni kiritish mumkin. Bu tadqiqotlar natijalariga ko’ra orgonomineral o’g’itlar q’o’llanilganda tuproqlarning agrokimyoviy va agrofizikaviy xossa va xususiyatlari yaxshilangan, qishloq xo’jalik ekinlari hosildorligi ko’tarilgan. Bu yo’nalishda O’zbekiston ko’mir konlarida katta miqdorda (10 mln tonnadan ortiq) yig’ilgan qoldiqlardan ekologik toza orgonomineral o’g’itlar tayyorlab qishloq xo’jaligida foydalanish texnologiyalarini ishlab chiqish tuproqlarni organic moddaga boyitish, ularning agrokimyoviy va agrofizik xossa va xususiyatlarini yaxshilash, ekinlar hosildorligini oshirish muammolarini yechishga xizmat qiladi. Ko’mir konlari chiqindilaridan orgonomineral o’g’itlar tayyorlash va qishloq xo’jalik ekinlariga qo’llash masalalariga bag’ishlangan ilmiy izlanishlar respublikamizda juda kam bajarilgan. Bular qatoriga eroziyaga uchragan tuproqlarda «Sulfougol» preparatini qo’llash [M.Teshaboyev, 1987], ko’mir chiqindilarini foydali mikroorganizmlar bilan boyitib qo’llash [N.G.Mavlyanov,2006], ko’mir ishlab chiqarish chiqindilarini go’ng bilan yoki karbamid, ammofos va xlorella bilan yoki karbamid, ammofos va azotobakter 26 cucpenziyasi aralashtirib kompostlar tayyorlash [J.S.Sattorov, 2004 da keltirilgan] tadqiqiotlarini ko’rsatish mumkin. Bu tadqiqotlar ham ijobiy natijalar bergan. Mineral resurslar instituti xodimlari B.S.Popov va S.I.Barminskiylar tomonidan yaratilgan ko’mir konlari qoldiqlaridan guminli bacterial o’g’it (patent –UZ IAP 02336, 2001 y.) Shreder nomli O’zbekiston uzumchilik va bog’dorchilik ilmiy tadqiqot institutida pomidor, limon, olma va zemlyanika o’simliklariga 0,5-2 t/ga me’yorda qo’llanilganda hosildorlik 20-50% ga oshgan. Bizning tadqiqotlarimiz ko’mir konlari qoldiqlarini foydali mikroorganizmlar bilan boyitish texnologiyasi asosida olingan yangi orgonomineral o’g’itni sug’oriladigan tipik bo’z tuproqlar sharoitida sinab ko’rishga bag’ishlangan. Bu o’g’it o’z tarkibida 12,6% organik uglevod, 0,25 % azot, 0,12 % fosfor, 0,3% kaliy va 16,9 mg/ kg harakatchan P 2 O 5 100 mg/kg K 2 O saqlaydi, pH-5,5. Uning tarkibida gumus kislotalarining umumiy miqdori 5,7 % ni tashkil etib shundan 3,4 % I gumin kislotalaridan, 2,3 % ful’vokislotalardan iborat. Bu orgonomineral o’g’it Sanitariya va gigiena institute tomonidan ijobiy baholangan. Tadqiqotlar «GIDROINGEO» va «Genetika va o’simliklar eksperimental biologiyasi» institutlari bilan hamkorlikda ushbu institutning Toshkent viloyati Zangiota tumanidagi eksperimental bazasining eskidan sug‘oriladigan tipik bo’z tuproqlarida g‘o’za o’simligi bilan lizimetrik tajribalar qo’yish usulida olib borilmoqda. CHigit 2007 yil may oyida ekilgan. Tajriba sxemasi: 1. N 200 P 140 K 100 –fon; 2. Fon + 10 t/ga go’ng, 3.Fon + 5 t/ga orgonomineral o’g‘it; 4. Fon+10 t/ga orgonomineral o’g‘it; 5. Fon + 15 t/ga orgonomineral o’g‘it. Tadqiqotlar natijalari ko’rsatishicha g‘o’zaning shonalash davriga kelib go’ng va orgonomineral o’g‘it qo’llanilgan variantlar tuprog‘ida organik uglerod miqdori nazarotga nisbatan bir muncha oshganligi kuzatilmoqda. Tajribaning 10 t/ga go’ng berilgan variantining 0-25 sm tuproq qatlamida organik uglerod miqdori 0,90 % ni tashkil etib nazorat – faqat mineral o’g’itlar berilgan variantga (0,80%) nisbatan 0,10% ortgan. Organomineral o’g’it qo’llangan variantlarda ham tuproqda 27 nazoratga nisbatan organik uglerod miqdorini ortishi kuzatildi. Tuproqning 0-25 sm qatlamida organik uglerodning eng ko’p to’planishi 15 t/ga organomineral o’g’it qo’llanilgan variantda kuzatildi (1,07%).10 t/ga va 5 t/ga organomineral o’g’it qo’llanilgan variantda esa organik uglerod miqdori tegishlicha 0,98% va 0,90% ni tashkil etib, nazoratga nisbatan 0.18% va 0,10%ga ortiq bo’ldi. G‘o’zaning shonalash davrida nitratlar barcha variantlarning 0-25 sm qatlamida oz miqdorda (8-16 mg/kg) ekanligi aniqlandi. Bunda uning nisbatan ko’proq miqdorlari nazorat va go’ng qo’llanilgan variantlarda kuzatildi. Bu holatga, organomineral o’g’it qo’llanilganda tuproqda C:N nisbati o’zgarishi, ya’ni uglerod miqdori ortishi sababli ammonifikatsiya jarayonida hosil bo’ladigan NH 4 ning mikroorganizmlar tomonidan o’zlashtirilishi kuchayishi natijasida nitratlar kam hosil bo’lgan deb qarash mumkin. O’rganilayotgan variantlarning barchasi harakatchan fosfor bilan yuqori darajada ta’minlanganligi aniqlandi (0-25 sm qatlamda 51-63 mg/kg). Bunda harakatchan fosforning variantlar orasidagi eng oz miqdori (51,0 mg/kg). nazorat variantida aniqlandi. Go’ng va organomineral o’g’it qo’llanilgan variantlardagi uning miqdori nazoratga nisbatan bir muncha ortiq bo’lib go’ng qo’llanilganda 55,4 mg/kg ni, 15 t/ga, 10 t/ga va 5 t/ga organomineral o’g’it berilganda tegishlicha 63,0 mg/kg va 53,4 mg/kg ni tashkil etib, uning nisbatan ko’proq miqdorlari organomineral o’g’it berilgan variantlarda kuzatildi. O’tkazilgan fenologik kuzatuvlar go’ng va organomineral o’g’it berilgan variantlarda g‘o’za o’simligining o’sishi va rivojlanishi nazoratga nisbatan kuchliroq ekanligini ko’rsatdi. YA’ni bu variantlarda shonalash davriga kelib g‘o’zaning asosiy poyasi uzunligi, hosil shoxlari va shonalar soni go’ng va orgonomineral o’g‘it berilgan variantlarda nazoratga nisbatan ko’proq ekanligi aniqlandi. Bu ko’rsatkichlar 10 t/ga go’ng, 10 t/ga va 15 t/ga orgonomineral o’g‘it berilgan variantlarda o’zaro katta farq qilmadi. 5 t/ga orgonomineral o’g‘it berilgan variantda esa bir muncha sustroq ekanligi, ammo shunga qaramasdan nazoratga nisbatan nazoratga nisbatan ustunligi kuzatildi. O’tkazilgan tadqiqotlar asosida dastlabki xulosa sifatida shuni aytish mumkinki ko’mir konlari chiqindilari asosida tayyorlangan yangi orgonomineral 28 o’g‘it tuproq organik moddasi hosil bo’lishida katta rol o’ynaydigan organik uglerod miqdorini oshirishga xizmat qiladi. Bu esa o’z navbatida tuproqlar unumdorligini saqlash va oshirish hamda qishloq xo’jalik ekinlari hosildorligini ko’tarish maqsadida organik o’g‘itlarning qo’shimcha resurslarini qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishiga jalb etish imkoniyatlarini yaratadi. Organik o’g‘it sifatida biogumus qo’llanilganda o’simlik tomonidan o’zlashtirilgan oziqa moddalar miqdori [B.I.Niyazaliev, 2007] ma’lumoti bo’yicha O’zbekiston Respublikasi bozor iqtisodiyoti sharoitida ma’dan o’g‘itlar bilan birgalikda organik o’g‘itlardan samarali foydalanish va bu o’g‘itlarni miqdorini ko’paytirish va ularni qayta ishlab yangi o’g‘itlar turlarini topish muhim iqtisodiy ahamiyatga egadir. Bundan tashqari, faqat ma’dan o’g‘itlarini qo’llash natijasida tuproqda zaharli kimyoviy moddalar to’planib qolsa, tuproqdagi mikroorganizmlarning hayotiga zomin bo’ladi. Ilmiy – tadqiqot ma’lumotlarida ko’rsatilishicha, 1 gektar erning ustki haydaladigan qatlamda 5 – 10 tonnaga qadar mikroorganizm bo’lar ekan. Ko’rik erlardagi tipik bo’z tuproqlarda umumiy azot 0,07%, 1 gramm tuproqda 1,427 milliard mikroorganizm bo’lsa, eskidan cug‘orib kelinayotgan tipik bo’z tuproqlarda umumiy azot – 0,096 %, mikroorganizm miqdori – 1,852 milliard bo’lar ekan (Toropkina, 1965). Tuproqning biologik holatini yaxshilash hamda organik moddalar bilan boyituvchi manbalardan biri organik o’g‘it hisoblanadi. Ularning asosini go’ng tashkil etadi. Tuproq unumdorligini pasayib ketishini oldini olish maqsadida ilmiy asoslangan tavsiyanomalarga binoan har gektar maydonga ikki yoki uch yilda bir marotaba 20-30 tonna go’ng yoki kompost qo’llash taqozo etiladi. Ammo hozirgi kunda mamlakatimizda to’planadigan go’ng va boshqa organik o’g‘itlar miqdori etishmasligi sababli, ularni bir gektar maydonga to’g‘ri keladigan miqdori o’rta hisobda 5-6 tonnani tashkil etadi. Organik o’g‘itlarni miqdorini ko’paytirish va sifatini yaxshilash usullaridan biri «Qizil kaliforniya chuvalchanglarini boqish», ya’ni vermikultura usuli bilan «biogumus» oolishdir. 29 Bundan bir necha yillar ilgari AQSH dagi Kaliforniya shtati olimlari kasalga chidamli xo’ra va serpusht chuvalchanglarni kashf qilishdi va ularni ko’paytirishdi. SHuning uchun bu chuvalchanglarni Kaliforniya qizil yomg‘ir chuvalchanglari deb aatashadi. «Qizil kaliforniyalik» chuvalchanglarni odatdagilardan farqi shundaki, ular tez ko’payadilar va uzoqroq umr ko’radilar. Olingan qizil gibrid har xil sharoitda moslashib, organik modda tutadigan massani qayta ishlashga qodir. CHuvalchanglar ichagi orqali chiqindini o’tkazish jarayonida ularni hazm qilib, so’ngra uni oziqa moddalar bilan boyitadi va ajratib chiqayotgan biomassa kaprolit deb atalib, u har xil foydali moddalarga boy: unda fermentlar, antibiotiklar, vitaminlar, aminokislotalar va boshqa qator biologik aktiv moddalar bor. O’zbekistonla «chuvalchanglarni boqish», ya’ni vermikultura usuli bilan biogumus olish ba’zi bir xo’jalik va shirkatlarda 1990 yildan boshlangan. Bu borada ilk qadamlar Andijondagi «Do’stlik» asalarichilik davlat xo’jaligida qizil kaliforniya chuvalchanglarni boqib biogumus olingan. Ularning tavsiyalariga ko’ra (1993) ma’dan o’g‘itlar bilan birga qo’llanilganda biogumus har bir kvadrat metrga 250 gramm (gektariga 2,5 tonna) miqdorida to’g‘ri kelishi kerak, faqat o’zi qo’llanilsa – 400-500 g. (4-5 tonna). Eritma sifatida o’simliklar barg orqali oziqlanishi uchun:10 litr suvda 200-300 gramm biogumus eritilib, bir kvadrat metrga 2-4 litr eritma to’g‘ri kelishi lozim. Lekin bu miqdorlarni qaysi ekinga tavsiya qilinganligi aniq ko’rsatilmagan. Shu bilan birgalikda bu tavsiyalarni ilmiy asosi bo’yicha ma’lumotlar yo’q. Biogumus organik o`g‘it sifatida ishlatilganda ilmiy asoslangan ma’lumotlar olish maqsadida biz tajribalarimizda chuvalchang etishtirib, ozuqa sifatida qoramol go’ngidan foydalandik. Olib borilgan kuzatish natijalariga ko’ra o’rta hisobda 1 t go’ngni chuvalchangdar qayta ishlashi natijasida 60 foizga yaqin biogumus olindi. G‘o’za maydonlariga gektariga 10 t biogumus soli щ sh uchun 16-17 t yarim chirigan holatdagi go’ng ssarflanadi. Biogumus va go’ngning ikki xil me’yorini (10 va 15 t/ga) va (20 va 30 t/ga) erni haydash oldidan (kuzda) tuproqqa (P 70-105 kg/ga) va (K 75-100 kg/ga) 30 o’g‘itlarni ham solib, ma’dan o’g‘itlar (N150P100K75 va N200P150K100 kg/ga) bilan va ularsiz qo’llanilganda o’simlik tomonidan oziqa moddalarni o’zlashtirilishini hamda bir tonna paxta hosiliga sarflangan miqdorini aniqlash maqsadida O’zPITI Markaziy tajriba xo’jaligida dala tajribasini olib bordik. Eskidan sug‘orilib kelinayotgan tajriba dalasi tipik bo’z tuproq bo’lib, mexanik tarkibi o’rta qumoqli, er osti suvlari chuqur joylashgan. Tuproqning agrokimyoviy tahlili natijalariga ko’ra, tajriba o’tkazishdan oldin tuproqning haydov va ostki qatlamlarida (0-30 va 30-50 sm) chirindi miqdori 0,914 va 0,612 %, umumiy azot – 0,092 va 0,076 %, fosfor 0,217 va 0,163 %, 1 kg tuproqda nitratli azot – 6,3 va 5,4 mg, harakatchan fosfor 34,1 va 28,5 mg/kg, almashinuvchi kaliy 310 va 250 ig ni tashkil etdi. Tajriba variantlari to’rt takrorlanishda, bir yarusda joylashtiriladi. Bo’linmalarning eni – 2,4 m,uzunligi-35 m, umumiy maydoni 84 m 2 , hisoblash maydonchasi 42 m 2 . G‘o’zaning o’rta tolali S-6524 navi 60x22x2-3 shaklda ekildi. Quyidagi ma’dan o’g‘itlar har yili qo’llanildi: ammiakli selitra (34 % N) ammofos (46 % P 2 O 5 , 11% N) va (K 2 O). Azotli o’g‘itlarni yillik me’yorlari g‘o’za o’suv davrlarida qo’llanilib, 2-4 chin bargda 50 kg/ga, shonalashda 50 va 75 50 kg/ga, gullash davrini boshida ham 50-75 50 kg/ga hamda fosforni o’g‘itlarni qolgan me’yorlari (30 va 45 50 kg/ga) bilan birgalikda ishlatildi. Biogumus va go’ng kuzda bir marta solingan, birinchi yili ta’siri, keyingi yillari so’ngi ta’sirlari o’rganildi. Dala tajribasini o’tkazish, fenologik kuzatuvlar, tuproq hamda o’simlik namunalarini olish O’zPITI (1973, 1981) usulnomasiga asosan o’tkazildi. Olib borilgan ilmiy tadqiqotlar natijalariga ko’ra, biogumus va qoramol go’ngi ma’danli o’g‘itlar bilan birga qo’llanilganda tuproqning agrofizikaviy va agrokimyoviy xususiyatlari yaxshilanib, o’simlik tomonidan oziqa moddalarni o’zlashtirilishiga maqbul sharoit yaratilganligi aniqlandi. Bunda izlanishlarimizning birinchi yili, ya’ni organik o’g‘itlarni ta’siri yilida nazorat variantida g‘o’za 1 gektar maydonda 84,6 kg azot, 60,6 kg fosfor va 112,6 31 kg kaliyni o’zlashtirgan. SHuni aytish keraki 3 –yil davomida ham barcha variantlarda azotga nisbatan kaliyni o’zlashtirilishi 10-15 kg ko’proq bo’ldi. Faqat biogumus (10 t/ga) va go’ng (20 t/ga) solingan variantlarda azot, fosfat va kaliyni gektar maydondan o’zlashtirilishi bir xil bo’ldi, nazoratdan esa 10-18 kg ga ortiqroqdir. Ma’dan o’g‘itlarni gektariga N150P100K75 kg solinganda 99,3 kg azot, 70,5 kg fosfor va 124,4 kg kaliy o’zlashtirib, 10 t/ga biogumus birga qo’llanilganda 102,1, 71,8 va 127,7 kg; 20 t/ga go’ng bilan esa 100,0, 76,2 va 118,6 kg ni tashkil qildiki, bu biogumusdan 2,1; 2,2 va 9,1 kg/ga kamdir. Ma’dan o’g‘itlar me’yorlari N200P150K100 kg bo’lganda oziqa unsurlarini o’zlashtirilishi N150P100K75 kg/ga nisbatan 4,%-0,7 va 4,4 kg/ga ortiq bo’ldi. Ma’dan o’g‘itlarni shu me’yorida biogumusni (10 t/ga) va go’ngni (20 t/ga) qo’llash natijasida g‘o’zaning oziqa moddalarni o’zlashtirilishi yanada ortganligi kuzatildi. Keyingi yillarda ham shunga yaqin ma’lumotlar olindi. Faqat shuni aytish kerakki izlanishning birinchi yili fosfor, ikkinchi yili azot va uchinchi yili kaliyni o’zlashtirilishi nisbatan ko’proq bo’lganligi aniqlandi. Bizning nazarimizda bu holat yil sharoitlariga hamda tuproqning agrokimyoviy holatlariga ham bog‘liqdir. G‘o’zaning 1 gektar maydondan o’zlashtirilgan azot, fosfor va kaliy haqidagi ma’lumotlar asosida 1 tonna paxta hosili uchun sarflangan jziqa moddalarni miqdorlarini hisobladik. Ma’lumotlarni ko’rsatilishicha 1 tonna paxta hosili uchun oziqa unsurlarini eng kam sarflanish (albatta tuproqdagi NPK ning zahiralari hisobiga) nazorat variantida kuzatildi. Bunda birinchi yili 39,1 kg azot, 26,0 kg fosfor, 52,1 kg kaliy sarflangan bo’lsa, bu ko’rsatkichlar ikkinchi yili 25,1; 14,4; 34,9 va uchinchi yili 22,2; 13,0; 35,3 kg ni tashkil qildi. Endi qo’llanilgan ma’dan va organik o’g‘itlar oziqa moddalarni ishlatilishi haqida so’zlasak, tajriba birinchi yili 10 t/ga biogumus solinganda azotni 39,2; fosforni 27,9 va kaliyni 50,4 kg ni ssarflangan. Bizni nazarimizda azot, fosfor va kaliyni 1 tonna paxta xosili uchun tejamkorlik bilan sarflanishi ma’dan o’g’it meyorlari N150P100K75 kg va 10 t/ga biogomus qo’llanilgan kuzatildi. Bu variantda azot, fosfor va kaliy sarflanishi yillar bo’yicha 36,3; 28,8 25,0 va 39,1; 18,6; 44,5 xamda 29,0; 14,4; 41,6 kg ni 32 tashkil qildi. Bu ko’rsatkichlar 20 t/ga go’ng qo’llanilgan variantga nisbatan tajriba birinchi yili misolida 3,4; 0,9; 2,8 kg kam, ikkinchi va uchinchi yillari esa deyarli bir hil bo’ldi. N200P150K100 kg /ga va shu meyorda 10 t/ga biogomus yoki 20t/ga go’ng solingan variantlarda oziqa moddalarni 1 tonna paxta xosili uchun sarflashdi 2-3 kg/ga ko’proqdir.Oziqa moddalarni eng ko’p sarflanishi madan o’g’it meyorlari gektariga N200P150K100 kg va shunga yana 30 t/ga go’ng qo’shilganda kuzatilib, tajriba ikkinchi yili azot - 41,3; fosfor-20,1 va kaliy -47,3 kg ni tashkil qildi. Demak, oziqa moddalarni maqbul o’zlashtirilishi va sarflanishi gektariga N150P100K75 kg/ga va 10 t/ga biogumus qo’llanilganda kuzatilib, g’o’zani o’sishi, rivojlanishi avj olib, Paxtadan yuqori hosil olishda ko’saklar vazniga ijobiy ta’sir etdi. O’g’it solinmagan nazorat variantida izlanish yillariga mutanosib ravishda bir ko’sak paxta vazni o’rtacha 3,2;3,9 va 3;3 ni tashkil qilgan holda uch yilda – o’rtachasi 3,4 g ga teng bo’ldi. Gektariga faqat 20 tonna go’ng qo’llanilganda 3,3;4,0 va 3,4 g. bo’lib, uch yilda o’rtacha 3,5 g. gektariga 10 tonna biogumus (alohida) qo’llanilganda 4,4;4,1 va 3,5 uch yilda o’rtacha 3,6 g ni tashkil qildi. Demak, biogumus qo’llanilganda go’ngga nisbatan paxta vazni 0,1 g ortiq bo’ldi. Biogumusni yoki qoramol go’ngini ma’dan o’g‘itlar N150P100K75 kg/ga bilan birgalikda qo’llanilganda bir ko’sak paxtasini vazni yanada ortishi kuzatildi. Eng yuqori paxta vazni o’rtacha uch yilda, gektariga 10 tonna biogumus N150P100K75 kg bilan birgalikda qo’llanilganda yaratilib, bir ko’sak paxtasini vazni nazoratga nisbatan 0,5 g, biogumus alohida qo’llanilganga nisbatan 0,42 g ga ortiq bo’ldi hamda uch yilda o’rtacha paxta hosili gektariga 31,7 sentnerni tashkil qilib, faqat biogumus ta’siri va so’nggi ta’sirlaridan olingan qo’shimcha paxta hosili o’rtacha 2,7 sentnerni tashkil qildi. Ma’dan o’g’itlarni yuqoridagi me’yorlarida gektariga 20 tonna go’ngni qo’llash natijasida olingan paxta hosili uch yilda o’rtacha 30,2 sentnerni tashkil qilgan holda faqat go’ngdan 1,7 sentner o’rtacha qo’shimcha paxta hosili olindi. Nazorat (o’g’it solinmagan) variantda izlanish yillariga mutanosib ravishda gektaridan o’rtacha uch yilda 21,5 sentner 33 tashkil qildi. Demak, bu hosildorlik tuproqni tabiiy unumdorligi hisobiga bo’lgan yoki avvalgi yillari solingan o’g’itlarni so’nggi ta’siri hisobiga olindi dessak bo’ladi. Gektariga faqat 20 tonna go’ng solinganda paxta hosili yillar bo’yicha 23,7; 23,9 va 23,7 sentnerni tashkil qilib, o’rtachasi 23,7 sentner, nazorat variantiga nisbatan qo’shimchasi 2,2 sentner bo’ldi. Faqat 10 tonna biogumus qo’llanilganda esa bu ko’rsatkichlar 24,7; 24,9 va 24,8 sentnerni, o’rtachasi 24,8 va 3,3 sentner qo’shimchani tashkil qildi. Ma’dan o’g’itlarni gektariga N150P100K75 va N200P150K100 kg/ga me’yorlarda qo’llanilganda paxta hosili uch yilda o’rtachasi 29,0 va 30,2 t/ga ni tashkil etib, nazoratga nisbatan 7,5 va 8,7 s/ga qo’shimcha paxta hosili olishga erishildi. Shunday qilib, biogumus (10 t/ga) kuzgi shudgor oldidan (uch yilda bir marta) ma’danli o’g’itlar N150P100K75 kg/ga bilan qo’llanilsa, tuproqning agrokimyoviy xususiyatlari hamda o’simlikning oziqa moddalari bilan ta’minlanishi yaxshilanib, paxtadan yuqori va sifatli hosil olish bilan birga ma’danli o’g’itlar yillik me’yorining 20-25 foizini tejab qolosh mumkin. 3.2. Sug‘oriladigan tipik b o’ z tuproqlarda mineral va organik o’ g‘itlarning harakatchan og‘ir metallar miqdoriga ta’siri [I.B.Bobobekov, 2007] ma’lumoti bo’yicha Hozirgi kunda dunyo miqyosida tuproqlarni og‘ir metallardan muhofaza qilish bo’yicha ko’pgina chora tadbirlar qo’llanilmoqda. Masalan, Germaniyada ion almashinuvchi smolalar ishlatilmoqda. Bu smolalar og‘ir metallar bilan xelat birikmalar hosil qilib, ular harakatchanligini kamaytirib zararsizlantiradi. Fransiya,Angliya,germaniya davlatlarida YAponiyada ishlab chiqarilgan merketo – 8-triazin preparati ishlatilmoqda.Bu preparat tuproqdagi kadmiy, simob, rux va qo’rg‘oshin elementlarini suvda erimaydigan va o’simliklar o’zlashtira olmaydigan shaklga o’tkazib, uni tuproqqa qattiq singdiradi, lekin boshqa oziq moddalar o’z holida qoladi. Bu preparat tuproqqa eritma yoki aerozot sifatida sepiladi. SHuningdek, tuproqlarni organik moddalar bilan boyitish, mineral o’g‘itlardan, jumladan fosforli o’g‘itlardan foydalanish, ohaklash ham tuproqdagi og‘ir metallar 34 harakatchanligini kamaytiradi (Dobrovolskiy, Gri щ inab 1985; Alekseev, 1987; Abdullaev, 1989). CHunki bir qator mualliflarning (Rinkis, 1996; Ilin, Stepanova, 1980) ko’rsatishicha, og‘ir metallarni toksinligi ko’p omillarga bog‘liq. Bunday omillar qatoriga tuproqdagi gumus miqdorib uning muhit reaksiyasi, mexanik tarkibi, karbonatligi, iqlim va bu tuproqda o’sayotgan o’simliklarning o’ziga xosligi kiradi. Og‘ir metallarning salbiy ta’siri engil va gumusi kam bo’lgan tuproqlarda ko’proq kuzatiladi. Og‘ir, gumusga boy va singdirish qobiliyati yuqori bo’lgan tuproqlarda og‘ir metallar loy zarrachalari bilan ko’proq adsorbsiyalanadi. SHuning uchun ham ular ushbu tuproqda nisbatan kam xavflidir. Respublikamizda xususan Samarqand viloyati tuproqlarida og‘ir metallarning miqdori va tarqalishini o’rganish bo’yicha ko’pgina tadqiqotlar (Risqieva va boshq.2003; 2005; Risqieva, 2005; Tursunova va boshq.2000,2003; rajabov,2001; 2002; 2005) olib borilgan. Lekin Samarqand viloyati sharoitida tuproqda og‘ir metallarning tarqalishiga kimyo kombinatlarining ta’siri va ularning zararlilik darajasini kamaytirish bo’yicha tajribalar o’tkazilmagan. SHu maqsadda biz tuproqdagi harakatchan og‘ir metallar miqdoriga mineral va organik o’g‘itlarning ta’sirini o’rganish bo’yicha Samarqand kimyo kombinati atrofida tarqalgan sug‘oriladigan tipik bo’z tuproqlarda bir qator tajribalar olib bordik. Og‘ir metallarning zararlilik darajasini kamaytirish bo’yicha kimyo kombinatidan shimoliy - g‘arb yo’nalishda og‘ir metallar bilan ifloslangan tuproqda (1,5 km uzoqlikda) dala tajribasi qo’yildi. Tajriba o’tkazilgan maydon tuprog‘i sug‘oriladigan tipik bo’z, mexanik tarkibi jihatidan o’rta qumoq tuproqning ustki 0-30 sm lik qatlamida gumus miqdori – 1,1%, fosfor – 0,10%, kaliy – 1,8 %, harakatchan oziq moddalar miqdori 1 kg tuproqda, N NO 3 – 14,0 mg, N-NH 4 - 18,5 mg, P 2 O 5 -20,1 mg, K 2 O-280 mg ni tashkil etdi. Tajribada g‘o’zaning Oqdaryo – 6 navi ekildi. Ekish sxemasi 60x15x1. Dala tajribasi quyidagi tuzilma bo’yiach o’tkazildi. 1.Nazorat (o’g‘itsiz). 2. N 250 P 175 K 125 3. Go’ng 30 t/ga N-0,48%, P 2 O 5 -0,25%, K 2 O- 0,56 % 35 4. Go’ng mulcha 10 t/ga 5. Biogumus 7 t/ga N-1,8%, P 2 O 5 -1,325%, K 2 O- 1,2 % 6. N 250 P 175 K 125 + go’ng 30 t/ga 7. N 250 P 175 K 125 + go’ng mulcha 10 t/ga 8. N 250 P 175 K 125 + Biogumus 7 t/ga 9. Go’ng 10 t/ga 10. N 250 P 175 K 125 + go’ng 10 t/ga 11. N 350 P 175 K 125 Tajribada mineral o’g‘itlardan ammiakli selitra (N – 34,6%), ammofos (N - 11%, P 2 O 5 - 46%) va (K 2 O - 60 %) qo’llanildi. O’g‘itlarni qo’llash usullari va muddatlari paxtachilik ITI tavsiyasi asosida amalga oshirildi. Dala tajribasi to’rt qaytariqda, ikki yarusda o’tkazildi. Og‘ir metallardan mis, rux, qo’rg‘oshin, kobalt va mishyak elementlarining harakatchan shakllari o’rganildi. Tadqiqotda tuproq namunalari olish va bajarilgan tahlil usullari umumqabul qilingan standart usullarda olib borildi. Kombinat atrofidagi tuproqlar harakatchan og‘ir metallar bilan ifloslangan bo’lib, ularning eng ko’p miqdorlari quyidagicha miss 1 kg tuproqda 32 mg/kg, rux-42 mg, qo’rg’oshin-46 mg, kobalt-40 mg, mishyak-19 mg bo’lib mis, rux va kobalt kombinatdan g’arbda 250 metr, qo’rg’oshin va mishyak shu yo’nalishda 500 metrda kuzatildi. Og’ir metallarning eng ko’p miqdorlari kombinatning 1500-2000 metrgacha radiusda va g’arb yo’nalishlarida uchraydi. Yuqorida keltirilgan raqamlar ularning ruxsat etilgan me’yori va fon ko’rsatkichidan bir necha barobar ko’pdir. Samarqand kimyo kombinati atrofidagi sug‘oriladigan tipik bo’z tuproqda o’tkazilgan tajribada mineral va organik o’g‘itlar qo’llanilishi harakatchan shakldagi og‘ir metallar miqdoriga ta’sir ko’rsatdi. Tajribada, og‘ir metallarning tuproqdagi miqdori iyun oyigacha oyigacha oshib borishi kuzatildi. Bu holat bahorgi ob-havo natijasida kombinatdan chiqayotgan chang va dudlar hamda chiqindilarning shamol ta’sirida shu atrofga tushib to’planishi hamda haroratning ko’tarila borishi va tuproqda mikrobiologik 36 jarayonlar faolligining ortishi, o’simlik ildiz sistemasi ta’sirining kuchaya borishi natijasida harakatchan shakldagi og‘ir metallar miqdorini ortishi bilan bog‘liq. Og‘ir metallar miqdorining iyun oyidan boshlab kamayib borishi esa ularni o’simliklar tomonidan ko’proq o’zlashtirilishi yoki qo’llanilgan mineral va organik o’g‘itlar ta’sirida suvda erimaydigan shaklga o’tishi bilan izohlanishi mumkin. Olingan ma’lumotlarning ko’rsatishichab og‘ir metallar bilan ifloslangan tuproqlarda mineral o’g‘itlarni qo’llash ularning harakatchan shakldagi miqdorini kamaytiradi. Masalan nazorat variantida vegetatsiya boshida (29 aprel) tuproqda og‘ir metallar miqdori quyidagi miqdorda kuzatildi: Cu- 1,5 mg/kg; Zn-14,5 mg/kg; Pb-10,0 mg/kg; Co- 11,5 mg/kg;As-6,5 mg/kg. O’suv davri oxirida (20 sentyabrda) esa shunga mos ravishda 1,0; 10,5; 8,7; 8,8; 4,5 mg/kg ni tashkil etdi. N 250 P 175 K 125 qo’llanilgan variantda esa sentyabrda tegishlicha 0,85; 9,7; 8,4; 8,6; 4,2 mg/kg miqdorda bo’ldi. Bunda mineral o’g‘itlarning kamayishi nazorat variantga nisbatan Cu- 36 %, Zn-33 %, Pb-16 %, Co- 25%, As- 36 % gacha kamaygan. Bu holni tuproqdagi og‘ir metallar kationlarining mineral o’g‘itlar anionlari, ayniqsa fosfatlar bilan bog‘lanib suvda erimaydigan kompleks birikmalar hosil qilishi bilan tushuntirish mumkin. Har yili organik o’g‘itlar qo’llanilgan tuproqlarda harakatchan shakldagi og‘ir metallar miqdorining kamayishi ularni adsorbsiyalanishi va singdirilgan holatda ushlanib turilishi bilan bog‘liq. Bundan tashqari organik o’g‘itlarni qo’llash tuproqlardagi gumus miqdorini oshiradi. Organik o’g‘itlar mustaqil ravishda ham og‘ir metallarni singdirilgan holatda ushlab turadi va ularning harakatchanligini kamaytirishi mumkin. Organik o’g‘itlarni gektariga 30 t/ga dozada solish va xuddi shu dozada go’ngni NPK bilan birga qo’llash og‘ir metallar miqdorini keskin kamaytiradi. Masalan, 20 sentyabrda nazoratda Cu- 1,0; Zn-10,5; Pb-8,7; Co- 8,8; As- 3,7 mg/kg bo’lgan bo’lsa, 30 t/ga go’ng qo’llagan variantda Cu- 0,6; Zn-8,0; Pb-7,4; Co- 6,0; As- 3,7 mg/kg ni tashkil etdi. N 250 P 175 K 125 + go’ng 30 t/ga go’ng qo’llanilgan variantda og‘ir metallarning eng ko’p kamayishi kuzatildi. Bu variantda ularning miqdori mos ravishda 0,52; 7,5; 7,0; 37 5,7; 3,6 mg/kg ni tashkil etdi. YA’ni ushbu variantda nazoratga nisbatan Cu- 65 %, Zn-48 %, Pb-30 %, Co- 51%, As- 45 %gacha kamaygan. Organik o’g‘itlar orasida og‘ir metallarning zararlilik ta’sirini kamaytirish bo’yicha keyingi o’rinni biogumus egalladi. Biogumusni alohida va NPK bilan birgalikdaqo’llash harakatchan shakldagi og‘ir metallar miqdorini kamaytiradi. Biogumus qo’llanilgan variantda hosildorlik oshdi. Bu ham tuproqdagi og‘ir metallarning hosil bilan olib chiqib ketishini ko’paytiradi. Bundan tashqari biogumus mineral o’g‘itlar ham ta’sir etadi va biogumusning rolini oshiradi. SHuningdek, go’ngni mulcha sifatida qo’llash ham harakatchan shakldagi og‘ir metallar miqdorini olib keldi. Bizning fikrimizcha, bu atmosferadan tushuyotgan og‘ir metallarni mulcha go’ng tomondan migratsiyalanish qatlamiga o’tkazmay ushlanib qolinishi, hamda ularni mulcha tomondan adsorbsiyalanishi bilan bog‘liq. Bundan tashqari, mulcha yuqoriga harakatlanuvchi oqim bilan ko’tarilayotgan og‘ir metallarni o’zida ushlab, qayta pastki qatlamlarga ketishiga yo’l qo’ymaydi va tuproqdagi og‘ir metallarning kamayishiga olib keladi. Buni mulcha sifatida ishlatilgan go’ngning tajribagacha va tajribadan keyingi kimyoviy tarkibi ham ko’rsatib turibdi. Masalan, tajribagacha go’ngdagi og‘ir metallar miqdori: rux - 44,7; kobalt – 1,3; qo’rg‘oshin – 11,3; kadmiy - 0,33; mis - 28,2 mg/kg ni tashkil etgan bo’lsa, tajriba oxiriga borib yuqoridagiga mos ravishda 47,8; 1,5; 14,2; 12,6; 0,38; 31,3 mg/kg bo’ldi. Go’ngni mulcha shaklda NPK fonida qo’llash ham tuproqdagi og‘ir metallar miqdorini kamaytirdi. 10 t/ga go’ng qo’llangan variant og‘ir metallar miqdorini kamaytirishda eng kam samara beradi. SHuningdek, N 350 P 175 K 125 variantda ham harakatchan shakldagi og‘ir metallar miqdorini pasayishi kuzatildi. Demak, og‘ir metallar zararini kamaytirishdagi eng yuqori samara N 250 P 175 K 125 + 30 t/ga go’ng, keyin esa 30 t/ga go’ng qo’llanilgan variantda olindi. Biogumus va organik o’g‘itlarni mulcha ko’rinishda qo’llash hamda mineral o’g‘itlarni alohida qo’llash ularga nisbatan kamroq samara berdi. 38 Orgonomineral o’g‘itlarni ng oddiy qarag‘ay urug‘ ko’chatlarining o’sishiga ta’siri [J.M.Jo’raev,S.K.Kojaahmedov, A.Panjiev] Mamlakatimizda o’rmon xo’jaligini jadallashtirishning samarali usullaridan biri, bu tuproqda o’g‘itlarni turli xil turlaridan foydalanishdan iboratdir. So’nggi yillarda o’rmon xo’jaligida o’g‘itlarini qo’llash asosan, yaproq bargli ko’chatlarini etishtirishda, ihota o’rmonlarini barpo etishda qo’llanilgan (T.A.Jiltikova, 1965, S.K.Kojaaxmetov, 1995), shu bilan bir qatorda xalq xo’jaligi talablarini qondirish yog‘ochsozlik va ko’kalamzorlashtirish yillik me’yorlarini inobatga olish kerak bo’ladi. Buning uchun ko’p mihdorda yuhori sifatli ko’chatlar, ninabargli daraxt turlaridan o’stirish kerak. SHu jumladan, oddiy qarag‘ay urug‘ko’chatlarini tog‘oldi sharoitidagi ko’chatxonalarda ko’paytirish masalasidir. Oxirgi yillar izlanishdari shuni ko’rsatdiki, oldingi mavjud fikrlarga qarshi o’laroq ko’chatlar va urug‘dan o’stiriladigan o’rmon daraxtlari ko’p miqdorda ozuqa moddalarga muhtoj ekan. Vaholanki, har yili ko’chat kovlashda ko’chat bilan birga deyarli to’liq ozuqa birga chiqib ketar ekan. Bu bir tomondan o’rmon o’simliklarining ko’p ozuqaga muhtoj ekanligidan dalolat beradi. Bizlarning izlanishimizdagi maqsad shundan iboratki, salmoqli standart biologik tomondan chidamli oddiy qarag‘ay ko’chatlarini olishda ekilgan ko’chatzorlar maydonida kam sarf harajat qilgan holda ko’chat etkazish maqsadida organik va mineral o’g‘itlarini berishning samarali muddatini va miqdorini ishlab chiqishdir. Tajriba Brichmulla o’rmon xo’jaligining Sijak bo’limida olib borildi. Tuprog‘i- jigarrang karbonatli tuproq, 0-30 sm qatlamda 1,73-2,80 % gacha chirindi, 0,180-0,196 % gacha azot va 0,163-0,168 % fosforga ega. Bu tuproqlar oson o’zlashtiriladigan ozuqa moddalar elementlariga kambag‘aldir. Nitratning miqdori 7,1-10,0 mg, o’zlashtiriladigan fosfor 15,2-26,0 mg 1 kg tuproqqa tashkil etadi. Organik va mineral o’g‘itlarni sepish me’yorlari va muddatlari bo’yicha quyidagi variantlarda tajriba qo’yildi. 39 1.Nazorat (o’g‘itsiz); 2.Go’ng – 20 t/ga – ekishdan oldin; 3. N 60 P 30 + 20 t/ga go’ng ekishdan olidin; 5. N 90 P 60 K 30 – N 60 P 30 K 30 ekishdan oldin, qolgani N 30 P 30 bo’yiga o’sish davrining boshlanishida oziqlantirish; 6. N 120 P 90 K 30 – N 60 P 30 K 30 ekishdan oldin, qolgani – bo’yiga o’sish boshlang‘ich va maksimal o’sish davrida N 30 P 30 me’yorda oziqlantirish. Urug‘ ekishdan oldin er chuqur haydalib, tekislanadi. Urug‘lar har bir pagonli metrga 3,5 g miqdorda ekildi va 1,5-2 sm chuqurlikka ko’mildi. Ustiga chirigan go’ng 1-1,5 sm qalinlikda sepildi. Urug‘larning unib chiqishlari doimiy 1 pagonli metr uzunlikda hisobga olinib turildi. Oddiy qarag‘ayni urug‘lari 3 iyunda sepilgan edi, yakkam-dukkam niholchalari 10 iyunda, yalpi ravishda esa 15 iyunda paydo bo’lishgan. 1-jadvaldan ko’rinib turibdiki 1 yoshli oddiy qarag‘ay urug‘ ko’chatlarini o’sishiga organik va mineral o’g‘itlar ijobiy ta’sir qilgan. N 60 P 30 variantda urug‘ ko’chatlarining bo’yi nazoratnikidan 16,4 % yuqori bo’lgan, quruq moddasining yig‘indisi 44,6% ga ortgan N 90 P 60 K 30 variantda esa bo’yi nazoratnikidan 24,1 % ga ortgan, quruq modda esa 2,1 marotaba yuqori bo’lgan. N 120 P 90 K 30 variantda – bo’yi 29,8 %, quruq massasi 2 barobar ko’paygan. N 60 P 30 + 20 t/ga go’ng berilgan variantda bo’yi 32,1 %, quruq massasi 85,5 % nazoratga nisbatan oshgan, go’ngning o’zi berilganda mos ravishda 22,6 va 49,1 % bo’lgan. 2 yoshli urug‘ko’chatlari o’g‘itli variantlarga yaxshiroq o’sgan (2-jadval). 7-jadval Orgonomineral o’g‘itlarning oddiy qarag‘ayning 1-yoshli urug‘ko’chatlarining o’sishiga ta’siri Variantlar Balandligi Ildiz bo’g‘inining diametri, sm Ildizning uzunligi Quruq massasi Tajribaning aniqlik darajasi, %sm % sm % gr % Nazorat (o’g‘itsiz) 5,07 ± 0,13 100 0,10 16,3 ± 0,64 100 3,45 100 2,6 Go’ng-20 6,22 ± 0,23 122, 0,10 17,8 ± 1,0 109,1 5,15 149,2 3,8 40 t/ga 6 N 6 0 P 30 5,90 ± 0,17 116, 4 0,11 16,3 ± 0,64 100 4,99 144,6 2,9 N 60 P 30 + go’ng 20 t/ga 6,70 ± 0,16 132, 1 0,12 16,0 ± 0,67 100 6,40 185,5 2,4 N 9 0 P 60 K 30 6,30 ± 0,13 124, 1 0,13 16,0 ± 0,69 100 7,55 218,8 3,6 N 120 P 90 K 30 7,00 ± 0,30 17,5 ± 0,70 8,20 3,0 8-jadval 2-yoshli qarag‘ay urug‘ko’chatlarining o’sish ko’rsatkichlari Variantlar Balandligi Diametri Ildiz uzunligi sm % t sm % t sm % t Nazorat (o’g‘itsiz) 10 ,5 ± 0,20 100 3,0 1,3 ±0,10 100 3,1 23,5 ± 0,50 100 3,0 Go’ng-20 t/ga 11,3 ± 0,25 107,6 3,1 1,7 ± 0,15 130,7 3,6 24,2 ± 0,55 105,3 3,1 N 6 0 P 30 12,0 ± 0,33 114,3 3,4 1,6 ± 0,15 123,0 3,4 25,5 ± 0,54 108,8 3,7 N 60 P 30 + go’ng 20 t/ga 13,4 ± 0,35 127,6 3,7 1,8 ± 0,20 138,4 3,5 27,8 ± 0,50 118,3 4,0 N 9 0 P 60 K 30 14,0 ± 0,40 133,3 4,0 1,8 ± 0,20 138,4 4,2 26,5 ± 0,45 112,7 4,2 41 N 120 P 90 K 30 14,5 ± 0,45 138,0 4,1 1,8 ± 0,30 138,4 4,3 27,3 ± 0,48 115,3 4,7 Jadvaldan ko’rinib turibdiki, N 90 P 60 K 30 va N 120 P 90 K 30 variantlarda nazoratga nisbatan bo’yi 33,3-38,0% ortgan, ildiz bo’g‘izi diametri 38,4 % ortgan. Quruq modda o’g‘itlar to’liq solingan variantlardan ko’proq yig‘ilgan (3-jadval). Masalan, N 90 P 60 K 30 va N 120 P 90 K 30 variantlarda 2 yoshli oddiy qarag‘ay ko’chatining quruq massasi 40,0 gr dan 70,2-75,4 gr gacha ortgan. Alohida go’ng va go’ng mineral o’g‘itlar bilan qo’shib berilgan variantlarda ham quruq massaning to’planishiga ijobiy ta’sir ko’rsatgan. Ikki yoshli oddiy qarag‘ay urug‘ko’chatlarining maydon birligidan chiqishi ham to’liq o’g‘it berilgan variantda yaxshiroq bo’lgan (3-jadval). 9-jadval Orgonomineral o’g‘itlarning2 yoshli oddiy qarag‘ay urug‘ko’chatlarining massasiga va chiqishiga ta’siri Variantlar Jami, gr SHu jumladan Urug‘ko’chatlarning chiqishi Tanasig r Igna bargli, gr Ildiz tizimi, gr Umumiy , ming dona/ga Standartli ming dona/ga Nazoratga nisbatan, % Nazorat (o’g‘itsiz) 40,0 13,0 20,1 7,0 1220 270 100 Go’ng-20 48,0 17,2 24,2 9,6 1300 310 114,8 42 t/ga N 6 0 P 30 50,5 17,4 26,5 6,9 1372 352 130,8 N 60 P 30 + go’ng 20 t/ga 67,1 18,3 29,2 22,0 1670 470 174,0 N 9 0 P 60 K 30 70,2 18,8 29,2 22,0 1670 470 174,0 N 120 P 90 K 30 75,4 19,1 31,0 25,0 1770 520 142,0 Masalan, N 90 P 60 K 30 va N 120 P 90 K 30 variantda urug‘ko’chatlarning 1 ga dan chiqishi 1670-1770 ming dona bo’lsa, nazoratda esa 1220 ming donani tashkil etdi.SHundan 470-520 ming donasi andozali ko’chat bo’lib, nazoratda esa bo yo’g‘i 270 ming dona andozali ko’chat chiqqan. Go’ng mineral o’g‘it qo’shib berilgan variantda ham andozali ko’chatlarning chiqishi ancha yuqori bo’lgan. Xulosa Olingan ma’lumotlar oddiy qarag‘ay urug‘ko’chatlarini etishtirishda ularni ozuqa elementlari bilan oziqlantirish qonuniyatlarini aniqlashga imkon berd iva o’g‘itlar tizimini qo’llash bo’yicha tavsiyalar ishlab chiqilishiga asos bo’ldi. Asosiy o’g‘it erni haydash vaqtida 20-25 sm chuqurlikka 90 kg/ga fosfor va 30 kg/ga kaliy miqdorida solinadi. Bir yoshli ekinlarda niholchalar paydo bo’lgandan so’ng N va P bilan har biri 30 kg/ga dan oziqlantiriladi. Ikkinchi oziqlantirish esa o’simliklarning intensiv o’sish davrida iyulning azot bilan 30 kg/ga miqdorda oziqlantiriladi. Ikki yoshli ekinlarda shunga o’xshash N va P igna barglarining yozilishining boshida va o’simlikning intensiv o’sish davrida o’tqaziladi. 43 3.3.Tuproqlar kimyoviy ifloslanishining ekologik qolatiga ta’siri [O’.M.Matkarimov, 2007] ma’lumoti bo’yicha Tuproqlar unumdorligining pasayib ketishiga sababchi bo’ladigan omillardan biri – uning kimyoviy vositalar bilan ifloslanishidir. Ifloslanishning bu turi sanoat ishlab chiqarish korxonalari, kon qazib olish, transport, atom reaktorlari ishlashi, qishloq xo’jalik ishlab chiqarishida kimyoviy vositalardan foydalanish va boshqalar orqali sodir bo’lishligi mumkin. Prof.Z.M. Akramov (1989) ning ma’lumotlariga ko’ra O’zbekistonda faoliyat ko’rsatayotgan sanoat korxonalari yiliga 2 mln. tonnadan ortiq zaharli moddalar chiqarar ekan. Ular shamollar ta’sirida harakat qilib ma’lum masofalarda tuproqqa cho’kib ifloslantiradilar. Samarqand kimyo kombinati atroflari 10 km radiusi shamollar yo’nalishi bo’yicha tuproq namunalari olinib tahlil qilinganda tuproq tarkibida nazoratga nisbatan ftor, marganets elementlari 5-10 karra saqlanishligi aniqlandi. 44 Atmosfera havosi – suv, tuproqni ifloslantiradigan manbalardan sanoat korxonalari bilan birga transport va boshqalari ham ko’rsatish mumkin. Havoni eng ko’p ifloslantiradigan moddalardan biri bo’lib oltingugurt 3- oksidi hisoblanadi. Oltingugurt azot kislotalarini hosil qiladi. Kislotali yomg‘irlar daraxtlarni kasallantirib ularning qurishiga, tuproqqa tushib, tuproq mikroorganizmlariga salbiy ta’sir qiladi, tuproqda gumus hosil bo’lish jarayonini susaytirib strukturasining buzilib ketishiga olib keladi, o’simliklarni azot elementi bilan etarli darajada ta’minlab turishga, ekinlar hosildorligining kamayib ketishiga sababchi bo’ladi. Kislotali yomg‘irlar daryo va ko’l suvlarining ham kislotali muhitini oshirib, ulardagi baliq va boshqa suvda yashovchi hayvonlar, o’simliklarning o’limiga sabachi bo’ladi. Kislotali yomg‘irlar temir – beton va marmartoshdan ishlangan inshoatlarni, tarixiy yodgorliklarning emirilishini tezlatadi. Sanoat korxonalari havoni ifloslantirishdan tashqari, suyuq va qattiq chiqindilarni ham chiqaradi. CHiqindi suvlarining ichida ancha miqdorda zararli moddalar ham bo’ladi. Uning tarkibidagi zararli moddalardan biri simob asbobsozlik, metallurgiya, farmatsevtika kabi sanoat tarmoqlarida ishlatiladi. Uning suvga tushgan qismi mayda suv o’tlari va jonivordan boshlab, ular bilan oziqlangan yirik baliqlarga o’tgan sari ularning miqdori oshib boradi. Tarkibida simob ko’p bo’lgan baliqlarni is’temol qilinishi insonning asab tomirlarini harakat a’zolarini kasallantiradi, ko’rish qobiyatini pasaytiradi. Hozirgi paytda aniq tahlil ob’ektlari tanlanib, namuna olish, saqlash, yuqori sezuvchanlikka ega bo’lgan usullar tanlash hamda tahlil jarayonlarini o’tkazish ustida ilmiy-tadqiqot ishlari olib borilmoqda. Sobiq Ittifoqning xalq xo’jaligi yoppasiga kimyolashtirish davrlari qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishga ham keng yoyilib ketdi. Mineral o’g’itlar ishlab chiqarish bo’yicha Sobiq Ittifoq dunyoda 1 - o’ringa (1979 yilda ta’sir qiluvchi modda hisobiga 19,4 mln. tonna AQSH da 17,5 mln.tonna) chiqdi. Qishloq xo’jaligini kimyolashtirish boshlangan birinchi yillar (1960 yillardan keyin) ekinlar hosildorligiga, ularning himoyasiga sezilarli darajada o’z samarasini berdi. Biroq uzoq yillar davomida g‘o’za dalalarida belgilangan 45 qoidalarga rioya qilmagan holda har gektariga ta’sir qiluvchi modda hisobiga 300- 350 kg azotli, 200-250 kg fosforli, 100-150 kg kaliyli mineral o’g‘itlar, ekinni himoya qilish va boshqa maqsadlarda gektariga 70-100 kg dan 50 dan oshiq turdagi pestitsidlar ishlatildi. O’tgan asr o’rtalarida g‘o’za ekiniga solinadigan azotli o’g‘itlarning 60-70 foizi o’simlik tomonidan o’zlashtirilib olinar edi. Keyingi yillarda bu koeffitsent azot uchun 35-40, fosfor uchun esa, 12-20 foizga tushib qolgan. Akademik M.V. Muxammadjonov (1987) ma’lumotlariga ko’ra dalalarga ki ritilgan azotli o’g‘itlarning 8-15 foizi, fosfororganik pestitsidlarning 2,5 foizi, defoliantlarning 4,8 foizi er yuza suvlari, sizot va quduq suvlariga yuvilib ketar edi. Tuproq tarkibida saqlanib qolgan pestitsidlar hatto mineral o’g‘itlarning ham qoldiq shakllari tuproqda gumus hosil bo’lishida ishtirok etuvchi mikroorganizmlar faoliyatini susaytirib, hatto halokatga ham olib keladi. (A.I.CHunderova, 1974, A.SH.Galstyan 1978, I.K.Xambirov 1979, L.M. Borisova 1981, N.S.Avdonin 1982). Kimyoviy vositalardan jadal sur’atlarda foydalanilgan g‘o’za dalalari va taqqoslash uchun ular ishlatilmagan dalalarda o’tkazgan tadqiqotlarimiz tuproqlardan namunalar olinib tahlil qilishga bag‘ishlangan edi. Tekshirishlar ko’rsatadiki, tuproqda qoldiq holdagi nitrat azot nazoratga nisbatan 4-5 karra, pestitsidlardan DDT, DDE, GXSG larning miqdori 10-15 karra ko’p saqlanishi aniqlandi. Tuproqlardan olingan shu namunalarda biologik xossalari o’rganildi. Olingan ma’lumotlar ko’rsatishicha tuproqning «nafas olish» jadalligi nazoratga nisbatan 13,3 foiz, degidrogenaz fermenti faolligi 4,7 karra, ureaza 2,0, fosfataza esa 2,3 karra pasayganligi, natijada gumus miqdori nazoratga nisbatan 14,1 foiz kam saqlanishi ma’lum bo’ldi. G‘o’za ekilgan dalalarda hosildorlikni oshirish uchun yuqori me’yorlarda ishlatilgan mineral o’g‘itlar, o’z ta’sir dirasidan chiqib atrof-muhitni ifloslashi ikki yo’l bilan sodir bo’lishi mmumkin. 46 G‘o’za ekilgan dalalarda hosildorlikni oshirish uchun yuqori me’yorlarda ishlatilgan mineral o’g‘itlar, o’z ta’sir dirasidan chiqib atrof-muhitni ifloslashi ikki yo’l bilan sodir bo’lishi mmumkin. Birinchidan, suv va shamol eroziyasi, xususan mamlakatimiz sug‘orma dehqonchilik sharoitida kuzatiladigan irrigatsion eroziya ta’sirida, ikkinchidan sug‘orish suvi bilan tuproqning ustki, o’simliklar ildiz tizimlari joylashgan qatlamdan pastga sizilib (filtratsiya) ketishi natijasida atrof muhit azot va boshqa elementlar bilan ifloslanadi. Ifloslanishlar ichida ayniqsa nitratlar bilan ifloslanish juda xavfli bo’lib, quduqlar, sizot va er yuza suv havzalari, o’simlik mahsulotlari, chorva em- xashaklarini ifloslaydi. Ayniqsa o’simlik mahsulotini shu daraja ifloslaydiki, bunday omillar hayvon va odamlar uchun o’ta zararlidir. Inson va hayvonlar zararlangan o’simlik mahsulotini iste’mol qilganlarida nitratlar nitritlarga aylanib, metgemoglobanemiya (organizmda kislorod tanqisligi) kasalligini keltirib chiqaaradi. Nitrat azotining oziqalar tarkibidagi ruxsat etilgan chegarasi (PDK) o’simlik mahsuloti quruq massa hisobiga 0,25 foizdan oshmasligi shart. Mutaxassislar ma’lumotlariga ko’ra, o’simliklardan ismaloq (shpinat) tarkibida eng ko’p miqdorda nitratlar saqlanar ekan. Nitratlardan tashqari o’simliklar tarkibida kul elementlaridan 3 foizdan ko’p kaliy saqlangan mahsulot is’temol qilinsa ham hayvon va odamlar organizmga jiddiy zarar etkazadi. Keyingi yillarda o’simliklar oziqa moddalari saqlanishida, mineral o’g‘itlardan foydalanishda ularning atrof-muhitga ehtimoliy zarari oqibatlari, biosfera ifloslanishining oldini olish maqsadida ko’pgina ilmiy-tadqiqot ishlari olib borilmoqda. Tadqiqotlar ko’satishicha azotli mineral o’g‘itlar yuqori me’yorlarda (300-350 kg/ga) ishlatilganda 80 foiz, optimal me’yorda (180-200 kg/ga) esa, 50 foiz azot befoyda yo’qotilar ekan. Shu maqsadda dunyoning ko’pgina mamlakatlarida azot saqlovchi o’g‘itlarga turli qo’shimchalar, jumladan, nitrifikatsiya va ureaza faolligi ingibitorlari, mochevinani kapsulalashtirish, o’g‘it 47 yuzasini sintetik plyonka bilan qoplash kabi o’simlik vegetatsiyasi jarayonida azot yo’qotilishini kamaytirishga qaratilgan tadbirlar qo’llanilmoqdda. Ayni shu davrlarda qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishida ekinlarni himoya qilish va boshqa maqsadlarda foydalanilgan pestitsidlarning inson, hayvonlar salomatligiga keltirgan zarari oqibatlarini sanab chiqish qiyin. Keyingi yillarda O’zbekistonda ko’ngina zararli pestitsidlarni ishlatish taqiqlandi. Foydalaniladigan pestitsidlarning ham assortimenti to’xtovsiz takomillashib bormoqda. Issiqqonli hayvonlar va inson uchun minimal toksik zararli yoki umuman zarasiz, yuqori darajada o’ziga xos ta’sirchan, atrof-muhitga tez parchalanib ketadigan mustahkam bo’lmagan birikmalar ishlanib chiqilmoqdda. Har qaysi pestitsid ishlatish muhiti havo va suvda ishlatish qoidalari, muddatlari, ruxsat etilgan konsentratsiya chegarasi (PDK), oziqa mahsulotlari, em- xashaklar tarkibida darajasi belgilangan. Pestitsidlar bilan ishlashda xavfsizlik texnikasi qoidalariga qat’iy rioya qilish belgilangan. Tuproqning kimyoviy vositalar bilan ifloslanishi va uning tuproq xossalariga salbiy ta’sir etkazishining oldini olish va unga qarshi kurash maqsadlarida quyidagi tadbirlarni tavsiya etish mmumkin: Sanoat korxonalarida kam chiqindili yoki chiqindisiz texnologiyani joriy eti shva mahsus filtrlardan foydalanish; Yoqilg‘ilarning chiqindisiz ishlaydigan turlaridan foydalanib, tashqi muhitga kul yoki qurumlarning chiqib ketishiga yo’l qo’ymaslik; Qishloq xo’jaligida mineral o’g‘itlardan foydalanishni ilmiy asosda tashkil qilish, oziqa elementlarning tuproq tarkibida mavjud harakatchan shakllari miqdorini o’rganish asosida har tuproq tipiga O’zPI tomonidan tavsiya etilgan me’yorlarda berish; Ekinlar hosilini kasallik va zararkunandalardan himoya qilish va boshqa maqsadlarda pestitsidlar ishlatishda atrof-muhitga zararsiz va kam zarar etkazadigan shakllaridan foydalanish bu borada biologik usullarni keng joriy qilish; 48 Tabiiy muhitning kimyoviy vositalar bilan ifloslanishining oldini olish uchun sanoat chiqindilari tarkibi, qishloq xo’jaligida ishlatiladigan kimyoviy vositalar miqdori va tarkibini qattiq nazorat ostiga olib atrof muhit ifloslanishi, sabzavot, poliz ekinlari tarkibiga singdirilishiga yo’l qo’ymaslik; Ko’rsatilgan tavsiyalarga qat’iy rioya qilinsa, inson, hayvonot olami uchun atrof muhit ekologiyasining musaffo bo’lishiga imkoniyat yaratiladi degan fikrdamiz. Mineral o’g‘itlar va atrof muhit muhofazasi [S.G‘aniev, A.G.Kojevnikova, D.Qosimova, J.Rasulova, 2007] ma’lumoti bo’yicha Ma’lumki, qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishini jadallashtirishini uni kimyolashtirmasdan amalga oshirish mumkin emas. Qishloq xo’jaligini kimyolashtirish bu agrokimyo fani va kimyo sanoati erishgan ulkan muvaffaqiyatlar asosida ish ko’rish ya’ni ekinlar hosildorligi va mahsulot sifatini yaxshilashga imkon beradigan kimyoviy vositalar hamda usullardan keng ko’lamda foydalanish demakdir. Kimyoviy vositalardan keng ko’lamda va reja asosida foydalanishni o’z ichiga olgan tadbirlar kompleksida mineral o’g‘itlarni me’yori, ularni qo’llash muddatlari va nisbatiga e’tibor berish muhim ahamiyatga egadir. Haqiqatdan 49 tuproq unumdorligi va ekinlar hosildorligini jibhbilf mineral o’g‘itlarning foydasi beqiyosdir, lekin ulardan noto’g‘ri foydalanish oqibatida foydadan ko’ra ko’proq ziyon ko’rish mumkin. Shunga qaramasdan ayrim hollarda ko’proq hosil olish maqsadida va mineral o’g‘itlar ishlatishda nazoratning yo’q darajada ekanligidan foydalanib ekin maydonlariga ba’zan yashirincha, ba’zan esa ochiqchasiga belgilangan me’yordan bir necha barobar ko’p mineral o’g‘itlar solinmoqda. To’g‘ri mineral o’g‘itlar me’yori ortib borgan sari ularning samaradorligi dastlab ortadi va ma’lum miqdoriga etganda maksimal hosildorlikka erishiladi, lekin doza me’yori haddan ziyod ortib ketgach hosildorlik asta-sekin kamayadi. Bu ortiqcha qo’llanilgan mineral o’g‘itlarning ekinlarga salbiy ta’siridir. Erga solingan mineral o’g‘itlarning bir qismi o’simlik tomonidan o’zlashtirilsa, ikkinchi qismi yuvilib ketadi, uchinchi qismi esa tuproqda fiksatsiyalanadi. Masalan g‘o’zaga qo’llanilgan o’g‘itlar tarkibidagi oziqa moddalarning faqat 20-40 % i o’zlashtiriladi, qolgani esa tuproqda qoladi, ayrim shakllari esa yuvilib ketadi. Kuzatishlar natijasi shuni ko’rsatdiki eng ko’p oziq moddalar ammiakli selitradan ya’ni 20 mg/l nitrat (NO 3 ) 0,2 mg/l ammoniy (NH 4 ) yuvilishi isbotlangan. Bu ko’rsatkich ammoniy sulfat va mochevinada mos ravishda NO 3 – 3,5 va 10 mg/l NH 4 + - 1,6 va 2,7 mg/l ni tashkil qilgan. Fosforli o’g‘itlar suvda kam eriganligi sababli u juda kam yuviladi, shuning uchun ham tuproqda ko’p miqdorda suvda erimaydigan birikmalar to’planadi. Tuproqning mexanikaviy tarkibi, suv rejimi va o’g‘it me’yoriga bog‘liq ravishda bir gektar maydonda o’rtacha 0,4 – 60 kg kaliyning yuvilishi aniqlangan. Ammo kaliyning yuvilishi ko’p jihatidan paykalning ekinlar bilan band yoki band emasligiga bog‘liq. SHudgor qilib tashlab qo’yilgan maydonning bir gektaridan 160 kg kaliy yuvilsa ko’p yillik o’simliklar bilan band bo’lgan maydonlarda atigi 3,0 kg yuvilishi kuzatilgan. Tuproqdan yuvilgan oziq moddalar er osti yoki daryo suvlariga qo’shilib ketadi. Natijasida katta-katta er maydonlari ishdan chiqadi, daryo sho’rlanib, 50 chuchuk suv zaharlanadi, suv jonivorlari uchun zaharli bo’lgan xilma-xil chiqindilar ko’payadi. Ortiqcha miqdorda qo’llanilgan azotli o’g‘itlar qishloq xo’jalik ekinlari mahsulotlariga ham salbiy ta’sir ko’rsatadi. Masalan: sug‘orilib dehqonchilik qilinadiganjoylardagi ekinlar tarkibidagi nitratlar miqdori 1 foizga etadi bu esa PDK dan ancha ko’pdir, aksincha sug‘orilmaydigan erlarda tabiiy o’sadigan o’simliklar tarkibidagi nitratlar miqdori 0,005-0,5 foizdan oshmaydi. Azotli o’g‘itlarni keragidan ortiqcha miqdorda ishlatilishi natijasida 1982 yilga nisbatan 1 kg kartoshkada azotning nitrat shakli nitrat shakli miqdori 80 mg dan 250 mg gacha, karamda 150 mg dan 500 mg gacha, pomidorda 60 mg dan 150 mg gacha oshgan. Bunday ortiqcha zaharli moddalar poliz ekinlarida ham albatta mavjud. Bu salbiy jarayonlarning barchasi birga qo’shilib atrof muhit va inson salomatligiga katta zarar etkazadi. Chunki ortiqcha nitratlar ichimlik suvlari yoki sabzavot va poliz ekinlari orqali inson organizmiga o’tadi, bu o’z navbatida oshqozon-ichak va havo yetishmaslik kasalliklarini keltirib chiqarishi mumkin. Ayniqsa ichimlik suvlaring har litrida nitratlar 64-86 mg ga yetgan bolalarda ana shu kasallik alomatlari sezila boshlaydi. Fosforli o’g’itlar insonlar va hayvonlar organizmi uchun unchalik hafli emas. Biroq bu o’g’itlar me’yordan ortiqcha qo’llanilsa, tuproqda fosfor miqdori ortib borsa, o’zi bilan bevosita bog’liq bo’lgan boshqa elementlar masalan, bazi bir og’ir metallar (uran, toriy, stontsiy, ftor va boshqalar) ning tuproqda to’planishiga sababchi bo’ladi. Tadqiqotchilarning aniqlashlaricha, har bir tonna oddiy superfosfat bilan dalaga 100-160 kg ftor tushadi. Ftor ionlari o’z navbatida temir va marganes bilan reaktsiyaga kirishib, o’simlik va hayvonlar organizmlari uchun zarur bo’lgan faolligini susaytiradi. Ayrim olimlarning fikricha fosforitlar tarkibidagi ma’lum miqdordagi uron parchalanib gaz holidagi radonga, keyin esa qo’rg’oshinga, u ham o’z navbatida radioaktiv paloniyga aylanadi, kishi nafas olganda to’g’ri o’pkaga boruvchi 51 polonoy bu azoning nozik to’qimlalarini yemiradi, natijada og’ir xastalikni keltirib chiqarishi mumkin. Yuqorida qayd azotli va fosforli o’g‘itlarga nisbatan kaliyli o’g‘itlar atrof muhitga u qadar zarar etkazmaydi. Lekin bu o’g‘it bilan birgalikda tuproqqa ko’plab miqdorda xlor tushadi, bu o’z navbatida, ayniqsa er osti sizot suvlari chuqur joylashgan mintaqalarda tuproqni xlor bilan boyishiga sababchi bo’ladi. Ortiqcha xlor esa tuproqni sho’rlanishiga olib keladi. Bulardan tashqari erga mutasil ravishda ortiqcha miqdorda mineral o’g‘itlar qo’llash oqibatida tuproq minerallashib undagi organik moddalar bilan mineral moddalar o’rtasidagi nisbat buziladi, natijada tuproq unumdorligi pasayadi. SHuni aytib o’tish joizki qishloq xo’jalik ekinlariga qanchalik ko’p mineral o’g‘itlar qo’llanilmasin ular hech qachon organik o’g‘itlar o’rnini bosolmaydi va tuproqdan yo’qolgan organik moddalar o’rnini tiklay olmaydi. Shuning uchun atrof muhit va inson salomatligini muhofaza qilish uchun eng avvalo o’g‘itlar turkumidagi organik o’g‘itlar ulushini ko’paytirish va almashlab ekishni joriy qilish muhim ahamiyatga ega. Shuningdek qishloq xo’jaligida mineral o’g‘itlarga bo’lgan talab ehtiyojini aniqlashda har bir xo’jalikning aniq tuproq – iqlim sharoitlari, almashlab ekish tizimidagi ekinlar, o’simliklarning oziqlanish xususiyati, o’g‘it turlarini hisobga olgan holda, ilmiy tadqiqot institutlari va viloyat agrokimyoviy stansiyalar tavsiyalari asosida ish ko’rish maqsadga muvofiqdir. Mineral o’g‘itlardan qanchalik oqilona foydalansak, atrof muhitni shunchalik muhofaza qilgan bo’lamiz. 52 XULOSALAR 1.Zarafshon vohasi tuproqlari unumdorligini yaxshilahda tuproqda gumus miqdorini oshirish, bunda kompostlardan foydalanish muhim ahamiyatga ega. Eroziyaga uchragan tuproqlarda maxsus agrotexnologik tadbirlardan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Tarkibida fosfogips bo’lgan kompostlar magniy karbonatli sho’rlangan tuproqlarda yuqori samara beradi. 2. Tuproq unumdorligini oshirish yo’llari ko’p, faqatgina ularni xo’jalikning tuproq-iqlim sharoitini to’g‘ri hisobga olgan holda qo’llash, takroriy va oraliq ekin turlari, beriladigan mineral va oraliq o’g‘itlar, qolaversa mahalliy o’g‘itlar me’yorlarini to’g‘ri qo’llash albatta xo’jalikda etishtiriladigan asosiy ekin turlari hosildorligini oshirishga iqtisodiy samaradorlikka erishishga olib kelishi muqarrardir. 53 3. Organik o’g’itlar jumladan go’ng, har xil chiqindilardan tayyorlangan kompostlar ekinlar hosildorligiga ishonarli ta’sir ko’rsatadi. Demak, qishloq xo’jalik ekinlari hosildorligi tuproqning oziq rejimi va unumdorligiga bog’liq. 4. Bir yoshli ekinlarda niholchalar paydo bo’lgandan so’ng N va P bilan har biri 30 kg/ga dan oziqlantiriladi. Ikkinchi oziqlantirish esa o’simliklarning intensiv o’sish davrida iyulning azot bilan 30 kg/ga miqdorda oziqlantiriladi. Ikki yoshli ekinlarda shunga o’xshash N va P igna barglarining yozilishining boshida va o’simlikning intensiv o’sish davrida o’tqaziladi. 4. Tabiiy muhitning kimyoviy vositalar bilan ifloslanishining oldini olish uchun sanoat chiqindilari tarkibi, qishloq xo’jaligida ishlatiladigan kimyoviy vositalar miqdori va tarkibini qattiq nazorat ostiga olib atrof muhit ifloslanishi, sabzavot, poliz ekinlari tarkibiga singdirilishiga yo’l qo’ymaslik lozim. 5. Mineral o’g‘itlardan qanchalik oqilona foydalansak, atrof muhitni shunchalik muhofaza qilgan bo’lamiz. TAVSIYALAR Suv va shamol eroziyasiga qarshi kompleks tadbirlar qo‘llash, suv oqimi va tezligini boshqarish yaxshi natijalar beradi. Tuproqni yuvilishdan, yemirilishdan va deflyatsiyadan saqlash, eroziyalangan, lalmi va yaylov yerlarning unumdorligini oshiradi. Hozirgacha ishlab chiqilgan har xil uslublar suv, irrigatsiya va shamol eroziyasining oldini olishda, hamda tuproqlar unumdorligini va qishloq xo‘jalik ekinlarining hosildorligini oshirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Tuproqdagi organik qoldiqlarining to‘xtovsiz ravishda chirishi, parchalanishi va qayta sintezlanishi natijasida organik moddalarning to‘planib, kamayib hamda yangilanib borishi kuzatiladi. Yerlarni asosli tekislash, suv oqimini boshqarish, dalaga kichik me’yorda suv berish va organik o’g’itlarni qo’llash tavsiya etiladi. 54 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXITI 1. I. A.Karimov. «O‘zbekistonda oziq-ovqat dasturini amalga oshirishning muhim zahiralari» mavzusidagi xalqaro konferensiyadagi ochilish marosimidagi nutqi. Xalq so‘zi. 2014 yil 7 iyun, №110. 2. I.A.Karimov. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O‘zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo‘llari va choralari.–Toshkent: O‘zbekiston. 2009. -56 b. 3. I.A. Karimov. O’zbekistan Respublikasi Vazirlar Maxkamasining "2014 yilda respublikani ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlariga va 2015 yilda iqtisodiyotni barqaror rivojlantirishning ustivor yunalishlari" J. O‘zbekiston qishloq xo‘jaligi jurnali. -2015, №2. -B.2. 4. Abdullayev S.A. Jizzax – Sirdaryo tuproqlari. Monografiya. Toshkent, 2005. 55 5. Bobojonov A.R., Rahmonov Q.R., G‘ofirov A.J. “Yer kadastri” fanidan darslik. T.: TIMI, 2008 y. 6 . Risqiyeva X.T., Risqiyev R.R. Nekotorie ekologicheskiye problemi primeneniya pestitsidov. Materiali III s’ezda pochvovedov O'zbekistana. Tashkent, 2000. 7. Risqiyeva X.T., Nasedjanov M. Ekologicheskoye sostoyaniye pochv i vod Golodnoy stepi. Sb. Effektivnoye ispolzovaniye zemelnix resursov i oxrana pochv. Tashkent, 2001. 8. Safarov E.Yu., Musayev I.M., Abduraximov X.A. Geoaxborot tizimlari va texnologiyalari. Toshkent. 2008 y. 9 . Gedroys K.K. Izbrannie sochineniya. Tom 2. Ximicheskiy analiz pochvi. Gos. Izd – vo selkoxozyaystvenniy literaturi. Moskva, 1955. 10. Arinushkina Ye.V. Valovoy ximicheskiy analiz pochv i gruntov. Izd – vo MGU, Moskva, 1949. 11. Arinushkina Ye.V. Rukovodstvo po ximicheskomu analizu pochv. Izd – vo MGU, Moskva, 1961. 12. Ponomareva V.V., Plotnikova T.A. Gumus i pochvoobrazovaniye, “Nauka” Leningradskoye otdeleniye. Leningrad, 1980 13. Maxsudov X.M. – Eroziya pochv aridnoy zoni O'zbekistana. Tashkent, 1989, str. 31 – 67. 1 4 . Maxsudov X.M. – Erodirovannie serozemi i puti povisheniya ix produktivnosti. «FAN», Tashkent, 1981. 15. Maxsudov X.M., G‘afurova L.A. “O‘zbekistonning eroziyaga uchragan tog‘ va tog‘ oldi tuproqlari. O‘zbekistonning tuproqlari va unumdorligini oshirishning ayrim yo‘nalishlari”, Mehnat, T., 1998. 16. Maxsudov .X.M., Quchqorova N.P. Sug‘oriladigan bo‘z tuproqlarda irrigatsiya eroziyasiga qarshi kura shva eroziyalangan tuproqlarni unumdorligini tiklash, oshirishni ayrim yo‘llari // Orol dengizi havzasinig sahrolanish jarayonida tuproq unumdorligini tiklash, oshirish va ular melioratsiyasinig dolzarb muammolari –T. 2002 -B.57. 56 17. Maxsudov X.M. Tuproq morfologiyasi sug‘orish eroziyasining ta’siri // Er resurslaridan samarali foydalanish muammolari. –T. 2007. -B. 71. 18. Mirxaydarova G.S., Maxsudov X.M. G‘arbiy chotqol tog‘ yon bag‘ri to‘q tusli bo‘z tuproqlari fizik xossalarining eroziyaga qarshi o‘tkazilgan tadbirlar ta’sirida o‘zgarishi // Orol dengizi havzasinig sahrolanish jarayonida tuproq unumdorligini tiklash, oshirish va ular melioratsiyasinig dolzarb muammolari –T. 2002. -B.177. 19. Наседжанов M.A. Экологическое состояние почвогрунтов теплиц Ta шкентской области // O‘zbekiston tuproqshunoslari va agrokimyogarlari jamiyatining V qurultoyi materiallari –T. 2010. -B.267. 20 . G‘afurov L.A. Abdullayev S.A. Namozov X.Q. “Meliorativ tuproqshunoslik” fani bo‘yicha ma’ruza matnlari. Toshkent. 2000. 21. Shadraimova K, Pattayeva M, To‘xtanov T, Abdushukurova S. Eroziyaga uchragan sug‘oriladigan tipik bo‘z tuproqlar va ularning soya hosildorligiga ta’siri. “Sug‘oriladigan bo‘z tuproqlar unumdorligini oshirish va uning ekologik muammolari”. Konferensiya meteriallari. Samarqand – 2002. – B. 95 – 97. 22. Mo‘minova Z., Muminov K. Sug‘orish ekologiyasiga uchragan bo‘z tuproqlarning agrokimyoviy agrofizikaviy xossalari va uni yaxshilash tadbirlari. –“Sug‘oriladigan bo‘z tuproqlar unumdorligini oshirish va uning ekologik muammolari”. Konferensiya meteriallari. Samarqand – 2002. -B. 108 -111. 23.Oripov R., Sanaqulov A., Islamov I., Shonazarov S. Tuproq unumdorligi va ekinlar hosildorligini oshirishda oraliq ekinlarning roli. O’zbekiston janubida dehqonchilikni rivojlantirish muammolari. Resp.Ilmiy amaliy konf.ma’r.To’plami.Qarshi,2006.B.8-9. 24. Xolmanov N. Siderat, eroziya va hosildorlik. Agroilm.O’zbekiston qishloq xo’jaligi.Toshkent,2009 №4 (12).B.32-33. 25. Jeltikova T.A. Razrabotka norm i srokov vneseniya mineraln ы x udobreniy v oroshaem ы x lesn ы x pitomnikax Sredney Azii. Nauchnыy otchyot po teme № 5404 za 1961-1965 gg. Tashkent, 1966. 57 26. Kojaxmedov S.K. Nauchnыy otchyot UzNIILX za 1991-1995 gg. po teme: «Obosnovat primenenie mineralnыx udobreniy v lesnыx pitomnikax Priaralya s selyu povыsheniya ix produktivnosti», Tashkent, 1995.

1 TUPROQDAGI MIKROBIOLOGIK JARAYONLARGA O’ G‘ITLARNING TA’SIRI MUNDARIJA Kirish………………………………………………………………………..3 1. Adabiyotlar sharhi……………………………………………………..5 1.1. Zarafshon vohasi tuproqlarining holati va uni yaxshilash choralari…..5 1.2. Tuproqlarning gumusli va meliorativ holatini yaxshilashda sideratlarning roli………………………………………………….……..............10 1.3. Mineral va organik o` g`itlarning tuproq mikrobiologik jarayonlariga va unumdorligiga ta’siri…………..…………………………………………………19 2. Tadqiqot sharoitlari, obyekti va uslublari………………………….23 2.1 Tadqiqot sharoitlari…………………………………………………..23 2.2. Tadqiqot obyektlari………………………………………………….25 2.3 Tadqiqot uslublari…………………………………………................25 3. Tadqiqot natijalari…………………………………………...............26 3.1. Yangi orgonomineral o` g`itning tipik b o` z tuproqlar agrokimyoviy xossalariga ta’siri…………………………………………………………………26 3.2. Sug`oriladigan tipik b o` z tuproqlarda mineral va organik o` g`it larning harakatchan og`ir metallar miqdoriga ta’siri……………………………………..35 3.3. Tuproqlar kimyoviy ifloslanishining ekologik qolatiga ta`siri………..45 Xulosalar………………………………………………………………………..54 Tavsiyalar ………………………………………………………………………55 Foydalanilgan adabiyotlar…………………………………………..................56

2 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Tuproq qishloq xo’jalik mahsulotlarini yetishtirishda asosiy omil hisoblanadi. Uning ekologik holatini yaxshilash, unumdorligini oshirish dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Lekin, hozirgi paytda ko’pchilik yerlarda tuproq unumdorligi pasayib holati yomonlashmoqda. Buning asosiy sabablaridan biri qishloq xo’jalik jarayonlarini intensivlashtirilishidir. Bunda ekin strukturasidan tuproq unumdorligiga ijobiy ta’sir ko’rsatadigan ekinlarni olib tashlanishi, mineral o’g’itlardan yuqori me’yorda foydalanish, organik o’g’itlarni yetishmasligi, tuproqqa jadal ishlov berish, qator orasiga ishlov berish, qator orasiga ishlov beriladigan ekinlarning ekin strukturasidagi ulushi yuqoriligi muhum o’rin tutadi. Buning oqibatida tuproqda gumus miqdori sezilarli kamayib uning sifati yomonlashadi. Gumin kislotalarining fulvokislotalarga nisbati qisqarib fulvokislotalarning ulushi ortgan. Bu holat tuproqning barcha xossa va xususiyatlariga o’z ta’sirini ko’rsatadi. Bunda ayniqsa tuproqning agrofizik ko’satkichlari yomonlashadi. Masalan, hajmiy massa ortadi, tuproq g’ovakligi pasayadi, agregat va struktura holati yomonlashadi. Shu bilan birga tuproqning suv, havo, issiqlik xossalari salbiy tomonga o’zgaradi. Gumus miqdori sezilarli kamayganda agrokimyoviy va mikrobiologik xossalari ham susayadi. Chunki, gumus tuproqdagi juda ko’pgina oziq moddalarini o’zida saqlaydi va geterotrof mikroorganizmlar uchun oziq manbai hisoblanadi. Gumusning kamayishi Zarafshon vohasidagi ko’p tarqalgan nishab yerlarning irrigatsion eroziyaga chidamliligini pasaytiradi. Bu esa tuproq holati tuproq agrokimyoviy xossalari, jumladan oziq rejimi bilan bog’liq. Tadqiqotning maqsadi. Sug‘oriladigan yerlardan samarali foydalanishning ekologik asoslarini o’ rganish maqsadida tuproqlarda sodir b o’ ladigan mikrobiologik jarayonlarga organik hamda mineral o’ g‘itlarning ta’sirini ilmiy manbalardan o’ rganishdan iborat.

3 Tadqiqot vazifalariga quyidagilarni o’ rganish masalasi kiritiladi. 1. Zarafshon vohasi tuproqlarida gumusning holati va uning unumdorlikka ta’sirini o’ rganish. 2. Bo’z tuproqlarning unumdorligi va unga organik va mineral o’ g‘itlarning ekologik ta’sirini o’ rganish. 3. Sug‘oriladigan tuproqlarda mineral va organik o’g‘itlarning harakatchan og‘ir metallar miqdoriga ta’sirini o’ rganish. Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati . Tuproqlardagi mikrobiologik jarayonlarga organik va mineral o’ g‘itlarning ta’sirini o’ rganishning ilmiy ahamiyati shundan iboratki, o’ g‘itlar tuproqning gumus miqdoriga, strukturasiga, oziqa elementlarining t o’p lanishiga va hosildorlikka ta’sir k o’ rsatadi. O’ g‘itlar tuproq ekologik muhitini saqlashda muhim omil hisoblanadi. Keyingi yillarda almashlab ekishning y o’ lga q o’ yilmasligi, tuproq unumdorligidan not o’ g‘ri foydalanish oqibatida tuproqlardagi mikrobiologik jarayonlar salbiy tomonga o’ zgargan holatlar ham kuzatilmoqda. Respublikamizda tarqalgan tuproqlar unumdorligi va gumus miqdorini oshirish muammolaarini o’ rganish ishning amaliy ahamiyatini k o’ rsatadi. Ishning tuzilishi va hajmi . Bitiruv malakaviy ishI i - 58 sahifadan ib o rat b o’l ib, kirish, adabiyotlar shar h i, tadqiqot sharoitlari, obyekti va uslublari hamda tadqiqot natijalaridan iborat . 3 ta bobni va 9 ta jadvalni o’z ishiga oladi. Ishda xulosalar, tavsiyalar, 26 ta foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati mavjud.

4 1. ADABIYOTLAR SHARHI 1.1. Zarafshon vohasi tuproqlarining hozirgi holati va uni yaxshilash choralari [Sh.T. Xoliqulov, T.Q.Ortiqov, 2010] ma’lumoti bo’yicha. Tuproqda gumus miqdorining kamayishi bilan undagi yalpi va harakatchan oziq moddalar miqdori ham kamayib bormoqda. Oziq moddalar balansini faqat mineral o’g’itlar hisobiga ijobiy holga olib kelish ko’zlangan maqsadni bermaydi. Chunki mineral o’g’itlar ayniqsa azotli o’g’itlar me’yori oshirilaganda tuproqda organik moddaning minerallashishi kuchayadi, mineral moddalarning tuproqda ushlanib qolishi juda qiyin kechadi. Azotli o’ g‘itlarning tuproq tarkibida mustahkamlanishi deyarli kuzatilmaudi. Demak, ortiqcha azotni mikroorganizmlar mikrobiologik jarayonlar natijasida atmosferaga chiqarib yuboradi. Bu ishni bajarish uchun ular tuproq organik moddasidan foydalanadi. Bu esa intensiv dehqonchilikda ham organik o’g‘itlarsiz oziq moddalarning neytral yoki ijobiy balansiga erishib b o’ lmasligini k o’ rsatadi. Bu esa respublikamizda asosiy ekinlar b o’ lgan g‘ o’ za va bug‘doyda g‘ o’ zapoya va somonni daladan olib chiqib ketish yanada chuqurlshadi. Chunki bunda tuproqda organik modda miqdori yanada kamayib ketadi. Shunday ekan tuproqda oziq moddalar balansiga erishish uchun mineral va organik o’ g‘itlarni muqobillashtirilgan va uyg‘unlashtirilgan holda q o’ llash hamda almashlab ekishga tuproqda organik modda miqdorini stabillashtiradigan ekinlarni, jumladan bedani kiritish kerak. Zarafshon vohasi tuproqlarida yana muhim muammolardan biri suv, jumladan irrigatsion eroziya hisoblanadi. Bu ayniqsa tog‘ va tog‘oldi mintaqalarida tarqalgan tuproqlarda sezilarli kuzatiladi. Eroziyaga uchragan tuproqlarning agrofizik va agrokimyoviy xossalarini yaxshilash ularni sug‘orish sulariga chidamliligini oshirishga olib keladi. Lekin, u yerlarda tamaki, makkaj o’ xori, g‘ o’ za kabi qator orasiga ishlov beradigan ekinlarni ekish, tuproqqa qayta-qayta ishlov berish tuproqda gumus miqdorini kamayishiga uning agregat holati va strukturasini buzilishiga,

5 aeratsiyasini yomonlashishiga olib keladi. Shuning uchun eroziyaga uchragan va eroziya xavfi yuqori b o’ lgan tuproqlarda unga ishlov berishni minimallashtirish, tuproq yuzasini mulchalash yoppasiga ekiladigan ekinlarni ekish, organik o’ g‘itlarni q o’ llash, zamonaviy sug‘orish usullaridan foydalanish maqcadga muvofiqdir. Gumusni k o’ payishi tuproq zarrachalarining suvga chidamliligini oshiradi. Bunday yerlarda kech kuz-qish erta bahor davrida siderat ekinlarni ekish katta ahamiyatga ega. Ushbu holatllarga e’tibor berilmasa, eroziyaga uchragan tuproqlarning unumdorligi yanada pasayib ketishi mumkin. Bu esa qishloq xo’jaligi mahsuldorligini pasayishiga olib keladi. Samarqand viloyatida Zarafshon daryosi atrofida magniy karbonatli sho’rlangan tuproqlar kehg tarqalgan bo’lib, bunday tuproqlar Jomboy, Bulung’ur, Oqdaryo, Tayloq, Ishtixon tumanlarini qamrab olgan. Bu o’ziga xos sho’rlanish bo’lib oddiy sho’rlanishdan ancha farq qiladi. Uni yo’qotish uchun nafaqat nafaqat sizot suvlarining sathini pasaytirish kerak balki, tuproq singdirish kompleksida magniyning ulushini kamaytirib, kalsiyni k o’ paytirish kerak. Buning uchun gips va fosfogipsdan foydalanish maqsadga muvofiq bo’ladi. Bunday yerlarda organic ug’itlardaqo’llash tuproq xossalarini yaxshilashga olib keladi. Samarqand viloyatining Paxtachi, Narpay tumanlarida gipsli tuproqlar keng tarqalgan bo’lib, ularning meliorativ holatini yaxshilash qishloq xo’jaligi samaradorligini ko’tarishda muxum rol o’ynaydi. Gipsli tuproqlarda organink o’g’itlarni qo’llash gipsni eruvchanligini oshiradi, hamda mikrobiologik jarayonlarni faollashtirib sulfatlarni qaytarilishini kuchaytiradi. Bu esa sulfatlarni pastki qatlamlarga yuvilishini va miqdorini kamayishini ta’minlaydi. Zarafshon vohasi tuproqlari unumdorligi oshirishida ilmiy asoslangan almashlab ekishdan foydalanish va almashlab ekish tartibiga dukkakli o’tlarni jumladan bedani kiritish yuqori samara beradi. Beda va boshqa o’tlar tuproq unumdorligini oshiradi. Bu esa tuproq unumdorligini oshirib, xossa va xususiyatlarni yaxshilaydi. Almashlab ekishda qator orasiga ishlov beriladigan ekilar ulushini ortishi tuproq unumdorligiga salbiy ta’sir ko’rsatadi.

O'xshashlar

SUG’ORISH EROZIYASI JARAYONIDA TUPROQLARNING FIZIKAVIY XOSSALARINING O’ZGARISHI
LIMONNING FIZIOLOGIK XUSUSIYATLARIGA BIOPREPARATLARNING TA’SIRI
G’O’ZA AGROTSENOZIDA TUPROQNING OG’IR METALLAR BILAN IFLOSLANIS’HI VA UNING EKOLOGIK MUHITGA TA’SIRINI BAHOLASH
BO’Z TUPROQLAR TARKIBIDAGI GUMUS FRAKSIYALARINI ANIQLASH USULLARINI QIYOSIY TAHLILI
FOSFORNING O’SIMLIKLAR HAYOTIDAGI AHAMIYATI. FOSFORLI O’G’ITLAR VA ULARNING OLINISHI, XOSSALARI VA ISHLATILISHI