G’O’ZA AGROTSENOZIDA TUPROQNING OG’IR METALLAR BILAN IFLOSLANIS’HI VA UNING E KOLOGIK MUHITGA TA’SIRINI BAHOLASH MUNDARIJA Kirish ……………………………………………………………………………9 I-BOB. ADABIYOTLAR S’HAR H I. TUPROQLAR TARKIBIDA OG’IR METALLARNING TARQALIShI VA ULARDAN MU H OFAZA QILISh ChORA TADBIRLARI 1.1. Og’ir metallar tushunchasi va ularning tuproq tarkibida tarqalishi...... ........12 1.2. Tuproqning og’ir metallar bilan ifloslanishi va uning ta’siri........ ..............20 1.3 Og’ir metallarning tuproq va biosferaga ta’siri hamda ulardan muhofazalash tadbirlari..................................................................................... ............................25 II.TADQIQOT SHAROITI OBEKTTI VA USLUBLARI 2.1. Tadqiqot sharoiti ………………………………………...………………..... 35 2.2. Tadqiqot obekti ………................................................................................... 38 2.3. Tadqiqot uslublari………………………………………………….... ............39 III BOB. TADQIQOT NATIJALARI 3.1. Tuproqni og’ir metallar bilan ifloslanishi va uni bartaraf etish ………………41 3. 2. G’o’za agrosenozida tuproqning og’ir metallar bilan ifloslanishi va uning yekologik muhitiga ta`sirini baholash …………………………………………….44 3.3. O g’ir metallarning tuproqdagi oziq moddalar miqdoriga ta`siri ……………..47 3.4 . Tuproq profili bo’ylab og’ir metallar umumiy miqdorining o’zgarishi… …..51 3. 5 . Tuproqlarni og’ir metallardan muhofaza qilish… ……………………………56 3. 6 . Og’ir metallarning tuproq tarkibidagi gumus va oziq moddalar miqdoriga ta’siri …………………………………………………………………………….60 XULOSALAR …………………………………………………………………. 66 TAVSIYALAR ……………………………………………………………….... 67 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR R Oʻ YXATI …………… ……………68 ILOVALAR ……………………………………………………………………..82

KIRISH Dissertatsiya mavzusining dolzarbligi va zaruriyati. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 30 oktyabrdagi PF-5863-son Farmoni bilan “ 2030 yilgacha bo’lgan davrda O’zbekiston Respublikasining Atrof muhitni muhofaza qilish” Konsepsiyasi tasdiqlangan. Unda yerlarning cho’llanish va degradasiya darajasini kamaytirish, yer maydonlarining sifati va unumdorligini qayta tiklash, yer resurslarini kompleks rejalashtirish va boshqarishni joriy etish salohiyatini yaratish vazifasi qo’yilgan [1]. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021 yil 30 dekabrdagi PQ-76- sonli qarori bilan “Atrof muhitni muhofaza qilish hamda ekologik nazorat sohasidagi davlat organlari faoliyatini tashkil etish chora-tadbirlari to’g’risida” gi qarori qabul qilingan. Qarorda atrof-muhitning qulay ekologik holatini, ekologik tizimlar, tabiiy komplekslar va obyektlarning muhofaza qilinishini ta’minlash belgilangan. O’simlik va hayvonot dunyosini asrash, ular turlarining xilma-xilligini, tabiiy turkumlari yaxlitligini va ularning yashash muhitini saqlash, qayta tiklanishi va rivojlanishi uchun zarur shart-sharoitlar yaratish ko’rsatib o’tilgan [2]. Zaharli pestisidlar va og’ir metallar bilan ifloslangan tuproqlarning unumdorligini tiklash usullarini ishlab chiqish hozirgi kunda dolzarb vazifalardan hisoblanadi. Ma’lumki, serqatnov avtomobil yo’llari atrofidagi tuproqlar avtomobillardan chiqadigan turli xil zaharli gazlar va og’ir metallar bilan zararlanadi. Bu yo’llar atrofi ko’pincha qishloq xo’jalik ekinlari bilan band bo’lib, agrosenozga og’ir metallarning salbiy ta’siri sezilarli bo’ladi. Tuproqning og’ir metallar bilan ifloslanish manbalari asosan metall ishlab chiqarish sanoati chiqindilari va turli yoqilg’ilarning yonish mahsuloti, avtomobil tutunlari hamda chiqindi gazlar, qishloq xo’jaligida ishlatiladigan kimyoviy o’g’itlar va boshqalardir. Avtomobil tutunlari va tashlandiq gazlar orqali tuproq qatlami qo’rg’oshin bilan zaharlanadi. 2

Tadqiqot obekti. "Samarqand-Buxoro-Turkmanboshi" Xalqaro M-37 avtomagistralining Ishtixon tumani chegarasida joylashgan “Jamila Palmanova” fermer xo’jaligi hududidagi 22 gektar g’o’za ekilgan maydon tuproqlari tarkibidagi og’ir metallarni aniqlash tadqiqot obekti bo’lib hisoblandi. Tadqiqot predmeti. Ishtixon tumanida keng tarqalgan bo’z tuproqlar va u joyda ekilgan g’o’za maydoni predmeti bo’lib xizmat qildi. Tadqiqot maqsadi. Zarafshon vohasida keng tarqalgan bo’z tuproqlarning g’ o’za agro se nozida tuproqning og’ir metallar bilan ifloslani sh i va uning ekologik muhitga ta’sirini bahola shni o’rganishdan iborat. Tadqiqot vazifalari: Ilmiy adabiyotlardan og’ir metallarning sug’oriladigan tipik bo’z tuproqlar tarkibidagi miqdori, migrasiyasi va tuproq ekologik holati (gumus, o’simliklar uchun zarur bo’lgan oziq elementlar to’planishi) ga ta’sirini o’rganish; "Samarqand-Buxoro-Turkmanboshi" Xalqaro M-37 avtomagistralining Ishtixon tumani chegarasida joylashgan yo’l atrofidagi tuproqlarning mexanik, fizik va agrokimyoviy xossalarini aniqlash; M-37 avtomagistrali avtomobil yo’li faoliyati natijasida atrof-muhitga chiqarilgan turli xil zararli birikmalar, jumladan tuproq tarkibidagi qo’rg’oshin va rux elementi miqdorini aniqlash; avtomagistraldan turli xil uzoqlikda tuproq tarkibidagi nitrat shaklidagi azotning miqdori hamda ammoniy shakldagi azotning miqdorini aniqlashdan iborat edi. Tadqiqotning ilmiy yangiligi. Birinchi marta Samarqand viloyati Ishtixon tumanidan o’tuvchi avtomagistrial yo’l atrofidagi tuproqlar tarkibidagi og’ir metallardan qo’rg’oshin va ruxning miqdori tekshirildi. Og’ir metallar bilan ifloslangan hududda o’simliklar uchun zarur bo’lgan oziq elementlar miqdori, ya’ni ammoniy va nitrat ko’rinishdagi azot miqdori kam bo’lishi aniqlandi. Tadqiqot usullari. Dala va laboratoriya tadqiqotlari umumqabul qilingan («Методы агрохимических, агрофизических и микробиологических 3

исследований в поливных хлопковых раёнах», «Методы исследования физических свойств почв», "Сабзавотчилик, полизчилик ва картошкачиликда тажрибалар ўтказиш методикаси", "Методика полевого опыта" (Б.А. Доспехов, 1985) standart uslublarda o’tkazildi. Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati. Bajarilgan tadqiqotda tuproq ekologiyasi uchun muhim bo’lgan avtomagistrial yo’l atrofidagi tuproqlar og’ir metallar bilan ifloslanishi ilmiy asosda o’rganildi. Tadqiqotlarda avtomobil yo’lidan 300 metrdan uzoq bo’lgan dalalarning og’ir metallar bilan zararlanish holati kamayganligi isbotlandi. Shuning uchun og’ir metallarning zararli ta’sirini kamaytirish maqsadida katta yo’ldan 300 metrgacha bo’lgan oraliq maydonlarda alohida agrotexnologik tadbirlar tizimini joriy etish maqsadga muvofiq. Bunday zararlangan tuproqlar ekologik muhitini yaxshilash va zararli ta’sirini kamaytirish uchun organik o’g’itlar, ko’kat o’g’it (siderat)lardan unumli foydalanish tavsiya etiladi. Ishning tuzulishi. Dissertasiya 72 bet kompyuter matnidan iborat bo lib,ʻ kirish, 3 ta bob, 1 ta rasm, 7 ta jadval, 4 ta surat, xulosa, tavsiyalar va foydalanilgan adabiyotlar ro`yxatidan iborat. 4

I-BOB. ADABIYOTLAR S’HAR H I. TUPROQLAR TARKIBIDA OG’IR METALLARNING TARQALIShI VA ULARDAN MU H OFAZA QILIS H C H ORA TADBIRLARI 1.1. Og’ir metallar tushunchasi va ularning tuproq tarkibida tarqalishi Ekolgik muhitning o’zgarishi bilan ilmiy va qishloq xo’jalik adabiyotlarida «og’ir metallar» degan ibora paydo bo’ldi. Bu ibora salbiy ma’noni bildirib o’simliklar va hayvonlar uchun zaharli hamda xavfli bo’lgan kimyoviy elementlar bunda nazarda tutiladi. Og’ir metallar bu zichligi 5 g/sm 3 dan ko’p bo’lgan bir guruh kimyoviy elementlardir. Biologik adabiyotlarda «og’ir metallar» deb atom massasi 40 dan ko’p bo’lgan kimyoviy elementlar guruhiga aytiladi. Og’ir metallarning zaharliligi to’g’risidagi tasavvurni mutlaqo to’g’ri deb ham bo’lmaydi. Chunki bu kimyoviy elementlar biologik nuqtai nazardan ijobiy ahamiyatga ega bo’lgan elementlar ham bor bo’lib, bunday elementlarga mis, rux, molibden, kobalt, marganes, temir singari elementlar kiradi. Demak, og’ir metallar va mikroelementlar deb bir xil kimyoviy elementlarga aytilsada ular har xil ahamiyatga ega. Bu elementlarning tuproqdagi, o’simliklardagi va hayvonlardagi konsentrasiyasiga bog’liqdir. «Og’ir metallar» deganda haqiqatdan ham odamlarga va hayvonlarga xavfli konsentrasiyada bo’lgan, nisbatan massasi 40 dan ortiq elementlar haqida gap borishi kerak. Bu elementlarning oz konsentrasiyasi o’simlik va hayvonlarga foydali bo’lishi mumkin. ammo haqiqiy, zaharli, xavfli «og’ir metallar» elementlari borki, bularga simob, kadmiy va qurg’oshin kiradi. bu uchta element satnoatda va transportda ko’p ishlatilib atrof-muhitni ifloslantiradi, odamlar, hayvonlar va o’simliklarning zaharlanishi xavfi tug’iladi. Tuproqlar singdirish qobiliyatiga ega bo’lib metal ionlarini qabul qilib saqlaydi. Oz miqdorda bo’lsada metallarni davomi vaqtida tuproqqa tushishi, ularni shu yerda to’planishiga olib keladi. 5