POLIZ AGROTSENOZIDA FITOFAGLAR TARQALISH DINAMIKASIGA EKOLOGIK OMILLARNING TA’SIRI
![I BOB Adabiyotlar sharhi
1.1. Respublikada polizchilik sohasining rivojlanish bosqichlari
O’zbekiston Respublikasi agrar sohaga mo’ljallanganligini hisobga olgan holda
davlatimiz Prezidenti Sh.M.Mirziyoyevning “2021-2030 yillarda Qishloq xo’jaligini
rivojlantirish” to’g’risidagi qarorini qabul qilinishi sohaga berilayotgan e’tiborni yana
ham kuchaytiradi. Shuningdek qishloqda asosan qishloq xo’jaligining har bir sohasida
ma’lum dastur asosida izchil va sistemali izlanishlar olib borilmoqda.
2016 yil 12 aprelda “Meva-sabzavot, kartoshka va poliz mahsulotlarini xarid
qilish va ulardan foydalanish tizimini takomillashtirish chora-tadbirlari” to’g’risida
chiqarilgan qarorda - Mamlakatimiz qayta ishlash korxonalarini xomashyo resurslari
bilan muntazam ta’minlash, ichki iste’mol bozorini yil davomida sabzavotlar,
kartoshka, meva va poliz mahsulotlari bilan barqaror to’ldirish, shuningdek, tashqi
bozorlarda xaridorgir va raqobatbardosh bo’lgan ho’l meva va qayta ishlangan meva-
sabzavot mahsulotlarini eksport qilish hajmini ko’paytirish va turlarini kengaytirish
uchun ularni yetishtirish, ishlab chtqarish va xarid qilish bo’yicha shakllantirish zarur”
deb ta’kidlangan [1,2,3].
Hozirgi vaqtda butun dunyo bo’yicha bir qancha dolzarb muammolar yuzaga
kelgan. Jumladan, aholi soni ortib borishi bilan birga oziq-ovqat muammosi ham kelib
chiqadi. Qishloq xo’jalik ekinlaridan yuqori sifatli, mo’l-ko’l hosil olish uchun fan-
texnika yutuqlarini ishlab chiqarishga keng joriy qilish, serhosil o’simlik navlarini
yaratish, agrotexnik tadbirlarni o’z vaqtida va sifatli o’tkazish bilan birga ekinlarga
ziyon yetkazuvchi zararkunandalarni aniqlash hamda ularning bioekologik
xususiyatlarini o’rganish ham muhim ahamiyat kasb etadi.
Mustaqillikdan so’ng bog’dorchilikka yaratilgan imkoniyatlar natijasida poliz va
uzumzorlar maydoni yanada kengaydi. Ko’p joylarda meva, sabzavot va poliz
mahsulotlarini qayta ishlash bo’yicha korxonalar qurildi, vino, aroq mahsulotlarini
6](/data/documents/7d903263-9af1-47bb-82b5-9b787e9b816a/page_6.png)
![ishlab chiqarish keskin ko’paytirildi. Qishloq xo’jalik mahsulotlarini qayta ishlash
bo’yicha yirik ishlab chiqarish texnologiyalari ishga tushirildi, meva-sabzavot, poliz
mahsulotlari va uzum yetishtirishga ixtisoslashtirilgan xo’jaliklar tashkil etildi.
Respublikaning qayta ishlash sanoati yiliga 150 ming tonna quritilgan sabzavot va meva
20 mln. tonna uzum vinolari, konyak, vino-aroq mahsulotlari va shampan vinolari
ishlab chiqarish quvvatiga ega bo’ldi [28].
Hozirgi paytda "O’zmevasabzavotuzumsanoatxolding" kompaniyasi ochiq
turdagi hissadorlik jamiyati sifatida ta’sis qilingan. Kompaniya tarkibiga ko’ngilli
ravishda 27 ta meva-sabzavot, poliz mahsulotlari va uzum tayyorlash, saqlash qayta
ishlash, sotish bo’yicha ixtisoslashgan firmalar turli yo’nalishdagi 40 ta qayta ishlash,
89 ta qishloq xo’jalik, 85 ta qo’shma korxona kiritilgan.
Respublikada meva-sabzavot va poliz mahsulotlari ishlab chiqarishni sezilarli
ko’paytirish dasturi ishlab chiqildi. Ishlab chiqilgan mahsulotning eksportga
yunaltirilganligiga katta e’tibor qaratilmoqda. Bu sohada Germaniya, Fransiya,
Shvesariya, AQSh, Isroil, Hindiston, Polsha va boshqa davlatlarning firmalari bilan
hamkorlikda ish olib bormoqda. Dasturda yaqin 2-3 yilda meva-sabzavot, poliz va uzum
ishlab chiqarishni yiliga 7,1 mln. tonnaga yetkazish ko’zda tutilgan. Bundan 500-550
ming tonnasi ho’l meva sifatida yeksport qilinadi. 6 ming tonnagacha quritilgan meva
sabzavot va uzum chiqarish imkoniyati mavjud. Zavodlarda xorijning zamonaviy
mahsulot ishlab chiqarish, quritish, qadoqlash liniyalari o’rnatilmoqda. Sabzavot, poliz
va mevachilik respublikada eng serdaromad sohaga aylanishi qishloqlarga chet el
investisiyalarini yetaklab keladi va qishloqlarda infrastrukturani rivojlantirishga yo’l
ochadi. Meva va sabzavotlarni quritilgan holda e ksport qilish imkoniyatlari ham
Respublikada juda katta. Bu xulosalardan shuni aytishimiz mumkinki, meva va
sabzavot mahsulotlarini e ksportining kengaytirilishi O’zbekistonning kelajagi yanada
ravnaq topishidan dalolatdir.
Meva, sabzavot va poliz mahsulotlari e ksportini markazlashgan uslubi xususiy
ishlab chiqarish sektori mavjud bo’lganda e ng optimal uslublardan b o’ lmay qoldi.
Chunki bunday tez buziluvchan mahsulotni tovar ko’rinishni saqlagan h olda uncha katta
7](/data/documents/7d903263-9af1-47bb-82b5-9b787e9b816a/page_7.png)
![bo’lmagan hajmlarda manzilga zudlik bilan yetkazib berish hamda uni sotishda dehqon
va fermerlarning hissasi katta bo’lmoqda. Kon se ntrlangan sharbatlarni, tabiiy
sharbatlarni, quruq mevalarni, sabzavotlarni va boshqa mahsulotlarni Yaqin va O’rta
Sharq mamlakatlariga hamda Rossiyaga e ksport qilish respublikada meva
sabzavotchilikni rivojlantirishga yanada katta hissa qo’shadi [10].
Respublikamizda sabzavot va poliz e kinlari 20 14 yilda 130,4 ming ga yerga
e kilib, 2362 ming tonna mahsulot tayyorlangan bo’lsa, fermer va dehqon xo’jaliklarida
bu ko’rsatkich 5,3 ming ga (6,9%) yerga dehqonchilik qilib 80,2 ming tonna (3,4%)
mahsulot tayyorlangan. O’zbekistonda 20 14 yilda 691 ming tonna meva va poliz
mahsulotlari yetishtirilgan bo’lsa, shundan dehqon va fermer xo’jaliklarida 21,1 ming
tonna (2,9%), 20 15 yilda 20,5 tonna (2,9%) meva va poliz mahsulotlari ishlab
chiqarilgan.
Sabzavot va poliz o’simliklari tarkibida inson organizmi uchun zarur bo’lgan
uglevodlar, oqsil , mineral tuzlar, fermentlar va turli xil vitaminlar bo’ladi.
Sabzavotlarning barglari, poyalari, mevalari ildizmevalari insonlar tomonidan iste’mol
qilinadi va qayta ishlanadi.
Sabzavotlarning mevasi sersuv va yetli ular o’sish davriga qarab bir yillik ikki
yillik, bo’lib, ayrimlaridan bir yilda bir necha bor hosil olish mumkin. Sabzavot ekinlari
20 dan ziyod sistematik oilaga mansub bo’lib, shundan 80 ga yaqin turini o’z ichiga
oladi. Sabzavotchilik qayta ishlash sanoatini rivojlantiruvchi asosiy tarmoqdir. Barcha
turdagi sabzavotlarni turli xil ko’rinishda qayta ishlash mumkin. Sabzavot va poliz
ekinlarining ayrimlari tarkibida xilma-xil fitonsidlar, alkoloidlar, oqsillar va boshqa
moddalar mavjud bo’lib, ular inson organizmini sog’lomlashtirishda xizmat qiladi.
Bularga qovun, tarvuz, qovoq, piyoz, sarimsoq piyoz, shivit, kashnich, xren va
boshqalar kiradi. Ayrimlari xushbo’y efir moylarini saqlab ishtahani ochib ovqatni tez
hazm bo’lishiga yordam beradi. Ayrimlari juda ko’p miqdorda kraxmal, qand, klechatka
saqlaydi [28].
Poliz ekinlarining ayrimlari faqatgina oziq-ovqat mahsuloti emas, balki dorivor
o’simlik sifatida ham foydalaniladi. Jumladan qovun, qovoq va tarvuz yurak, oshqozon,
8](/data/documents/7d903263-9af1-47bb-82b5-9b787e9b816a/page_8.png)
![ichak, ko’z xastaliklarida, kamqonlik, jigar va boshqa kasalliklarning oldini olishda
hamda gijja haydovchi tabiiy mahsulot sifatida iste’mol qilinadi.
Qishloq xo’jaligi ekinlaridan mo’l hosil olish uchun eng asosiysi shu o’simliklar
bilan oziqlanuvchi zararkunandalarga qarshi kurashni amalga oshirish lozim.
Zararkunandalarning turini aniqlamasdan yoki ularning biologik xususiyatlarini
o’rganmasdan turib zararkunandalarga qarshi samarali kurash olib borib bo’lmaydi.
Samarqand azal-azaldan o’zining ko’pgina qovun va tarvuzlari bilan dunyoga
mashhur bo’lib kelmoqda. Bizning viloyatimizda yetishtirilayotgan har bir qishloq
xo’jaligi o’simliklari ya’ni shirin shakarligi va o’ziga xosligi bilan ajralib turadi, lekin
bu o’simlik navlaridan olinayotgan hosil kutilayotgan natijani bermayapti. Buning
sababi qishloq xo’jaligi zararkunandalaridan biri - qovun pashshasi ( Miopardales
pardalina) bo’lib hisoblanadi.
1935 yilda sobiq ittifoq va Eron kabi boshqa davlatlar o’rtasida qishloq xo’jalik
ekinlarining ashaddiy zararkunandalaridan himoya qilish ayniqsa karantin obyekti
hisoblangan qovun pashshasi ( Miopardales pardalina) ga qarshi keng ko’lamda kurash
olib borish to’g’risida shartnoma imzolangan. Mazkur shartnomaga ko’ra, davlatlararo
bu zararkunadaga qarshi chora-tadbirlar ishlab chiqish ko’rsatib o’tilgan [11,12].
Respublikamizda poliz agrosenozi zararkunanda hasharotlarini o’rganish borasida
bir qancha ilmiy ishlar olib borilgan. Lekin shunga qaramasdan, O’zbekistonning,
xususan Xorazm vohasining zararkunanda hasharotlarining biologiyasi, yekologiyasi va
tarqalish areali yetarlicha o’rganilmagan. Qovun pashshasi haqida mavjud adabiyotlar
va manbalar ham yetarli yemas. Mazkur zararkunandalarning bioyekologik
xususiyatlari va keltiradigan zarari toliq o’rganilmas e kan, unga qarshi samarali kurash
choralari ishlab chiqish qiyinchilik tug’diradi [40,42,57].
Respublikamiz, qolaversa Zarafshon vohasi qulay tabiiy va iqlim sharoitlariga
e ga. Ayniqsa, yil bo’yi issiq va quyoshli kunlar ko’p bo’ladi. Bu e sa o’z navbatida
ayrim hayvon turlari, jumladan zararkunanda hasharotlarning yashashi va tez
rivojlanishi uchun qulay sharoit bo’lishiga imkoniyat yaratadi. Natijada qishloq xo’jalik
e kinlari va mevali daraxtlardan olinadigan hosil miqdori kamayib yoki butunlay yo’q
9](/data/documents/7d903263-9af1-47bb-82b5-9b787e9b816a/page_9.png)
![bo’lib ketishi mumkin. Yuqoridagilarni hisobga olgan holda dastavval poliz dalalarida
keng tarqalgan hosildorlikni keskin kamayishiga sababchi bo’layotgan zararkunanda
turlardan biri qovun pashshasining bioyekologik xususiyatlarini o’rganishdan iborat.
Polizchilik – qishloq xo’jaligining muhim tarmog’i. U fan sifatida poliz (tarvuz,
qovun va qovoq) ekinlari morfologiyasi, biologiyasi va ulardan yuqori hosil olish
texnologiyasining nazariy va amaliy usullarini o’rganadi.
Tarvuz, qovun va qovoq issiqlikka, yorug’likka tuproqning yumshoqliligi va
tarkibidagi oziq moddalar miqdoriga nihoyatda talabchanligi bilan harakterlanadi.
Poliz ekinlari yer sharining subtropik va mo’tadil iqlimliligi mintaqalarida 6,2
mln. Gektar maydonga ekilib, 142,4 mln. tonna yalpi hosil yetishtiriladi. Poliz ekinlarini
ishlab chiqaruvchi davlatlar Xitoy, Turkiya, Hindiston, AQSh, Eron, Misr, Ispaniya
kabilar hisoblanadi. O’zbekistonning tuproq-iqlim sharoiti yetishtirish uchun qulay
bo’lgani uchun, qadimdan o’stirilgan. Ayniqsa qovun mevasining oziqaliligi va mazasi
yuqori bo’lganligidan qadimdan Markaziy Osiyo xalqlarining eng muhim va sevimli
mahsuloti bo’lib kelgan [10].
O’zbekiston qovunlari faqat mazasi yaxshi bo’lib qolmasdan, uzoq masofalarga
tashiluvchanligi va saqlanuvchanligi bilan ham boshqa ekinlardan ajralib turgan.
Qovun vatani Markaziy va Kichik Osiyo. Xalq seleksionerlari qovunning bir-
biridan keskin farq qiladigan ko’plab tur xillari va mahalliy navlarini yaratdilar.
Ayniqsa, O’zbekistonda Xorazm, Samarqand, Buxoro, Toshkent, Farg’ona va janubiy
vohalari viloyatlarida qadimdan qovunchilik rivojlangan markazlar hisoblanadi. Lekin,
1991 yillargacha O’zbekistonda polizchilikni qishloq xo’jalik ekinlari o’stirish
imkoniyati bo’lmagan yerlar ajratilgan, ularning maydonlari kichik bo’lib, tarqoq
joylashgan. Natijada ilg’or texnologiyani qo’llash imkoniyati bo’lmagan va yo’qola
boshlagan.
Hozirgi kunga kelib, Respublikamiz qishloq xo’jaligida bo’layotgan o’zgarishlar
tufayli polizchilikka ham e’tibor kuchaydi. Ayniqsa bozor iqtisodiyoti davrida, oziq-
ovqat muommo bo’lib turganda qimmatbaho ekinlardan bo’lgan tarvuz, qovun va qovoq
yetishtirishni ko’paytirish ham taqazo etmoqda.
10](/data/documents/7d903263-9af1-47bb-82b5-9b787e9b816a/page_10.png)
![O’zbekistonda mavjud poliz ekinlari 42-45 ming gektar hosildorligi 180 sentner
atrofida bo’lsa, yaqin kelajakda bu ko’rsatkichni 60 ming gektarga va yalpi hosilni 1,5
mln. tonnaga yetkazish ko’zda tutilmoqda. Buning uchun O’zbekiston polizchiligi
oldida quyidagi vazifalar turadi:
- Yo’qolayotgan va kam ekilayotgan nodir qovun navlarini tiklash va
maydonini kengaytirish:
- Ixtisoslashgan xo’jaliklarda, zamonaviy texnologiyani qo’llash evaziga poliz
ekinlari hosildorligini oshirish:
- Polizchilik sohasida seleksiya ishlarini kuchaytirish va urug’chiligini
yaxshilash:
- Poliz mahsulotlari saqlash va qayta ishlash usullarini takomillashtirish.
Poliz ekinlari mevasidan iste’molda yangiligicha va sanoatda qayta ishlash uchun
xom ashyo sifatida, chorvachilikda shirali ozuqa sifatida foydalaniladi. Bundan tashqari
ularni davolash ahamiyati qadimdan halq tabobatida ma’lum.
Poliz ekinlari mevasi tarkibida inson organizmi yaxshi o’zlashtiradigan
uglevodlar mavjud. Xo’raki tarvuzning shirin bo’lishiga sabab mevaning tarkibida
fruktozaning ko’p bo’lishidir (glyukoza va saharoza kam miqdorda bo’ladi). Ko’pchilik
xo’raki tarvuz mevasining tarkibida 14 % gacha quruq modda, shundan qand miqdori
10-12 % bo’lib, shirinligi jihatidan ayrim qovun navlaridan ham ustun turadi. Hashaki
tarvuz mevasida esa 3-5 % quruq modda, 1-3 % gacha qand saqlanadi [28,29].
Qovun mevasi odatda poliz ekinlari ichidagi eng ko’p miqdorda qand moddasini
saqlaydi, ayrim qattiq yozgi qovunlarda 18 % gacha qand moddasi bo’lib asosan
saharoza holida uchraydi (glyukoza va fruktoza miqdori esa teng bo’ladi).
Qovoq mevasining tarkibida (ayrim mevali) qovoq navlarida quruq modda 26,8
% gacha bo’lib, qand miqdoriga esa 13,8 % gacha bo’ladi.
Bundan tashqari poliz ekinlari mevasining tarkibida har xil vitaminlar (V
2 –
tiamin, V
2 - ribovlivin, RR- nikotin kislotasi), kul elementlari va organik kislotalar
(olma, qahrabo, limon va boshqalar) uchraydi. Poliz ekinlari mevasining qayta ishlab
har xil mahsulotlar tayyorlanadi. Masalan, tarvuz mevasidan asal, murabbo, konfet va
11](/data/documents/7d903263-9af1-47bb-82b5-9b787e9b816a/page_11.png)
![har xil shirinliklar tayyorlash mumkin. Qovun mevasidan ham asal (shinni), qovun qoqi
tayyorlanadi [28].
Poliz ekinlari urug’ining tarkibidagi ko’p miqdorda (tarvuz va qovun urug’ida 25-
30, qovoq urug’ining tarkibida esa 50 % gacha) moy saqlanadi. Agarda, bir gektar
yerdan o’rtacha 22 tonna qovun va tarvuzning urug’idan moy olinadi. Agarda, bir
gektar yerdan o’rtacha 22 tonna qovun hosili olinganda, moy chiqishi 90-100 kg ga
boradi. Asosan qovoqning, qisman qovun va tarvuzning urug’idan moy olinadi.
Qovoqning po’sti yumshoq silliq urug’li navlari ekilganda gektaridan 600-700 kg moy
olinishi mumkin. Poliz ekinlari mevasining tabobatda ham ahamiyati katta. Markaziy
Osiyo xalq tabobatida qovun mevasidan sil, bronxit, kamqonlik va bodni, yurak, nerv,
ateroskleroz va jigar kasalliklarini davolashda qadimdan foydalanib kelingan.
Poliz ekinlari yem-xashak sifatida katta ahamiyatga ega. Ho’raki poliz
mevalarining ham va ezilgan yorilganlari, shuningdek, tarvuz va qovoqning qish bo’yi
yaxshi saqlanadigan hashaki navlari shirali oziq sifatida chorva mollariga beriladi
[31,32].
12](/data/documents/7d903263-9af1-47bb-82b5-9b787e9b816a/page_12.png)
![Samarqandda umumiy savdoning asosiy qismini qovun savdosi tashkil qilgan.
Buni Faxriddin Halloj At’imon Sheroziy-Abu Ishaqning (1450) " Kanz al-ishtaho"
asarida ham ko’ramiz: " Samarqandning qovunini qay til bilan aylay bayon, oning aslo
tengi yo’q, hoh Chinu, hoh Bulg’orga bor".
1333 yili Samarqandga sayohat qilgan Ibn Batuta o’z "Sayohatnoma" asarida
Samarqand qovunlariga maxsus bob ajratadi. U shunday deb yozadi:
" Samarqand qovunlariga teng keladigan qovun na Mashriqda va na Mag’ribda
topiladi. Samarqand qovunining mag’zi qattiq, rangi qizg’ish bo’lib, "to’ni" ko’k-yashil
tovlanadi. O’zi juda ham shirin, mamlakat tashqarisida ham juda mashhur va suyumli
meva hisoblanadi. Qovun qoqlarini hatto Xitoy va Hind yurtlariga ham savdogarlar
Samarqand dan olib borishadi". Samarqand dan s o’ ng Ibn-Battuta Hindiston
mamlakatiga safar qilib, Hind hukmdori huzurida bo’lganida u yerda ko’rgan
Samarqand qovunlariga qoyil qolganini yozadi. O’shanda hukmdor bu qovunlarga
o’zining ham moyilligini tan olib, "Sayohatnoma" muallifiga Samarqand dan keltirilgan
qovun qoqi taqdim yetganini Ibn Battuta yozib qoldirgan [10,12,20].
O’rta Osiyo qovunlarining tilimi tilni yorishi to’g’risida Zahiriddin Muhammad
Bobur ham lutf qilgan. U Hind zaminida yetishtirgan qovunlarni o’z ona yurtidagi
qovunlar bilan solishtirib "Boburnoma" da shunday yozadi: "Movarounnahrda Buxoro
qovunidan, ko’p va xo’p qovun bo’lmas. Agarchi Farg’ona viloyatidan Axsisining bir
nav qovuni kim "Mir Temuriy" derlar, muning qovunidan chuchuqroq va nozikroq
bo’lur, vale Buxoroda har jins qovundin ko’k bolur, yaxshi bo’lur. Bu fursatda bir
qovun keltirib e dilar, kesib yegach g’aroyib ta’sir qildi".
Mashhur Venger sayyohi G. Vamberi Xorazm qovunini ta’riflab, shunday deydi:
"Xiva qovunidek shirin yegulikni na Yeronda, na Turkiyada, na Yevropayu na Osiyo
qit’asining boshqa o’lkalaridan izlab topa olasan".
Professor Ya.G’ulomov e sa bu yuksak bahoning sirini quyidagicha izohlaydi;
"Xiva qovunlarining bu qadar shirin bo’lishi asrlar davomida mavj urib oqqan voha qon
tomiri - sehrgar Amudaryo suvi va sahovatli Xorazm tuprog’ining kimyoviy tuzilishi
bilan bog’liqdir".
14](/data/documents/7d903263-9af1-47bb-82b5-9b787e9b816a/page_14.png)
![Suv chiqmaydigan baland yerlarga qovun e kib, undan mo’ l hosil olish usuli yana
ham g’alati. Masalan, bu haqda XVII asrning e nsiklopedist olimi balxlik Mahmud Ibn
Vali "Sirli dengiz" asarida, "Dunyo bo’yicha Samarqand qovuni singari shirin qovun
ko’rmadim"-deb yozgan va uning yetishtirilishini quyidagicha ta’riflagan; -"Tomiri
pishguncha yantoq tomiridagi suv bilan oziqlangan qovunning hosili juda yirik va
nihoyatda shirin bo’ladi" [15,16,17].
Samarqand qovunining qoqi ham ko’pgina davlatlarga olib borilib, undan
foydalanganlar. Jumladan, XIX asr o’rtalarida fran s uz ishbilarmonlari Samarqand
qovunining quritilgan qoqidan a’lo navli konyak ichimligini tayyorlashgan.
Ko’hna zamonlardan beri qovun inson uchun shirin ozuqa, to’yimli ne’mat
bo’lishi bilan birga, bir qator xastaliklar davosi sifatida iste’mol qilib kelingan.
Abu Ali ibn Sino o’zining shoh asari - "Tib qonunlari" kitobida "qovunning e ti va
- ayniqsa, urug’i yetiltiruvchi tozalovchidir. Terini tozalaydi, ayniqsa, urug’i va ichidagi
boshqa narsalar sepkil, dog’ va boshning kepagini yo’qotishda foyda qiladi. Qobig’i
(p o’ chog’i)\ manglayga yopishtirilsa, ko’zga tushadigan narsalarga to’sqinlik qiladi,
qovunning yetilgani ham, xomi ham peshob haydaydi. Ayniqsa, buyragi va qovug’ida
mayda toshlar b o’ lgan bemorlar uchun foydalidir."
O’z zamonining mashhur tabiblaridan biri Ismoil Jurjoniylar "Xorazmshohning
davolar xazinasi" kitobida qovun qonni tozalash xususiyatiga e ga e kanligini ta’kidlaydi.
Zamonaviy tibbiyot amaliyotida qovun kishi asabini tinchlantiruvchi, podagraga
davo, siydik haydovchi, ichni yumshatuvchi, bavosil aziyatlariga malhamlik qiluvchi
omil sifatida tavsiya qilinadi. Shuningdek, beg’ubor qovunlar jigar, arteroskleroz
xastaliklariga yengillik beruvchi manba sifatida ham ishlatiladi.
Qovun yurak - qon tomir tizimi, jigari kasallangan bemorlar, shuningdek,
anemiya bilan ozorlangan kishilar uchun foydali.
Yuqoridagi ma’lumotlardan ko’rinib turibdiki, qovun inson hayotida naqadar
katta ahamiyatga yegadir, shuning uchun bu durdona asrab-avaylanishi, kelgusi avlodga
yetkazilishi o’ta muhimdir.
15](/data/documents/7d903263-9af1-47bb-82b5-9b787e9b816a/page_15.png)
![Samarqand qovunini takomillashtirish ishlari asrlar mobaynida d avom yetgan;
xalqdan yetishib chiqqan usta qovunchilar qovun navlarini asrab-avaylab kelish bilan
birga yangi navlarni yaratish, u ning agrotexnikasiga yangiliklar kirit ish bilan yaqindan
shug’ullanganlar [13,26].
Zarafshon vohasiga 1928 yilda kelgan ulug’ rus olimi I.I.Vavilov mahalliy
e kinlarning parvarishiga, ulardan bu yerda olinadigan hosildorlikka juda yuqori baho
bergan. Samarqand qovunchiligini rivoj topishiga 1930 yillar boshlarida tashkil yetilgan
O’zbekiston meva - sabzavotchilik, polizchilik va kartoshkachilik ilmiy - tadqiqot
institutining Samarqand filiali olimlari o’z munosib hissalarini qo’shganlar. Ular
qovunning mahalliy navlar i ni ta’riflash bilan birga birinchi marta qovunda biokimyoviy
tahlil o’tkazganlar. Bu dargohda Samarqand qovunlarining yangi navlarini yaratish,
agrotexnikasini yanada takomillashtirish borasida ancha ishlar qilingan.
Qovun pashshasi obi navvot, bo’ri kalla, ola xomma, amiri qovun kabi
navlariga zarar keltiradi [7,8] .
16](/data/documents/7d903263-9af1-47bb-82b5-9b787e9b816a/page_16.png)
![1.3. Qovunning botanik ta’rifi, biologik va foydali xususiyatlari.
Poliz ekinlari qovoqdoshlar (Cucurbitaceae) oilasiga mansub bir yillik o’t-o’simlik.
Poliz ekinlari o’q ildizli bo’lib, ular asosiy va yon tartib ildizlaridan tashkil topgan.
Tuproqning 15-40 sm chuqurligidan asosiy ildizdan ikkinchi va uchinchi tartib yon
ildizlari chiqadi.
Qovunning ildizlari ham tarvuzniki singari tuzilgan va joylashgan bo’lib, faqat
nisbatan kuchsiz rivojlangan bo’ladi. Asosiy ildizlar 60-100 sm gacha chuqurlikka kirib
borishi mumkin. Qovunning kech pishar navlarida erta va o’rta pishar navlariga
nisbatan ildiz sistemasi kuchli rivojlangan bo’ladi.
Olingan ko’pchilik ma’lumotlarga ko’ra, asosiy ildizlarning umumiy uzunligi bir
tup tarvuzda – 57,5 metr, qovunda – 32 va qovoqda – 171,5 metrgacha yetadi.
Poliz ekinlarida dastlabki o’suv fazalarida ildizlari yer ustki qismlariga nisbatan
kuchli rivojlanadi. Shuning uchun, ular ko’chirib yoki ko’chatidan qo’paytirilmaydi.
Umuman, poliz ekinlaridan ildizlarning o’sish, rivojlanishi va tarqalishi tuproq
tipiga, mehanik tarkibiga va sizot suvlarining joylanishi chuqurligiga bog’liq bo’ladi.
Taniqli olim K.I.Pangalo o’zini “Poliz ekinlarining kelib chiqishi va tarqalishi
taraqqiyoti yo’li” asarida poliz ekinlarini eng dastlabki avlodlari liana (chirmashib)
o’suvchi ko’p yillik o’simliklar bo’lgani haqida yozadi. Hozirgi vaqtda poliz ekinlari
ichida butasimon va o’tchil holda o’suvchilari bor. Lekin, ko’pchilik madaniy turlar
asosan o’tchil holda o’sad [28]i.
Poliz ekinlarining ko’pchilik turlarida poyalari ingichka va uzun bo’ladi, faqat
qovoqda (ayniqsa yirik mevalisida) poyalari yaxshi rivojlanib, yo’g’on va baquvvat
bo’ladi.
Poliz ekinlari ichida palak yozmaydigan tur va navlari ham uchraydi. Masalan,
kabochka, patison, qattiq po’stli qovoq, qovunning ta’mi bo’sh navlaridan va tarvuzning
Kustovoy, Desertnыy, Korol navlari.
Poliz ekinlari tur va navlari barg shakli, yirikligi va rangi bilan farq qiladi. Lekin,
hamma poliz ekinlarida barg yuzasi juda yirik bo’ladi. Masalan, bir tup tarvuzda barg
soni 200 ta bo’lishi mumkin, bir tup qovoqni barg yuzasi 30-32 m 2
ga yetishi mumkin.
17](/data/documents/7d903263-9af1-47bb-82b5-9b787e9b816a/page_17.png)
![Qovunda ham barg bandlari uzun bo’lib, atroflari unchalik chuqur kesilmagan,
tukchalari bilan qoplangan, yumaloq yoki buyraksimon shaklda bo’ladi.
Poliz ekinlari gullarning tiplari, joylanish harakteri, changlanishi va urug’lanishi
usullari bilan farq qiladi [10] .
Qovunni mevasi tarkibida 85-90 % suv bo’lib, 8-20 % quruq modda, 0.8 % oqsil,
1.8 % klechatka, 6.2 % boshqa uglevodlar, 0,9 % moy, 0,6 % kul, 20-30 mg % “S”
vitamini, 0,03-0,07 mg % boshqa vitaminlari, rux, temir, kaliy, magniy, fosfor kabi
mikroelementlar organik va mineral tuzlar bo’lib, ular foydali desak ham to’g’riroq.
Markaziy Osiyo qovun navlari mevasi tarkibida qand miqdori 14-18 % gacha
yetadi. Tarkibida fruktoza ko’pligicha bo’lib, qovun eti yarim shirin, glyukoza ko’p
bo’lganda esa yarim mazaga ega.
Markaziy Osiyo shu jumladan Samarqand qovunlarini nihoyatda lazzatli
shifobahsh ekanligi tarixiy ma’lumotlar “Ziroatnoma” “Boburnoma” “Maxdumi
A’zamning Risolayi bittihiya” dehqonchilik risolasi asari bo’lib, ularda qovun navlarini
yaxshilash, tanlash, muttasil mo’l va uzoq tashish hamda saqlashga yaroqli hosil olish
usullari gapiriladi.
Ulug’ alloma olim-tabiblar Iskari Olim (miloddan avvalgi IV asr) va Abu Ali ibn
Sino (milodiy X asr) asarlarida qovunning ko’pgina kasalliklarini davolashda
ishlatilganligi keltiriladi. Qovunning dorivor xususiyatlari tibbiyot ilmi tomonidan ham
tasdiqlangan. Uni iste’mol qilish ko’plab fiziologik jarayonlarni boshqarishga yordam
beradi. U buyrak, oshqozon, jigar, asab, yurak-qon tomirlari kasallilkariga hamda
ateroskeleroz, bronxit, sil, bod hastaliklari va kamqonlikka dorivor vosita sifatida
foydalaniladi. Qovun urug’i damlamalari yo’tal, teri va tosh kasalliklarini davolashda
ishlatiladi.
Qovun urug’idan 25-30 % gacha moy saqlab, bir gektaridan o’rtacha 22 tonna
hosil olinganda 90-100 kg moy ham olish mumkin.
Qovun xalqimizni to’y va boshqa tantanali dasturxonlarining an’anaviy bezagidir.
U har bir oilada har kuni sevib iste’mol qilinadigan oziq-ovqat hisoblanadi.
18](/data/documents/7d903263-9af1-47bb-82b5-9b787e9b816a/page_18.png)
![Qovun etidan quyosh nurida (oftobda) quritilib qoqilar, turli reseptlar bo’yicha qayta
ishlanib, konserva hamda qandolatchilik sanoatida murabbo, qiyom, pirok, prayniklar
va pecheni tayyorlashda foydalaniladi. Qovundan tayyorlangan tarkibida 60 % gacha
qand saqlanadigan o’ziga xos qizg’ish-jigar rangli asal (bekmes) alohida e’tiborga loyiq.
Sharf-shirinliklaridan bo’lgan holva-bekmesni un bilan qorilgan holda tayyorlanadi.
O’ta pishib ketgan qovun mevasi eti un aralashtirilib, kulchalar yasaladi, hamda
quyoshda quritiladi, qovun qurt tayyorlanadi va ular quruq, salqin joyda bahorgacha
saqlanadi [56].
19](/data/documents/7d903263-9af1-47bb-82b5-9b787e9b816a/page_19.png)
![1.4.O’rta Osiyoda poliz yekinlari zararkunandalarining
o’rganilish tarixidan.
O’rta Osiyo Respublikalarida zararli hasharotlarni aniqlash va ularga qarshi
kurashni tashkil qilish 1911 yildan Toshkentda Turkiston entomologik stansiyasi tashkil
etilgandan keyin boshlandi.
Zararkunanda hasharotlarni o’rganishning nazariy sohasini rivojlantirishda
I.M.Porchinskiy, N.A.Xolodkovskiy, G.G.Yakobson, V.P.Pospelov, N.Ya.Kuznesov va
boshqa olimlarning roli nihoyatda kattadir.
O’zbekistonda entomologiya fanining rivojlanishida V.I.Plotnikov, V.P.Nevskiy,
M.I.Kosobuchskiy, V.V.Yaxontov, R.A. Olimjonov, Ye.I.Gan, S.N Alimuhammedov,
M.Q.Qodirova kabi olimlarning ham hissasi katta.
V.V.Yaxontov tomonidan yozilgan "O’rta Osiyo qishloq xo’jaligi ekinlari
zararkunandalari va ularga qarshi kurash" (1964), "Hasharotlar ekologiyasi",
R.A.Olimjonov tomonidan yozilgan "Entomologiya"(1977) kabi darsliklar
Respublikamizda hasharotlar to’g’risidagi fanning rivojlanishida katta ahamiyatga ega
bo’ldi [44].
Yuqorida keltirilgan ma’lumotlar hozirgi O’rta Osiyo, shu jumladan O’zbekiston
hayvonot dunyosini o’rganishga uzoq davr mobaynida juda kam e’tibor berilganligini
ko’rsatadi. Bu sohadagi maxsus tadqiqotlarni XIX asrning ikkinchi yarmida
N.A.Seversov boshlab berdi. U o’z sayohatlarida Orol dengizi, Usyurt, qizilqumning
shimoli, Sirdaryo, Tyanshan va Pomir tog’lari hayvonlarini va tabiatini o’rgandi. O’rta
Osiyo hayvonot dunyosini o’rganishda tabiatshunos olim A.P.Fedchenkoning xizmatlari
ayniqsa katta. U 1868-1871 yillarda Oloy va Zarafshonda o’tgazgan ekspedisiyalarida
4000 hayvon turi (asosan hashorotlar) ni o’z ichiga oluvchi 20000 ga yaqin kolleksiya
to’pladi. Uning birgina Zarafshon vodiysining yuqori qismida olib borgan
tekshirishlarida 1000 dan ortiq hayvon turi yig’ilgan.
A.P.Fedchenkoning zamondoshi V.F.Oshanin (1844-1945) Oloy vodiysi,
Zarafshon va Turkiston tizma tog’lari va Pomir tabiatini tekshiradi. Amudaryoning
yuqori qismida tarqalgan hasharotlarni o’ganadi. U "Turkiston qattiq qanotlilar
20](/data/documents/7d903263-9af1-47bb-82b5-9b787e9b816a/page_20.png)
![faunasining zoogegrafiyasi" (1891) kitobida 700 dan ortiq hasharot haqida ma’lumot
beradi. V.F. Oshanin tashabbusi bilan 1876-yilda Toshkentda tabiat muzeyi tashkil
etildi [36] .
Asrimizning 20-30 yillarida O’rta Osiyo hududida yashovchi aholi o’rtasida keng
tarqalgan parazit kasalliklarga qarshi kurashni amalga oshirishga katta e’tibor berildi.
Buning uchun entomologiya fani oldiga porazit va kasal tarqatuvchi hayvonlarni
o’rganish vazifasi qo’yildi. Shu maqsadda O’rta Osiyoga bir nechta ekspidisiyalar
tashkil etildi. N.I. Xodukin (1896-1954), ularga qarshi kurash tadbirlarni ishlab
chiqishadi.
L.M.Isayev tashabbusi bilan O’zbekistonda bezgakni tadqiq etuvchi stansiyalar
va Tibbiyot parazitologiya instituti tashkil etildi. Olim rishta p a razitini o’rganib unga
qarshi kurash choralarini ishlab chiqadi. O’sha davrda amalga oshirilgan tadbirlar 50-
yillarda O’rta Osiyoda bezgak kasali va rishtani batamom tugatish imkonini beradi.
O’tgan asr ning 20-yillarida zoologiya sohasida asosiy tatqiqotlar yangi tashkil
e tilgan Turkiston universitetida olib borildi. Ch.Z.Zohidov Qizilqum hayvonlari
e kologiyasini o’rgandi va zoologiya sohasida bir qancha yirik asarlar yozdi.
V.V.Yahantov (1899-1970) va P.O.Olimjonovlar hasharotlarni, S.N.Alimuhammedov
zararkunanda bo’g’imoyoqlilar va boshqa olimlarimiz ham bir qator ilmiy tadqiqot
ishlarini amalga oshirishdi. XX asrga kelib hayvonot dunyosini o’rganish rejali asosda
va kompleks ravishda olib boriladigan bo’ldi [41].
A.S. Serebryakov zararkunanda hasharotlarni o’rganib ularga qarshi kurashning
genetik usuliga asos soldi.
Birinchi marotaba bog’dorchilik, dalachilik, sabzavotchilikda va polizchilikda
tarqalib zarar ko’rsatayotgan hasharotlarni Turkistonda aniqlanganligi haqida 1914-
1915 yillarda V.B.Plotnikov va I.B.Vasilevlar tomonidan malum qilindi. Shuni ham
aytib o’tish kerakki, Turkistonda qolaversa, O’rta Osiyo respublikalarida
o’simliklarning hasharotlari, zararkunanda va kasalliklari shu davrgacha yaxshi
o’rganilmagan e di.
21](/data/documents/7d903263-9af1-47bb-82b5-9b787e9b816a/page_21.png)
![Faqat 1917 yildan keyingina o’simliklardagi hasharot va zararkunandalarni rejali
ravishda aniqlash hamda ularga qarshi kurash olib borish ishlari amalga oshirildi, xolos.
1924-1925-yillarga kelib Respublikamizning ayrim viloyatlaridagi hasharotlarni
qaysilari qanday o’simlikka ziyon yetkazish va bu zararkunandalardan e kinlarni himoya
qilish sohasida qilingan ishlar yakuni 1926-1929 yillarda V.I.Plotnikov, V.V.Yax o ntov
va V.I.Nevskiylar tomonidan birinchi marotaba kitob holida nashr e tildi. Shu tariqa
respublikamizning har bir viloyatida hasharotlarni paxta, beda, makkajo’xori, poliz
e kinlari va boshqa e kinlarga ko’rsatayotgan zararini aniqlovchi va ularga qarshi
kurashuvchi o’simliklarni himoya qilish tashkilotlari tuzildi, keyinchalik O’zbekiston
fanlar akademiyasi qoshida zoologiya va p a razitologiya ilmiy teshkirish instituti hamda
u ning filiallari tashkil topdi. Urush yillaridan keyin O’rta Osiyo va O’zbekiston da
ko’plab yirik olimlar yetishib chiqdilar. Bulardan e tnomolog K.I.Larchenko, fitopotolog
N.S.Mirpo’latova, mikro bio log U.U.Rasulov, akademik M.N.Narziqulov, akademik
S.H.Alimuhammedov va boshqalar ham faol ishlamoqdalar [38].
Shu kunlarda Respublikamizda va qo’shni MDH davlatlarida 169 o’simliklarni
himoya qilish stan s iyalari, shu miqdorda axborot va diagnostika laboratoriyalari
muntazam ishlab turibdi.
O’zbekiston da K.Saidov 1950 yilda , F.S.Tolipov 1977-yilda kanalarning turlari,
ularning rivojlanishini o’rganganlar.
O’zbekiston chigirtkalarini Q.Qodirov 1970-1971-yillarda o’rgangan.
N.V.Bondarenko, Yu. V. Str u jk o vlar ham 1974-1975 yillarda sabz a vot va poliz e kinlari
zararkunandalari (karam pashshasi – Alleotara bilineata Gyll ) va karam kuyasining
zararini o’rganganlar. Shu bilan birga B.P. Adashkevich 1971- yilda sabzavotchilik va
polizchilikda zararkunandalarga qarshi biologik usulda kurash borasida bir qancha
ishlarni amalga oshirganlar. B.P.Adashkevich, O.N.Perekres i chlar sabzavot va poliz
zararkunandalarining morfologiyasini va rivojlanishini o’rganish borasida juda ko’p
ishlarni amalga oshirganlar. N.B. Bondarenka ham bu borada bir qancha ishlarni amalga
oshirgan. Bundan tashqari 1974-yilda sabzavot va poliz e kinlarida uchraydigan
qattiqqanotlilar (Aleotara bilineta Gyll) va unga yaqin bo’lgan boshqa turlarni
22](/data/documents/7d903263-9af1-47bb-82b5-9b787e9b816a/page_22.png)
![o’rganganlar. Tokgayev, M.A. Daricheva, S.N. Myarseva, D. To’raqulvlar 1984-yilda
Turkmaniston Respublikasidagi foydali va kam uchraydigan hasharotlarni o’rganish va
ularni himoya qilish bo’yicha ilmiy izlanishlar olib borganlar. V.N. Kor ch agin e sa 1987
yilda o’z navbatida poliz , dala va sabzavot o’simliklarini zararkunanda hasharotlardan
himoya qilishni har tomonlama o’rgangan. V.V.Kos i ch k in 1990 yilda kartoshka va
sabzavot e kinlarining zararkunanda kasalliklarini o’rgangan [12].
N.B.Dobrachinskaya, A.A.Zinovevlar 1973-yilda poliz e kinlari
zararkunandalaridan biri bo’lgan o’rgimchakkanaga qarshi yirtqich - Phytoseiulus
persimulis A . ni yaratganlar va amalda qo’llashgan.
Tojikiston tunlamlari faunasini o’rganishga katta hissa qo’shgan olimlardan biri
Yu. L.Shetkindir. U o’zining "Vaxsh vodiysining qum zonasi yuksak
tangachaqanotlilari" monografiyasida Noctuidae oilasiga mansub 61 tur kapalakni qayd
qilib o’tgan [17].
Turkmaniston tunlamlari faunasini va bio e kologiyasini o’rganishda P.P. Bogush
(1935,1956), V.I. Kuznesov (1958, 1960), M.A. Daricheva (1960, 1965) va
boshqalarning xizmatlari kattadir. Bogush qishloq xo’jalik e kini hisoblangan g’o’zaning
ashaddiy zararkunandasi karadrinani Turkmaniston sharoitida o’rganib chiqdi.
Karadrina tunlamining fenologiyasini o’rganib, mazkur tunlam bio e kologik
xususiyatlari va unga qarshi kurash choralari haqida monografiya yozdi [21].
M. A. Daricheva quyi Murg’ob zonasining madaniy va qum landshaftlaridagi
tunlamlar faunasini hamda bio e kologik xususiyatlarini o’rganish borasida ilmiy-
tadqiqotlar olib bordi. Janubiy - G’arbiy qizilqum tunlamlari faunasi A.G. Davle tsh ina
va boshqalar tomonidan o’rganilgan. Ular tomonidan Janubi - G’arbiy qizilqum
tunlamlari 6 ta biosenozda uchrashi qayd e tilgan. Bu biosenozlar o’zining o’simlik
dunyosi bilan boshqalaridan ajralib turadi. O’zbekiston sharoitida tunlamlarni o’rganish
ko’proq o’simlik zararkunandalarini aniqlash va ularga qarshi kurash choralari ishlab
chiqishga qaratilgan. O’zbekiston sharoitida tunlamlar faunasini o’rganish bo’yicha
ilmiy - tadqiqotlar bir qator e ntomolog olimlar tomonidan alohida mintaqa larda olib
borildi [29].
23](/data/documents/7d903263-9af1-47bb-82b5-9b787e9b816a/page_23.png)
![I . X. Suxareva qizilqumning Janubiy - G’arbiy qismida tarqalgan tunlamlar tur
tarkibini aniqladi va bu to’g’rida "Qizilqum tunlamlari faunasi (Lepidoptera,
Noctuidaye) mavzusida ilmiy maqola yozdi. Unda 12 kenja oilaga mansub 144
tunlamning biologik xususiyatlari va ozuqa o’simliklari qayd e tib o’tilgan.
V.V. Yaxontov yovvoyi tunlam, go’za tunlami, beda tunlamini, Ye.N. Ivanov
yovvoyi tunlam, undov tunlamini (1944), R. Olimjonov va Bronshteynlar Zarafshon
vodiysi tunlamlarini (1956), A.M. Mo’minov yer osti tunlamlarini (1968, 1981), A. Sh.
Xamroyev karadrina, g’o’za tunlami, sirku m fleks tunlamini (1967) biologiyasi va
e kologiyasini o’rganish borasida muhim ilmiy-tadqiqotlar olib borishgan [35,36,37].
Shuningdek, S. N. Alimuhamedov, Sh. T .Xo’jayev (1978) G.Sh. Shomurotov,
A.N. Nurjonov (1987), F. X. Aripov a va boshqalar tomonidan tunlamlar biologiyasi
o’rganilib, ularga qarshi kurash choralari ishlab chiqilgan. S.B.Bekmurotov (1967) yer
osti tunlamlarini Samarqand viloyati sharoitida e kologik xususiyatlarini o’rganib chiqdi.
B.A. Mo’minov Toshkent viloyati tunlamlarini o’rganib chiqdi. Uning ilmiy
tadqiqotlari natijasida Toshkent va uning atroflaridagi madaniy landshaftlarda
tunlamlarning 8 ta kenja oilaga mansub 35 turi uchrashi qayd e tilgan. L. Boboxonova
undov tunlamining bio e kologik xususiyatlarini o’rgandi. Keyingi yillarda quyi
Amudaryo tunlamlari faunasi va bio e kologiyasini o’rganish borasida bir qancha ishlar
amalga oshirildi [42].
Xorazm vohasining antropogen landshaftlari tunlamlarini o’ rganish natijasida
g’o’za, sholi, beda, makkajo’xori agrosenozlarida tarqalgan tunlamlar tur tarkibi
aniqlandi. [15]
Yuqorida aytib o’tilgan agrosenozlarda 53 tur uchrashi qayd e tildi, shundan
g’o’za agrosenozlarida - 20 tur, makkajo’xorida - 28 tur, beda agrosenozida - 30 tur,
sholi agrosenozida - 4 tur aniqlandi. Xorazm vohasining tabiiy landshaftlari tunlamlari
faunasi Bekchanov tomonidan o’rganilgan bolib, mazkur hududda 13 kenja oila va 58
avlodga mansub 109 tur uchrashi qayd qilingan (1998, 1999), shundan 19 tur tunlam har
ikkala landshaftda ham, qolgan 70 tur faqat tabiiy landshaftlarda uchrashi malum [16].
24](/data/documents/7d903263-9af1-47bb-82b5-9b787e9b816a/page_24.png)
![jumladan, MDH da 20 mingga yaqin turi uchraydi. Uzun kun sharoitida uchraydigan
turlari ko‘p va xilma-xil ekologik guruhlarga mansub. [ 46,52,53]
Tanasi har xil kattalikda, bosh qismi ko‘pincha sharsimon, ko‘krak bilan ingichka
bo‘yin orqali birlashgan va harakatchan. Boshining katta qismini fasetkali ko‘zlar
egallaydi va ular ko‘p turlarida, ayniqsa, erkak zotlarida, bir-biriga yondashgan.
Boshining oldingi ko‘zlar oralig‘idagi qismi peshona (mo’ylovlar tepasi) va betdan
(mo’ylovlar pasti) iborat. Peshonasi boshining yuqori tomonini tashkil qiladi va orqa
tomonidan bosh tepasi uchburchagi bilan chegaralangan. Mo’ylovlariikki asosiy tipda:
uzun mo’ylovlilar kenja turkumida (Nematocera) ko‘pbo‘g‘imli va kalta mo’ylovlilar
yoki haqiqiy pashshalar kenja turkumida(Brachycera) kalta, 3 bo‘g‘imli bo‘ladi.
[28,53,53]
Og‘iz apparati xartumchadan iborat, oziqlanish usuliga ko‘ra tuzilishi har xil.
Xartumcha tarkibiga turli qismlar kiradi, ular ba’zilarida reduksiyalashgan yoki
butunlay yo‘qolib ketgan. Ustki lab chiziq, uch ostida joylashgan uzun va ingichka
tufuk o‘tkazuvchi naychali og‘iz apparatining doimiy komponentlardir.Uzun
mo’ylovlilarga mansub chivinlar (Culicidae), pashshachalar(Simuliidae) va boshqalar,
qisqa mo’ylovlardan so‘nalar (Tabanidae) kabiqon so‘ruvchi formalarining og‘iz
bo‘laklari yig‘indisi to‘laroq tuzilgan.Ko‘krak qismi zich yopishib joylashgan
segmentlardan iborat. Oldingi ko‘kragi va ayniqsa orqa ko‘kragi kichik, o‘rta ko‘kragi
juda rivojlangan bo‘lib, uning qismlari aniq farqlanadi. Masalan, o‘rta yelka choklar
orqali oldingi qism yoki preskutum, o‘rta qism—qalqon yoki skutum va orqa qism—
qalqonga yoki okutellumga ajraladi. O‘rta ko‘krak plevrlari yoki mezoplevrlari ham
qator skeleritlarga—episterna va elimera, dorsal va ventral qismlarga bo‘linadi. O‘rta
ko‘kragida qatorqilchalar bor,ularning tuzilishi o‘ziga xos va bundan sistematikada
keng foydalaniladi. Uchish funksiyasi tamomila oldingi qanotlar
zimmasigatushganligidan o‘rta ko‘kragi kuchli rivojlangan.[ 46,52,53]
Qanotlari pardasimon plastinka bo‘lib, ko‘ndalang tomirlari ko‘p emas. Oldingi
chetida yo‘g‘on kostal (C), shu qirg‘oqni baquvvatlovchi subkostal (Sc) tomirlar bor, bu
subkostal kalta va oldingi ya’ni kostal chetiga tayanib joylashadi. Qanot plastinkasining
26](/data/documents/7d903263-9af1-47bb-82b5-9b787e9b816a/page_26.png)
![qolgan qismini radial (R) va medial (M) shoxobchalar egallaydi. Yuqori takomillashgan
guruhlarda, masalan, taxinlar (Tachinidae) asl pashshalar (Muscidae) oilasida
tomirlanishning qanotining oldingi cheti tomon surilishi ro‘y beradi. Orqa qanotlari
yo‘q, lekin ular o‘rniga sensilla bilan to‘la ta’minlangan. [28,52,53]
Qo‘sh qanotlilardan bo‘lgan o‘simlik zararkunandalari qishloq xo‘jaligida
anchagina bor. Ular orasida gessen pashshasi (Mayetiola destructor Say)va shved
pashshasi (Oscinella frit L) kabi yana boshqa qator zararkunandalar keng tarqalgan.
Qo‘sh qanotlilarning odamga foydasi ham yetarlicha o‘rganilmagan, lekin ulardan
foydalanish yaxshi natija berishi mumkin. Ba’zilari, masalan, taxinalar (Tachinidae)
zararli hasharotlar parazitlari yoki qitrlar va gul pashshalari lichinkalari kabi foydali
yirtqichlar hisoblanadi. Qo‘sh qanotlilarni o‘rganish va zararlilariga qarshi kurash olib
borish muhim ahamiyatga ega. Ularning tabiatdagi rolini o‘rganish natijasida nazariya
va tajriba uchun juda muhim bo‘lgan ko‘pgina qiziqarli va nihoyatda muhim
masalalarni hal qilish mumkin bo‘ladi. [28,46,52,53]
27](/data/documents/7d903263-9af1-47bb-82b5-9b787e9b816a/page_27.png)
![1. 6. Keng tarqalgan zararkunanda pashshalarning biologik va ekologik
xususiyatlari.
Ikkiqanotlilar turkumi vakillaridan 20 dan ortiq turi qishloq xo’jaligi ekinlariga
sezilarli zarar yetkazadi.Quyida ularning asosiylariga to’xtalib o’tamiz.
Gessen pashshasi (Mayetiola destructor Say.) (Cesidomyiidae— galitsalar oilasi,
Diptera— ikki qanotlilar turkumi.). Bu zararkunanda bizning hududda zarari uncha
sezilmaydi, lekin Markaziy Osiyoda oz bo‘lsa-da, g‘alla ekinlariga zarar yetkazadi. Ular
lalmi ekinlarga, yosh va o‘sayotgan o‘simliklarga, ayniqsa, katta zarar yetkazadi.
Gessen pashshasi g‘alla ekinlari to‘planishi davrida ularning asosiy poyasini zararlasa,
bu poya qurib qoladi, ikkilamchi poyasi boshoqchiqarmaydi. Ilmiy kuzatishlardan
ma’lum bo‘lishicha, bahorgi bug‘doy poyasida bu pashshaning bittagina lichinkasi
bo‘lsa, hosil o‘rtacha 59,4%, agar ikkita bo‘lsa, 70,9%, to‘rtta bo‘lsa, 89,9%ga
kamayadi. Kuzgi bug‘-doyda yuqoridagiga muvofiq, hosil 30%, 53,4% va 71,7% ga
kamayadi. [28,52,]
Bu pashsha Markaziy Osiyoda, jumladan, Toshkent viloyatida, Kattaqo‘rg‘on va
Qamashi tomonlarda, oz bo‘lsa-da uchraydi. [28,46,]
Voyaga yetgan pashsha 2,5 — 3,5 mm kattalikda, rangi qo‘ng‘ir, urg‘ochisining
qorin qismida qizil yoki qo‘ng‘ir-sariq rangli dog‘lari bor, ko‘kragi qora, biqinida pushti
chiziqlari bor. Chizig‘i bo‘lganligi uchun bu pashsha chivinga o‘xshab ketadi. Mo‘ylovi
qo‘ng‘ir-sariq rangda bo‘lib, urg‘ochisiniki 17, erkaginiki 20 bo‘g‘imli bo‘ladi.
[28,46,52,53]
Qanotining uchi to‘garak shaklda, chetida uzun tukchalar bor. Oyog‘i uzun. Erkagi
qornining oxirida kurakchasimon 2 ta ortiq bor, urg‘ochisi bilan juftlashganda shu ortiq
orqali urg‘ochisini ushlab turadi, urg‘ochisi qornining uchi nayzasimon bo‘lib, oxirgi
bo‘g‘imi harakatchan bo‘ladi. Pashshaning soxta pillasi ko‘rinishidan zig‘ir doniga
o‘xshaydi, bu pilla ipaksimon tuzilgan bo‘lib, ichida eng avval oq,so‘ngra pushti tusga
kirgan g‘umbak joylashadi.
28](/data/documents/7d903263-9af1-47bb-82b5-9b787e9b816a/page_28.png)
![chiqadi. Lichinka barg tubiga o‘rmalab borib, poyadagi bo‘g‘im oralig‘ining quyi
qismiga joylashadi. Uning lichinkalik davri 30 kun. G‘umbaklik davri 14 kun davom
etadi. Ob-havo quruq, issiq bo‘lganda g‘umbakning bir qismi yoki hammasi diapauzaga
o‘tadi. Ayrim vaqtda ular kuzgacha rivojlanishdan to‘xtaydi. Qulay sharoittug‘ilishi
bilan yana rivojlana boshlaydi. Yoz oylarida gessen pashshasi diapauzaga kirib, yuqori
haroratdan saqlanib qoladi.Zararlangan yosh o‘simliklarning rangi o‘zgarib, poyasi
sarg‘ayadi, barglari o‘zgarib qalinlashadi va o‘simlik qurib qoladi. [46,52,]
Kurash choralaridan — yerlarni sifatli qilib haydash, ilmiy asoslangan almashlab
ekish, ekin ekishni rejalashtirish, mineral va organik o‘g‘itlardan to‘g‘ri foydalanish
yaxshi samara beradi. Kimyoviy kurash choralaridan ham foydalanish mumkin.G‘alla
ekiladigan yerlarni o‘z vaqtida shudgorlash katta ahamiyatga ega. [28,46,]
Shved pashshasi (Oscinellafrit L.) (Chloropidae— g‘alla pashshalari
oilasi,Diptera— ikkiqanotlilar turkumi.) Bu pashsa, ayniqsa, kech ekilgan bug‘doy va
arpa ekinlarini kuchli shikastlaydi. Pashsha tushgan g‘alla ekinlarining maysasi
sarg‘ayadi, barglarining uchi va boshoqning embrional boshlang‘ichlari qurib qoladi.
Sut pishiqlik davrida lichinkalar donini kemirib, unda egatchalar hosilqiladi.Donning
zararlanishi natijasida hosil kamayib ketadi.Shved pashshasi keng tarqalgan
zararkunanda. Voyaga yetgan pashshaning bo‘yi 1,5 mm, ko‘rinishi bukurga o‘xshaydi,
rangi qora, yaltiroq, qornining ost tomoni och sariq. Tuxumi oq, 0,5 mm, cho‘ziq.
Lichinkasi 4,5 — 5 mm uzunlikda, sarg‘ish yoki yaltiroq oq tusda. Keyingi uchi
to‘mtoq bo‘lib, ikkita ortig‘i, bosh qismida esa arra tishchali o‘roqsimon ikkita ilmog‘i
bor. Soxta pillasining uzunligi 1,75 —3 mm, tusi to‘q jigarrangdan och sariqranggacha
bo‘ladi. [28,46,52,53]
Shved pashshasi katta yoshdagi lichinkalik davrida kuzgi ekinlarda, yovvoyi
g‘alladosh begona o‘tlarda, xascho‘plar orasida qishlaydi.Bahorda g‘umbakka
aylanadi.Martning oxiri — aprel boshlarida voyaga yetgan pashsha uchib
chiqadi.Urg‘ochi pashsha yosh o‘simliklar bargiga, to‘planayotgan o‘simliklarning barg
pardasiga, barg qini tilchasiga tuxum qo‘yadi.Tuxumi haroratga qarab, 2 — 12 kunda
rivojlanadi. Tuxumdan chiqqan lichinka barg qini ichiga kirib, poyaning yumshoq (ko‘-
30](/data/documents/7d903263-9af1-47bb-82b5-9b787e9b816a/page_30.png)
![pincha ichki) qismi bilan oziqlanadi. O‘simliklar sut pishiqchilik davrida esa pashsha
boshoq va don pardasiga tuxum qo‘yadi. Tuxumdan chiqqan lichinkalar don bilan (don
qotguncha) oziqlanadi. [46,52,53]
1.6.2- rasm. Shved pashshasi
Respublikamiz sharoitida shved pashshasi 3 marta va undan ko‘p nasl beradi.
Shved pashshasida tekinxo‘rlik qiluvchi 19 xil tabiiy kushanda qayd qilingan bo‘lib,
shulardan roptromerus va trixamamos katta ahamiyatga ega. Bahorgi g‘alla ekinlarini
ertaroq, kuzgilarni, aksincha, biroz kechikib ekish ekinlar zararlanishini birmuncha
kamaytiradi, g‘alladan keyin ang‘iz yumshatilib, yer chuqur haydaladi. Chidamli g‘alla
navlarini tanlab ekish, ko‘chatlarni oziqlantirish muhim ahamiyatga ega. Hasharotni
kamaytirish uchun yerni o‘z vaqtida o‘g‘itlashva sug‘orish yaxshi samara beradi.
[28,46]
Meromiza (Meromyza saltatrix L.) (Chloropidae— g‘alla pashshalari
oilasi,Diptera— ikki qanotlilar turkumi.) Bu zararkunanda bug‘doy, arpaga zarar
31](/data/documents/7d903263-9af1-47bb-82b5-9b787e9b816a/page_31.png)
![yetkazadi. O‘simliklar zararlanganda hosilning 40 % igacha qismi kamayadi, juda qattiq
zararlanganda hosil butunlay nobud bo‘ladi. Pashshaning bo‘yi 2,5 -4 mm, yangi
g‘umbakka aylangani och yashil, keyinchalik och sariq rangda bo‘ladi. Ko‘kragida
o‘nta ko‘ndalang qora chizig‘i bor. Orqa oyog‘ining boldiri yo‘g‘onlashgan. Soxta
pillasining kattaligi 5 — 6 mm, segmentlari bilinib turadi. Soxta pillasining rangi
sarg‘ish-yashil, pilladan chiqqan lichinkaning rangi och kulrang, kattaligi 7 mm gacha
boradi. Pillasi silindrsimon yo‘g‘onlashgan, oxirida chuqurchasi bor. Og‘iz organi
birinchi yoshida och jigarrang, 2 ta tishchasi bor, 2- yoshda 4 tadan tishchasi bor.
Meromizaning lichinkasi 1 yoshda oq, 2 yoshida sarg‘ish-yashil rangda tovlanadi. Katta
yoshida yashil, sariq-yashil va och sariq rangda bo‘ladi. Tuxumi 0,8 — 1,2 mm,
sutsimon oq, ayrim hollarda yashil tovlanadi, yupqa, qobirg‘ali. Meromiza lichinka
davrida yovvoyi o‘tlarda va qisman kuzgi g‘allada qishlab chiqadi. Qishlab chiqqandan
keyin bahorda g‘umbakka aylanadi. Voyaga yetgan pashsha aprelda begona o‘tlardan
g‘alla ekilgan joylarga o‘tadi. G‘alla ekinlari bargiga bittadan tuxum qo‘yadi. G‘alla
ekinlaridan ko‘proq kuzgi bug‘doy zararlanadi. Tariqsimon g‘alla ekinlari deyarli
zararlanmaydi. Meromiza 72 tagacha tuxum qo‘yadi. Bitta pashsha 13 kundan 50
kungacha yashaydi. Tuxum qo‘yib bo‘lgandan keyin pashsha nobud bo‘ladi, tuxumi 3
— 10 kunda rivojlanadi. Tuxumdan chiqqan lichinka tezlik bilan oziqlana boshlaydi.
Hali poya chiqarmagan bug‘doydagi zarari shved pashshasinikiga o‘xshab ketadi, poya
chiqargan bug‘doyni zararlasa, uboshoqchiqarmaydi. Bargdagi lichinka keyinchalik
poyaga o‘tib, boshoqni ham zararlaydi. Meromiza ko‘p hollarda asosiy poyani
zararlaydi. Lichinka 2 hafta yashaydi, keyin poyada g‘umbakka aylanadi. 25 kun
g‘umbak holida bo‘ladi. Ikkinchi nasli may oyining 20- kunlaridan keyin paydo bo‘ladi.
O‘rta Osiyo sharoitida bu zararkunanda necha marta nasl berishi aniqlanmagan. Ba’zi
tumanlarda meromiza bir yozda ikki marta nasl beradi, buning ikkinchi avlod
pashshalari, asosan, uvatlarda, bo‘shmaydonlarda yashab, xazonlar orasiga, yovvoyi
g‘alladosh o‘tlarga va kuzgi g‘alla ekinlariga tuxum qo‘yadi. Tuxumdan chiqqan
lichinkalar shu yerda qishlaydi.Meromizaga qarshi kurashda yerga mineral o‘g‘itlar
solinadi,ekinlar erta ekiladi. [28,46,53]
32](/data/documents/7d903263-9af1-47bb-82b5-9b787e9b816a/page_32.png)
![`
1.6.3- rasm. Meromiza pashshasi
Sohil bo‘yi pashshasi (Ephydra macellaria Egg.) (Ephydridae— Sohil bo‘yi
pahshalari oilasi, Diptera— ikki qanotlilar turkumi.) Pashshaning bo‘yi 4 mm, ko‘krak
va qorni yashil metall rangda, oyoqlari qizg‘ish-yashil, o‘rta yelkasida 5 ta, chekka
qismida 4 ta qalqoni bor, oyoqlari to‘g‘ri. Qanotining kastal tomirlarida 2 ta yaxshi
ko‘rinadigan uzun o‘siq tomirlari o‘tgan, apol tomiri orqasiga qarab taxlangan.
Lichinkasining bo‘yi 7 mm gacha, yelka qismidan oxirigacha o‘simtalar bilan
qoplangan. Yuqori qismida 2 ta nafas olish naychasi bor. Lichinka xira sariq rangda,
tanasida juda ko‘plab och jigarrang o‘simtalari bor. Yelka qismining har bir sigmentida
to‘q jigarrang limonsimon dog‘i mavjud. Tanasi 12 sigmentga bo‘lingan. Lichinkaning
pastki qismida 9 juft soxta oyoqlari bor. Ularning uchida ikki qatordan iborat qora
ilmoqlari bor. Oxirgi juft oyoqlarida ilmoqlar yozilmaydi. Sakkizinchi soxta oyoqda 2
juft qo‘shimcha ilmoqlari bor. Cho‘zinchoq shaklda jigarrang soxta pilla hosil qiladi.
Sakkiz juft soxta oyoqdan 2 tasi qoladi. [28,46,52]
33](/data/documents/7d903263-9af1-47bb-82b5-9b787e9b816a/page_33.png)
![1.6.4- rasm. Sohil bo‘yi pashshasi
Sohil bo‘yi pashshasi birinchi marta 1936- yilda Toshkent viloyatida, 50-
yillarning o‘rtalarida Samarqand viloyatida aniqlangan bo‘lib, hozirgi vaqtda Markaziy
Osiyoda, ayniqsa, Qoraqalpog‘istonda keng tarqalgan. Sohil bo‘yi pashshasi yangi
ochilgan yerlarda kam suv talab qiluvchi o‘simliklardan keyin ekilgan sholipoyalarga
katta zarar yetkazadi. Bunda ularning ko‘p qismi yovvoyi g‘alla ekinlarida rivojlanib
keyin sholiga o‘tadi. Ular katta yoshdagi hasharot holida o‘simlik qoldiqlarida, kesaklar
orasida, yo‘l chetlarida, qurg‘oq ekinlarda qishlab qoladi. Ularning ommaviy uchishi
may oyining birinchi o‘n kunligiga to‘g‘ri keladi, ya’ni havo harorati 18 — 20°C ga
ko‘tarilganda, urg‘ochi pashsha sholi ekilgan dalalarga tuxum qo‘yadi. May oyining 2
— 3-dekadalarida, lichinkalar paydo bo‘ladi. [46,52,] Keyinchalik, o‘simlikda birlamchi
ildizlar paydo bo‘lishi bilan lichinkalar ularni kemirib oziqlanadi. Lichinkalar shu yerda
g‘umbakka o‘tadi, ya’ni sholining pastki qismida, ildizida sholining barglarida ham
g‘umbakka o‘tishi kuzatiladi.Bitta o‘simlikda 135 tagacha lichinka g‘umbakka o‘tishi
mumkin. G‘umbakka o‘tishda pashsha 6 va 8 juft soxta oyoqlari bilan mustahkam
34](/data/documents/7d903263-9af1-47bb-82b5-9b787e9b816a/page_34.png)
![birikib, o‘simlik ildizi va poyasining modda almashinuvi harakatini sustlashtiradi.
Natijada o‘simlik xloroz bo‘lib so‘liydi va keyinchalik qurib suv betiga chiqadi.
Zararkunanda 3 ta avlod beradi.Eng kuchli zararini uning birinchi avlodi beradi. Bu
vaqtda urug‘ unish fazasida bo‘lib, unda lichinkalarning zarari katta bo‘ladi. Ikkinchi
avlodi sholining changlanish, uchinchi avlodi esa hosil tugish — boshoq chiqarish
davriga to‘g‘ri keladi. Bunda o‘simlik zararlanishi natijasida boshoq rivojlanmaydi, don
mayda bo‘lib qoladi. [46,52,53]
Unobi meva pashshasi (Carpomiya vesuviana A.Costa) (Tephritidae—
olaqanotlilar oilasi, Diptera— ikkiqanotlilar turkumi.)
Unobi pashshasi mevalarni qattiq zararlaydi, lichinkasi mevaning etli qismi—
danak atrofini aylanasiga yeydi, natijada meva burishib, qo‘ng‘ir tusga kiradi va to‘kilib
ketadi. O‘zbekistonda unobi pashshasi xavfli zararkunandadir. U oxirgi
3—4 yillar mobaynida keng tarqaldi. Bu zararkunandaning qurtlari unobi hosilini
90—95% gacha nobud qiladi. Hasharotning rangi sariq, tanasi oltinrang tuk bilan
qoplangan, kattaligi 4—5 mm. Soxta pilla shaklida daraxtlar tanasi atrofidagi tuproqda
qishlaydi. Pashshaning uchib chiqishi mayning uchinchi va iyunning birinchi o‘n
kunligiga to‘g‘ri keladi. Bu vaqtda unobi guldan chiqib, meva tugunchalari hosil qiladi.
Iyulning birinchi o‘n kunligida hasharot unobi mevasiga tuxum qo‘yadi. Bitta urg‘ochi
pashsha qo‘ygan tuxum 35—50 taga yetadi. Tuxumdan chiqqan lichinkalar meva eti
bilan oziqlanadi. Zararlangan mevalar rivojlanishdan to‘xtaydi, muddatidan oldin
jigarrang tusga kiradi va to‘kilib ketadi. Meva ichidagi lichinkalar oziqlanib voyaga
yetgach, mevadan chiqib, tuproqqa o‘tadi va g‘umbakka aylanadi. Daraxtlar atrofidagi
tuproq 25—30 sm chuqurlikda, ag‘daribchopiladi. To‘kilgan mevalar terib olinadi va
yo‘qotiladi. Pashshaning avji uchgan davrida (15—25 iyun) birinchi marta kimyoviy
ishlov beriladi. 5—6 kundan so‘ng purkash takrorlanadi. Unobi daraxti tanasi va ildiz
bo‘g‘zi atrofi ho‘llanadi. Purkashda olma qurtiga qarshi tavsiya etilgan preparatlardan
biri qo‘llaniladi. [28,46]
35](/data/documents/7d903263-9af1-47bb-82b5-9b787e9b816a/page_35.png)
![Tadqiqotlar 2020 - 2021 yillarda Samarqand viloyati Nurobod tumanida gi
Temurjon bog’ dalalari fermer xo’jaligi poliz ekinlari maydonlarida olib borildi.
Zararkunandalarning bahorda paydo bo’lish vaqtini aniqlash uchun 5 ta Petri
idishiga o’simlik bargidan olingan ekstrakt va shakar eritmasidan iborat aralashma
solinib, ekin maydonlariga diagonal bo’ylab joylashtiriladi. Pashshalar o’simlikning
hidiga ijobiy taksis beradi va idishdagi suyuqlikka tushib qoladi. Idishlardan har 5
kunda xabar olinib, har 10 kunda ular yangilanadi. Qovun pashshasi uchun qovunning
bargi va meva etidan, sabzi pashshasi uchun sabzi bargidan, piyoz pashshasi uchun
piyoz bargidan, karam pashshasi uchun karam bargidan ekstrakt tayyorlanadi.
Zararkunandalarning tuxumlari miqdorini aniqlash uchun 10 tadan namuna
o’simlik ajratiladi. Butun vegetasiya davri davomida o’si mliklarning rivojlanish
fenologiyasi kuzatib boriladi . Bu o’simliklarga qo’yilgan tuxumlar soni har 5 kunda
hisobga olinib turiladi. Tuxumlarni hisoblash VIZR (Sankt-Peterburg) da ishlab
chiqilgan uslub (A. Asyakin va boshqalar, 1977-yil) asosida amalga oshirildi. Buning
uchun maxsus qog’ozdan tayyorlangan qutichalar o’simlikning ildizi atrofiga
joylashtirildi va uning ichiga tuproq solib qo’yildi. Har 5 kunda qutichadagi tuproq
maxsus xaltachalarga olinadi. Olingan tuproqlar laborotoriya sharoitida 1 litrli
bankalarga solinadi va ustiga suv quyiladi (flotatsiya usuli). Tuproqdagi tuxumlar suv
betiga chiqadi. Tuxumlar mo’yqalam yordamida terib olinadi va soni sanaladi. [7,8]
Zararkunandalar g’umbaklarini hisoblash kuzda, o’simlik hosili yig’ib olingandan
keyin o’tkaziladi. Buning uchun o’simlik ekilgan joylar tuprog’ining turli qatlamlaridan
namunalar olinadi. Tuproq qazilmalarining o’lchami 25x25x30 smni tashkil etadi. 5, 10,
15 va 20 smli tuproq qatlamlaridan olingan tuproqlar alohida tahlil qilinadi. Terilgan
g’umbaklarni laborotoriya sharoitida yuvib tozalanadi va quritiladi. Tarozida
g’umbaklarning og’rligi o’lchanib, og’irligi bo’yicha guruhlarga ajratiladi. Ham tuproq
qatlamlari ham og’irligi bo’yicha guruhlarga ajratilgan g’umbaklar, Petri idishlarida
namlangan filtr qog’ozlar ustida, xona haroratida saqlanadi. G’umbaklardan
pashshalarning uchib chiqishi kuzatib boriladi va uchib chiqqan pashshalarning tur
tarkibi, jinslar nisbati aniqlanadi. Pashshalarning jinslarini aniqlash uchun, ularning
41](/data/documents/7d903263-9af1-47bb-82b5-9b787e9b816a/page_41.png)
![qorin qismi yoriladi. Agar qorin qismida tuxum qo’ygich mavjud bo’lsa, bu pashshalar
urg’ochi bo’ladi. Pashshalar uchib chiqmagan g’umbaklarning soni aniqlanadi.
Pashshalarning tabiiy kushandalari bo’lgan parazitlarni o’rgnish g’umbaklarni
tahlil qilish orqali amalga oshirildi chunki lichinkalari yashirin hayot kechirib, parazitlar
tasiriga uchramaydi. Yirtqich qo’ng’izlarning tur tarkibi va sonini va mavsumiy
dinamikasini aniqlash uchun maxsus tutqichlardan foydalanildi. Buning uchun tajriba
maydonchasining turli joylariga 0,5 litrli shisha bankalar tagiga suv solib tuproqqa to
bo’g’zigacha ko’mib qo’yiladi. Bu tutqichlarga tushgan entomofaglar bir haftada bir
marta olib sanaladi. Yig’ilgan hashoratlar quritilib momiq to’shaklar ustiga terib
qo’yiladi. Yigilgan materialning miqdoriy va sifat ko’rsatkichlari laboratoriyada
aniqlandi.
Yirtqich qo’ng’izlar populyasiyasining zichligini aniqlash uchun har bir ekin
maydonidan 5 takrorlikda 1 m 2
maydon ajratildi va undagi qo’ ng’izlar soni hisoblab
borildi. [1,7,8,22]
Yig’ilgan hasharotlarning sistematik o’rnini aniqlash O’zbekiston Fanlar
akademiyasi Zoologiya instituti va O’simliklar karantini va himoyasi ilmiy tadqiqot
instituti laboratoriyalarida amalga oshirildi. Turlarni aniqlash jarayonida yaqindan
yordam ko’rsatgani uchun mazkur ilmiy dargohlar xodimlariga o’z
minnaddorchiligimizni bildiramiz.
2.3.1.Q ovun pa shsha si ( Miopardalis pardalina) ning
bio e kologi ya sini o’ rgani sh usullari.
42](/data/documents/7d903263-9af1-47bb-82b5-9b787e9b816a/page_42.png)
![Qovun pashshasi (myiopardalis pardalina) olaqanot pashshalar oilasi (Tephritidae
Newman, 1834) ga mansub bu oila vakillari kichik va o’rta kattalikdagi pashshalar bo’lib
bazilari yorqin rangda, qanotlari yo’l yo’l va dog’chali, urg’ochilarida tuxum qo’ygich
yaxshi rivojlangan. [17,49,55,57,59]
Eng katta oilalardan biri. Butun dunyo bo’ylab keng tarqalgan. Eng ko’p turi
tropiklarda tarqalgan. Dunyo faunasida 100 dan ortiq urug’ga kiruvchi 4000 dan ortiq
turiga tarif berilgan. Polearktikada 300 dan ortiq xususan Rossiyada 200 ta turi
uchraydi. Qazilma holda topilgan turlari uncha ko’p emas eng qadimiysi miotsen
davriga oid. [9,17,45,61]
Pashshalar o’tlar orasida, butalar bargida bazan gullarga qo’nib turadi.
Lichinkalari fitofaglar bazi turlari chiriyotgan daraxt to’nkalari orasidan topilgan.
Urg’ochilari oziq substrat ichiga tuxum qo’yadi. Lichinkalari sersuv mevalar eti bilan
(gilos, qovun) daraxtlar poyasi va ildizi bilan, murakkabguldoshlarning boshchalari
bilan oziqlanadi. Oziqlangan joylarida chirishga olib keladi. Ko’pchilik turlari sersuv
mevalar va poliz mahsulatlariga zarar yetkazadi. Qovun pashshasi- Myiopardalis
pardalina Bigot - poliz ekinlarining jiddiy zararkunandasi, Rhagoletis pomonella
Walsch - Shimoliy Amerikada olmalarning xavfli zararkunandasi. Namatak pashshasi
Rhagoletis alsernata Fallen va chakanda pashshasi Rhagoletis batava Hering tegishli
ravishda namatak va chakanda mevalarida rivojlanadi. Gilos pashshasi Rhagoletis
cerasi Linnaeus gilos, olxo’ri va o’rik mevalarini zararlantiradi. Ayniqsa tropik
mintaqada zararkunanda turlari ko’p. Xavfli zararkunandalar sifatida olaqanotlar ichki
va tashqi karantin obyektlaridir. [9, 57,58,59,61]
Murakkabguldoshlarning to’pmevalarida yashaydigan olaqanotlardan
chakalakzorlarga qarshi biologik kurashda foydalaniladi.
Qovun pashshasi xira sariq yoki och malla rangli kichik hasharotlardir.Ko’krak
qismi tillarang tuklar bilan qoplangan, ko’kragi bo’ylab ikkita ravshan yo’l o’tadi, ular
uchta malla chiziq bilan chegaralanadi, qalqoni qaymoqrang-oq. Qalqoni va ko’kragida
yaltiroq qora dog’lari bor. Qorin qismi och mallarang bo’lib ko’kragiga nisbatan
53](/data/documents/7d903263-9af1-47bb-82b5-9b787e9b816a/page_55.png)
![uzunroq tuklar bilan qoplangan, oyoqlari va tanasining pastki qismi yanada xiraroq
rangda. Orqa oyoq sonlari birmuncha yo’gonroq Erkagining oldingi oyoq sonlari orqa
va o’rta oyoqlariga qaraganda kengroq ochilgan. Qanotlarida 3 ta sariqchil ko’ndalang
chiziq o’rgan bo’lib ichki tomondagi ikkitasi tog’ri, 3-si V-shaklida.Qanotlarining
tashqi chekkasi qo’ng’ir tusda. Erkagining kattaligi 5,5-6 mm, urg’ochisiniki 6-7 mm.
urg’ochisining qorni uchida xitinlashgan tuxum qo’ygichi bor. [9,17,28,29,45]
3.2.1- rasm.Qovun pashshasi
Tuxumi cho’ziqroq, uchlari ingichkalashgan, qaymoqrang-oq rangda kattaligi 1
mm. Lichinkasi ham oq-qaymoqrang , tanasi oldingi uchida orqa uchiga qarab sekin
asta yo’g’onlashib boradi, qornining orqa uchi tikka kesilib tushgan, so’nggi
segmentining uchida ikkita do’mboqcha bor, anal teshigi uzunasiga ketgan. Tanasining
54](/data/documents/7d903263-9af1-47bb-82b5-9b787e9b816a/page_56.png)
![uzunligi 10 mmga yetadi.Soxta pillasi cho’zinchoq oval shaklda, sariq-qo’ng’ir,
uzunligi 7-8 mm. [17,28,46,59,61]
Qovun pashshasi yangi rayonlarga asosan lichinkalik bosqichida (shu lichinka
bilan zararlangan qovun yoki tarvuz bilan) o’tadi.Lichinkalar bilan zararlangan
polizlarda g’umbaklari qishlab qoladi. Bahorgi uchib chiqish payti qovunning gullash
mevalash fazasiga to’g’ri kelib bu paytda g’umbagi qishlagan tuproq harorati 20° C ga
yetgan bo’ladi. Pashsha 2-3 avlod beradi va har bir avlodi 2 oy va undan ortiq
yashaydi. Tuxum qo’yish uchib chiqqanidan 6-7 kun keyin boshlanib 20-30 kun davom
etadi. Urg’ochi pashsha tuxum qo’ygichi bilan meva sitrini teshib unga bitta tuxum
qo’yib ketadi.Bitta mevaga bir nechta pashsha tuxum qo’yishi mumkin.Tuxum meaning
yerga tekkan qismidan boshqa hamma joylariga qo’yilishi mumkin.Asosan yosh
mevalarga qo’yiladi, yetilgan mevalarni chetlab o’tishadi.Bitta urg’ochining
pushtdorligi 100-120 ta tuxumga yetadi.
Pashshalar qovun, tarvuz va bodringlar shirasi bilan oziqlanadi. Buning uchun
urg’ochilari ushbu ekinlar mevasi sirtini tuxumqo’ygichi bilan teshadi, teshilgan joydan
shira oqib chiqadi va pashshalar uni yalab oladi, erkaklari urg’ochilari teshgan
teshikchalar shirasi bilan oziqlanadi. [9,17,61]
55](/data/documents/7d903263-9af1-47bb-82b5-9b787e9b816a/page_57.png)
![3.5.1- rasm.Qovun pashshasi lichinkasi bilan zararlangan qovun.
Qovun pashshasi qanday kattalikdagi mevalarga tuxum qo’yishini aniqlash uchun
tajriba o’tkazildi.Bu tajriba natijlari quyidagi jadvalda keltirilgan.
Tuxum mevaning po’sti ostida etiga botib turadi, uning bir uchi meva tashqarisiga
biroz chiqib turadi. Tuxumning yetilishiga 2-3 kun noqulay sharoitlarda 7 kungacha
kerak bo’ladi.Tuxumdan chiqqan lichinkalar shu zahotiyoq meva ichiga kirib ketadi.
Yozda lichinkalar 8-13 kun kuzda esa 18 kungacha rivojlanadi.Voyaga yetgan
lichinkalar mevani tark etib tuproq ichiga kirib g’umbakka aylanadi, kamdan kam
holatlardagina lichinka mevada qolishi mumkin. [28,45,61]
66](/data/documents/7d903263-9af1-47bb-82b5-9b787e9b816a/page_68.png)
![kerak.Ularning ichida Carabus avlodiga mansub yirtqich qo’ng’izlar Carabus
fedchenkovi, Carabus sogdianus, Carabus clotharatus dominantlik qiladi. Bular 25-30
mmli ancha harakatchan qo’ng’izlar bo’lib odatda g’umbaklar va lichinkalar bilan
oziqlanadi. Havo harorati pastroq payti uchraydi yozning o’rtalariga borib qirilib ketadi.
3.5.2- jadval.
Qovun pashshasi g’umbaklarining tahlili. (Nurobod tuman Temurjon bog’
dalalari f/x, 2021)G’um
baklar soni
Uchib chiqqan pashshalar Zararlangan g’umbaklar
Jami Urg’ochi Erkak Jinslar
nisbati
ur/er Yirtqichlar Boshqa
omillar
Soni
%
Soni %
Soni %
Soni %
soni %
106 64 60.4 33 51.5 31 48.5 1:0.94 24 22.6 18 17
Fevralning o’rtalaridan iyunning oxirigacha uchraydi.Yiliga 1 ta avlod beradi.
Fevralda uyg’ongan qo’ng’izlar faol tarzda oziq qidirib, tuproq orasiga 20 smgacha
kirib boradi va turli hasharotlarning g’umbaklarini topib yeydi. Martning oxiridan
tuproqqa tuxum qo’yishni boshlaydi.Tuxumlaridan haroratga qarab 6-15 kunda lichinka
chiqadi. Lichinkalari ham yirtqich va faol hayot kechiradi. Ularning o’ziga xos
morfologik belgisi pastki jag’lari ikkita paypastlagich hosil qiladi.Kechasi tuproq
yuzasida ov qilib kunduzi tuproq orasida yoki toshlarning tagida yashirinadi. 1 oycha
o’sib tuproq orasiga kiradi va g’umbakka aylanadi. G’umbaklari kech kuzgacha
saqlanib ulardan yosh qo’ng’izlar chiqadi. Yosh qo’ng’izlar turli hasharotlar qoldiqlari
va g’umbaklari bilan oziqlanib tuproq orasida qishlaydi va keying yili fevralning iliq
kunlarida tuproq yuzasiga chiqadi. [11,14,22] Bizning tajribalar davomida 106 ta qovun
pashshasining g’umbaklari topilib ularning hayotchanligi quyidagi jadvalda keltirildi.
68](/data/documents/7d903263-9af1-47bb-82b5-9b787e9b816a/page_70.png)
![3.6.Qovun pashshasining tabiiy kushandalari
Qovun pashshasi entomofaglari orasida stafilin qo’ng’izlar asosiy o’rinni
egallaydi. Stafilinlar yoki kaltaustqanotli qo’ng’izlar oilasi vakillari tanasi uzun va
ingichka bo’lib, ustqanotlari juda kalta va qorinning faqat 1-2-tergitlarini qoplab turadi.
Harakat vaqtida qorin qismi, odatda, yuqoriga va oldinga qayrilgan bo’ladi. Lichinkalari
kampodesimon, oyoqlari to’rt bo’g’imdan oshmaydi va tirnog’i to’liq rivojlanmagan.
Lichinkaning boshi doimo prognatik, ko’pincha aniq bo’yin bilan ajralgan.Ko’krak
bo’g’imlari va boshi qorin bo’g’imlariga nisbatan qattiq skeletlashgan. Qo’ng’izlar va
lichinkalar to’kilgan barglar, toshlar, daraxt po’slog’i ostida, tuproqda, qumda, termitlar
va chumolilar uyasida, hatto qushlar va sutemizuvchilar uyasida yashaydi. Ko’pchilik
turlari yirtqich, ayrim vakillari parazit. Bular orasida saprofaglar, kaprofaglar va
nekrofaglar ham uchrab turadi. Yirtqich vakillari Aleochara bilineata va Aleochara
bipustulata qovun pashshasi, karam pashshasi, piyoz pashshasi va boshqa
pashshalarning tuxumi va lichinkalari bilan oziqlanadi. Bu turlarning lichinkalari esa
parazit hayot tarziga ega . Oligota oviformis o’rgimchakkananing yirtqichi hisoblanadi.
Stafilin qo’ng’izlarning biologik xususiyatlari yaxshi o’rganilmagan. Faqatgina
ular orasida ahamiyati kattaroq bo’lgan tur Aleochara bilineata biologiyasi keng
o’rganilgan. Aleoxaraning lichinkalari qovun pashshasi g’umbaklarida parazitlik qiladi,
yetuk qo’ng’izlari esa qovun pashshasining tuxumlari va 1-yoshdagi lichinkalari bilan
oziqlanadi [8,18,29,].
Aleoxara karam pashshasi g’umbaklari ichida birinchi yoshdagi lichinka holatida
qishlaydi [16,41]. Lekin u g’umbak holatida yoki yetuk davrida ham qishlashi mumkin
[1,2,33].
Aleoxara qo’ng’izlarining qovun pashshasi g’umbaklaridan uchib chiqishi va
tuxum qo’yishga kirishishi tabiatda karam pashshasi g’umbaklarining paydo bo’lish
davriga mos keladi. Bu jarayon iyun oyiga to’g’ri keladi [21,32]. Qo’ng’izlar tuproqqa,
o’simlik ildizining atrofiga tuxum qo’yadi. Tuxumdan chiqqan lichinkalar shu zahoti
qovun pashshasi g’umbaklarini qidira boshlaydi. G’umbak topilgach lichinka g’umbak
72](/data/documents/7d903263-9af1-47bb-82b5-9b787e9b816a/page_74.png)
![qobig’ini teshib, uning ichiga kirib oladi. G’umbak ichida oziqlanadi va o’sha joyda uzi
ham g’umbakka aylanadi.
Aleoxara avlodlari soni xo’jayin avlodlari soniga bog’liq bo’ladi [1,42].
Lichinkalar soni ko’p bo’lganda bitta g’umbakka 7-9 tagacha lichinka kirishi mumkin,
lekin rivojlanishni faqat bittasi, ba’zan ikkitasi tugata oladi, qolgan lichinkalar
rivojlanishdan orqada qoladi va halok bo’ladi [11].
O’rtacha harorat 10 0
C bo’lganda aleoxara bitta avlodining rivojlanishi uchun 143-
275 kun zarur bo’ladi. Bu ko’rsatkich 15 0
C haroratda-63-72 kunni, 20 0
C da – 29-33
kunni, 25 0
C da – 22-27 kunn i tashkil etadi. 30 0
C haroratda rivojlanish sodir bo’lmaydi
[3]. Tabiiy sharoitda aleoxara 2-4 ta avlod berib rivojlanadi.
Aleoxara yetuk imago davrida juda ochko’z va bir sutkada qovun pashshasining
o’rtacha 39,9 ta tuxumini yoki 0,55 ta 3-yoshdagi lichinkasini istemol qilishi mumkin
[32]. F.Z.Xalimov (2001) tomonidan o’tkazilgan laboratoriya tajribalarida aleoxara
qo’ng’izlari yirtqich: o’lja nisbati 1:50 va 1:100 bo’lganda o’rtacha 45, 66 va 82 ta
tuxum iste’mol qilgan. [36].
Aleoxara polifag hasharotlar jumlasiga kiradi. Tabiiy sharoitlarda qovun
pashshasidan tashqari bir qancha pashshalarning, jumladan, lavlagi pashshasi [21],
piyoz pashshasi [22] va hatto kulrang go’sht pashshasi [33] ning paraziti va yirtqichi
hisoblanadi. Aleoxaraning laboratoriya sharoitida yoppasiga ko’paytirish usuli ishlab
chiqilgan va u qovun pashshasiga qarshi kurashda qo’llaniladi [3].
Kaltaustqanotli qo’ng’izlarning yirtqichlik faoliyati haqida ma’lumotlar ancha
kam bo’lsada, ular qovun pashshasi va boshqa tuproqda tuxum qo’yuvchi
zararkunandalar sonini kamaytirishda muhim ahamiyatga ega [34,50].
Agrosenozlarda stafilin qo’ng’izlarning tur tarkibini aniqlash bo’yicha bir qancha
tadqiqotlar ham o’tkazilgan.
Leningrad viloyatida qovoqdoshlar oilasiga mansub ekinlar agrosenozlarida
Staphylinidae oilasiga mansub 32 tur yirtqich qo’ng’izlar qayd qilingan va ular orasida
son jihatidan Oxytellus rugosus , Philonthus eruentatus dominantlik qiladi [14,19].
73](/data/documents/7d903263-9af1-47bb-82b5-9b787e9b816a/page_75.png)
![Qozoqistonning Kustanay viloyatida poliz ekinlari agrosenozlarida yirtqich
qo’ng’izlarning 30 turi tarqalganligi qayd qilingan. Ular orasida ko’p sonliligi bilan
stafilin qo’ng’izlarning Phylontus, Oxitelus va Aleochara avlodi turlari ajralib turadi
[20].
Poliz ekinlari agrosenozlarida esa kaltaustqanotli (Staphylinidae) qo’ng’izlarning
14 avlodga mansub 27 turi aniqlangan. Poliz agrosenozlarida kaltaustqanotli
qo’ng’izlardan Aleochara bilineata, Aloconota gregagia, Amischa analis, Amischa
bifoveotata va Atheta fungi son jihatidan dominantlik qiladi [13].
3.6.1- rasm. Qovun pashshasining entomofagi Amischa analis
74](/data/documents/7d903263-9af1-47bb-82b5-9b787e9b816a/page_76.png)
![38.Хамраев А.Ш., Насриддинов К. Ўсимликларни биологик
ҳимоялаш. А.Қодирий номидаги “Халқ мероси” нашриёти. Тошкент, 2003.
62-68-бетлар.
39.Xamrayev A.Sh., Xasanov B.A., Axmedov S.I. O’simliklarni biologik
himoya qilish. Toshkent – 2014. 37-42-b.
40.Чулкина, В. А. Интегри рованная защита растений:
фитосанитарные системы и тiнологии: учебник для вузов по агрон.
специальностям / под ред. М. С. Соколова, В. А. Чулкина. - М.: Колос, 2009. -
670 с. - (Учебник.Гр. МСХ РФ).
41.Ш евченко В. В. Защита арбуза от болезней в условиях орошаемого
бахчеводства. Автореферат диссертации на соискание ученой степени
кандидата сlьскохозяйственных наук. МОСКВА—1982
42. Яхонтов В.В., “Ўрта Осиё қишлоқ хўжалик экинлари
зараркунандалари ва уларга қарши кураш”. Т., 1962.
Ilmiy jurnallarda nashr qilingan adabiyotlar
43.AydemirBARIŞ, Sultan ÇOBANOĞLU. Kavunsineği
[Myiopardalispardalina (Bigot, 1891) (Diptera: Tephritidae)]’ninfarklı kavun
çeşitlerindekizararoranınınbelirlenmesi. Bitki Koruma Bülteni, 53(1), 2013
44.Finch S., Elliott M.S. Carabidae as potential biolojical agents for
controlling infestations of the cabbage root fly. Fitoparasitica. 1992. 20. p.67-70.
45.Файзуллаев Б. Мирзамуродов О. Зарафшон воҳасида полиз
агроценозида қовун пашшаси (Myiopardalis pardalina Big.) тарқалишига
экологик омилларнинг таъсири . Республика илмий а нжумани материаллари,
2014 йил, 18 май. Андижон – 2015. 172-174-бетлар .
46.Файзуллаев Б., Мирзамуродов О. Вредоносность бахчевой
коровки . Республика илмий амалий конференция материаллари тўплами.
Бухоро 2015 й. 4-5 июн.255-256-бетлар .
47.Файзуллаев Б., Мирзамуродов О. Полиз агроценозида қовун
пашшаси (Myiopardalis pardalina Big.) нинг турли ривожланиш
81](/data/documents/7d903263-9af1-47bb-82b5-9b787e9b816a/page_87.png)
POLIZ AGROTSENOZIDA FITOFAGLAR TARQALISH DINAMIKASIGA EKOLOGIK OMILLARNING TA’SIRI Mundarija Kirish ………………………………………………………………….……...........5 I BOB Adabiyotlar sharhi……………………………………………………….8 1.1. Respublikada polizchilik sohasining rivojlanish bosqichlari …….…………8 1.2.Samarqand qovunchiligining tarixidan …………………………………….14 1.3. Qovunning botanik ta’rifi, biologik va foydali xususiyatlari… …………...18 1.4.O’rta Osiyoda poliz yekinlari zararkunandalarining o’rganilish tarixidan. ...20 1.5.Qishloq xo’jaligi ekinlariga zarar yetkazadigan ikkiqanotli hasharotlarning tur tarkibi… ……………………………………...…………………2 5 1. 6. Keng tarqalgan zararkunanda pashshalarning biologik va ekologik xususiyatlari………………………………………………………………………….28 II BOB Tadqiqot obyekti, uslublari va sharoitlari…………………………………37 2.1.Tadqiqot sharoitlari….……………………………………………………….37 2.2.Tadqiqot obyekti, ……………………..…………………...…......................39 2.3.Tadqiqot uslublari…………………………………………………………...39 2.3.1.Q ovun pa shsha si ( Miopardalis pardalina) ning bio e kologi ya sini o’ rgani sh usullari… ………………………………………………………………………..…...41 III BOB Tadqiqot natijalari……………………………………………………...….46 3 .1.Ikki qanotlilar yoki pashshalar –Deptira turkumiga umumiy x arakteristikasi ………………………………………………………….…………..46 3.2 Qovun pashshasining biologiyasi, ekologiyasi va tabiiy kushandalari……...51 3.3. Qovun pashshasi ( Myopardalis pardalina ) ning fenologiyasi va miqdoriy ko’rsatkichlari ………………………………………………………….….55 3.4. Qovun pashshasi ( Myopardalis pardalina ) rivojlanish bosqichlari ning ekologik omillarga bog’liqligi………………………………..…….58 3.5. Qovun pashshasi ( Myopardalis pardalina ) ning poliz agrosenozida uchrash miqdori va qovun hosiliga zarar yetkazish darajasini aniqlash …………………...62 3.6.Qovun pashshasining tabiiy kushandalari…………………………...........68 3.7. Qovun pashshasi ( Myopardalis pardalina ) ga qarshi insektisidlar qo’llashning samaradorligi…………………………………………………………..72 Xulosalar ……………………………………………………………………...….….75 Amaliy tavsiyalar …………………………………………………………………...76 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati ………………………….…………….…........77 1
Ilovalar………………………………………………………………………………84 Kirish Dissertasiya ishi m avzu si ning asoslanganligi va dolzarbligi. Hozirgi kundagi ekologik va ijtimoiy vaziyat to’laqonli ovqatlanishni talab qiladi. Bunda sabzavot va poliz mahsulotlari inson uchun bebaho oziq-ovqat manbai sifatida xizmat qiladi. Dunyo bo’yicha sabzavot yetishtirish 2005-yilda 934 mln.tonna bo’lgan bo’lsa 2015-yilda 1550 mln. tonnaga yetdi. O’zbekiston MDH mamlakatlari ichida sabzavot yetishtirish hajmi bo’yicha 3-o’rinni egallaydi. 2011-yilda mamlakatimizda 10550000 tonna sabzavot va poliz mahsulotlari yetishtirilgan bo’lsa 2014-yilda bu ko’rsatkich 13435000 tonnaga yetdi. O’zbekiston hududlarida shu jumladan Samarqand viloyatida poliz- sabzavot ekinlari ahamiyati nihoyatda katta. 1980- yil bilan taqqoslaganda bu o’simliklarni ekish maydoni 2-2,5 barobar ko’payib 35000 gektarga yetgan. Ammo har bir gektar paykaldan olingan mahsulot past darajada turibdi. Qovun, tarvuz, qovoq, bodring hosildorligi yildan –yil hisobiga kamayib bormoqda. Buning asosiy sababi yerning meliorativ holatining yomonlashishi, ekologik va ayrim zararkunandalarni ko`payishi hisoblanadi. Shunga muvofiq o`simliklar hosildorligini ko’paytorosh uchun ilg’or agrotexnik chora tadbirlarni amalga oshirish, zararkunanda hasharotlarga qarshi kurashning ilmiy asoslangan tadbirlarini ishlab chiqish muhim ahamiyat kasb etadi. Boshqa o`simliklar singari, poliz ekinlarida ham bunday holatning sababi, zararkunandalarga qarshi kurashda zamonaviy fan yutuqlaridan foydalanmaslik va ilmiy asoslangan chora – tadbirlarni o`tkazilmasligidir. Demak, har bir hududda poliz ekinlari zararkunandalariga qarshi kurash chora – tadbirlarini o`tkazish davomida, ularning bioekologik xususiyatlari va tabiiy kushandalarining xususiyatlarini mukammal o’rganish hamda ulardan samarali foydalanish shu kunning dolzarb masalasi hisoblanadi. 2
Dissertasiya ishining maqsadi. Ushbu magistrlik dissertatsiya ishining asosiy maqsadi, Zarafshon vohasida yetishtiriladigan poliz ekinlarining asosiy zararkunandalaridan bo’lgan qovun pashshasi asosiy turlarining biologik va ekologik xususiyatlarini o`rganish; ularning zarar keltirish darajsini aniqlash; qarshi kurash choralarini takomillashtirish bo’yicha tavsiyalar ishlab chiqish. Dissertasiya ishining vazifalari. Ushbu maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalarni uslubiy jihatdan to’g’ri bajarish zarur. - Qovun pashshasining biologik va ekologik xususiyatlarini mavjud ilmiy manbalardagi ma’lumotlar bilan taqqoslab o’rganish. - Zarafshon vohasi sharoitida qovun pashshasining mavsumiy dinamikasini aniqlash. - Qovun pashshasining tabiiy kushandalarini aniqlash. - Qovun pashshasining qovun hosiliga zarar etkazish darajasini aniqlash. - Qovun pashshasiga qarsh kurash chora – tadbirlari tizimini ishlab chiqish va amaliyotga tavsiya qilish. Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari. Ushbu ilmiy tadqiqot ishining asosiy masalasi qishloq xo’jalik ishlab chiqarishida poliz ekinlarini zararli bug’imoyoqlilardan himoya qilishda ekologik toza biologik va uyg’unlashgan usul va vositalardan foydalangan holda foydali entomofaglarni saqlab qolib, ular faoliyatidan foydalanish va tabiatda bioxilma-xillikni saqlash, natijada ekologik toza mahsulot etishtirish bo’lib hisoblanadi. Bu masalalarni hal qilishda Zarafshon vohasi sharoitida poliz agrosenozida qovun pashshasi ( Myiopardalis pardalina ) ning biologik va ekologik xususiyatlarini o’rganib, qovun pashshasiga qarshi entomofaglarni qo’llagan holda ular sonini iqtisidiy xavfli chegara mezonidan past darajada saqlashga erishildi. Buning uchun Samarqand viloyati Nurobod tumanida gi Temurjon bog’ dalalari fermer xo’jaligining poliz ekinlari dalalarida tajribalar qo’yildi va tajribalar natijalariga asosan Zarafshon vohasi sharoitida poliz agrosenozida qovun pashshasi ( Myiopardalis pardalina ) ga qarshi biologik usullarni qo’llash hamda zararkunandalar va entomofaglar populyasiyalarining ekologik aloqalari to’g’risida tajribalar natijalariga asoslangan 3
ilmiy ma’lumotlar to’plandi va o’simliklarni himoyia qilish amaliyotida qo’llash uchun tavsiya qilindi. Tadqiqotning ilmiy yangiligi. Ushbu magistrlik dissertatsiya ishining ilmiy yangiligi shundan iboratki, birinchi marta Zarafshon vohasi agrosenozlarida tarqalgan qovun pashshasining biologik va ekologik xususiyatlari o’rganildi, ularning fenologik kalendarlari tuzildi, qovun pashshasiga qarshi entomofaglarni qo’llagan holda ular sonini iqtisidiy xavfli chegara mezonidan past darajada saqlashga erishildi. Bundan oldin qo’yi Amudaryo sharoitida qovun pashshasining biologik va ekologik xususiyatlari o’rganilgan, kekin Zarafshon vohasi sharoitida bu masalalar ilk bor o’rganilmoqda. Yangiliklardan yana biri qovun pashshasining entomofaglari va ularning samaradorligi aniqlandi. Kurash chora – tadbirlarni o`tkazish muddatlari bo’yicha tavsiyalar ishlab chiqildi. Dissertasiya ishining ilmiy va amaliy ahamiyati. Mazkur dissertasiya ishida poliz zararkunanda lar i ning turlar tarkibi, ular asosiy turlarining biologik va ekologik xususiyatlari, qovun pashshasining asosiy entomofaglari hamda ularning zararkunandalar populyasiyalari bilan ekologik aloqalari to’g’risida tajribalar natijalariga asoslangan ilmiy ma’lumotlar keltirilgan bo’lib, bu ma’lumotlardan magistrlar va ilmiy tadqiqotchilar soha bo’yicha bajariladigan o’z ilmiy mavzularini bajarishda foydalanishi mumkin. Bundan tashqari, dissertasiya ishida qovun pashshasiga qarshi entomofaglarni va kam ta’sir qiluvchi kimyoviy preparatlarni qo’llash bo’yicha o’tkazilgan tajribalar natijalaridan poliz ekinlarini zararkunandalardan biologik usulda himoya qilishda va atrof muhitni zaharli kimyoviy moddalar bilan ifloslanishdan muhofaza qilishda keng foydalanish mumkin va bu ma’lumotlar ekologlar va o’simliklarni himoya qilish xizmati xodimlari tomonidan keng qo’llanilishi mumkin. Bu esa dissertasiya ishining amaliy ahamiyatini belgilaydi. Dissertasiya ishining tuzilishi va hajmi. Dissertasiya ishi 3 bobdan tashkil topgan. Dissertasiya ishi da o’tkazilgan tajribalar natijalari 6 banddan iborat bo’lgan 4
xulosalarda yqkunlangan. 3 qismdan iborat amaliy tavsiyalar berilgan va o’simliklar himoyasida keng qo’llash uchun tavsiya qilingan. Magistrlik dissertasiyasi 84 sahifadan iborat kompyuter grafikasida sodda, ravon va ilmiy tilda yozilgan bo’lib, ilovalar bunga kirmaydi . Undagi ma’lumotlar 5 ta jadvallar va 16 ta rasmlarda o’z ifodasini topgan. 5