Karam agrosenozi entomofaunasining ekologo-faunistik tahlili
![Karam agrosenozi entomofaunasining ekologo-faunistik tahlili
Mundarija
Kirish ………………………………………………………………… 3
1. Karam agrosenozi entomofaunasining o’rganilish tarixi
( Adabiyotlar sharhi)…………………….................................................. 9
1.1. Karamning zararkunanda hasharotlari.............................. ................ 10
1.2. Karam zararkunandalarining tabiiy kushandalari......... ..................... 18
1.3. Karam zararkunandalariga qarshi kurash.......................... ................ 21
2. Tadqiqot obyekti, uslublari va sharoitlari ..................................... 24
2.1. Tadqiqot o’tkaziladigan joyning tabiiy iqlim sharoiti……………… 24
2. 2 . Tadqiqot uslublari ............................................................. ................ 25
3. Tadqiqot natijalari ....................................................................... ......... 30
3.1. Karam agrosenozi entomofaunasining taksonomik tarkibi................. 30
3.1.1. Karam agrosenozi entomofaunasining tur tarkibi............................ 30
3.1.2. Karam maydonlaridagi fitofag hasharotlarning taksonomik
tarkibi......................................................................................................... 31
3.1.3. Karam maydonlaridagi entomofag hasharotlarning taksonomik
tarkibi.......................................................................................................... 42
3.1.4. Karam maydoni entomokompleksining ekologo-faunistik
tahlili......................................................................................................... 47
3.1.5. Tuproqda hayot kechiruvchi yirtqich entomofaglar........................ 51
3.2. Karam agrosenozi dominant fitofag va entomofaglarining
bioekologik
xususiyatlari.................................................................................... 56
3.2.1. Karam bitining ( Brevicoryne brassicae) bioekologik xususiyatlari.. 56
3.2.2. Krestguldoshlar qandalasining (Eurydema ventralis) bioekologik
xususiyatlari................................................................................................ 58
3.2.3. Krestguldoshlar burgachalari (Phylotretta) ning bioekologik
xususiyatlari............................................................................................... 61
3.2.4. Karam agrosenozi dominant entomofagi karam biti paraziti
( Diaeretiella rapae) ning bioekologik xususiyatlari………………………
1](/data/documents/6dcbf6c2-7cd3-4a88-b3de-3606c069e9f1/page_1.png)
![64
3.2.5. Karam bitining yirtqichlari............................................ .................. 67
3.2.6. Karam biti va entomofaglarining mavsumiy dinamikasi.................. 70
3.2.7. Karam bargini kemiruvchi tangachaqanotlilar va ular
entomofaglarining mavsumiy dinamik asi................................. ................. 73
Xulosalar ................................................................................................ ... 77
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati ..................................................... .. . 79
2](/data/documents/6dcbf6c2-7cd3-4a88-b3de-3606c069e9f1/page_2.png)
![KIRIS H
Mavzuning dolzarbligi. Sabzavot va poliz ekinlari qishloq ho’jalik
ekinlari orasida eng muhim o’rinlardan birini egallaydi. Insonning oziq-ovqat
mahsulotlariga, ayniqsa, turli-tuman darmondorilarga bo’lgan ehtiyojini
qondirishda sabzavotlarning ahamiyati benihoya kattadir.
Sabzavotchilik dunyo dehqonchiligining eng qadimiy, asosiy va yetakchi
tarmoqlaridan hisoblanadi. Sabzi, sholg’om, sarimsoq, lavlagi 2 ming, karam,
bodring, piyoz kabilar 4 ming yildan beri ekiladi.
Sabzavotchilik-o’simlikshunoslikning ajralmas tarkibiy qismidir. Shuning
uchun sabzavot ekinlarini hamma vaqt ham boshqa ekinlardan ajratib bo’lmaydi.
Chunki karam, kartoshka, sabzi, qovoq, lavlagi, tarvuz, makkajo’xori kabilarni
sabzavot ekinlari sifatida oziq-ovqatga, chorva mollari uchun yem-hashak va
texnik maqsadlarda ishlatish uchun xom ashyo sifatida yetishtirish mumkin.
Sabzavotchilikka xos xususiyatlar sifatida yana nisbatan kichik
maydonlarda yetishtirish, o’suv davri qisqaligi, iqtisodiy samaradorligining
yuqoriligini ham qayd yetish o’rinlidir
Respublikamiz qishloq ho’jaligining asosiy tarmoqlaridan biri
sabzavotchilik bo’lib hisoblanadi. Iqtisodiy rivojlangan mamlakatlar AQSh da -
1.5 mln. ga, Yaponiyada 0.7 mln. ga, Italiyada-0.4 mln. ga maydonda sabzavot
ekinlari parvarish qilinadi. Respublikamizda esa 0.16 mln. ga maydonda
sabzavot ekinlari ekilib, shundan asosiy qismini pomidor, piyoz, karam va
boshqa sabzavot ekinlari tashkil etadi. Respublikamizda o’sib borayotgan aholi
ehtiyojini qishloq ho’jalik mahsulotlari, jumladan sabzavotchilik mahsulotlari
bilan ta’minlash rentabelligini oshirish masalalari hozirgi kunning asosiy
muammolaridan biridir.
Samarqand viloyati respublikamizda sabzavot ekiladigan maydon
jihatidan Toshkent va Andijon viloyatlaridan keyingi o’rinda turadi.
Viloyatimizda 1999 yilda 19.8 ming gektarga sabzavot ekilib, shundan qishloq
ho’jalik korxonalariga 9.1 ga yoki 45.9 %, fermer ho’jaliklariga 1.2 ming ga
yoki 6 %, dehqon ho’jaliklariga 9.5 ming gektar yoki 47.9 % to’g’ri kelgan.
3](/data/documents/6dcbf6c2-7cd3-4a88-b3de-3606c069e9f1/page_3.png)
![Hozirgi vaqtda mustaqil Respublikamiz hukumati mamlakatda
sabzavotchilikni rivojlantirish va aholini yangi sabzavot mahsulotlari bilan yil
bo’yi ta’minlash masalalariga katta e’tibor qaratmoqda. Bu esa respublika
hukumatining bugungi agrar siyosatining muhim yo’nalishi hisoblanadi.
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2006 yil 9-yanvardagi «Meva-
sabzavotchilik va uzumchilik sohasini isloh qilish bo’yicha tashkiliy chora-
tadbirlar to’g’risida»gi farmonining chiqarilishi buning yorqin misolidir.
Karam – (Brassica) butgullilar oilasiga mansub o’simliklar turkumi.
Karamning oq va qizil karam, savoy karami, bryussel karami, gul karam kabi
turlari bor. Asosan oq va gul karam ekiladi. Karam aksari ikki yillik o’simlik.
Birinchi yili bosh chiqaradi, ikkinchi yili o’zagidan gulpoya chiqarib,
urug’laydi. Gullari sariq, shingillarga to’plangan, mevasi qo’zoq. Urug’i
yumoloq, to’q qo’ng’ir diametiri 2 mm, 8-10 sm uzunlikdagi qo’zoqda. Karam
sovuqqa chidamli, urug’i 4-5 0
C da una boshlaydi. Oq karam 15-18 0
C
da bosh
hosil qiladi. Harorat 25 0
C dan oshganda bosh chiqarishi kechikadi, sernam va
yorug’ joyda tez rivojlanadi. Karamda uglevodlar, oqsillar va mineral tuzlar
hamda vitaminlar bor. Bevosita ovqatga ishlatiladi, tuzlanadi va konserva holda
iste’mol qilinadi. Dunyoning barcha mamlakatlarida, O’zbekistonning esa
hamma hududlarida ekiladi. Karam navlari ertachi, o’rtacha ertachi, o’rtacha
kechki va kechki guruhlarga bo’linadi. MDH da 103 dan ortiq navlari
rayonlashtirilgan, bulardan oq karam navlari katta ahamiyatga ega. Karam
ko’chati parnik va issiq xonalarda yetishtirilib, ertachisi fevral oxiri va mart
boshlarida (60 x 60 sm, 70 x 70 sm sxemada), o’rtachasi aprel, may boshlarida,
kechkisi iyun oxiri va iyul boshlarida (70 x 70sm sxemada), ekiladi. Parvarishi
sug’orish, qator oralig’i va to’p atrofini yumshatish, og’darish, zararkunanda va
kasalliklarga qarshi kurash olib borishdan iborat. Birinchi oziqlantirishda
gektariga 150-200 kg superfosfat va 120-150 kg ammiakli selitra, ikkinchisida
faqat 120-150 kg ammiakli selitra beriladi. Karam ekiladigan yer kuzda yoki
erta bahorda haydalib, gektariga 20-30 tonna go’ng, 300-400 kg superfosfat,
100-150 kg kaliy tuzi solinadi. Karam urug’ini bevosita dalaga yekish ham
4](/data/documents/6dcbf6c2-7cd3-4a88-b3de-3606c069e9f1/page_4.png)
![mumkin. Bunda unumdor, begona o’tlardan toza yerlarga qator orasini 60-70 sm
qilib, 1 ga maydonga 1- 1,5 kg urug’ sepiladi, 2-3 chin barg chiqargach,
yagonalab har uyada (30-40 sm oralig’ida) bittadan o’simlik qoldiriladi.
O’rtacha hosildorligi ertapishar navlarda 200-300 s, o’rtapishar navlarda 400-
500 s, kechpishar navlarda 600-900 s. ni tashkil etadi.
O’zbekistonda oq karamning quydagi turlari ekiladi. Birinchi nomer,
Gribovskiy 147-yertachi, ko’chati o’tqazilgach 60-65 kunda yetishadi. Karam
0,7-1 kg, yumoloq, o’rtacha, zich, ko’kish, pishganda yoriladi. Slava 1.305-
o’rtachi ko’chati o’tkazilgach 75-90 kunda yetiladi. Karami 1,5-2 kg, yumoloq
yassi, zich, issiqqa chidamli. O’zbekiston 133- o’rtacha kechki, ko’chati
o’tkazilgach 110-120 kunda yetiladi. Karam 2,5- 4,3 kg, yumoloq yassi, zich.
O’zbekiston hududlarida shu bilan bir qatorda Samarqand viloyatida
sabzavot ekinlari ahamiyati nihoyatda katta. Keyingi 20-30 yil mobaynida bu
o’simliklarni ekish maydoni 2-2,5 barobar ko’paygan. Paxta maydonlarining
asta-sekin qisqartirilishi, sabzavot, poliz va mevali ekinlar maydonlarining
kngayishiga sabab bo’lmoqda. Ammo har bir ga paykaldan olingan mahsulot
past darajada turibdi. Qovun, karam, bodring hosildorligi yildan –yil hisobiga
kamayib bormoqda. Buning asosiy sababi yerning meliorativ holatining
yomonlashishi, ekologik xilma-xillikning pasayishi va natijada ayrim
zararkunandalarni sonining ko’payishi hisoblanadi. Shunga muvofiq
o’simliklarni hosildorligini agrotexnika chora tadbirlari bilan oshirish, tuproq
holatini yaxshilash, zararkunanda hasharotlarga qarshi kurashning ilmiy
asoslangan tadbirlarini ishlab chiqish, tabiiy entomofaglar samaradorligini
oshirish muhim ahamiyat kasb etadi.
Sabzavot va poliz ekinlaridan yuqori hosil olishni cheklab turadigan bir
qancha omillar mavjudki, ular orasida zararkunanda hashoratlar keltiradigan
zarari jihatidan birinchi o’rinda turadi.
Sabzavot va poliz ekinlariga 600 dan ortiqroq tur hashoratlar zarar
keltirishi aniqlangan. Lekin sezilarli darajada zarar yetkazadigan hashoratlar
uncha katta bo’lmagan ixtisoslashgan zararkunandalar guruhi bo’lib, bularga
5](/data/documents/6dcbf6c2-7cd3-4a88-b3de-3606c069e9f1/page_5.png)
![butgullilar burgasi, karam pashshalari, karam va poliz shiralari, ba’zi kapalaklar
qurtlari, piyoz pashshasi va boshqa hashoratlar kiradi. Bu turlar juda keng
tarqalgan va shu sababli turli hududlarda zararkunandalar kompleksi deyarli bir
hil.
Zararkunandalarning eng ko’p turlari butgulli sabzavot ekinlarida (karam,
turneps, rediska, turp va boshqalar) aniqlangan. Shu sababli ular
zararkunandalardan eng ko’p zarar ko’radi. Piyoz, sarimsoq piyoz hamda
soyabongullilar (sabzi) bir muncha kamroq zarar ko’radi. Qovoqdoshlar
(bodring, qovoq, tarvuz) dala sharoitida hammaxo’r zararkunandalardan juda
katta zarar ko’rishi mumkin.
Boshqa o’simliklar singari, sabzavot ekinlari, jumladan karam
maydonlarida ham so’ruvchi va kemiruvchi fitofag hasharotlar-zararkunandalar
faoliyat yuqori bo’ladi. Zararkunandalar uchun ob-havo sharoitlari optimal
kelgan yillarda, ular o’rtacha 50-60% gacha o’simlik hosildorligini kamaytiradi;
shaxsiy paykallarda esa zarar 90% gacha bo’lishi mumkin. Bunday holatni
sababi, agrosenozlarda zararkunanda (fitofag) hasharotlar sonini boshqarib
turuvchi mexanizmlarning buzilganligi, yirtqach va parazit hasharotlar sonining
kamayib ketganligi va zararkunan hasharotlarga qarshi ilmiy asoslangan,
ekologiyalashtirilgan chora – tadbirlarining o’tkazilmasligidir.
Ma’lumki har qanday biosenozlarda hasharotlar ahamiyati jihatidan
boshqa hayvonlardan farq qiladi va biosenozdagi aloqalarda eng katta
ahamiyatga ega. Lekin tabiiy biosenozlarda ayrim turlarning soni keskin
ko’payib ketmaydi va boshqaruvchi mexanizmlar ular sonini boshqarib turadi.
Inson tomonidan yaratilgan agrobiosenozlar tabiiy biosenozlardan farq qiladi.
Bu yerda ayrim o’simlik turlari yetishtirilganligi sababli, shu tur o’simlik turi
bilan trofik bog’langan hasharotlar soni keskin oshib ketish imkoniyatiga ega va
ko’p hollarda shunday «portlash» kuzatilib turadi. Bunday sharoitlarda
organizmlar xilma-xilligi kam bo’lganligi uchun boshqaruvchi mexanizmlar
yaxshi shakllanmagan.
6](/data/documents/6dcbf6c2-7cd3-4a88-b3de-3606c069e9f1/page_6.png)
![Keyingi yillarda agrosenozlarda, ayniqsa, sabzavot ekinlari maydonlarida
fitofag-entomofag munosabatlarini boshqarish orqali zararkunanda hasharotlar
sonini cheklash va agrosenozlardagi ekologik vaziyatni barqarorlashtirish
muammolari o’rtaga tashlanmoqda. Bunday ilmiy asoslangan boshqarish
usullarining ishlab chiqilishi juda istiqbollidir. Buning uchun agrosenozlardagi
entomokomplekslar to’la tahlil qilishini, fitofag, yirtqich va parazitlar
faunasining tarkibi aniqlanishi, ularning ekologik xilma-xilligi va o’zaro
nisbatlar aniqlanishi hamda turli ekologik guruhlar optimal nisbatlarini aniqlash
va uni ushlab turish yo’llarini topish muhim hisoblanadi.
Tatqiqotning maqsadi va vazifalari. Magistrlik dissertasiya ishining
asosiy maqsadi Samarqand viloyati sharoitida karam agrosenozlarida
uchraydigan hasharotlar faunasining taksonomik va turlar tarkibini aniqlash,
entmofaunani ekologo-faunistik tahlil qilishdan iborat. Buning uchun quyidagi
vazifalar bajariladi:
- Karam agrosenozida fitofag, yirtqich va parazit hasharotlar tur tarkibini
aniqlash;
-Karam agrosenozi entomofaunasini taksonomik tahlil qilish;
-entomofauna xilma-xilligini ekologik baholash va turli ekologik guruhlar
nisbatini aniqlash;
-karamga zarar keltiradigan asosiy zararkunandalarning biologiyasi va
ekologiyasini o’rganish;
-keng tarqalgan entomofag hashoratlar populyasiyasining xususiyatlarini
o’rganish;
- karam agrobiosenozidagi entomofaunaning trofik aloqalarini tahlil
qilish;
Muammoning ishlab chiqarish darajasi. O’zbekistonda karam
zararkunandalaridan karam kuyasi, karam oq kapalagi, krestguldoshlar
burgachalari va qandalalari, karam bitining zarari va biologiyasi, tur tarkibi,
zararkunandalarga qarshi kurash choralari to’g’risidagi ma’lumotlar
G.A.Avanesova (1986), A.M.Muminov, U.Nasirova (1977), T.Tilovov (1987),
7](/data/documents/6dcbf6c2-7cd3-4a88-b3de-3606c069e9f1/page_7.png)
![B.T.Shukuraliyev (1985), Z.O.Bekbergenova (2000), M.H.Ahmedov va
I.I.Zokirov (2008), Ye.M.Troiskaya va boshq. (2009), D.B.Daminova va
A.Sh.Xamrayev (2011), S.Ahmadjanova (2011), A.Sh.Xamrayev va boshq.
(2008) tadqiqotlarida keltirilgan.
Biroq, O’zbekistonda karam agrosenozi entomofaunasining zamonaviy tur
tarkibi va ularni boshqarishni o’rganishga oid tadqiqotlar, yuqorida qayd etilgan
aksariyat ishlarda karamning bir yoki bir necha fitofag turlari va ularning
entomofaglarini o’rganishga qaratilgan. Karam hasharotlarini tadqiq qilish
borasidagi mavjud ma’lumotlar karam fitofaglarining hozirgi kundagi holatini
batafsil yoritib bera olmaydi. Shu sababli ham, karam agrosenozi
entomokomplekslarining shakllanishi va ularni boshqarishning biologik asoslari
yuzasidan tadqiqot ishlarini olib borish maqsadga muvofiq xisoblanib, nazariy
va amaliy jihatdan muhim ahamiyatga ega.
Tadqiqotning obyekti karam agrosenozi fitofag va entomofaglari
hisoblanadi.
Tadqiqotning predmeti karam agrosenozi dominant fitofag va
entomofaglarining turlar va individlar tarkibi, tarqalishi, ular sonining o’zgarish
dinamikasi, shuningdek fitofaglarga qarshi biologik agentlar samaradorligi
hisoblanadi.
Tadqiqotning usullari. Dissertasiyada kuzatuv, entomologik, fenologik,
mikrobiologik, statistik hamda qiyosiy tahlil usullaridan foydalanilgan.
Dissertasiya tuzilmasi. Magistrlik dissertatsiyasi 90 bet kompter
matnidan iborat bo’lib, natijalar 5 ta rasm va 1 2 ta jadvalda o’z ifodasini topgan.
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 10 8 ilmiy manbani o’z ichiga oladi.
8](/data/documents/6dcbf6c2-7cd3-4a88-b3de-3606c069e9f1/page_8.png)
![I BOB. KARAM AGROSENOZI ENTOMOFAUNASINING
O’RGANILISH TARIXI (Adabiyotlar sharhi)
Hasharotlar olamini o’rganish qadimdan insoniyatni qiziqtirib kelgan. Bu
sohada yuzlab, hatto minglab fikrlar xilma-xilligi mavjud. Ularning turli
agrobiosenozlardagi majmuaviy hayot tarzi, shuningdek ekotizimlar
faoliyatidagi rolini izohlash, ayniqsa, qishloq xo’jaligida muhim ahamiyat kasb
etadi [2,10,15,69].
Krestguldoshlar orasida karam ( Cruciferae brassica L) zararkunanda
hasharotlardan ko’proq zarar ko’radi. Bunday zararkunandalarga karam va
sholg’om oq kapalaklari, karam kuyasi, krestguldoshlar burgachalari, karam biti,
krestguldoshlar qandalalari, saratonlar, karam pashshalari va boshqalarni
ko’rsatib o’tish o’rinlidir. Hammaxo’r zararkunandalardan gamma tunlami,
o’tloq kapalagi, chigirtkalar, chirildoqlar, shilliqqurtlar karam bargi bilan
oziqlansa, buzoqboshilar, tuproq ostidan kemiruvchi tunlamlar qurtlari,
simqurtlar, soxtasimqurtlar, plastinka mo’ylab qo’ng’izlar lichinkalari ekinning
yer osti qismini zararlaydi [25, 64, 70].
Muhim xo’jalik ahamiyatiga ega bo’lgan to’g’riqanotlilar vakili
chigirtkalar (Acrididae) may oyidan boshlab mavsum oxiriga qadar pomidor
agrosenozlarida vaqti-vaqti bilan uchrab turishi, ularning migrasiya
jarayonlarining ba’zi bir ko’rinishlarida namoyon bo’ladi [17, 40, 70, 100].
Sobiq ittifoq hududlarida karamda 300 turdagi fitofaglar qayd qilingan
bo’lib, ulardan faqat 10 turi ekinga doimiy ravishda zarar keltiradi. Ular orasida
bahorgi va yozgi karam pashshalari, kuzgi tunlam ( Agrotis segetum ) va undov
tunlami ( Agrotis exclamationis ), yer yuzi tunlamlaridan esa g’o’za tunlami
( Helicoverpa armigera ) va gamma tunlami ( Autographa gamma ), karam
tunlami, karam kuyasi, karam va sholg’om oq kapalaklari, karam biti,
krestguldoshlar burgachalari alohida ajralib turadi [69, 73, 77, 96].
Markaziy Osiyo mintaqasi va O’zbekiston hududi entomofaunasiga doir
ba’zi ilmiy manbalarda hasharotlarning Farg’ona vodiysi hududlarida
9](/data/documents/6dcbf6c2-7cd3-4a88-b3de-3606c069e9f1/page_9.png)
![uchrashiga oid umumiy xarakterdagi ma’lumotlar mavjud [73, 93]. Faunistik
tahlil natijalari Markaziy Farg’onaning sabzavot-poliz ekinlarida 7 turkum, 32
oilaning 113 avlod iga mansub 148 tur va 7 kenja turdan iborat fitofag
hasharotlar uchrashligini ko’rsatdi [50, 51, 52]. Entomofaunada yetakchilik
qiluvchi ushbu katta guruhlar (Cicadinea, Aphidinea)ning entomosenozlardagi
ulushi yuqori bo’lishi boshqa tadqiqotchilar e’tiborini ham jalb etgan [88].
Shuningdek hozirga qadar Qoraqalpog’iston, Xorazm, Samarqand viloyatlarida
sabzavot-poliz ekin maydonlarida jiddiy zararkunanda sifatida qayd etilayotgan
[76, 103] invaziv va karantin turlardan Phthorimaea operculella (Zeller, 1873)
(kartoshka kuyasi), Tuta absoluta (Meyrick, 1917) (pomidor kuyasi) va
Myiopardalis pardalina Bigot, 1891 (qovun pashshasi) Markaziy Farg’onada ilk
marta topildi [39, 56, 85,].
R.X.Kadirbekovning 2013 yilda qayd etishicha, ayni tur Qozog’istonning
Janubi-sharqiy hududida Brassicaceae, Lamiaceae, Polygonaceae,
Scrophulariaceae oilasiga mansub o’simliklarda yashaydi [ 52, 60 ].
1.1. Karamning zararkunanda hasharotlari
Karamga fitofag-hasharotlar jiddiy zarar yetkazadi. Faunistik tahlil
natijalari sabzavot-poliz ekinlarida 7 turkum, 32 oilaning 113 avlod iga mansub
148 tur va 7 kenja turdan iborat fitofag hasharotlar uchrashligini ko’rsatdi [28,
49, 51, 54].
Karam biti ( Brevicoryne brassicae L) keng tarqalgan zararkunanda bo’lib,
u barcha karam yetishtiriladigan mintaqalarda keng tarqalgan [47]. Karam biti
ayniqsa oq boshli karam barglari va uning urug’ligini kuchli zararlaydi. Bu bit
qisqa muddat ichida karam bargi orqa qismi va o’suv nuqtasini yirik
koloniyalari bilan qalin qoplaydi. Karam shirasi o’simlikning o’sish nuqtasiga,
barglarning ostki va ustki qismlariga joylashib tayyor ozuqa moddalarni so’radi.
Zararlangan nihollar hosil tugmaydi. Urug’lik karamni urug’lari puch bo’lib,
unib chiqish xususiyati yo’qoladi [47].
10](/data/documents/6dcbf6c2-7cd3-4a88-b3de-3606c069e9f1/page_10.png)
![Hasharotlarning o’simlik organini tanlashiga o’simlik va hasharot
organizmida boradigan fiziologik jarayonlar sabab bo’lishi tabiiy [32, 53].
O’rta Osiyoda karam biti karamda, ayniqsa uning ostki barglarida, o’zagi
yaqinida va krestguldosh begona o’simliklarda tuxumlik, partenogenetik
urg’ochi va lichinkalik stadiyasida qishlaydi [31].
Xususan, Tojikistonda poliz va sabzavot ekinlari zararkunandalari
qatorida qarsildoq qo’ng’izlarning turlar xilma-xilligi, tarqalishi, bioekologik
xususiyatlari qator tadqiqotchilar tomonidan o’rganilganligini qayd etish
mumkin [58, 59].
Hasharotlar ekologik imkoniyatining kengayib borishi, birinchi navbatda,
ozuqa resurslari chegaralanganligi hamda tabiatda turning barqarorligini saqlab
qolishga bo’lgan intilishidan yuzaga keladi [33, 56].
MDH mamlakatlarining Yevropa qismida karam biti faqat tuxumlik
fazasida qishlaydi. Bu tur ko’chib yurmaydigan bitlar biologik guruhiga oid
bo’lib, ko’klamdan boshlab karam biti asosan krestguldosh begona o’tlarda
hayot kechiradi va karamga iyundan ilgari o’tmaydi. Buning aksi, ba’zi olimlar
tadqiqotlarida karamda bitning dastlabki ommaviy ko’payishi may oyining
oxirida qayd qilingan. Karam biti bahorda begona krestguldosh o’simliklarda 2-
3 avlod beradi. Bit to’dalarida qanotli bitlarning hosil bo’lishi dalalarda karam
ko’chatlari o’tqazilgan davrga to’g’ri keladi. Shunday qilib, qanotli bitlar
begona krestguldoshlardan karamga ko’chib o’tadi [31]. Karamga ko’chib
o’tgan urg’ochi bitlar karam bargining orqasiga o’rnashib tez ko’paya boshlaydi.
Har bir urg’ochi qanotsiz bit 40 donaga yaqin lichinka tug’adi. Ba’zan bitlar
karam ko’chatini batamom qoplab oladi. Shu muallifning ma’lumotiga ko’ra,
1982 yil bahorida “Qarshi” fermer xo’jaligining “Aral” uchastkasidagi karam
paykallarida 1sm 2
karam bargi sathida 70-80 donaga qadar bit qayd qilingan.
Garchand bit karam bargining orqa qismidan turib zararlasada, bargning
zararlangan joylari ustki tomondan qavarib chiqadi; bit ko’payib ketganda u
bargning ustki tomoniga ham o’tadi [34 , 82].
11](/data/documents/6dcbf6c2-7cd3-4a88-b3de-3606c069e9f1/page_11.png)
![Bit karamda shu qadar ko’payadiki, zararlangan bunday o’simlikni
uzoqdan, uning kulrangsimon tusi va ustidagi tullagan bit po’stlari bilan
qoplanganligini ko’rish mumkin. Yozda havo haroratining keskin ko’tarilishi va
havo nisbiy namligining pasayishi tufayli karamda bit soni keskin kamayadi. Bu
hol iyunning oxiri va iyul oyiga to’g’ri kelib, bu davrda bitlar soni bir tup
karamda 23 donagacha kamayganligi kuzatilgan. Kuzda havo haroratining
pasaya borishi va nisbiy namlikning oshishi bilan, kechki karamda karam biti
yana ko’payadi. Kuz oylarida lichinkalardan qanotli erkak bitlar hosil bo’ladi,
urg’ochi bit zotlari bilan juftlashib, oxirgilari qishlovchi tuxumlar qo’yadilar.
O’zbekistondagi turli tadqiqotchilarning ma’lumotlariga ko’ra karam biti
mavsum davomida 24 martagacha nasl beradi [27].
Karam bitining qishlash sharoitini o’rganish bo’yicha karam boshining
qoldiqlari, urug’lik karam ( Brassica campestris ) va krestguldosh ( Brassicaceae )
begona o’tlarda qurtena ( Sysymbrium loeselii ) , surepisa ( Barbarea vulgaris R.
Br.) , yarkutka (Thlaspi) va boshqalarda kuzatish shuni ko’rsatganki, karam biti
va uning tuxumini qishlashi uchun eng qulay sharoit karam boshi qoldiqlari,
keyin urug’lik karam bo’lib, bunday muhitlarda bit va uning qishlab chiqishi
mos ravishda 45,3; 60,1 va 15,0; 38,7 % ni tashkil qilgan bo’lsa, krestguldosh
( Brassica campestris L) begona o’tlarda qishlovchi bit deyarli qirilib ketib, atigi
11,1% bit tuxumlari omon qolgan [27]. Karam bitining sovuqqa chidamliligi
yuzasidan Turkmanistonda amalga oshirilgan tadqiqotlar - 10 o
C da bit
zotlarining qisman nobud bo’lishini ko’rsatgan bo’lsa, O’zbekistondagi
tajribalar -13 o
C 78%, -15 o
C esa tadqiqotlardagi bit zotlarining batamom qirilib
ketganligini ko’rsatdi [27].
Hasharotlarning miqdor zichligi mavsumiy o’zgarishlarini regression
tahlil etish ilk marta shiralar va kapalaklar kabi ayrim oilalar misolida tahlil
etilgan. Abiotik omillarning kunlik, oylik yoki muddatli tartibsiz (xaotik)
tebranishidan qat’iy nazar, barcha organizmlarda bo’lgani kabi,
agrosenozlardagi zararkunandalar miqdor zichliklarining o’zgarishida ham
mavsumiy barqarorlik kuzatiladi [5, 31, 35, 54, 99].
12](/data/documents/6dcbf6c2-7cd3-4a88-b3de-3606c069e9f1/page_12.png)
![Fitofaglar ichida karpofag va fillofag, limfofaglarning ulushi katta bo’ladi.
Ya’ni Leptinotarsa decemlineata (23 ball; 20,4%) va Tuta absoluta (25 ball;
22,1%)ning ta’sir ko’rsatish darajasiga qarab uning pomidorning jiddiy
kushandasi sifatida qayd etish mumkin [52].
Oqqanotlarning (Aleyroidoidae) mamlakatimizda 4 turi uchrashi qayd
etilgan bo’lib [80, 81, 104], bu hasharot o’simliklarni faqat lichinkalik davrida
zararlaydi. Uning ta’siridan sabzavot ekinlarining 60-75% gacha nobud bo’lishi
qayd etilgan [36]. Xususan, bu hasharotlar o’simlikni so’rib, undagi ozuqa
moddalarni kamaytiradi, uning chiqargan suyuqligida saprofit zamburug’lar
rivojlanib, barg yuzasini qoplaydi va o’simlikning rivojlanishi buziladi.
Oqibatda o’simlik zaiflashib, hosil kamayadi yoki vegetasiya davri
boshlanishida bo’lsa, butunlay nobud bo’ladi [62, 86].
Karamda krestguldoshlar qandalalarining Eurydema ventralis Kol-karam
qandalasi turi karamga zarar yetkazadi. E. ventralis karamda davomli
oziqlanganda o’simlik o’sishdan va rivojlanishdan orqada qoladi [82]. Qandala
bog’ va ekinzorlar to’shamalari ostida voyaga yetgan holda qishlaydi.
Qishlovdan chiqqan qandala faol hayotining boshlanishi ob-havo sharoitiga
bevosita bog’liq. O’rtacha sutkalik harorat 12-13 o
C oshganda qandalalar
qishlovdan chiqa boshlaydi. Bu ko’pincha mart oyiga to’g’ri keladi.
Shuningdek, ularning faolligi kunning o’rtalariga to’g’ri keladi, kechqurun
boshlanishi bilan qandalalar hashaklar ostiga bekinadi. Erta bahorda qishlovdan
chiqqan qandala, dastlab begona krestguldoshli o’simliklarning shirasini so’rib
oziqlanadi. Dalada karam ko’chatlari va boshqa madaniy krestguldoshlar paydo
bo’lishi bilan ularga o’tadi. Qishlovdan chiqqan qandalalar 10-15 kun
qo’shimcha oziqlangach, juftlashadi. Ularning juftlashishi kunning o’rtalarida
havo harorati yuqori 20 o
C bo’lganda boshlanib, soatlab davom etadi.
Otalangan urg’ochi qandalalar bir tuxum qo’yganda 12 tadan ikki
qatordan (har bir qatorda 6 tadan) qilib tuxum qo’yadi. Havoning haroratiga
qarab 6-15 kun o’tgach tuxumlardan lichinkalar ochib chiqadi. Lichinkalar bir
sutkaga yaqin tuxumning qobig’i yonida turib, keyin oziqlanish uchun o’simlik
13](/data/documents/6dcbf6c2-7cd3-4a88-b3de-3606c069e9f1/page_13.png)
![barglariga tarqalib ketadi. Lichinkalarning rivojlanishi yoz oylarida 25-30 kunga
to’g’ri kelsa, bahorda 40-50 kungacha cho’ziladi [82].
MDH mamlakatlari hududlarida Phyllotreta avlodiga oid 30 turdan ortiq
yer burgachalari qayd qilingan. Bu avlod vakillari, jumladan krestguldoshlar
burgachalari, bunday o’simliklar o’sadigan barcha stasiyalarda keng tarqalgan
[41]. Krestguldoshlar burgachalari boshqa yer burgachalaridan quyidagi
belgilari bilan ajralib turadi:
Phyllotreta avlodi vakillarining tanasi cho’zinchoq va ko’pchilik hollarda
bir oz tig’izlangan; tanasining tusi bir xil rangli; qora, havorang, yashilroq,
metallsimon yoki qanot ustligi sariq naqshli qora. Mo’ylablari 11 bo’g’imli.
Tanasining o’lchami 1,3 dan 3,3 mm gacha o’zgarib turadi.
Burgachalarning tuxumlari oqish-sariq, yarim shaffof, uzunchoq-oval,
o’lchami 0,3-0,4 mm. Ko’pchilik turlar lichinkalarining tusi kir-oqish, sariq yoki
sarg’ishroq [61]. Krestguldoshlar burgachalari jinsiy voyaga yetmagan
qo’ng’izlik hamda zararkunanda kuzgi avlodi krestguldosh o’simliklar ildizi
yaqinida tuproqqa qo’yilgan tuxumlik fazasida qishlaydi [61]. O’rta Osiyo
sharoitida yer burgachalarining faunasi bir qator tadqiqotchilar tomonidan
o’rganilgan. Jumladan, O’zbekistonda yer burgachalarining 15 avlodga tegishli
100 turi qayd qilingan. Bunda respublika tekisligida 80 tur, tog’oldi hududlarida
76 va tog’larda 38 tur tarqalganligi aniqlangan. Krestguldoshlar burgachalari
Phyllotreta avlodining O’zbekiston turli sharoitlarida ommaviy ko’payib birdan
tarqalish xususiyatiga ega bo’lgan quyidagi turlari: Ph. ustulata Lop; Ph.
latevittata Kutsch; Ph. undulata Kutsch; Ph. vittula Rdtb; Ph. erusimi Wse; Ph.
atra F, Ph. cruciferal Gz; Ph. nemorum L., G.A. Avanesova [19] tomonidan
o’rganilgan.
Yuqorida ta’kidlanganlardan ko’rinib turibdiki, O’zbekiston sharoitida
krestguldoshlar burgachalarining biologiyasi, ekologiyasi va zarari deyarli
o’rganilmagan. Faqat karam oq kapalagi ( Pieris brassicae L) biologiyasining
sabzavot-poliz ekinlari zararkunandasi sifatida Toshkent viloyati sharoitida
o’rganilgan [102].
14](/data/documents/6dcbf6c2-7cd3-4a88-b3de-3606c069e9f1/page_14.png)
![Zararkunandaning poliz ekinlariga zarari yildan-yilga ortib bormoqda.
Zararkunandaning keyingi tarqalish yo’nalishlari, shuningdek O’zbekiston
hududiga kirib kelishi, zarar keltirish xususiyatlari va biologiyasini o’rganish
bo’yicha qator olimlarning ilmiy natijalari e’lon qilinmoqda [3, 7, 14, 24, 84].
MDH mamlakatlari hududlarida karam kuyasi keng tarqalgan bo’lib,
Arktikadan, Qrim va Kavkaz ortigacha uchraydi, O’rta Osiyo, Sibir va Uzoq
Sharqda ham zarar keltiradi. Karam kuyasi vaqt-vaqti bilan ommaviy ko’payish
xususiyatiga ega. Bunday yillarda karam kuyasi krestguldoshlarning eng xavfli
zararkunandasi hisoblanadi. Odatda ommaviy ko’payishdan bir yil oldin
zararkunandaning miqdoriy soni birmuncha past bo’ladi. Ko’pchilik
tadqiqotchilar ta’kidlashicha, ommaviy ko’payishning sababi karam kuyasining
uzoq cho’ziladigan migrasiyasidir. Karam kuyasining ommaviy ko’payish
o’chog’i sobiq ittifoq janubiy Yevropa qismida bo’lishi kerak, shu yerdan
shamol yordamida tezlik bilan katta hududlarga tarqaladi [4, 7 , 66, 67 ] .
Shuningdek Tuta absoluta tashqi va ichki karantin obyekti sanaladi.
O’simlikning tana, shoxlari, bargi, o’suv qismlariga tuxum qo’yadi. Tuxumdan
chiqqan lichinkalar shu yerda oziqlanishni boshlaydi. Keyin boshqa yaruslarga
tarqaladi. Qurtlari o’simlikda to’rlar hosil qilishi vegetasiyaga ta’sir qiladi. Katta
yoshdagi qurtlar mevani teshib kiradi. Lichinka kirgan meva tez chiriydi va
iste’molga yaroqsiz bo’ladi [72, 75, 83, 87].
Kuya bilan zararlangan o’simliklarining hosildorligi 80-100% gacha
pasayib, hosil to’la nobud bo’lishi mumkin. Bir gektardagi ekinni kuya ikki
haftada batamom zararlab ulguradi. Uning populyasiyasi mavsumda harorat va
namlikka mutanosib ravishda o’zgarib turadi [4].
Karam kuyasi g’umbaklik fazasida qishlaydi. Bahorgi kapalakning uchib
chiqishi erta ko’klamga to’g’ri kelib, oq kapalaklar uchib chiqish muddatiga
yoki ulardan biroz ertaroq amalga oshadi. Bu o’rtacha sutkalik havo harorati 6-
7 o
C dan oshganda to’g’ri keladi [102]. Uchib chiqqan kapalaklar begona o’tlar
gul nektari bilan qo’shimcha oziqlanishga muhtoj bo’ladi. Dastlabki vaqtlarda
kapalaklar surepka ( Brassicae campestris L.) va boshqa krestguldoshlar begona
15](/data/documents/6dcbf6c2-7cd3-4a88-b3de-3606c069e9f1/page_15.png)
![o’simliklarida o’rnashadilar. Keyinchalik ular karamga ko’chib o’tadilar.
Kunduzi kapalaklar passivroq bo’lib, o’simlik barglarining orqasiga ko’chib
o’tishni yoqtiradi. Kechqurun, kechasi va bulutli havoda kapalaklar jinsiy
qo’shiladilar, tuxum qo’yadilar, bir joydan boshqa joylarga ko’chadilar.
Kapalaklarning jinsiy nisbati taxminan 1:1 bo’lib, ammo erkaklari birmuncha
ustunlik qiladi. Urg’ochilarning jinsiy serpushtliligi 70 dan 300 gacha tuxum
qo’yish bilan o’lchanadi [102].
Karam kuyasining embrional rivojlanishi 15,1 o
C da 6 kun davom etsa,
21,6 o
C da 4 va 26 o
C da 3 kun davom etadi. Qurtining rivojlanishi 17,9 o
C 20
kun, 20,2 o
C-16 va 25,6 o
C-10 kunda yakunlanadi. G’umbagining rivojlanishi
17,8 o
C-11 kun, 20,4 o
C-8 va 26,9 o
C-5 kun davom etadi [105]. Karam
kuyasining quyi rivojlanish bo’sag’asi 9,8 o
C ga teng bo’lsa, yuqorisi - +35-37 o
C
ga tengdir, optimal rivojlanish zonasi birmuncha keng - 10 o
C dan 30 o
C orasida
bo’ladi. Kuya bir avlodi naslining to’liq rivojlanishi uchun 223 o
C foydali
harorat yig’indisi kerak bo’ladi. Tropik mamlakatlar iqlim sharoitida karam
kuyasi yil davomida rivojlanib 18-20 marta nasl beradi [11 , 79, 74].
Karam oq kapalagi oqishlar (Pieridae) oilasi, tangachaqanotli
(Lepidoptera) hasharotlar turkumiga xosdir. Odatda bu hasharot keng tarqalgan
karam zararkunandasidir. Kapalak chekka shimoldan tashqari MDH
mamlakatlarining barcha hududlarida tarqalgan. Karam oq kapalagi bir nasli
to’liq rivojlanishi uchun 700 o
C foydali harorat yig’indisi kerak bo’ladi.
Jumladan, embrional rivojlanishi uchun +98 o
C (quyi bo’sag’asi +9 o
C), qurti
+389 o
C (bo’sag’asi +7 o
C), g’umbagi +189 o
C
(bo’sag’asi +8 o
C), kapalak jinsiy
yetilishi uchun +24 o
C harorat kerak bo’ladi. O’zbekistonda kapalakning bahorgi
uchib chiqishi martning oxiri-aprelning birinchi o’n kunligiga, ommaviy uchish
esa aprelning ikkinchi o’n kunligiga to’g’ri keladi [21].
Karam oq kapalagi tarqalish arealiga qarab: Kola yarim orollarida bir
marta, Leningrad viloyatida 2, Rossiya o’rta zonasida 2-3, uning janubida 3-4,
Kavkaz ortida 5, O’rta Osiyoda kamida 4 marta nasl berib rivojlanadi. [21, 96].
Farg’ona viloyatining sharqiy qismida karam oq kapalagining biologiyasini
16](/data/documents/6dcbf6c2-7cd3-4a88-b3de-3606c069e9f1/page_16.png)
![o’rgangan. Uning ta’kidlashicha, ushbu zararkunanda o’rganilgan hududning
hamma yerida qayd qilingan bo’lib, sezilarli darajada zarar yetkazadi.
Zararkunandaning kapalagi asosan aprel oyining boshida, ayrimda martning
oxirida qishlovdan uchib chiqib, dastlab kapalaklar krestguldoshli begona
o’simliklar gul nektari bilan oziqlanadi. Oq kapalakning qurtlari aprel oyining
ikkinchi yarmida karamda paydo bo’lib, keyinchalik uning miqdoriy soni o’sa
borgan [104]. Muallifning ta’kidlashicha, karam oq kapalagining birinchi nasl
qurtlari, karam bargining orqasi ko’pincha shimoliy-g’arbiy tomoni tuprog’iga
yaqin tomonida g’umbakka aylanadi. Vaholanki ko’pchilik tadqiqotchilar qayd
qilishicha karam oq kapalagi sinantrop tur bo’lib, uning rivojlanishi asosan turli
qurilish va aholi yashaydigan joylardagi yaqin uchastkalardagina kuzatiladi. Oq
kapalak binolar devorlari, to’siqlar, oyna karnizlari, daraxt va butalar hamda
begona o’simliklar poyalarida qishlaydi [98].
Sholg’om oq kapalagi ( Pieris rapae L.) tashqi ko’rinishi va ayrim
rivojlanish xususiyatlari jihatidan karam oq kapalagi bilan ko’pchilik umumiy
o’xshashliklarga ega. Sholg’om oq kapalagining embrional quyi rivojlanish
bo’sag’asi +6,7 o
C, qurtining +6,7 o
C, g’umbaginiki esa +7,8 o
C. Embrional
rivojlanish davomiyligi 3-7 kun, qurtining rivojlanishi 20 sutkagacha, g’umbagi
esa 7-10 sutka davomida rivojlanishini yakunlaydi [57].
Rossiyaning shimoliy qismida sholg’om oq kapalagi 1-2 marta, Sankt
Peterburg va Moskva viloyatlari sharoitlarida 2-3, Qozog’iston va O’rta Osiyo
respublikalarida 4, Kavkaz ortida 5 marta nasl berib rivojlanadi Bunda sholg’om
oq kapalagi karam oq kapalagiga nisbatan xavfliroq zararkunanda bo’lib, uning
bahorgi va yozgi bir nasli rivojlanish davomiyligi 35-40 sutka, jumladan,
embrional rivojlanishi 5-8, qurtining 15-18, g’umbagining rivojlanishi esa 15-18
sutka davom etadi. Mavsum davomida 6 martagacha nasl beradi. Sholg’om oq
kapalagining kuchli zarari ayniqsa iyul-sentyabr oylarida kuzatiladi [21].
Toshkent viloyati sharoitida karam agrosenozida tunlamlarning 12 turi
qayd qilingan. Ular orasida ko’p sonliligi jihatidan sirkumfleks-tunlami, gamma-
tunlami, kuzgi, undov, sebarga, yovvoyi va tamaki tunlamlari ajralib turadi.
17](/data/documents/6dcbf6c2-7cd3-4a88-b3de-3606c069e9f1/page_17.png)
![Karamni zararlovchi asosiy tur sifatida sirkumfleks-tunlami ( Syngrapha
circumflexa L ) aniqlangan. Bu turning zararlash xususiyati karam tunlami
zararlashiga juda o’xshashligi ham o’rganilgan [21].
Sirkumfleks-tunlamining qurtlari hammaxo’r bo’lib, asosan karam bargi
va boshini zararlaydi. Sirkumfleks tunlami O’zbekistonda pomidor,
makkajo’xori, g’o’za, karam, kungaboqar, dukkaklilar va boshqa ekinlarni
zararlovchi odatdagi turdir. [6]
Hasharotlarning ozuqa izlab ommaviy uchishlari ham asosiy omil
sanaladi. Bu jarayon chigirtkalar oilasi vakillarida mukammal taraqqiy etgan
bo’lib, buning ko’plab jiddiy salbiy oqibatlari ham yuz bergan [69, 70, 71, 90,
96].
Boshqa bir qator tadqiqotchilarning turli yo’nalishdagi izlanishla-rida ham
sabzavot-poliz ekinlari zararkunandalariga doir fundamental va amaliy
tadqiqotlarga e’tibor qaratilgan [31, 47, 92, 95].
1.2. Karam zararkunandalarining tabiiy kushandalari
Karam zararkunandalari ustida ishlagan ko’pchilik tadqiqotchilar karam
fitofaglari miqdoriy sonini qisqartirishda tabiiy entomofaglarning ahamiyatini
alohida qayd qilganlar. [105,106].
MDH hududlarida jumladan, Belorussiyada, Kavkaz ortida, Rossiya
Federasiyasida, Markaziy Osiyoda, ayniqsa, karam biti entomofaglarini
o’rganish sohasida keng qamrovli tadqiqotlar amalga oshirilgan [24, 45, 63].
Karam biti sonini kamaytirishdagi afidofaglarning ahamiyati to’g’risida
D. Pimental, G. Broussol, A. Vandel, M. Hafez, P. Stary [13] va boshqalarning
ishlari ham bag’ishlangan.
Toshkent viloyati sharoitida karam biti koloniyalarida 29 turdagi
afidofaglar-parazit va yirtqich hasharotlar qayd qilingan bo’lib, ular 11 oila va
18 avlodga xosdir [98]. Ulardan 24 turi yirtqichlar va 5 turi parazitlardir (1-tur
birlamchi karam bitining paraziti, 4-ikkilamchi parazitlar).
18](/data/documents/6dcbf6c2-7cd3-4a88-b3de-3606c069e9f1/page_18.png)
![D.B. Daminova [44] O’zbekiston agrosenozlarida, jumladan karamda 10
avlodga mansub 22 sirfid turlarini qayd etgan va ekinda yirtqich (sirfid) - o’lja
(karam biti) samarali nisbati: 1:30; 1:40 bo’lganda karam biti ko’payishini
sirfidlar va boshqa kompleks afidofaglar bilan birgalikda xo’jalikni zararsiz
darajada ushlab turishini ta’kidlagan.
Sabzavot-poliz ekinlari agrosenozlarida hasharotlar ulushining ko’pligi,
o’z navbatida, ularning entomofaglari salmog’i yuqori bo’lishiga sabab bo’ladi.
Shu jihatdan ularning tur tarkibi o’rganilib, taksonomik ro’yxati tuzilgan [98,
18, 29, 101]. Mazkur guruh hasharotlari sabzavot-polizdan tashqari, boshqa
qishloq xo’jalik ekinlari hamda begona o’tlarda ham ko’plab oziqlanadi.
Jumladan, Aphis gossypii shirasining ozuqa spektri 52 tur o’simlikni tashkil
etishi aniqlandi (shulardan 16 turi sabzavot-poliz o’simliklari). Sh.Xo’jayev bu
turni o’simliklarning 46 turiga shikast yetkazishini ta’kidlagan [98].
Umumlashtirilgan ma’lumotlarga ko’ra karam biti entomofaglaridan
quyidagilar: parazit-afidiidlar, sirfid pashshalari, gallisalar, levkopislar,
koksinellidlar, oltinko’zlar, yirtqich qandalalar, ayrim yirtqich vizildoq
qo’ng’izlar zararkunanda miqdoriy sonini keskin kamaytirishda alohida
ahamiyat kasb etadilar.
Entomofaglarining ko’pligi va ularning samaradorligi nuqtai-nazaridan
karam zararkunandalari orasida karam kuyasi yetakchi o’rinlardan birini
egallaydi.
Karam kuyasi entomofaglari to’g’risidagi Rossiyada dastlabki
ma’lumotlar bundan 100 yil oldinroq bosilib chiqqan. Keyinchalik kuyaning
parazit va yirtqichlarini o’rganish tadqiqot ishlari kengaydi. Entomofaglarning
biologiyasini o’rganishga hamda ularning foydali faoliyatiga sharoit yaratishga
e’tibor qaratildi [24],
Xorij entomologlari tomonidan ham karam kuyasi entomofaglari
o’rganilgan [4, 8, 9]. Karam kuyasi miqdoriy sonini kamaytirishda
pardasimonqanotli parazitlar [Hymonoptera] alohida ahamiyat kasb etadi. Ular
orasida ixnevmonidlar oilasi 55-92 % ni tashkil qiladi [22]. Zararkunandani
19](/data/documents/6dcbf6c2-7cd3-4a88-b3de-3606c069e9f1/page_19.png)
![kamaytirishda yirtqichlar kamroq ahamiyatlidirlar [21]. Turli mualliflarning
ma’lumotiga ko’ra, karam kuyasi qurt va g’umbaklarining zararlanishi: Sankt
Peterburg viloyatida - 90 % gacha, Buryatiyada - 80% gacha, Gruziyada - 95%
gacha, Estoniya va Latviyada - 58,7 va 79,8 %, Belorusiyada - 58-79%
Armanistonda - 45%, Qozog’istonda - 56%, Turkmanistonda - 25-40%, Xarkov
va Nikolayev viloyatlarida 56-84 va 75-92 %, Ozarbayjonda - 70-94,4%,
O’zbekistonda - 40-70 % ni tashkil etgan [24].
Keltirilgan ma’lumotlardan ko’rinib turibdiki, karam kuyasini tabiiy
miqdorini cheklab, kamaytirishda parazitlar muhim ahamiyat kasb etadi.
Parazitlar orasida Diadegma fenestralis Holmer (Hymoneptera,
Tchneumonidae) karam kuyasining eng samarali tabiiy kushandasi hisoblanib,
ayrim hududlarda, jumladan Sankt Peterburg viloyatida parazit kuyani - 70-90
% gacha qirib yo’qotadi. Shuni ham alohida qayd qilish o’rinliki, karam kuyasi
va diadegma sinxron rivojlanadilar.
Bundan tashqari karam dalalarida beshiktevratarlar, yirtqich qandalalar,
vizildoq qo’ng’izlar, stafilinidlar, koksinellidlar, oltinko’zlar, pardasimonqanotli
parazitlar, ikkiqanotli yirtqichlar-qtir pashshalari va tabiiy entomopatogen
mikroorganizmlar hayot kechirib, ular birgalikda karam kuyasi miqdoriy sonini
kamaytirishda alohida ahamiyatga egadirlar. Karam, sholg’om va xantal oq
kapalaklari miqdoriy sonini kamaytirishda ham parazit va yirtqichlar muhim
ahamiyat kasb etadilar. Bu zararkunandalar tarqalgan barcha hududlarda
ularning asosiy endoparaziti Apanteles glomeratus L hamda g’umbak paraziti-
Pteromalus puparum L hisoblanadi. Apanteles oq kapalaklarning qurtlarini
dastlabki to’rt yoshlari, ayniqsa birinchi va ikkinchi yoshlarini yoqtirib
zararlaydi.
Bitta qurtda bir vaqtning o’zida parazitning 100 donaga qadar lichinkasi
rivojlanishi mumkin. Parazit urg’ochisining jinsiy mahsuldorligi juda yuqori
bo’lib, u 2000 tagacha tuxum qo’yadi. Yil davomida apanteles 2-5 nasl berib
rivojlanadi. Pteromalus oq kapalaklardan tashqari 15 turdagi kunduzgi
20](/data/documents/6dcbf6c2-7cd3-4a88-b3de-3606c069e9f1/page_20.png)
![kapalaklar g’umbaklarini zararlaydi. Oq kapalaklar kichik yoshdagi qurtlarini
ixnevmonidlardan Anilasta ebeninus Grav ham zararlaydi [23],.
Oq kapalaklar qurtlarini taxin pashshasi zararlab, ular orasida keng
tarqalganlar sifatida Exorista larvarum L ., Phrux vulgaris Fll va boshqa turlarni
ko’rsatish mumkin. B.P. Adashkevich [22] ning ma’lumotiga ko’ra sobiq ittifoq
hududlarida oq kapalaklar entomofaglarining 50 turi qayd qilingan bo’lib,
ulardan 2 turkum, 4 oila, 11 avlod va 13 turga oidlari O’zbekistonda karam,
sholg’om oq kapalaklari qurt va g’umbaklaridan chiqarilgan. Apanteles, anilasta
va boshqa parazitlar bilan karam oq kapalagi qurti va g’umbaklarining 18, eng
ko’pi bilan esa 70% zararlanganligi qayd etilgan [21].
Deyarli barcha karam zararkunandalari hayotining u yoki bu rivojlanish
stadiyalarida tuproq bilan bog’langan holda o’tadi. Karamning tuproqqa
bevosita tegib turganligi sababli uning pastki barglarida rivojlanadigan
zararkunandalar tuproqda hayot kechirayotgan yirtqichlar, jumladan vizildoq
qo’ng’izlar uchun o’lja hisoblanadi. Karam dalalarida yashovchi ko’pdan-ko’p
vizildoq qo’ng’izlarning turlari yirtqichlarga xosdir. Ko’pchilik tadqiqotchilar
[89] qishloq xo’jalik ekinlari zararkunandalari miqdoriy sonini turli
mintaqalarda vizildoq qo’ng’izlari kamaytirishi to’g’risida muhim ma’lumotlar
keltirganlar. O’zlashtirilgan yerlar yirtqich-vizildoq qo’ng’izlarini bir qator
tadqiqotchilar o’rgangan. [23, 26, 42].
Markaziy Farg’onada bundan qariyb yuz yil avval boshlangan yerlarni
o’zlashtirish tadbirlari hozirga kelib turli agrosenozlar ko’rinishida namoyon
bo’ldi. Bu esa entomofaunaning shakllanishida cho’lga xos turlarning saqlanib
qolishi va ularning ozuqa spektri o’zgarishiga ham olib kelgan [52].
Bu holatning asosiy sabablarini, birinchidan, agrosenozda uchrovchi
turlarning ozuqa spektri yuqoriligi, shuningdek B . oleracea , B.rapa, B.vulgaris
va D . carota hasharotlar oziqlanishi uchun eng maqbul o’simliklar qatoridan joy
olganligi bo’lsa, ikkinchidan esa, Markaziy Farg’onada uzoq yillardan buyon
qishloq xo’jaligi ekinlari ekilishining davomiyligi natijasida aborigen va
endemik turlarning muvaqqat o’rnashib qolganligi bilan izohlash mumkin [57].
21](/data/documents/6dcbf6c2-7cd3-4a88-b3de-3606c069e9f1/page_21.png)
![1.3. Karam zararkunandalariga qarshi kurash
Inson ko’pchilik hollarda turlarni ongli yoki ongsiz ravishda bir hududdan
ikkinchisiga o’tkazadi va dastlab yaxlit bo’lgan tur arealini uzilgan holatga
keltiruvchi asosiy omilga aylanadi [ 16 ].
Karam yetishtiriladigan barcha mintaqalarda zararkunandalar ekin
hosiliga va uning sifatiga jiddiy zarar yetkazganligi tufayli, ularga qarshi o’z
vaqtida samarali kurash chora-tadbirlarini o’tkazishni talab qiladi. Hozirgi
davrda o’simliklarni kimyoviy himoya qilish arsenalining katta kompleksi,
mikrobiologik preparatlar, entomofaglar va zamonaviy apparaturalarning
mavjudligi, ularni tanlab ishlatish hisobiga muvaffaqiyatli kurash choralarini
amalga oshirishni ta’minlaydi. Ammo karam oziq-ovqat mahsuloti sifatida
iste’mol kilinishi tufayli tavsiya qilingan barcha kimyoviy preparatlarni
zararkunandalarga qarshi qo’llash maqsadga muvofiq emas. Shunga qaramasdan
karam zararkunandalariga qarshi kimyoviy kurash usul va vositalari sohasida
ko’pchilik olimlar: M.B. Gasanov, G.V. Dolidze, A.M. Mo’minov, M.P. Tkach,
D. Finlaysson, I. Loi, M. Diosci tadqiqotlar olib borganlar [12, 71]. XX asrning
50 yillari oxirlariga borib, karamda zararkunandalarga qarshi kimyoviy
preparatlar qo’llanishini cheklash maqsadida mikrobiologik preparatlarni
qo’llashga asos solindi. Jumladan, sobiq ittifoqda ilk bor, Bacillus thuringiensis
spora hosil qiluvchi entomopatogen bakteriyasi asosida yaratilgan entobakterin-
3 poroshok shaklidagi biopreparat karam kuyasi, karam oq kapalagi va karam
tunlamiga qarshi sinab ko’rilib, karam kuyasi va karam oq kapalagiga qarshi
kurashda yuqori samaraga erishilgan bo’lsada, ammo bu preparat karam tunlami
qurtlariga qarshi samara bermadi. Shu bilan bir qatorda ittifoqda va xorijda
ishlab chiqarilgan dipel 0,4%, baktespein 0,8% va bitoksibasillin 0,8% li
bakterial preparatlar suspenziyalari karam tunlamiga qarshi qo’llanilganda
yuqori samaraga erishildi. Alestin, gomelin va kombi preparatlari esa juda past
natija ko’rsatdi [78].
Bitoksibasillin oq kapalaklar va karam tunlamiga qarshi kompleks ta’sir
ko’rsatib bu zararkunandalarni 82 - 93% gacha kamaytirdi. Preparat qurtlariga
22](/data/documents/6dcbf6c2-7cd3-4a88-b3de-3606c069e9f1/page_22.png)
![qarshi bevosita ta’siridan tashqari uning keyingi ta’siri natijasida g’umbaklar
ham 33,3-52,7% kamaydi. Bundan tashqari bitoksibasillin yuqqan bir qator
g’umbaklar nuqsonli bo’lib, ulardan uchib chiqqan kapalaklar tuxum qo’yish
qobiliyatiga ega bo’lmadi. Tojikistonning G’arbiy Pomir sharoitida karam
kuyasi va karam oq kapalagi qurtlariga qarshi entobakterin-3 va bitoksibasillin
qo’llanilganda yaxshi samaraga erishilgan [38].
O’zbekistonda karam oq kapalagi qurtlariga qarshi xlorofosdan tashqari,
entobakterin-3, boverin yoki dendrobasillin singari preparatlarni mos ravishda 4-
5,3 va 4 kg/ga (600 l. suvga) qo’llash tavsiya qilingan. Biopreparatni texnik
samaradorligini oshirish maqsadida shu muallifning o’zi mikrobli preparatlar
sarfini 1,5 - 2 marta kamaytirish hisobiga mikrob-insektisidli aralashmani
qo’llashni ham tavsiya etgan. Bunday kimyoviy preparatlardan xlorofos,
karbofos yoki fosfamidni qo’llash ishlab chiqarish me’yorining 10% ini tashkil
qilgan. Bunday aralashma qo’llanilganda biopreparatlarning biologik
samaradorligi 95 - 98% gacha ko’tarilgan [71].
A.M. Mo’minov, U. Nosirova karam kuyasi, sholg’om oq kapalagi va
karam oq kapalagi qurtlariga qarshi bitoksibasillin (BTB-202), (2-3 kg/ga),
entobakterin (2-3 kg/ga), dendrobasillin (4kg/ga) singari preparatlarni sof holda
va ularning xlorofosli (2+0,3 kg/ga) aralashmalarini yuqorida keltirilgan karam
zararkunandalariga qarshi qo’llashni ham tavsiya etganlar. Ammo bunday
mikrob-insektisid aralashmasi oqibatda zararkunandalarni asta-sekin
preparatlarga barqarorligini oshiribgina qolmasdan, karam agrobiosenozi tabiiy
entomofaglarini qirilib ketishiga ham olib keldi [71].
XX asrning 70 yillari ikkinchi yarmidan boshlab karam
zararkunandalariga qarshi kurash alohida xavfsizroq vosita va usullarni yaratish-
uyg’unlashtirilgan tizimga qadar rivojlanib o’sdi. Ma’lumki, uyg’unlashtirilgan
kurash asosida ayniqsa agrotexnik, biologik usullar va selektiv kimyoviy
vositalarni qo’llash yotadi. Bunday kurashda ustunlik foydali entomofaunaga va
zararsiz usullarga qaratiladi [45, 46, 91]. O’zbekistonda karam
zararkunandalariga qarshi biologik kurash yo’nalishini ishlab chiqish yuzasidan
23](/data/documents/6dcbf6c2-7cd3-4a88-b3de-3606c069e9f1/page_23.png)
![urinishlar mavjud bo’lib, natijada karam zararkunandalariga qarshi
trixogramma, brakon, sirfid pashshalari, gallisalar, afidimizalar va
mikrobiologik preparatlardan “Dendrobasillin”, “Bitoksibasillin”, “Lepidosid”
singari vositalardan foydalanilgan holda biologik kurash tizimi yaratilgan [20,
21, 68, 89].
Zararkunandalarga qarshi mikrobiologik preparatlar ishlab chiqarish
sanoati respublikada mavjud bo’lmaganligi sababli, bunday preparatlar ishlab
chiqarilmagan. Buning ustiga karam zararkunandalariga qarshi biologik kurash
tizimiga krestguldoshlar burgachalari, krestguldoshlar qandalalari singari jiddiy
zararkunandalar inobatga olinmadi. Tavsiya etilgan biologik kurash tizimini
ishlab chiqilganligiga deyarli 25 yil o’tgan bo’lsa-da, u ishlab chiqarishga joriy
etilmagan. Keyingi yillardagi qishloq xo’jaligida amalga oshirilgan ijobiy
reformalar karam zararkunandalarining tur tarkibi, ularni tarqalishi va ekologik
xususiyatlariga ta’sir ko’rsatib qolishi ham ehtimoldan holi emas. Shu
masalalarga oydinlik kiritish va zararkunandalarga qarshi biologik vositalarning
samaradorligini oshirish dissertasiya ishining asosiy maqsadlaridan biri
hisoblanadi. O’rganilgan ilmiy manbalar bilan [48, 77, 80] olib borilgan
kuzatuvlarimizni qiyoslaganimizda, sabzavot ekinlari zararkunandalari
turlarining soni ortgan. Zararkunandalarning uchrash darajalarida esa deyarli
o’zgarish yuz bermagan.
24](/data/documents/6dcbf6c2-7cd3-4a88-b3de-3606c069e9f1/page_24.png)
![II BOB. TADQIQOT OBYEKTI, USLUBLARI VA SHAROITLARI
2.1. Tadqiqot o’tkaziladigan joyning tabiiy iqlim sharoiti.
Samarqand viloyati iqlim sharoiti o’ziga xos bo’lib, havo haroratining
sutkalik va mavsumiy o’zgarib turishi, quyosh radiatsiyasining kuchliligi,
havoning quruqligi va kam bulutliligi bilan harakterlanadi. Tabiiy sharoitning
o’ziga xos asosiy omillaridan tekislikning pastligi, okeandan uzoqligi va
murakkab geografiyaga ega ekanligi bilan ajralib turadi. Jomboy tumanining
Zarafshon daryosiga yaqinligi esa u yer iqlimini biroz yumshatadi. Relefning
bunday murakkab va notekisligi sababli har bir hudud o’ziga xos tabiiy
sharoitga ega. Tog’ hududlari tabiiy sharoiti (tik balandlik) tik qiyalik
mintaqalari qonuniyatlariga tegishli hisoblanadi. Balandlikka ko’tarilgan sari
havo harorati pasayib, atmosfera yog’ini miqdori oshadi. Bu miqdor o’rta tog’li
mintaqalarda 700-800 mm, baland tog’li mintaqalarda esa 300-400 mm gacha
yetadi. Yog’ingarchilik miqdori oylar o’rtasida ham keskin farq qiladi. Ma’lum
qonuniyatlarga ko’ra tog’ oldi tekisliklarining pastliklarida yog’ingarchilik tog’
oldi tumanlariga qaraganda ancha past yog’adi. Shuningdek Jomboy tumanida
o’rtacha yillik yo’g’in miqdori 350 mm ni tashkil etadi (Haydarov, Bobonorov,
Jahongirov, 1996). Tumanda yog’ingarchilikning eng kam miqdori iyundan
sentabr oyigacha kuzatiladi. Respublikaning barcha hududlarida yil davomida
yog’ingarchilik har xil miqdorda yog’adi. Yillik yog’in miqdorining qariyb
yarmini bahorgi yog’ingarchilik tashkil etadi.
Tajriba o’tkazilgan yildagi ob-havo sharoitlarini tahlil qilganimizda bahor
faslida va umuman yil mobaynida yog’ingarchilik miqdori o’rtacha ko’p yillikka
nisbatan ko’p bo’lganligini kuzatamiz. Lekin poliz va sabzavot ekinlari ekish
davrida va vegetasiya davri boshlanishida yog’ingarchilikning ko’p bo’lishi
dehqonchilikda ayrim qiyinchiliklarga sabab bo’ladi. 2021 yil aprel oyida
bo’lgan yog’ingarchiliklar o’tgan 2020 yilga nisbatan 16,0 mm ga kam bo’lgan
bo’lsada, lekin ko’p yillikka nisbatan 48,0 mm ko’p bo’ldi.
Yog’ingarchilik o’z navbatida havoning nisbiy namligini ko’payishiga
sabab bo’ldi. Vegetasiya davri mobaynida nisbiy namlik o’tgan yillarga va ko’p
25](/data/documents/6dcbf6c2-7cd3-4a88-b3de-3606c069e9f1/page_25.png)
![yillikka nisbatan ziyotroq bo’lgan bo’lsa, havo harorati 2021 yilda o’tgan yilgiga
nisbatan o’rtacha 1,6-1,8 0
C past keldi.
Umuman, Samarqand tumanining tabiiy iqlim sharoiti kontinental bo’lib,
yozning issiq va quruq kelishi (yog’ingarchilik kam bo’lishi), bahorda
yog’ingarchilik ko’p bo’lishi, qishda esa sovuq bo’lishligi bilan xarakterlanadi.
V. V. Dokuchayev (1948) ta’kidlashicha, tuproq va iqlim sharoiti
dehqonchilikning eng muhim omillari bo’lib, hosildorlik oshishining asosiy
sabablaridandir. Iqlim sharoiti agrotexnik tadbirlarning barcha qirralarini ochib
beruvchi omillardan biridir.
Ma’lumki ob-havo va iqlim omillari hashoratlar rivojlanishiga ham ta’sir
ko’rstuvchi asosiy omillardandir.
2.2. Tadqiqot uslublari
Karam agrosenozi entomokomplekslarining tur tarkibi va ular asosiy
vakillarining mavsumiy miqdoriy soni dinamikasini o’rganish ishlari 2020-2021
yillar davomida o’rtapishar ( Toshkent–10 ), kechpishar ( O’zbekiston-133)
navlarida hamda marshrut izlanishlarida amalga oshirildi. Tadqiqotlar
jarayonida 3000 dan ortiq turli hasharotlar yig’ildi.
Hasharotlarni yig’ish ishlari qabul qilingan zoologik va entomologik
usullar asosida olib borildi (22; 96, 97). Hasharotlarni ushlash jarayonida
an’anaviy usul entomologik tutqich to’r, e ksgauster dan foydalanildi (2.2.1-
rasm).
26](/data/documents/6dcbf6c2-7cd3-4a88-b3de-3606c069e9f1/page_26.png)
![A.Entomologik tutqich V. Eksgauster
Zararkunanda hasharotlar populyasiyasi zich bo’lganda, karam bargidan
hasharotlarni yuvib olish orqali amalga oshirildi [24]. Karam butun vegetasiyasi
davomida ertapishar (Iyun), o’rtapishar (Toshkent-10) va kechpishar
(O’zbekiston-133) navlarida entomologik usullar [22, 96, 97] bo’yicha stasionar
uchastkalardan har 5-7 kunda, marshrut izlanishlarida esa oyiga 2 marta
o’tkazildi.
Foydali va zararli hasharotlarni muntazam monitoring qilish tadqiqotlari
kuzatuv va belgilangan uslublar asosida amalga oshirildi. Entomofaglar
stasionar uchastkalardan va marshrut izlanishlari jarayonida yig’ildi. Yig’ilgan
materiallar laboratoriya sharoitida aniqlanib, sistematik holga keltirildi hamda
ayrim entomofaglar imago oldi fazalaridan voyaga yetgan hasharot chiqqunga
qadar laboratoriya sharoitida parvarish qilindi.
Karam zararkunandalarning tur tarkibini o’rganish va aniqlash ishlari
umum qabul qilingan uslublaridan foydalanildi.
Hasharotlarning sistematik o’rnini aniqlashda sohaga oid qator
aniqlagichlar va ilmiy manbalardan foydalanildi. Zarur hollarda turlarni
aniqlashda onlayn-aniqlagichlardan ham foydalanildi [107, 108].
Tadqiqotlar davomida yig’ilgan hasharotlar 70 % li etil spirtida saqlanib
borildi va Zoologiya kafedrasi laboratoriyasida turlar identifikasiya qilindi.
27](/data/documents/6dcbf6c2-7cd3-4a88-b3de-3606c069e9f1/page_27.png)
![Karam zarakunandalarining turli bosqichlarida biologik, fenologik
rivojlanishi va dinamik miqdorini aniqlash tadqiqotlari V.B.Kastromitin ,
N.D.Dobrinin , B.A.Gerasimov , Yu.B.Bizova P . Stary uslublari, hasharotlar
ekologiyasining aspektlari B.P.Adashkevich , J . Kroschel uslublari asosida
amalga oshirildi.
Karam biti biologiyasi va ekologiyasini o’rganish laboratoriya va dala
sharoitida kuzatish orqali amalga oshirildi. Karam biti ekinga ko’chib o’tish
dinamikasini 100 model o’simlikda (ekinning 20 joyidan 5 tadan) ertapishar,
o’rtapishar va kechpishar karam ekin dalalari dioganali bo’yicha belgilandi.
Karamda dastlabki qanotli bitni qayd qilish maqsadida model o’simliklar har
kuni ko’zdan kechirilib turildi, o’simlikda birinchi bit zotlari paydo bo’lishi
bilan kuzatish ishlari har 3-4 kunda bir marta amalga oshirildi.
Karam bitining ekinga keltiradigan zararini 100 model o’simlikda 5 balli
darajada (o’simlikning zararlanish foiziga qarab ):
1 nchi
ball - o’simlikning 5% sathi bit koloniyalari bilan qoplanganda;
2 nchi
ball - o’simlikning sathi 5 dan 25% gacha bit koloniyalari bilan
qoplanganda;
3 nchi
ball - o’simlikning sathi 25 dan 50 % gacha bit koloniyalari bilan
qoplanganda;
4 nchi
ball - o’simlikning sathi 50 dan 75 % gacha bit koloniyalari bilan
qoplanganda;
5 nchi
ball - o’simlikning sathi 75 dan 100% gacha bit koloniyalari bilan
qoplanganda hisoblandi.
Hasharotlar tur tarkibi va soni, har xil turlar miqdori va uchrash chastotasi
hisoblab chiqildi.
Hasharotlarning uchrash chastotasi Dajoz (2000) formulasi yordamida
hisoblab chiqildi [20]:
Bunda:
28F ( F %) = 100 x (Pi /
P)](/data/documents/6dcbf6c2-7cd3-4a88-b3de-3606c069e9f1/page_28.png)
![Pi – aniqlangan tur va P – aniqlangan hasharotlarning umumiy soni.
Hasharotlarning uchrash chastotasiga ko’ra to’rtta guruhga bo’linadi:
Ko’p uchrovchi turlar: F ≥ 50
Tez tez uchrovchi turlar: 25% <F <50%
Qo’shimcha uchrovchi turlar: 5% ≤ F <25%
Kamdan kam uchrovchi turlar: F<5%.
Qandalalar har bir naslining rivojlanish muddatlarini o’rnatish yuzasidan
tadqiqotlar dala sharoitida har nasli 5 karra takrorlanishlarda 5 tajribada amalga
oshirildi.
Krestguldoshlar qandalalarining jinsiy mahsuldorligini o’rganish
yuzasidan 5 ta ilmiy tajribalar madaniy (karam) va 3 ta tadqiqotlar yovvoyi
holda o’sadigan krestguldosh o’simliklarda o’tkazildi. Bunda har bir sadokka bir
juftdan (urg’ochi va erkak) endigina tullagan qandalalar o’tqazildi. Kuniga bir
marta (kechqurun 17-18 soatlarda) kuzatilib, urg’ochi qandalalarning tuxum
soni hisoblab chiqildi.
Laboratoriya sharoitida urg’ochilarning jinsiy mahsuldorligi, embrional
rivojlanish, lichinkalik stadiyasi yoshlarining rivojlanish muddatlari, tullashlar
soni bo’yicha tajribalar bir litrlik plastik bankalarda olib borildi. Qandalalar
oziqlanishi uchun kuniga ikki marta (ertalab 8 00 va kechqurun 18 00 larda)
oziqa yangisi bilan almashtirilib turildi. Eski oziqa o’simligi esa bankadan
chiqarilib olindi. Karam kuyasi, karam oq kapalagi imago oldi rivojlanish
fazalarining dinamik miqdoriy soni karamning butun vegetasiyasi davomida
ajratilgan stasionar uchastkada har 7 kunda bir marta hisoblab borildi. Buning
uchun uchastkaning har ikki diagonali bo’ylab bir xil masofalardan 5 tadan 20
gacha, namuna jami 100 o’simlikda hisoblar amalga oshirilib, namunadagi har
bir o’simlikda zararkunandalarning barcha rivojlanish fazalari qayd etildi.
Karam zararkunandalari entomofaglarini o’rganishda X.G. Kopvillem, X.
Suitmen, B.P. Adashkevich tavsiya etgan metodik qo’llanmalardan foydalanildi
[22]. Bunda karam biti dinamik miqdoriga entomofaglarning ta’sirini baholash
maqsadida nazorat o’tkaziladigan ekinda zararkunanda paydo bo’lishi bilan
29](/data/documents/6dcbf6c2-7cd3-4a88-b3de-3606c069e9f1/page_29.png)
![haftada bir marta 100 o’simlik (20 namunaning har biridan 5 tadan o’simlik)
qarab chiqildi. Nazorat jarayonida zararlangan o’simliklar aniqlanib, har bir
o’simlikdagi umumiy barglar va ulardan karam biti bilan zararlanganlari hisobga
olindi. 20 o’simlikdagi bitlar soni alohida (har bir namunadan bitta zararlangan
o’simlik) hisoblab chiqildi. Buning uchun har bir zararlangan barg bit koloniyasi
markazidan metall o’yma andoza 1 sm 2
barg plastinkasi kesib olindi va namuna
laboratoriyada ko’rib chiqish uchun probirkaga joylashtirildi. Har bir hisobga
olish jarayonida o’simlikdagi xonqizi qo’ng’izlari, sirfid pashshalari,
oltinko’zlar va boshqa yirtqichlarning tuxumlari, lichinkalari, g’umbaklari va
voyaga yetganlari alohida-alohida hisoblab chiqildi va dala daftarida qayd
qilindi. Yirtqichlar lichinka va g’umbaklari, ulardan voyaga yetgan hasharot
chiqqanga qadar laboratoriyada parvarishlandi va ulardan voyaga yetgan zotlar
chiqqandan so’ng entomofaglarning tur tarkibi aniqlandi.
Karam bitining parazitlar bilan zararlanish darajasini o’rganish uchun
bevosita o’simlikdagi 200 bit sanalib, ulardan parazitlar bilan zararlanganlari
qayd etildi. Karam biti parazitlari tur tarkibini aniqlashda har bir uchastkadan
200 zararlangan bit yig’ilib, ulardan voyaga yetgan parazitlar ochib chiqqunga
qadar laboratoriya sharoitida saqlandi.
Karam oq kapalagi va kuyasi parazitlari tur tarkibi va ularning
ahamiyatini o’rnatish maqsadida karam oq kapalagi qurtlari zararkunanda har
bir naslidan 7-10 kun oralatib qurtlar 3 marta yig’ildi. Karam kuyasi qurt va
g’umbaklari esa zararkunanda har bir naslidan 2 marta yig’ildi: qurt III yoshdagi
rivojlanish davrida va zararkunanda g’umbakka aylana boshlashida namunalar
olish jarayonida zararkunandalarning dinamik miqdoriy soni va ularning
fenologiyasi yuzasidan ham kuzatishlar amalga oshirildi. Dalaning bir tekisda
joylashgan (shaxmat tartibda) 20 joyidan 5 tadan, jami 100 o’simlikdagi
zararkunanda alohida turlari bo’yicha tuxum, qurt va g’umbaklari hamda
parazitlar g’umbaklari va parazitlar bilan zararlanish darajasini aniqlash uchun
50 nusxa zararkunanda yig’ildi.
30](/data/documents/6dcbf6c2-7cd3-4a88-b3de-3606c069e9f1/page_30.png)
![Tuproqda hayot kechiruvchi yirtqich hasharotlarni, jumladan vizildoq
qo’ng’izlarni hisobga olish maqsadida tuproq tuzoqlari o’rnatildi. Buning uchun
0,5 l shisha bankalar olinib, ularning ichiga 3-4 sm qalinlikda yumshoq tuproq
joylandi, banka ichidagi hasharotlar chiqib ketmasligi uchun uning og’ziga
polietilen voronka tortilib, rezinka halqacha bilan mustahkamlandi va
voronkaning ostiga 2 sm diametrli tuynukcha ochildi. Tuproq kovlanib shisha
bankalar o’rnatildi.
Bankaning og’zi tuproqdan 1-2 sm pastroqqa qo’yilib uning atrofida
yoriqlar hosil bo’lmasligi uchun tuproq yaxshilab zichlandi. Bunday bankalar
har bir tajriba dalasining 2 diagonali bo’ylab 10 donadan o’rnatildi. Tuzoqlarga
tushgan vizildoq qo’ng’izlar har 5 kunda olinib elakda elanib, ajratib olindi va
ular etil asetat yordamida morilkalarda jonsizlantirildi va havoda quritilgach
paxtali matraschalarda terib chiqildi, bu matraschalarda yorliqchalar ham yozib
qo’yildi.
Tadqiqot natijalari bo’yicha olingan ma’lumotlar Origin 6.1. (Microsoft
AQSh) programmasida va G.F. Lakin [65] uslubi asosida statistik tahlil qilindi.
31](/data/documents/6dcbf6c2-7cd3-4a88-b3de-3606c069e9f1/page_31.png)
![III BOB. TADQIQOT NATIJALARI
3.1. Karam agrosenozi entomofaunasining taksonomik tarkibi
3.1.1. Karam agrosenozi entomofaunasining tur tarkibi
Hasharotlar dunyosini o’rganish oldindan insoniyatni qiziqtirib kelgan. Bu
sohada yuzlab, hatto minglab fikrlar xilma-xilligi mavjud. Ularning turli
agrobiosenozlardagi majmuaviy hayot tarzi, shuningdek ekotizimlar
faoliyatidagi rolini izohlash, ayniqsa, qishloq xo’jaligida muhim ahamiyat kasb
etadi [53]. Karam ekinlari agrosenozlarida hasharotlar miqdorining ko’pligi,
ususan fitofaglarning mavjudligi, ularning entomofaglari ham ko’p bo’lishiga
sabab bo’ladi. Shu jihatdan ularning tur tarkibi o’rganilib, karam agrosenozi
entomofaunasining taksonomik ro’yxati tuzildi.
Tadqiqotlar davomida karamning vegetasiya mavsumida 3000 dan
ko’proq hasharot tutildi. Yig’ilgan materiallar va adabiyotlar tahlili asosida
karam agrosenozlarida ushbu hasharotlar 9 turkum, 33 oila va 94 avlodga
mansub 141 turga tegishli ekanligi qayd etildi (3.1-jadval).
3.1- Jadval
Karam agrosenozi entomofaunasi
№ Turkumlar oila avlod tur
1 Qattiqqanotlilar (Coleoptera) 11 5 1 78
2 Ikkiqanotlilar (Diptera) 5 9 19
3 To’g’riqanotlilar ( Orthoptera) 4 1 1 1 2
4 Yarimqattiqqanotlilar (Hemiptera) 3 8 11
5 Tangachaqanotlilar ( Lepidoptera) 3 6 8
6 Pardasimonqanotlilar ( Hymenoptera) 3 5 5
7 Tengqanotlilar ( Homoptera) 2 2 2
8 To’rqanotlilar ( Neuroptera ) 1 1 4
32](/data/documents/6dcbf6c2-7cd3-4a88-b3de-3606c069e9f1/page_32.png)
![9 Charmqanotlilar ( Dermaptera) 1 1 2
Jami 33 94 1 41
Karam agrosenozi entomofaunasi o’rganilganda Coleoptera turkumiga
mansub 78 tur qayd etildi. Coleoptera turkumi taksonomik tarkib bo’yicha
karam entomofanasining – 55,32 % ni tashkil etadi. Shuningdek 11 oila (33,33
%) va 51 avlodga mansub (54,25 %) bo’lib, boshqa turkumlarga nisbatan
dominantlik qilishi aniqlandi. Keyingi o’rinlarda karam entomofaunasini Diptera
va Orthoptera, Hemiptera va Lepidoptera turkumlari tashkil etadi. Diptera
turkumi 5 oilaga mansub 19 turni va Orthoptera 4 oilaga mansub 12 turni o’z
ichiga oladi. Bunda, 13,48 % va 8,5% turlar, 9,57 % va 11,75 % avlod, hamda
15,15 % va 12,12% oilalar tashkil qilishi aniqlandi. Hemiptera turkumi 3 oila
(9,1 %), 11 tur (7,8 %) va 8 avlodni (8,5 %), Lepidoptera turkumi 3 oilaga
mansub (9,1 %), 8 tur (5,7 %) va 6 avlod (6,4 %) tashkil etadi. Shuningdek
Hymenoptera turkumi 3 oilaga mansub (9,1 %), 5 tur (3,6 %) va 5 avlod (5,32
%), Homoptera turkumi 2 oilaga mansub (6,1 %), 2 tur (1,4 %) va 2 avlod (2,13
%), tashkil etishi aniqlandi. Qolgan Neuroptera va Dermaptera turkumlari bitta
oiladan (3,03 %) hamda bitta avloddan (1,1 %) iboratligi, tur jihatdan 4 tur (2,8
%), 2 tur (1,4 %) qayd etildi (3.1.1-rasm).Coleoptera
Diptera
Orthoptera
Hemiptera
Lepidoptera
Hymenoptera
Homoptera
Neuroptera
Dermaptera
0.0010.0020.0030.0040.0050.0060.0070.00
55,32
13,48
8,5
7,8
5,70 3,60
1,40 2,80
1,40
3.1 - rasm. K aram agrosenozi entomofaunasi tur tarkibi (% hisobida)
33](/data/documents/6dcbf6c2-7cd3-4a88-b3de-3606c069e9f1/page_33.png)
![3.1.2. Karam maydonlaridagi fitofag hasharotlarning taksonomik
tarkibi
Samarqand tumani iqlim sharoiti karam fitofaglarining tarqalishi va
rivojlanishi uchun ancha qulaydir. Bu yerda karam sabzavot ekinlari orasida
salmoqli o’rinni egallaydi. Shuni hisobga olgan holda 2021-2022 yillar
davomida karam zararkunandalarining tur tarkibi ertapishar, o’rtapishar va
kechpishar oq boshli karam navlaridan yig’ildi. Yig’ilgan materiallarda quyidagi
hasharotlar turlari qayd qilindi (3.2- jadval).
3.2 - jadval
Karam agrosenozi fitofaglari
№ Turkumlar oila avlod tur
1 Qattiqqanotlilar ( Coleoptera) 8 20 34
2 To’g’riqanotlilar (Orthoptera) 4 11 12
3 Yarimqattiqqanotlilar ( Hemiptera) 2 6 9
4 Tangachaqanotlilar ( Lepidoptera) 3 6 8
5 Ikkiqanotlilar ( Diptera) 2 3 3
6 Tengqanotlilar ( Homoptera) 2 2 2
7 Charmqanotlilar (Dermaptera) 1 1 2
Jami 22 49 7 0
Olib borilgan tadqiqot natijalarimizga asosan karam agrosenozida
fitofaglarning karamni turli a’zolarida joylashishi va oziqlanishi kuzatildi.
Bunda zararkunandalarning 12 turi (17,14%) karam ko’chatlari, 21 turi (30%)
barglari, 7 turi (10%) ildizi, 6 turi (8,57%) poyasi, 12 turi (17,14%) gullari, 6
turi (8,57%) urug’lari va 7 turi (10%) o’simlikning barcha qismlari bilan
oziqlanib zararlashi qayd etildi.
34](/data/documents/6dcbf6c2-7cd3-4a88-b3de-3606c069e9f1/page_34.png)
![Karam fitofaglari orasida barglarda, ko’chat va gullarda jami 45 tur
(64,3%), ildiz, poya, urug’ va boshqa qimlarida 25 tur (35,7%) zararkunandalar
qayd qilindi. Tadqiqotlarimizda ushbu fitofaglarning tur tarkibi va o’simliklarni
zararlash xususiyatlari aniqlandi.
Aniqlangan hasharotlarning tur tarkibi:
COLEOPTERA (Qattiq qanotlilar) turkumi
Sarabidae (Vizildoq qo’ng’izlar) oilasi
Amara Bonelli 1810; avlodi;
Amara semilata Gyll (Urug’lik vizildog’i) - qo’ng’izlari pishib
yetilayotgan karam urug’ini, kamroq hollarda esa shona, tuguncha va o’simlik
poyasini kemirish hollari kuzatildi.
Bembidion L atreille , 1802; avlodi;
Bembidion lampros Hbst., 1874; (Yaltiroq chopqir) - yosh karam
ko’chatlarini kemirib zararlashi o’rganildi.
Silphidae (O’limtikxo’rlar) - oilasi.
Silpha Linnaeus , 1758 ; avlodi;
Silpha obscura L., 1758; (Qora o’limtikxo’r) - lichinka va qo’ng’izlari
asosan jonivorlar o’limtiklari, yomg’ir chuvalchanglari, kapalaklar qurtlari bilan
oziqlansa-da, karam ko’chatlarini ham qisman zararlashi aniqlandi.
Scarabaeidae (Yassimuylovlilar) - oilasi.
Lethrus Scopoli , 1777; avlodi;
Lethrus bituberculifrons Lebedev, 1926; (Qiyshiq peshona keskur) -
qo’ng’izlari karam ko’chatlari va boshqa ekinlarni kemirib zarar keltirishi
aniqlandi.
Lethrus scoparaius F.-W., 1822; (Nuqtali keskur) - karam ko’chatlarini
qirqib tashlashi qayd qilindi.
Anomala Species (1215): avlodi;
Anomala errans Fabricius , 1775 (Qumloq xrushagi) - lichinkasi karam
ildizini zararlash hollari kuzatildi.
Amphimallon Berthold , 1827; avlodi;
35](/data/documents/6dcbf6c2-7cd3-4a88-b3de-3606c069e9f1/page_35.png)
![Amphimallon solstitialis Linnaeus , 1758; - bu tur lichinkalarining ham
karam ildizida oziqlanishi qayd qilindi.
Maladera Mulsant & Rey , 1871 avlodi;
Maladera holosericae Ssop., 1772; (Ipaksimon xrushak) - qo’ng’izining
karam yosh barglarini kemirib oziqlanish hollari kuzatildi.
Cetoninae (Bronza tusli qo’ng’izlar) - oilasi;
Cetonia Fabricius , 1775 avlodi;
Cetonia aurata L., 1758; (Tillasimon bronza qo’ng’iz) - hammaxo’r tur,
qo’ng’izlari urug’lik karamning gullarini zararlash hollari bir necha bor qayd
etildi.
Epicometis Burmeister, 1842: avlodi;
Epicometis turanica Rtt ., 1889; (Turon alyonkasi) - qo’ng’izlari butgulli
o’simliklar, jumladan karamning va boshqa ko’pchilik o’simlik turlarining
gullarini jiddiy zararlashi va hatto urug’lik karam poyasini ham kemirishi qayd
qilindi.
Oxythyrea Mulsant, 1842 ; avlodi;
Oxythyrea cinctella Schaum, 1841 (Hoshiyali bronza qo’ng’iz) -
qo’ng’izlari urug’lik karamning gulto’plari, rozetka va poyalarini kemirishi
kuzatildi.
Elateridae (Qarsildoq qo’ng’izlar) oilasi;
Aeloides avlodi;
Aeloides crucifer F . - tuproq namunalarida bu turning lichinkalari
karamning yer osti qismlarini zararlashi qayd qilindi.
Nitidulidae (Yaltiroq qo’ng’izlar) oilasi;
Meligethes avlodi;
Meligethes aeneus F., 1775; (Raps gulxo’ri) - qo’ng’izlari karam
changdoni bilan oziqlansa, lichinkalari krestguldosh, jumladan karam shonasi
ichida rivojlanib, uning urug’ hosiliga zarar berishi aniqlandi.
Meligethes lutra Sols - lichinkalari krestguldoshlar, jumladan karam
gullarida uchraydi.
36](/data/documents/6dcbf6c2-7cd3-4a88-b3de-3606c069e9f1/page_36.png)
![Meligethes veridescens Strum . - qo’ng’iz va lichinkalari raps gulxo’ri
singari krestguldoshlarni zararlaydi.
Meligethes xanthopus Sols - krestguldoshlarda raps gulxo’riga o’xshash
oziqlanadi.
Meloidae (Malhamchilar) oilasi;
Meloe avlodi;
Meloe veriegatus Donov (Ola mayka) - karamning tasodifiy
zararkunandasi sifatida qayd qilindi.
Meloe crocata Pall. (Za’faron malhamchi) - qo’ng’izlari urug’lik
butgullilarni, jumladan karamni ham zararlashi o’rganildi.
Meloe frolovi Germ. (Frolov malhamchisi) - qo’ng’izlari karam va boshqa
krestguldoshlarning barglarini zararlashi aniqlandi.
Chrysomellidae (Bargxo’rlar) oilasi;
Colaphellus Weise , 1916; avlodi;
Colaphellus hoefti Men., 1832; (Sharq xantal bargxo’ri) - karam barglari,
gullarini jiddiy zararlashi, parniklarda esa karam ko’chatlarini kuchli
shikastlashi kuzatildi. Bunday hollar, zararkunandaning ko’plab to’planishi,
ayniqsa qurg’oqchil yillari qayd etildi.
Galeruca Geoffroy , 1762 avlodi;
Galeruca tanaceti L., 1758; (Bo’yimadoron bargxo’ri) - ommaviy
ko’paygan yillari lichinka va voyaga yetgan zotlarining karamga zarar berishi
kuzatildi.
Phyllotreta Stephens , 1836 avlodi;
Phyllotreta atra F ., 1775; ( Janub krestguldoshli burgachasi) - qo’ng’izlari
krestguldoshlar ayniqsa karam ko’chatlarining o’ta jiddiy zararkunandasi
hisoblanib, qo’ng’izlari ba’zan ayrim dalalardagi karam ko’chatlarini tamomila
nobud qilgan hollar kuzatildi. Lichinkalari bunday zararlangan karamning
mayda ildizchalari bilan oziqlanadi.
37](/data/documents/6dcbf6c2-7cd3-4a88-b3de-3606c069e9f1/page_37.png)
![Phyllotreta fucata Wse., 1890; (Bronza tusli krestguldosh burgachasi) -
zararlash xususiyati va darajasi janub krestguldoshli burgachasiga o’xshash.
Qo’ng’izlarining ommaviy uchrashi kuzatildi.
Phyllotreta nemorum L., 1758; (Oqish oyoqli yo’l - yo’l burgacha) -
qo’ng’iz va lichinkalari karamga zarar yetkazib, zararkunanda qo’ng’izlari
o’simlik bargni kemirsa, lichinkalari barglarda g’ovak hosil qilib zararlaydi.
Phyllotreta nigripes F ., 1775; (Ko’k krestguldosh burgachasi) - keng
tarqalgan poliz ekinlarining zararkunandasi. Karamda janub va to’lqinsimon
burgachalari bilan birga uchrab zarar keltiradi. Bahor iliq va me’yoridagi namlik
yillari ko’k krestguldosh burgachasining ommaviy ko’payishi qayd qilindi.
Phyllotreta undulata Kutsch., 1860; (To’lqinsimon krestguldosh
burgachasi) - qo’ng’izlari erta bahorda yangi unib chiqqan krestguldoshlarni
qattiq shikastlaydi. Bu yuqorida keltirilgan krestguldoshlar burgachalarining
qo’ng’izlari karam ko’chatlaridan tashqari, urug’lik karamning gulbandlarini va
ba’zan shonalarini ham qirqishi kuzatildi.
Phyllotreta schreineri Jacobs., 1916; (Cho’l yo’l - yo’l burgachasi) -
ommaviy ko’payishi sug’oriladigan uchastkalarda qayd qilindi.
Phyllotreta ochripes Curt., 1837; (Sariqoyoq burgacha) - karamda
qo’ng’izlari siyrak uchratildi, zarari ham bilinar - bilinmasdir.
Psylloides Latreille, 1829 avlodi;
Psylloides chrysocephala L., 1758; (Raps burgachasi) - urug’lik va oziqa
karamning zararkunandasi. Qo’ng’izlari bargni kemirib, lichinkalari esa poya va
barg bandlari ichida yo’l yasab zarar keltiradi.
Baris Germar, 1871; avlodi;
Baris coerulescens Scop ., 1763; (Yashil barid) - urug’lik karamning jiddiy
zararkunandasi sifatida qayd qilindi.
Ceutorhynchus Germar, 1824; avlodi;
Ceutorhynchus assimilis Payk., 1792 (Raps yashirin xartumchisi) - karam
mevasida rivojlanadi. Lichinka 10 taga qadar urug’ni zararlab nobud qilishi
mumkin.
38](/data/documents/6dcbf6c2-7cd3-4a88-b3de-3606c069e9f1/page_38.png)
![Ceutorhynchus barbaris Cuffr . - krestguldoshlarda, jumladan karamda
qayd qilindi, zararkunanda sifatida ahamiyat kasb etadi.
Ceuthozuhunchus rapae Gyll. (Sholg’om yashirin xartumchisi) - ayniqsa
karamni shikastlaydi. Lichinka poyani chandiqlab tashlaydi.
Lixus Fabricius, 1801 avlodi;
Lixus ascanii L., 1767 (Krestguldosh poyaxo’ri) - o’simlik urug’lik
poyasida lichinka rivojlansa, qo’ng’iz ochiq gruntga ko’chirib o’tkazilgan
ko’chatlarni zararlaydi.
ORTHOPTERA ( To’g’riqanotlilar ) turkumi
Tettigonidae (Temirchaklar) haqiqiy oilasi
Tettigonia Linnaeus, 1758 avlodi;
Tettigonia caudata Sharp 1842; (Uzunquyruq temirchak) - lichinka va
voyaga yetganlari karamning yirik barglarini zararlaydi.
Tettigonia viridissima L. 1758 (Yashil temirchak) - lichinka va voyaga
yetganlari karam ko’chati va yirik barglarini zararlaydi.
Decticus ; avlodi;
Decticus verrucivorus (L., 1758); (Dog’li sakrovchi) - lichinka va voyaga
yetganlari karam barglarini zararlaydi.
Cryllidae (Chirildoqlar) haqiqiy oilasi
Oecanthus Aud.-Serv ., 1931 avlodi
Oecanthus turanicus Uv., 1912; (Oddiy trubasimon chirildoq) -
hammaxo’r tur bo’lib, uning lichinka va voyaga yetganlari karamning yangi unib
chiqqan ko’chatlari, uning poyalari va ildiz bo’g’zini kemiradi.
Gryllotalpidae (Buzoqboshilar) oilasi
Gryllotalpa Latreille, 1802; avlodi;
Gryllotalpa gryllotalpa L ., 1758; (Oddiy buzoqboshi) - lichinka va
voyaga yetganlari ekilgan karam urug’larini, yosh ko’chatlarini, o’simlik ildiz
qismini, ayniqsa ekinning namiqqan uchastkalarida, parnik va issiqxonalarda
kuchli zararlaydi.
Acrididaye Mac Leau (Haqiqiy chigirtkalar) oilasi;
39](/data/documents/6dcbf6c2-7cd3-4a88-b3de-3606c069e9f1/page_39.png)
![Calliptamus Serville, 1831 ; avlodi;
Calliptamus italicus L., 1758; (Voha chigirtkasi) - lichinka va voyaga
yetgan zotlari karam barglarini kemirishi o’rganildi.
Heteracris Walk., 1870 avlodi;
Heteracris pterosticha (F.d.W., 1833); (Poliz chigirtkasi) - lichinka va
voyaga yetgan zotlarining karam barglari bilan oziqlanishi kuzatildi.
Mesasippus Serg.Tarb., 1931 – avlodi ;
Mesasippus kozhevnikovi kozhevnikovi (Serg. Tarb., 1925); (Kojevnikova
otchasi) - lichinka va voyaga yetgan zotlarining karam barglari bilan oziqlanishi
aniqlandi.
Hilethera Uv., 1923 avlodi ;
Hilethera turanica Uv., 1925; (Turon uchari) - lichinka va voyaga yetgan
zotlari ekinni (karam) kuchli zararlashi qayd qilindi.
Eyprepocnemis Fieb.; avlodi;
Eyprepocnemis unicolor Serg. Tarb., 1928; (Bir xil tusli chigirtka) -
lichinka va voyaga yetgan zotlari karam bargi bilan oziqlanib jiddiy zarar berishi
qayd qilindi.
Chorthippus Fieb., 1852 – avlodi ;
Chorthippus (s.str.) albomarginatus karelini (Uv., 1910) (Ola dog’li
chigirtka) - lichinka va voyaga yetgan zotlarining karam bargi bilan oziqlanib
zarar keltirishi o’rganildi.
Glyptobothrus Mistsh., 1950 avlodi ;
Glyptobothrus meridionalis (Mistsh., 1950) ; (O’rta Osiyo otchasi)
lichinka va voyaga yetgan zotlarining karam bargi bilan oziqlanib zarar keltirishi
o’rganldi.
HEMIPTERA (Yarimqattiq qanotlilar) turkumi
Pentatomidae (Pentatomidlar) oilasi
Dolycoris Mulsant & Rey, 1866 avlodi;
Dolycoris penicillatus Horv ., 1904; (Tog’ qandalasi) -karam yosh
ko’chatlarida voyaga yetgan qandala zotlarining oziqlanishi qayd etildi.
40](/data/documents/6dcbf6c2-7cd3-4a88-b3de-3606c069e9f1/page_40.png)
![Eurydema Laporte de Castelnau, 1833 avlodi;
Eurydema ventralis Kol., 1846; (Karam qandalasi) - karam va boshqa
krestguldosh o’simliklarni zararlashi, ayniqsa karam barglarini so’rib, so’litib va
quritishi bir necha bor qayd etildi.
Eurydema ornata L., 1758; (Rang - barang qandala) - urug’lik uchun
yetishtirilayotgan krestguldoshlar, ayniqsa urug’lik karamda ko’plab qayd etildi.
Eurydema wilkinsi Dist., 1879; (Vilkins evridemasi) - karam ko’chati
ochiq gruntda o’tkazilgan dalalarda qandalaning qisman populyasiyasi ekinga
o’tishi va sezilarli zararlashi aniqlandi.
Miridae (So’qir qandalalar) oilasi
Adelphocoris Reuter , 1896 avlodi;
Adelphocoris lineolatus Goeze, 1778; (Beda qandalasi) - Lichinka va
voyaga yetgan zotlari urug’lik karamning shona, gul va urug’larini sanchib -
so’rib zararlaydi.
Lygus Hahn , 1833; avlodi;
Lygus pratensis L., 1758; (Dala qandalasi) - urug’lik karamning hosil
organlarini, deyarli yetilgan urug’ini ham shikastlab katta zarar yetkazadi.
Lygus gemellatus Herrich-Schaeffer, 1835; (Shuvoq qandalasi) - zararlash
xususiyatlari Lygus pratensis nikiga o’xshash.
Orthotylus Fieber, 1858; avlodi;
Orthotylus flavosparsus C. R. Sahlberg , 1841; (Yashil sho’ra so’qiri) -
karamning generativ organlarini zararlaydi. Ammo uning hayoti sho’radoshlar
bilan bevosita bog’liq bo’lib, ularda ommaviy ko’payadi.
Polymerus Hahn , 1831 avlodi;
Polymerus cognatus Fieber, 1858. (Sarg’ish lavlagi qandalasi) -
karamning generativ organlarini zararlaydi. Yovvoyi tabiatda krestguldoshlar
ko’pincha qandalani o’ziga jalb qiladi.
LEPIDOPTERA (Tangachaqanotlilar yoki kapalakalar) turkumi
Plutellidae (O’roqsimonqanotli kuyalar) oilasi
Plutella Schrank , 1802 avlodi;
41](/data/documents/6dcbf6c2-7cd3-4a88-b3de-3606c069e9f1/page_41.png)
![Plutella maculipennis Curtis, 1832; (Karam kuyasi) - krestguldoshli
ekinlarning ayniqsa qurtlari karamning barglari bilan oziqlanib, karam
boshlarini esa tezak va pillalari bilan ifloslantirib, mahsulotni iste’molga
yaroqsiz holga keltiradi. Yer sharida keng tarqalgan tur.
Pieridae (Oqish kapalaklar) oilasi
Pieris Schrank , 1801 ; avlodi;
Pieris brassicae L., 1758 (Karam oq kapalagi) - bu tur ham keng
tarqalgan bo’lib, uning qurtlari karam va boshqa krestguldosh o’simliklar
barglarini ayrim hollarda batamom yeb bitiradi.
Pieris rapae L. (Sholg’om oq kapalagi) - keng tarqalgan tur, qurtlari
krestguldosh ekinlarning, ayniqsa karamning barglari bilan oziqlanib, ommaviy
ko’paygan yillari karam hosilini birmuncha kamaytiradi.
Noctuidae (Tunlamlar) oilasi
Agrotis Ochsenheimer , 1816; avlodi;
Agrotis segetum Den. et. Schiff., 1775; (Kuzgi tunlam) - keng tarqalgan
tur. Qurtlari karam poyasi va barglarini kemirib ekin ko’chatlariga jiddiy zarar
yetkazishi qayd etildi.
Agrotis exclamations L ., 1758; (Undov tunlami) - kuzgi tunlamga
qaraganda birmuncha kam uchraydi. Karamni zararlash xususiyati kuzgi
tunlamning zarariga o’xshash.
Mamestra Schiffermüller, 1776 avlodi;
Mamestra suasa Schiffermüller, 1776 (A’lo tunlam) ning kichik yoshdagi
qurtlari karam bargi ustki qismi to’qimasini qirib yesa, uning katta yoshlardagi
qurtlari esa barglarni teshib yoki qo’pol tipda zararlaydi.
Phytometra Haworth , 1809 avlodi;
Phytometra gamma L., 1758 . (Gamma tunlami) ning birinchi yoshdagi
qurtlari bargda «darcha» ochib zararlab, ammo epidermisiga tegmaydi. Katta
yoshdagi qurtlari bargni teshib zararlab, faqat uning yo’g’on tomirlariga
teginmaydi.
Synrapha Hübner, 1821; avlodi;
42](/data/documents/6dcbf6c2-7cd3-4a88-b3de-3606c069e9f1/page_42.png)
![Syngrapha circumflexa L., 1767; (Sirkumfleks tunlami) - karamning
jiddiy zararkunandasi sifatida qayd etildi. Uning zarari faqat hosilni kamaytirish
bilan belgilanmay, vaholanki karam boshi tovarlik xususiyatini pasaytirib, uni
saqlash davomida chirishga ham olib keladi.
DIPTERA (Qo’shqanotlilar yoki pashshalar) turkumi
Tipulidae (Uzunoyoq pashshalar) oilasi
Tipula Linnaeus, 1758 avlodi;
Tipula ( s . str .) oleracea Linnaeus, 1758, (Sharq uzunoyog’i) - karam
ko’chatlarini lichinkalar tomonidan zararlashi qayd qilindi.
Nephrotoma Meigen , 1828 avlodi;
Nephrotoma bispinosa ( Al., 1925), (Pales bispinosa Al.) - zararkunanda
sifatida karamga beradigan zarari sharq uzunoyog’iga o’xshash.
Anthomyiidae (Gulchilar) oilasi
Delia (Roobineau-desvoidy,1830) avlodi;
Delia platura, Meigen., 1826; (O’simta piyoz pashshasi) ning lichinkalari
unib chiqayotgan urug’larni va unib chiqqan karam yosh ko’chatlarini zararladi.
DERMAPTERA (Charmqanotlilar yoki quloqkavlarlar)
turkumi
Forficulidae (Quloqkovlagichlar) oilasi
Forficula Linnaeus , 1758 avlodi;
Forticula auricularia L., 1758; (Oddiy quloqkovlagich) - o’simlikning
bargini, ildizi, yetilmagan urug’ini kemirib zararlashi kuzatildi.
Forticula tomis Kol. (Poliz quloqkovlagichi) - zarari oldingiga o’xshash.
HOMOPTERA (Tengqanotlilar) turkumi
Aleyrodidae (Oqqanotlilar) oilasi
Trialeurodes Cockerell, 1902 avlodi;
43](/data/documents/6dcbf6c2-7cd3-4a88-b3de-3606c069e9f1/page_43.png)
![Trialeurodes vaporariorum Westw., 1856; (Issiqxona oqqanoti) - tropik,
hammaxo’r tur, qishda issiqxonalarda, yozda esa ochiq gruntda o’simlikni
shikastlashi qayd etildi.
Aphididae (Haqiqiy bitlar) oilasi
Brevicoryne van der Goot, 1915 avlodi;
Brevicoryne brassicae L., 1758; (Karam biti) - karamni, ayniqsa
o’rtapishar va kechpishar navlarini kuchli zararlashi, natijada o’simlik o’sishdan
orqada qolishi, ayrimda qurishi, mahsulotni iste’molga yaroqsiz hollarga kelishi
bir necha bor kuzatildi.
3.1.3. Karam maydonlaridagi entomofag hasharotlarning taksonomik
tarkibi
Karam va boshqa krestguldoshlar zararkunandalarining entomofaglari
adabiyotlar tahlilida keltirib o’tilganidek, Samarqand viloyati sharoitida
o’rganilmagan yoki ma’lum darajada o’rganilgan. Shunga qaramasdan, keyingi
15-20 yil ichida respublika qishloq xo’jaligida amalga oshirilgan islohotlar,
ekinlar strukturasini birmuncha o’zgartirishga olib keldi. Jumladan, oziq-ovqat
mahsulotlari yetishtirishga katta e’tibor qaratildi. Qishloq xo’jaligida amalga
oshirilgan bunday o’zgarishlar entomofaunaga ham ta’sir etmasdan qolmaydi.
Entomofaglarning tur tarkibini o’rganish jarayonida ularning faoliyatiga
jiddiy e’tibor qaratildi. Ayniqsa Zarafshon vohasi turli hududlarida
entomofaglarni uchrash qalinligi, zararkunandalarni parazitlar bilan zararlanish
darajasi muhim ma’lumot ekanligi alohida qayd etildi. Karam agrosenozi
yirtqich-entomofaglari turlarini aniqlash maqsadida 2021-2022-yillar davomida
amalga oshirilgan tadqiqotlar natijasida quyidagi entomofaglarning tur tarkibi
qayd qilindi .
3.3-jadval
Karam zararkunandalarining entomofaglari
44](/data/documents/6dcbf6c2-7cd3-4a88-b3de-3606c069e9f1/page_44.png)
![№ Turkumlar oila avlod tur
1 Qattiqqanotlilar ( Coleoptera) 3 31 44
2 Ikkiqanotlilar ( Diptera) 3 6 16
3 Pardasimonqanotlilar ( Hymenoptera) 3 5 5
4 To’rqanotlilar ( Neuroptera) 1 1 4
5 Yarimqattiqqanotlilar (Hemiptera) 1 2 2
Jami 11 45 71
Karam zararkunandalarining entomofaglarini o’rganish bilan bog’liq
t adqiqotlar davomida ushbu hasharotlar 5 turkum, 11 oila va 45 avlodga mansub
71 turga tegishli ekanligi qayd etildi (3.3-jadval).
Karam agrosenozi entomofaglari o’rganilganda Coleoptera turkumiga
mansub 44 tur qayd etildi. Coleoptera turkumi taksonomik tarkib bo’yicha
karam entomofagining - 62 % ni tashkil etadi. Shuningdek 3 oila (27,3 %) va 31
avlodga mansub (68,9 %) bo’lib, boshqa turkumlarga nisbatan dominantlik
qilishi aniqlandi. Keyingi o’rinda karam entomofagini Diptera turkumi tashkil
etadi. Diptera turkumi 3 oila (27,3%), 6 avlodga (13,3%) mansub 16 turni
(22,5%) o’z ichiga oladi. Shuningdek Hymenoptera turkumi 3 oila (27,3%), 6
avlodga ( 13,3%) mansub 5 tur (7 %) ni tashkil etishi aniqlandi. Qolgan
Neuroptera va Hemiptera turkumlari bitta oiladan (9,1 %) iboratligi, tur jihatdan
4 tur (5,6 %), 2 tur (2,8 %) qayd etildi (3.3-jadval).
HEMIPTERA (Yarimqattiq qanotlilar) turkumi
Miridae (So’qir qandalalar) oilasi.
Deraeocoris (Comptobrochis) punctulatus Fallén, 1807 (Nuqtali
kamptobroxis) - ko’p uchraydigan tur. So’ruvchi zararkunandalar sonini
samarali kamaytiradi. Avgust oyiga qadar juda faol bo’lib, yiliga 3-4 martagacha
nasl beradi. Karam kuyasi qurtlariga ham hujum qilishi qayd qilindi.
45](/data/documents/6dcbf6c2-7cd3-4a88-b3de-3606c069e9f1/page_45.png)
![COLEOPTERA (Qattiq qanotlilar) turkumi
Coccinellidae ( Xonqizi qo’ng’izlari) oilasi.
Adonia variegata Goeze, 1777 - (O’zgaruvchan xonqizi qo’ng’izi) -
O’zbekistonda keng tarqalgan xonqizi qo’ng’izlari turlaridan biri hisoblanib,
maydan oktyabr oyigacha uchraydi va karam biti bilan oziqlanishi qayd qilindi.
Coccinella septempunctata Linnye, 1758 - (Yettinuqtali xonqizi
qo’ng’izi) keng tarqalgan odatdagi tur. Lichinka va voyaga yetgan zotlari
o’simlik bitlari, ular bo’lmaganda boshqa tanasi yumshoq qurtlar va qo’ng’izlar
lichinkalari bilan, oziqa yetishmaganida gullayotgan o’simlik changi bilan
oziqlanishi qayd etildi. Tadqiqotlarimizda karamda bahordan (may) va kuzgacha
(oktyabr) oziqlanishi aniqlandi.
Scymnus frontalis Fabricius, 1787 - (Sariqpeshona xonqizi) - karamda
may-iyun oylarida qayd qilindi. Karam biti bilan oziqlanadi. Cariqpeshona
xonqizi sabzavot va dala ekinlari afidofagi hisoblanadi.
Adalia bipunctata Linnaeus, 1758 - (Ikkinuqtali xonqizi) - asosan
bog’larda, istirohat bog’larida, yarim himoya o’rmon polosalarida uchrab,
mevali bog’larda o’simlik bitlarini kamaytirishda muhim ahamiyat kasb etadi.
A.decimpunctata Linnaeus, 1758 - (O’nnuqtali xonqizi) - bog’larda,
istirohat bog’larida, kamdan - kam yaproqli o’rmonlarda, tekislik, tog’ oldi va
tog’li hududlarda uchraydi. O’simlik bitlari bilan oziqlanadi.
Coccinella undecimpunctata Linne, 1758 - (O’n bir nuqtali xonqizi) -
keng tarqalgan kserofill tur. O’zbekistonda odatdagi tur. Dehkonchilik
hududlarida bug’doy (Triticum), beda (Medicago), shaftoli ( Prunus kansuensis ),
akasiya (Acacia) da o’simlik bitlariga qiron keltirishi o’rganildi. Karamda
tasodifiy tur sifatida qayd qilindi.
Coccinella conglobata Linnaeus, 1758 - (Daraxt singarmoniyasi) - tur
o’rmon, cho’l o’rmon hududlarida uchrab daraxt o’simliklari bilan bog’langan.
Dehkonchilik hududlari, voha va to’qaylarda uchraydi. Qo’ng’iz va lichinkalari
mevali va manzarali daraxtlarning bitlari bilan oziqlanadi. Karamda tasodifiy tur
sifatida qayd qilindi.
46](/data/documents/6dcbf6c2-7cd3-4a88-b3de-3606c069e9f1/page_46.png)
![NEUROPTERA ( To’rqanotlilar) turkumi.
Chrysopidae (Oltinko’zlar) oilasi.
Oltinko’zlarning lichinkalari, ayrim turlarining voyaga yetgan zotlari ham
yirtqichlik qilib hayot kechiradi. Bu entomofaglar asosan o’simlik bitlari, shira
bitlar, o’rgimchakkana, kapalaklarning kichik yoshdagi qurtlari va boshqa
mayda kamharakat jonivorlar bilan oziqlanadilar.
Shrysopa cornea Stephens, 1836 - (Oddiy oltinko’z) - keng tarqalgan tur.
Lichinkasi karam biti bilan oziqlanadi. Karamda asosan iyun-avgust oylarida
uchraydi. O’zbekistonda bu turni olma bitlari ( Dysaphis mali , Eriosoma
lanigerum ) koloniyalarida qayd qilingan [41].
Ch. formosa Brayer, 1862 - tadqiqotlarimizda bu tur karam biti
koloniyalarida birmuncha kam uchradi. U asosan daraxt o’simliklari faunasiga
xosdir. Lichinka va voyaga yetgan zotlari o’simlik bitlari, qalqonbitlar, kanalar
hamda boshqa ayrim hasharotlarning tuxumlari bilan oziqlanadilar.
Ch. dubitans McLachlan, 1887 - karam biti bilan oziqlanishi qayd etildi.
G’o’za, beda va boshqa ekinlarda o’simlik bitlarini samarali kamaytiradi.
Ch. septempunctata Wesmael, 1841- (Yettinuqtali oltinko’z) - daraxt va
buta o’simliklariga xos tur. Iyun - avgust oylarida karam biti bilan oziqlanishi
qayd etildi.
DIPTERA (Qo’shqanotlilar yoki pashshalar) turkumi
Cecidomyiidae (Gallisa pashshalar) oilasi.
Bu oilaning ko’pchilik turlari fitofaglar bo’lsa-da, oilada uncha ko’p
bo’lmagan yirtqichlar ham uchraydi. Gallisa lichinkalari kam harakatchan
bo’lib, ular koloniya hosil qiluvchi (o’simlik bitlari, xermeslar, g’uborli qurtlar
va boshqa yumshoqtanli) hasharotlar orasida uchraydi.
Aphidoletes aphidimyza Rondani, 1847 - karam bitining ko’p sonli
yirtqichlaridan biri. Karam biti koloniyalari orasida bu turning tuxumi, lichinka
va g’umbaklari muntazam ravishda uchrab turadi. Bu tur olma bitining samarali
kushandasi sifatida e’tirof etilgan.
47](/data/documents/6dcbf6c2-7cd3-4a88-b3de-3606c069e9f1/page_47.png)
![A.urticaria Kieffer , 1895 - karam biti koloniyalarida ozroq miqdorda iyul-
sentyabr oylarida qayd qilindi.
Syrphidae ( Sirfid yoki ging pashshalar) oilasi.
Voyaga yetgan pashsha zotlari o’simlik nektari va changi bilan,
lichinkalari esa samarali yirtqichlar bo’lib, o’simlik bitlari koloniyalarida yashab
yirtqichlik qiladi.
Syrphus balteatus De Geer, 1776 - karam biti koloniyalarida karamda
asosan kuzda kuzatildi. Mevali daraxtlar bitlari yirtqichi sifatida ham ma’lum. S.
balteatus karam bitiga qirg’in soluvchi yirtqich hisoblanadi.
Syrphus corollae Fabricius, 1794 - O’zbekistonda ko’p uchrab turadigan
turlardan biri hisoblanadi. Karam biti hisobiga oziqlanishi qayd qilindi. Lichinka
va voyaga yetgan zotlari maydan-oktyabrgacha uchraydi.
Syrphus vitripennis Meigen, 1822 - karam biti bilan oziqlanishi o’rnatildi.
Soyabongullilar, krestguldoshlar, atirguldoshlar gullarida ko’plab uchraydi.
Syrphus latifasciatus Macquart, 1829 - lichinka va voyaga yetgan zotlari
iyun-iyul oylarida karamda qayd qilindi.
Scaeva albomaculata Macquart, 1842 - karam biti bilan oziqlanishi
o’rnatildi. Tabiatda iyunning boshidan oktyabrning oxirigacha uchraydi.
Scaeva pyrastri Linnaeus, 1758 - (Keng peshona sirfid) - karam biti
koloniyalarida oz miqdorda topildi. Bunda u tabiatda avgustdan-oktyabrgacha
uchrashi belgilandi.
Scaeva montana Violovitsh, 1975 - O’zbekistonda keng tarqalgan tur.
Karam bitida yirtqichlik qilishi o’rnatildi.
Sphaerophoria rueppelli Wiedemann, 1830 - karam biti bilan oziqlanadi.
May oyidan- oktyabrgacha uchraydi.
Sph. scripta Linnaeus, 1758 - O’zbekistonda keng tarqalgan va ko’p sonli
turlardan biri. Karam biti yirtqichi sifatida ma’lum.
Paragus pulcherimus Strobl, 1893 - karam biti hisobiga oziqlanadi,
maydan-avgustgacha uchraydi.
48](/data/documents/6dcbf6c2-7cd3-4a88-b3de-3606c069e9f1/page_48.png)
![Paragus quadrifasciatus Meigen, 1822 - karam bitida yirtqichlik qiladi.
May-iyul oylarida uchraydi.
Kumushrang pashshalar - Chamaemyiidae oilasi.
Leucopis avlodi vakillari yirtqichlar hisoblanadi. Ular o’simlik bitlari,
xermeslar, unsimon qurtlar va boshqa hasharotlar hisobiga rivojlanadilar.
Leucopis glyniphinivora Tanasijtshuk, 1961 – Bizning sharoitida tur may
oyidan oktyabrgacha uchraydi. Karam biti bilan oziqlanadi.
Leucopis pallidolineata Tanasijtshuk, 1961 - Tanas. karam biti bilan
oziqlanadi. O’rganilgan sharoitda iyundan-sentyabrgacha uchraydi.
Leucopis ninae Tanasijtshuk, 1966 - karam biti hisobiga oziqlanishi
aniqlandi. Karam biti koloniyalarida iyundan sentyabrgacha uchraydi.
3.4-jadval
Karam agrosenozlarida tarqalgan vizildoq (Carabidae) qo’ng’izlarning tur
tarkibi (Tayloq tumani, 2021-2022)
T/r Turning nomi Dominintlik
darajasi,% *
1 Amara fulva 13,3
2 Amara ovata 6,5
3 Amara consularis 2,1
4 Amara aenea 2,0
5 Bembidion properans 10,4
6 Bembidion quadrimaculatum 5,0
7 Bembidion femoratum 2,4
8 Bembidion quadripustulatum 1,6
9 Brochus punctatus 1,4
10 Harpalus distinquendus 1,2
11 Microlestes plagiatus 4,0
12 Trechus quadristriatus 6,2
13 Calosoma auropunctatum 1,3
49](/data/documents/6dcbf6c2-7cd3-4a88-b3de-3606c069e9f1/page_49.png)
![14 Clivina fossor 4,5
15 Clivina ypsilon 3,1
16 Calatus melanocephalus 5,4
17 Poecilus cuprens 2,2
18 Pseudoofonus rufipes 17,6
19 Pterostichus cupreum 5,3
20 Pterostichus sericeum 2,1
21 Synuchus nivalis 1,1
22 Sarabus cribelatus 1,3
Jami: 22 та 100
3. 5 -jadval
Karam agrosenozlarida tarqalgan kaltaustqanotli (Staphylinidae)
qo’ng’izlarning tur tarkibi (Tayloq tumani, 2021-2022)
T/
r Turning nomi Dominintlik
darajasi,% *
1 Aleochara bipustulata 2 4, 8
2 Aloconota grigaria 13,4
3 Amisha analis 10,4
4 A. bifoveotata 6,2
5 A. nigrofusca 4,1
6 Atteta aterrinna 3,5
7 A. fungi 5,7
8 Gabrius coxalus 11,1
9 Geostiba civctlepvis 1,3
10 Oxypoda oxoleta 2,0
11 Philonthus concinnes 2,3
50](/data/documents/6dcbf6c2-7cd3-4a88-b3de-3606c069e9f1/page_50.png)
![12 Tachyporus atrictns 3,0
13 T. chrysomelinus 9,6
14 T. hypnorum 2,6
Jami: 14 та 100
3. 6 -jadval
Karam agrosenozlarida tarqalgan xonqizi (Coccinilliidae) qo’ng’izlarning
tur tarkibi (Tayloq tumani, 2021-2022)
T/r Turning nomi Dominintlik
darajasi,% *
1 Adalia bipunctata 10,0
2 Adalia decimpunctata 14,0
3
Coccinella septempunctata 37,4
4
Coccinella undecimpunctata 4,6
5
Coccinella conglabata 3,2
6 Adonia variegata 14 ,1
7 Propylaea quatuordecimpunctata 1 0,1
8
Scumnus frontalis 6,6
Jami: 8 та 100
3.1.4. Karam maydoni entomofaunasining ekologo-faunistik tahlili
Karam agrosenozi va uning atrofidagi entomofaunani o’rganish shuni
ko’rsatdiki, o’tsimon va butasimon o’simliklar turli sistematik va ekologik
guruhga oid hasharot turlarining to’planadigan joyi hisoblanadi.
51](/data/documents/6dcbf6c2-7cd3-4a88-b3de-3606c069e9f1/page_51.png)
![O’zlashtirilmagan, ammo qishloq xo’jaligi ekinlari o’zlashtirilishi ehtimoli
bo’lgan hududlarda sifat va son jihatdan arid turlar ustunlik qilsa, ekinlar
ekiladigan uchastkalarda-mezofil turlar xarakterlidir.
Tadqiqotlar shuni ko’rsatdiki, birinchi yillari o’zlashtirilib, sabzavot
(karam) ekilgan maydonlarda hasharotlar ommaviy paydo bo’lishining asosiy
manbai o’zlashtirilmagan yerlar ekanligini ko’rsatdi.
Sahro, ikkidog’li va bordo chirildoqlari juda keng tarqalgan va ko’p
uchraydigan turlar hisoblanadi. Ularning odatdagi yashash joylari sifatida
ekinlar atrofidagi, bo’sh yerlardagi, irrigasiya tarmoqlari, kollektorlar, kanallar
va boshqa joylardagi begona va yovvoyi o’simliklardir. Bunday yashash
joylariga yuqori namlik biotoplar, yirik kesaklar osti, butalar, ildiz bo’g’zi,
tuproq yoriqlari, o’simlik qoldiqlari ostini ko’rsatish mumkin.
Chirildoqlar karam, pomidor ko’chatlariga o’zlashtirilmagan joylardan
o’tib, ekinga ayniqsa uning chekka qism ko’chatlariga kuchli zarar beradi.
Buzoqboshilar (Gryllotalpa L. ) odatda sug’orish shaxobchalari qirg’og’i
loy tuprog’i ostidan yer osti yo’llari ochib, ko’pincha nam tuproqli sug’orish
tarmoqlari bo’ylab sabzavot-poliz maydonlariga yetib boradi.
Karam agrosenozida sakrovchi to’g’riqanotli hasharotlardan cho’l va
yarimcho’l faunasiga oid Calliptamus barbarus , C. turanicus, Dociostaurus
tartarus, Aiolopus thalassinus va boshqalar singari turlar uchrab, ular shu
agrosenozga moslashib karamga zarar yetkazadi.
C. italicus italicus turi ham cho’l hasharoti tipiga xos. Samarqand
sharoitida muntazam ravishda karam va boshqa sabzavot-poliz ekinlariga
zararkunanda sifatida xavf tug’diradi. Ayniqsa, uning uchinchi yoshdagi
lichinkasi juda xo’ra bo’ladi.
C. italicus italicus qo’yilgan tuxumlaridan lichinkalar ochib chiqishi uzoq
davom etishi tufayli, u ertapishar, o’rtapishar, qisman bo’lsa-da karamga doimiy
ravishda xavf tug’diradi.
C. barbaris masalasiga kelsak, u lalmi chigirtkasi sifatida, ko’pincha tog’
oldi hududlardagi efimer o’simlikli do’ngliklarda moslashgan.
52](/data/documents/6dcbf6c2-7cd3-4a88-b3de-3606c069e9f1/page_52.png)
![Dociostaurus tartarus va bu avlodning boshqa turlari ko’paygan yillari
sabzavot-poliz ekinlarini, jumladan karamning jiddiy zararkunandasiga aylanishi
mumkin.
Umuman olganda karam agrosenozi to’g’riqanotlarining shakllanishi bir
tomondan birlamchi biosenoz hisobiga amalga oshsa, ikkinchi tomondan
oldindan dehqonchilik qilib kelinayotgan yerlardan turlarning kirib kelishi bilan
kuzatiladi.
O’simlik bitlari (Aphidinae) daraxtlar, butalar va o’tsimon o’simliklar
hisobiga oziqlanib yashovchi hasharotlarning ixtisoslashgan guruhi hisoblanadi.
Shuni ishonch bilan aytish mumkinki, o’simlik bitlari oziqlanmaydigan birorta
o’simlik bo’lmasa kerak.
Karam biti karamdan tashqari yovvoyi krestguldoshlardan jag’-jag’
( Sapsella bursa-pastoris Medik ), rango’t ( Sinapis arvensis L), o’sma ( Isatis
tinctoria L. ), yovvoyi karam ( Brassica camprestris L.) va boshqalarda
oziqlanishini hisobga olganda, birinchi yil karam ekiladigan maydonlarda karam
bitining shakllanishida yuqori qayd etilgan yovvoyi krestguldoshlar (Srucuferae)
muhim ahamiyat kasb etadi.
Erta bahorda qishlovdan chiqqan krestguldoshlar qandalalari ikki hafta
davomida Lepidium drava L. , L. crassifolium K ., Bertoroa incana L., Capsella
bursa pastoris L., Nasturtium austriacum Cralit L. va boshqa krestguldosh
yovvoyi o’simliklarda yig’ilib oziqlanadilar, keyin bu o’simliklardan karam
ekinzorlariga yoppasiga ko’chadilar.
Ikkilamchi ekosistemalar, yoki agrosenozlar, jumladan karam agrosenozi
ham biosenozga nisbatan turlar sonining nisbatan ozligi bilan xarakterlansa-da,
ammo turlar miqdoriy sonining juda yuqoriligi bilan ajralib turadi.
Agrosenozlardagi entomofauna kompleksining tarkibi birinchi navbatda
yetishtiriladigan ekin turiga bog’liq. Respublikamizning turli xil agroiqlim
sharoiti hududlaridagi krestguldosh sabzavot ekinlari dalalaridagi foydali va
zararli entomofauna tur tarkibini solishtirilganda kompleks strukturasining
deyarli bir xilda ekanligini kuzatish mumkin. Karam agrosenozida
53](/data/documents/6dcbf6c2-7cd3-4a88-b3de-3606c069e9f1/page_53.png)
![zararkunandalardan: karam biti, krestguldoshlar qandalalari, krestguldoshlar
burgachalari, karam kuyasi, karam va sholg’om oq kapalaklari, tunlamlar va
boshqa fitofaglar hayot kechiradi. Ular bilan bir qatorda agrosenoz tarkibiga
ko’pchiligi polifaglariga qaramasdan parazit va yirtqichlar kiradi. Jumladan
karam kuyasida hamma hududlarda Diadegma avlodiga mansub ixnevmonidlar,
oq kapalaklarida - Apanteles glomeratus L. va Pteromalus puparum L., karam
bitida - afidiidlardan Diaeretiella rapae M. Intosh parazitlik qiladi.
Ma’lumki agrosenozdagi ayrim turlar orasidagi o’zaro bog’lanish asosini
oziqa zanjirlari hosil qilish, ular bevosita yoki bilvosita barcha organizmlarni
umumiy kompleksga birlashtiradilar. Trofik aloqalarning markazi-
o’simliklardir.
Krestguldoshlar sabzavot ekinlari, jumladan karam entomokompleksining
shakllanishi bevosita zararkunandalar faunasining shakllanishi bilan bog’liq. Bu
jarayonning boshlang’ich bosqichi mahalliy zararkunanda turlarining muntazam
ravishda haydalmagan qo’riq yerlardan karam yetishtiriladigan yerlarga, ulardan
keyin esa entomofaglarning o’tishidir. Amalda krestguldosh ekinlari, jumladan
karam agrosenozida uchraydigan barcha zararkunandalar tabiiy krestguldosh
yovvoyi o’simliklarda ham uchraydi. Entomofaglar masalasiga kelsak, ular
polifaglar bo’lganligi tufayli, bunday entomofaglar turli biotoplarda hayot
kechirib, ularni krestguldoshlarning limitlanganligi yoki mavjud emasligi
qiziqtirmaydi. O’zlashtirilgan yerlarga, karam dalalariga hasharotlar bora-bora
o’ta borib agrosenozlarning komponentiga aylanadi.
Sabzavot ekinlari, jumladan, karam tuproq, namlik va relyefga o’ziga xos
talabi tufayli, qoidaga binoan uncha yirik bo’lmagan, kamdan-kam
almashtiriladigan maydonlarda yetishtiriladi. Xo’jayin-parazitlik
munosabatlarining barqarorligi va sabzavotchilikda entomofaglar tabiiy
populyasiyasining ahamiyati, ayniqsa yetishtiriladigan ekinga, uning vegetasiya
davomiyligi, atrofidagi stasiyalarga, fitofag hasharotlarning ekinda yoki begona
o’tlarda bo’lish muddatlariga, dehqonchilik tizimiga va kimyoviy preparat bilan
ishlash intensivligiga bevosita bog’liq. Ammo krestguldoshlar sabzavot ekinlari
54](/data/documents/6dcbf6c2-7cd3-4a88-b3de-3606c069e9f1/page_54.png)
![dalalarida bo’g’imoyoqlilarning o’zaro munosabatlari o’z-o’zini boshqarish
darajasi tizimigacha rivojlanmaydi.
Shunga qaramasdan, krestguldosh sabzavot ekinlarida zararkunanda va
foydali hasharotlar dinamik miqdoriy sonini o’rganish shuni ko’rsatadiki, ekin
ma’lum bir vegetasiyasi davrlarida entomofaglar mustaqil ravishda
zararkunandalar sonini xo’jalikni zararsiz darajasigacha ushlab turadi. Ushbu
davrlardagi bilim zararli va foydali turlar sonini kerakli yo’nalishda boshqarish
imkoniyatini tug’diradi. O’simliklarni himoya qilish, aynan biologik
himoyaning muammolaridan biri-boshqariladigan agrosenozlarni ishlab chiqish
va umuman bioxilma-xillikni saqlab qolish hisobiga ekologik himoya tizimini
ishlab chiqish sohasida ham keyingi yillarda bir qancha tadqiqotlar amalga
oshirilgan.
3.1.5. Tuproqda hayot kechiruvchi yirtqich entomofaglar
Samarqan sharoitida krestguldoshlar sabzavot ekinlari, jumladan karam
agrosenozi tuproq yirtqich hasharotlarining faunasi yetarlicha
o’rganilmaganligini hisobga olgan holda 2021-2022 yillar davomida karam va
boshqa krestguldoshlar ekinlari dalalaridan vizildoq va boshqa yirtqich
hasharotlar va ularning tuproqdagi qurtlariga oid materiallar yig’ildi.
Karam zararkunandalari sonini kamaytirishda Colosoma avlodi turlari
katta foyda keltiradi. Jumladan dala va cho’l gulbadanlari (C. auropunctatum
Pbst ., C. denticole Gebl.) tuproq ostidan kemiruvchi tunlamlar, karadrina, g’o’za
tunlami qurt va g’umbaklari, simqurt, soxta simqurt lichinkalari, plastinka
mo’ylov qo’ng’izlari, gamma tunlami, karam kuyasi, karam va sholg’om oq
kapalaklari qurtlari bilan oziqlanadilar. Bu turlar oxirgi yillari karam dalalarida
kamdan-kam uchraydigan bo’lib qoldi. Buning sababi karam dalalarida karam
zararkunandalariga qarshi insektisidlarni intensiv qo’llanilishidir.
Yuqorida keltirilgan turlardan tashqari karam agrosenozida S.
auropunctatum dzungaricum Gebl. turi ham qayd etildi. Qayd qilingan
55](/data/documents/6dcbf6c2-7cd3-4a88-b3de-3606c069e9f1/page_55.png)
![Colosoma avlodi turlari sabzavot agrosenozlari, makkajo’xori, kanop dalalarida,
bog’larda va tokzorlarda hayot kechiradi. Ularni o’tloqlarda, ayrim daryo
qayirlari o’tloqlarida ham kuzatdik. Ular quyosh botishdan oldin va tungi
qorong’ida hayot kechiradilar. Bizning kuzatishlarimizda mart oyidan
oktyabrgacha uchrab, ayniqsa iyul oyida yuqori sonliligi qayd qilindi.
Cicindella avlodi kunduzgi yirtqichlar hisoblanib, pardasimonqanotli
hasharotlar, temirchaklar, chirildoqlar, ayniqsa pashshalar lichinkalari bilan
oziqlanadi. Ular ham tuproqda hayot kechiruvchi hasharotlar, ayrimda jonivorlar
murdalari bilan ham oziqlanadilar. Tajribalari shuni ko’rsatdiki C. littoralis F.
O’zbekistonda keng tarqalgan ko’psonli va faol tur bo’lib, u juda ko’pchilik
umurtqasizlardan, o’rgimchaklar va mayda hasharotlar bilan oziqlanadi. Bu turni
ariqlar, yo’llar bo’ylarida, dala chekkalari va daryo qayirlarida uchratildi.
Bizning hisoblarimizda to’g’riqanotlilar, pardasimonqanotlilar, ikkiqanotlilar,
saratonlar, qandalalar lichinkalari va o’rgimchaklar bilan oziqlanuvchi C.
fischeri Ad va C. obliquefasciata Ad. turlari ham qayd qilindi.
Hisoblarimizda ayniqsa Clivina avlodiga ta’luqli C. fossor L. bahorda
juda ko’psonli bo’lib, tunlamlar g’umbaklari, simqurtlar lichinka va g’umbaklari
bilan oziqlanishi kuzatilsada, ayrimda sabzavot ekinlarining kurtagi bilan ham
oziqlanishi o’rganildi.
Broscus vizildoq qo’ng’izlari avlodi tipik yirtqichlar bo’lib qarsildoq,
qoratanli qo’ng’izlar, xrushlar va tuproqda hayot kechiruvchi hasharotlar
lichinka va g’umbaklari hamda shilliqqurtlar bilan oziqlanadi. Broscus
avlodining quyidagi turlarini: B. punctatus Dej., B. semistriatus F. - W., B.
semistriatus asiaticus Ball. turlarini krestguldoshlar sabzavot ekinlarida,
jumladan karam agrosenozida qayd qilindi.
Bembidion vizildoq qo’ng’izlari avlodi dala biotoplari tipidagi, jumladan
karam dalalarida keng tarqalgan. Karam dalalarida Bembidion avlodining
quyidagi turlari: B. quadricolle Motsch; B. lampros Hbst; B. varium Ol., B.
quadrimaculatum L. singari biz qayd qilgan turlari orasida ayniqsa B. lampros
turi juda keng tarqalgan. Bu tur imaginal oldi fazasida tuproqning 2-7 sm
56](/data/documents/6dcbf6c2-7cd3-4a88-b3de-3606c069e9f1/page_56.png)
![chuqurligida qishlaydi. Sabzavot dalasi shudgor qilinganda qo’ng’izlarning beda
va dala atrofidagi ariqlar bo’yiga ko’chishini kuzatdik. Qishlovdan chiqishi mart
oyining boshida kuzatildi. Qo’ng’izlari qarsildoq qo’ng’izlar, qoratanli
qo’ng’izlar tuxumlari bilan, tuproq ostidan zararlovchi tunlamlar va boshqalar
tuxum qo’yishni boshlashi bilan ularning tuxumlari bilan faol oziqlanadi.
Tachys va Trechus tuxumxo’r vizildoq qo’ng’izlari avlodining quyidagi
turlari qayd qilindi: Tachys angustulus Rtt; T. palustris Rtt; T . centriustatus Rtt;
T. vittatus Motsch; T. turkestanicus Caiki - Trechus quadristriatus Sch. Bu
ikkala vizildoq qo’ng’izlar avlodlarining turlari ham tuproqda hayot kechiruvchi
hasharotlar tuxumlari, kanalar hamda chiriyotgan o’simliklar yoki boshqa
organik moddalar bilan oziqlanadilar. Bu turlar karam, pomidor va kartoshka
dalalarida qayd qilindi. Qo’ng’izlar quyosh botishdan oldin va kechasi
qorong’ida faol. Krestguldosh ekin dalalarida fevralning oxiridan oktyabrgacha
qayd qilindi.
Karam va boshqa sabzavot ekinlari dalalarida Pterostichus vizildoq
qo’ng’izlari avlodining quyidagi turlari : P. cupreus L; P. liosomus Men; P.
longiventris Chaud; P. nigrita F; P. niger Schalb. qayd qilinib, ular karam, piyoz
pashshalari lichinkalari, shilliqqurt, yomg’ir chuvalchanglari, kuzgi va tuproq
ostidan zararlovchi tunlamlar qurtlari bilan oziqlanadilar. Shuning bilan bir
qatorda qarsildoq va qoratanli qo’ng’izlar lichinkalari, arrakashlar soxta qurtlari
bilan ham oziqlanadilar. Qo’ng’izlari g’ira- shira va kechasi qorong’ida hayot
kechiradi. Krestguldoshlarda qo’ng’izlarning chiqishi fevralning oxiridan
kuzatildi.
Krestguldoshlar sabzavot ekinlarida Calathus avlodi vizildoq
qo’ng’izlarining uch turi qayd etildi: C. ambiguus Payk; C. melanocephalus L;
C. halensis Schall. Keltirilgan turlar orasida C. halensis turi krestguldoshlar
ekinlari zararkunandalarining asosiy entomofaglaridan biri hisoblanadi. Bu tur
karam agrosenozida ko’plab kuzatildi. Tunlamlarning qurtlari va g’umbaklari,
pashshalar lichinka va soxta g’umbaklari (pupariy) bilan oziqlanadi.
Lichinkalari ham tuproqda hayot kechiruvchi faol yirtqichlar hisoblanadi.
57](/data/documents/6dcbf6c2-7cd3-4a88-b3de-3606c069e9f1/page_57.png)
![Ophonus avlodi vizildoq qo’ng’izlari nafaqat O’rta Osiyo, balki Janubiy
Yevropa va O’rtayer dengizi mintaqalarida ham keng tarqalgandir.
Karam agrosenozida quyidagi turlar aniqlandi: O. griseus Panz; O. rufipes
Deg; O. calceatus Duft. Karam dalasida ular karam pashshasi lichinka va soxta
g’umbaklari, qarsildoq, uzunburun, qoratanli qo’ng’izlar lichinka va
g’umbaklari, tunlamlar qurt va g’umbaklari, raps arrakashi soxta qurtlari bilan
oziqlanadilar. Shuning bilan bir qatorda, ular kolorado qo’ng’izi lichinkalari,
yomg’ir chuvalchanglari, shilliqqurtlar va boshqa mayda umurtqasizlar bilan
ham oziqlanadilar.
Brachinus avlodi vizildoq qo’ng’izlari voyaga yetgan zotlar fazasida
yirtqichlar hisoblanib, ularning lichinkalari esa bargxo’r qo’ng’izlar
lichinkalarida parazitlik qiladilar. Ularning quyidagi turlarini: B. costalutus
Motsch; B. explodens Duft; B. hamatus F.-W. karam, pomidor va kartoshka
dalalarida qayd qildik. Ehtimol oxirgi kartoshka dalasi ularning asosiy stasiyasi
hisoblanib, shu yerdan ular yaqin dalalarga tarqaladilar. Voyaga yetgan fazasida
tangachaqanotlilarning mayda qurtlari, o’simlik bitlari, kanalar va boshqa mayda
umurtqasizlar bilan oziqlanadilar.
Harpalus va Anisodactylus avlodlari vizildoq qo’ng’izlari aralash oziqa
tipiga (oziqasi hayvon va o’simliklar) xosdir. ( Harpalus distinguendus Duft, H.
rubripes Duft, H. psevdoserripes Rtt , H. smaragdinus Duft, Anisodactylus
propinquus Ball; A. signatas Pz). Ularning qo’ng’izlari pashshalar tuxumi,
lichinkasi, soxta g’umbagi, qattiqqanotlilar lichinka va g’umbaklari, karam
kuyasi qurtlari, arrakashlar soxta qurtlari va g’umbaklari, shilliqqurtlar, kolorado
qo’ng’izi lichinkalari va boshqalar bilan oziqlanadilar.
Shunday qilib, karam agrosenozi va boshqa krestguldoshlarda (Carabidae)
qo’ng’izlarining 41 turi qayd qilingan bo’lib, ularning juda ko’pchilik qismi
(87%) yirtqichlar bo’lib, bir oz turlari (13%) esa aralash oziqa tipiga (oziqasi
hayvonlar va o’simliklar) xosdir. Bu turlar orasida faqat o’simliklar bilan
oziqlanadiganlari kuzatilmadi. Yirtqich turlar tunlamlar, karam kuyasi, ayrimda
karam oq kapalagi va raps soxta arrakashi qurtlarini tabiiy sharoitda kamaytirib,
58](/data/documents/6dcbf6c2-7cd3-4a88-b3de-3606c069e9f1/page_58.png)
![ular sonini boshqarishda muhim ahamiyat kasb etsalar, mayda turlar vizildoq
qo’ng’izlari karam pashshasi, qarsildoq va boshqa qo’ng’izlar tuxumlarini,
hamda o’simlik bitlari, kanalar va boshqa mayda umurtqasizlar bilan oziqlanib,
hosilni himoya qilishda katta foyda keltiradilar.
Colosoma, Broscus, Ophonus va boshqa oilalar yirik vizildoq qo’ng’iz
turlari esa tuproqda hayot kechiruvchi zararkunanda qo’ng’izlar lichinka va
g’umbaklari bilan oziqlanib, miqdorini kamaytirib turishda muhim rol o’ynaydi.
Stafilinid yoki qisqaqanotli qo’ng’izlar oilasi juda yirik, ammo
O’zbekistonda juda ham sust o’rganilgan hasharotlar oilasidir. Bu oila faunasi
O’zbekistondagi turlari to’g’risida atigi bir necha ishlar [36, 37] ma’lum xolos.
Yig’ilgan materiallarni tahlilida krestguldoshlar, jumladan karam
agrosenozida stafilinidlarning quyidagi turlari mavjudligi qayd qilindi.
Oxytelus rugosus (F.) - o’simlik bitlari va tuproqda hayot kechiruvchi
hasharotlar bilan oziqlanishi o’rnatildi. Bu tur hamma yerda karam, rediska,
sholg’om, piyoz, pomidor, beda, no’xat dalalarida apreldan-oktyabrgacha
uchraydi.
Ox. nitidulus Grav. - bu turning uchrashi va oziqlanishi Oxytelus rugosus
turga o’xshashdir.
Philonthus fenius F . - karam dalasida qayd qilindi, ammo ularning karam
bilan trofik aloqasi aniqlanmadi. Z.O. Bekbergenova, A.Sh. Xamrayev
ma’lumotlariga ko’ra ushbu tur sabzavot va poliz ekinlarida ko’p uchrashi qayd
etilgan [37].
Philonthus dimidiatus hammaxo’r, yirtqich - karam dalasida yirtqich
qo’ng’izining kichik yoshdagi karam oq kapalagi qurtlari bilan oziqlanishi
kuzatildi.
Tachyporus nitidulus F . - karam dalasida qayd qilindi. Polifag- yirtqich
sifatida turli hasharotlarning tuxumlari bilan oziqlanadi. Ushbu tur hamma yerda
sabzavot ekinlarida hamda g’alla, dukkakli, texnika ekinlari, bog’larda va
tokzorlarda uchraydi.
59](/data/documents/6dcbf6c2-7cd3-4a88-b3de-3606c069e9f1/page_59.png)
![Tachyporus hypnorum (F.)- ushbu turning karam agrosenozida uchrashi
Tachyporus nitidulus tur va uning faoliyatiga o’xshashligi qayd etildi.
Aleochara bipustulata (L.)-karam va sholg’om dalalarida uchrashi qayd
qilindi.
Plastystethus nitens Sahib.-karam dalasida qayd qilinib, beda dalasida
o’simlik qoplamasi va tuproqning yuza qavatida uchrashi aniqlandi.
Leptacinus batychrus Gull.-krestguldoshlar jumladan karam agrosenozida
tarqalishi o’rnatildi. Barcha sabzavot krestguldoshlarda, piyoz, kartoshka,
bedada apreldan oktyabrgacha uchraydi. Odatda evribiont tur sifatida
haydaladigan yerlarda tarqalgan.
Shunday qilib, karam agrosenozida qayd qilingan, ko’plab zararkunanda
hasharotlarni qirib yo’qotuvchi yirtqich stafilinidlar tabiiy va madaniy
biosenozlarda zararkunandalar miqdorini keskin kamaytirib turishda muhim
ahamiyat kasb etadi.
3.2. Karam agrosenozi dominant fitofag va entomofaglarining
bioekologik xususiyatlari
3.2.1. Karam bitining ( Brevicoryne brassicae) bioekologik
xususiyatlari
Karam biti- Brevicoryne brassicae L keng tarqalgan zararkunanda tur
bo’lib, u krestguldoshlar, jumladan karam yetishtiriladigan barcha mintaqalarda
keng tarqalgan.
Karam bitining bioekologik xususiyatlarini o’rganish yuzasidan
tadqiqotlarni o’tgan asrning 60 nchi yillar oxiri va 70 nchi yillar boshlarida X.A.
Asqaraliyev sabzavot-poliz ekinlari va kartoshkachilik ilmiy tadqiqot
institutining eksperimental bazasida amalga oshirgan [27].
Bizning tadqiqotlarimiz Samarqand tumani Andijoni mahallasi shaxsiy
tomarqalarda amalga oshirildi. Kuzgi tadqiqotlar hosil yig’ib olingandan keyin
o’simlik qoldiqlarida qishlab qoluvchi bit fazalarini aniqlashdan iborat edi.
Izlanishlar natijasi karam biti karam hosili qoldiqlari va krestguldosh begona
60](/data/documents/6dcbf6c2-7cd3-4a88-b3de-3606c069e9f1/page_60.png)
![o’simliklarda tuxumlik, lichinka va voyaga yetgan bit fazasida qishlashini
ko’rsatdi.
Erta bahor (mart, aprel) da o’tkazilgan maxsus tadqiqotlar natijasi esa,
olingan namunalarda karam bitining qishlovchi qanotli tirik tug’uvchi
urg’ochilari, hamma yoshdagi lichinka va tuxumlari qayd qilindi. Qishlovchi
tuxumlardan lichinkalarni dastlabki ochib chiqishi aprel oyining boshida
kuzatildi. Havo haroratining ko’tarilishi bilan bitning ko’payishi bir muncha
tezlashdi. Aprel oyi uchinchi o’n kunlik boshida qanotli bitlarning yirik to’dalari
hosil bo’lib, ular ertagi karamni zararlay boshlaydilar. Karam bitining jinsiy
mahsuldorligini aniqlash bo’yicha tadqiqotlar laboratoriya sharoitida amalga
oshirildi.
Bu maqsadda 20 ta gultuvakda (insektariya) karam ko’chatlari o’stirilib,
ularning bargiga 1 donadan voyaga yetgan karam biti o’tqazilib, har kuni yangi
tug’ilgan bit lichinkalari sanab borildi va ularni yumshoq mo’yqalam bilan
bargdan har bir urg’ochi bitlardan ajratilgan holda terib olindi hamda lichinkalar
soni alohida-alohida qayd qilib borildi. Tajriba jarayonida laboratoriya
sharoitidagi harorat va nisbiy namlik muntazam ravishda kuniga 4 marta o’lchab
borildi. Tajribalar aprel oyidan oktyabr oyining oxirigacha davom ettirildi. Oylar
bo’yicha natijalar bir-biridan bir oz farqlansa-da, o’rtacha har bir karam bitining
jinsiy mahsuldorligi 39 lichinkaga to’g’ri keldi. Tajribalar natijasida
laboratoriyadagi havo harorati 12 0
C dan 27 0
C gacha, maksimal esa 35 0
C,
nisbiy namlik 32-65% ni tashkil qildi. Karam bitining maksimal jinsiy
mahsuldorligiga nazar tashlaydigan bo’lsak, bitning yuqori jinsiy mahsuldorligi
bahor (aprel) va kuz (sentyabr, oktyabr) oylariga to’g’ri keldi. Bunda ayrim
partenogenetik bitlar 82 donaga qadar lichinka tug’dilar. Bitning kundalik jinsiy
mahsuldorligi o’rtacha 3-5, maksimal esa 5-11 taga to’g’ri keldi. Laboratoriya
sharoitida butun mavsum davomida qanotsiz urg’ochilar 14 dan 43 kunga qadar
yashadilar.
3.7 - jadval
Karam biti jinsiy mahsuldorligi ( “Andijoni”, 2021 yil)
61](/data/documents/6dcbf6c2-7cd3-4a88-b3de-3606c069e9f1/page_61.png)
![Tuxum
qo’ygan
vaqt Nobud
bo’lgan
kuni Yashash
muddati
(kunda) Bir kunda
qo’yilgan
tuxumlar
soni Qo’yilgan tuxumlar soni
Hayoti
davomida Bir kunda
o’rtacha yuqori
1 2 3 4 5 6 7
Qanotsiz urg’ochi
15. III 27 . I V 46 26 38 1,5 6
1 6. III 23 . IV 40 18 62 3,7 10
3. IV 10 . IV 14 27 15 2,5 9
20 . IV 27 . V 33 23 59 2,7 7
28 . V 28 . VI 32 20 66 3,5 11
7 . V 11 . VI 37 26 62 2,6 7
18 . V 16 . VI 30 20 78 4,2 12
3 . VI 19 . VI 14 11 22 2,2 6
18 . VI 7 . VII 13 5 20 2,2 7
7 . VII 27 . VII 18 11 21 1,4 8
17. VII 26. VII 12 6 14 1,5 5
6. VIII 21. VIII 14 7 24 2,4 7
9. VIII 29. VIII 22 11 17 1,4 6
28. VIII 13. IX 18 10 19 2,1 7
8. IX 27. IX 22 14 26 2,0 8
10. IX 28. IX 20 12 36 3,3 8
17. IX 28. X 43 31 57 1,8 9
18. IX 30. X 44 31 40 1,5 6
20. IX 4. XI 40 27 50 1,6 7
Qanotli urg’ochi
25. V 16. VI 23 16 44 3 9
7. V 20. VI 15 8 24 3,6 8
4 . VI 23 . VI 17 10 21 2,5 6
62](/data/documents/6dcbf6c2-7cd3-4a88-b3de-3606c069e9f1/page_62.png)
![17 . VI 13 . VII 24 16 46 3,1 7
5 . IX 27 . IX 23 14 26 2,0 6
14. IX 10. X 28 18 46 2,7 8
15. IX 11. X 24 13 50 3,2 9
20. IX 12. X 24 12 23 2,1 5
21. IX 13. X 25 12 30 2,5 8
29. IX 22. X 21 9 10 4,0 9
Qanotli partenogenetik bitlar jinsiy mahsuldorligi o’rganilganda, bu
ko’rsatkich qanotsiz bitlarnikiga nisbatan bir muncha pastligini (o’rtacha 28,
maksimum 51 dona) ko’rsatdi. Karam bitida tirik tug’ish jarayoni deyarli uning
umrini oxirigacha davom etadi. Ammo orada bir necha kun tug’may, keyin
tug’ishni yana davom ettirishi ham mumkin. Bunday kunlar o’rtacha 2-6,
ayrimda esa 6-10 kun davom etishi qayd qilindi. Tajribalarimizda 32-35 %
urg’ochi bitlar lichinka tug’ishi jarayoni tugashining ertasidayoq tabiiy nobud
bo’ldilar. Tajribadagi bir qator urg’ochi bitlarda tirik lichinka tug’ish jarayoni
tugallaganidan keyin qo’shimcha oziqlanishni davom ettirdilar. O’rtacha bunday
qo’shimcha oziqlanish 3-5 kun, maksimal-10 kungacha davom etdi. O’rtacha
karam biti bir naslining to’liq rivojlanishi yoz oylarida 7-9 kun, erta bahor va
kuz oylarida esa 12-21 kunga to’g’ri keldi.
3.2.2. Krestguldoshlar qandalasining (Eurydema ventralis)
bioekologik xususiyatlari
Samarqand sharoitida krestguldoshlar qandalacining- E.ventralis Kol. turi
uchrab, ammo uning bioekologiyasi bu sharoitda o’rganilmagan.
Bu tur qandala sabzavot ekinlari, jumladan karamning jiddiy
zararkunandasi hisoblanadi. Madaniy krestguldoshlardan qandala karam,
sholg’om, rediska bilan oziqlanadi. Ayniqsa o’simlik bilan voyaga yetgan
qandalaning birinchi va ikkinchi nasllari va ularning 3-4 yoshdagi lichinkalari
oziqlanganda ekinga katta zarar yetkaziladi.
63](/data/documents/6dcbf6c2-7cd3-4a88-b3de-3606c069e9f1/page_63.png)
![Karam qandalasi voyaga yetgan-imago holida daraxtlarning to’kilgan
barglari, bog’larga yaqin yovvoyi krestguldosh o’simliklar qoldiqlari ostida
qishlaydilar. Qishlab chiqqan qandalaning faol hayot kechirishi (qishlovdan
chiqishi, oziqlanishi, jinsiy qo’shilishi, tuxum qo’yishi) tashqi muhit sharoitiga
bevosita bog’liq. 2021-2022 yillardagi tadqiqotlarimiz jarayonida qandalaning
qishlovdan chiqishi 10 mart, kechroq uchib chiqishi 25 martga to’g’ri keldi.
Qandalaning qishlovdan ommaviy chiqishi martning ikkinchi o’n kunligi oxirida
kuzatildi. Qishlovdan chiqqan qandalalar erta bahordan karam ko’chatlari
ekilganga qadar yovvoyi krestguldosh o’simliklarida: Sinapus arvensis L;
Capsella bursa pastorus (L.) va boshqalarda yig’ilib qo’shimcha oziqlanadi.
Qo’shimcha oziqlangan qandalalar erta bahorda oziqlangan yovvoyi
krestguldosh o’simliklarida juftlashadilar. Tadqiqotlarni amalga oshirilgan yillar
davomida qandalaning tuxum qo’yishi aprelning ikkinchi o’n kunligi oxirigacha
davom etishi kuzatildi. Karam qandalasi tuxum qo’yish xususiyati to’g’risida
ayrim ma’lumotlar mavjud. Jumladan, qandala tuxumlarini faqat o’simlik
barglari ustiga krestguldosh o’simliklar poyalari, barglarida, ayrim hollarda esa
boshqa oila o’simliklariga qo’yishi qayd qilindi.
Laboratoriya tadqiqotlarimizda qandalalar tuxumlarini tartibsiz:
o’simlikning turli qismlariga, tajriba idishi devorlariga va boshqa substratlarga
qo’yishi kuzatildi. Ammo shu holat ham kuzatildiki, qandalaning tuxum
qo’yishi muhit namligi va haroratiga bog’liq holda amalga oshiriladi. Buni shu
bilan izohlash mumkinki, qandala tuxumlarini bahor faslida bargning ustiga,
yozda (yuqori haroratda) bargning ostiga va karam boshi va barg oralig’iga
qo’yadi.
Laboratoriya va dala tadqiqotlari sharoitlari ko’rsatishicha qandalalar har
bir qatorda 6, 12 donadan, ayrim hollarda bir to’pda 20, hattoki 24 donadan ham
tuxum qo’yilganligi kuzatildi. Har bir urg’ochi o’rtacha 20-25, eng ko’pi bilan
35 va eng kamida 11 to’pdan tuxum qo’yishi aniqlandi. Jadvaldan ko’rinib
turibdiki, o’rtacha sutkalik havo harorati 13,9 o
С dan 26,8 o
С , karam
qandalasining inkubasion davri 6 dan 12 sutkagacha davom etadi.
64](/data/documents/6dcbf6c2-7cd3-4a88-b3de-3606c069e9f1/page_64.png)
![3.8-jadval
Eurydema ventralis Kol. tuxumining embrional rivojlanish
muddatlari (Samarqand tumani, 2021y).
Oylar Embrional
rivojlanish kun
hisobida Havoning harorati o
S
O’rtacha
kunlik Eng
yuqori Eng
past
Aprel 9 13,9 27,0 3,0
May 12 20,3 30,0 12,0
Iyun 5 25,3 38,0 15,0
Iyul 7 25,8 40,0 15,0
Avgust 6 26,8 38,0 15,0
Tabiiy sharoitda dastlabki qandala lichinkalarini aprel oyi ikkinchi
dekadasi boshlarida yovvoyi krestguldoshlarda qayd qildik. Laboratoriya
tadqiqotlari shuni ko’rsatdiki, endigina tuxumdan ochib chiqqan lichinkalarning
rangi sarg’ish bo’lib, 40-45 minutdan keyin ular qizg’ish tusga kiradilar,
tanasining ustki va qorin qismidan ko’ndalangiga qora chiziqlar o’tadi. Lichinka
to’liq rivojlanish jarayonida besh marta tullaydi .
3.9 - jadval
Karam qandalasi lichinkalarining tullash jarayoni ( Samarqand
tumani , 2021 yil )
Tajriba Lichinkalarning tullash muddatlari Nobud bo’lgan
lichinkalar soni
I II III IV V
1 . 15.V 22.V 30. V 9. VI 19. VI 13
2 . 18.V 26. V 3. VI 12. VI 22. VI 7
3 . 29 . V 6. VI 14. VI 23. VI 4. VII 4
4 . 5. VI 12. VI 18. VI 27. VI 5. VII 7
5 . 14. VI 20. VI 26. VI 4. VII 12. VII 7
6 . 19. VI 24. VI 30. VI 7. VII 14. VII 6
65](/data/documents/6dcbf6c2-7cd3-4a88-b3de-3606c069e9f1/page_65.png)
![7 . 25. VI 2. VII 7. VII 13. VII 21. VII 8
8 . 30. VI 5. VII 11. VII 19. VII 29. VII 9
9 . 6. VII 11. VII 16. VII 22. VII 30. VII 6
10. 10. VII 15. VII 21. VII 28. VII 5. VIII 4
Karam qandalasi birinchi yoshdagi lichinkasi ikkinchi yoshga o’tishi
uchun 4-6 sutka, ikkinchi - 5-7, uchinchi - 5-7, to’rtinchi - 6-9 va nihoyat
beshinchi yoshdagi lichinka to’liq rivojlanishi uchun 7-10 kun kerak bo’ladi. Bu
turdagi qandalaning tuxumdan voyaga yetgan fazagacha rivojlanish davomiyligi
bahorda 41 dan 48 sutkagacha, yozda esa mos ravishda 27 dan 33 sutkagacha
to’g’ri keldi. Karam qandalasi voyaga yetgan fazasida kech kuzgacha
(noyabrning birinchi yarmigacha) dalalarda uchraydi.
3.2.3. Krestguldoshlar burgachalari (Phylotretta) ning bioekologik
xususiyatlari
Qayd qilingan yer burgachalarining biologiyasi, ekologiyasi va zararlash
xususiyatlarida umumiy o’xshashliklar ko’pdir. Tipik kompleks hayot kechirish
tarzidan bir oz og’ishlar unchalik ahamiyatga ega emas.
Shularni hisobga olgan holda, yer burgachalari (krestguldoshlar
burgachalari) ning bioekologik xususiyatlari o’rganildi. Chunki O’zbekistonda
krestguldoshlar burgachalari bioekologik xususiyatlarini o’rganishga
bag’ishlangan tadqiqotlar deyarli amalga oshirilmagan. Bu sohadagi ayrim ishlar
[19] asosan respublika turli hududlarida yer burgachalarining faunasini
o’rganishga bag’ishlangan.
Erta bahorda (mart-aprel) o’tqazilgan tadqiqotlar krestguldoshlar
burgachalarini voyaga yetgan qo’ng’izlik va tuxum fazasida qishlashini
ko’rsatdi. Qishlovchi qo’ng’izlar tuproqning yuza qavati, to’kilgan xazonlar
ostida, o’simlik ildiziga yaqin tuproq yoriqlaridan, asosan tuproqning 5-7 sm
66](/data/documents/6dcbf6c2-7cd3-4a88-b3de-3606c069e9f1/page_66.png)
![chuqurligidan yig’ildi. Ularning tuxumlari krestguldoshlar o’simliklari ildiziga
yaqin tuproqda qayd etildi.
Qo’ng’izlarning qishlash qalinligini o’rnatish yuzasidan tadqiqotlarning
natijasiga ko’ra har 1m 2
maydonchada 0,0 dan 14 donaga qadar qo’ng’izlar
hisobga olindi. Ularning asosiy qishlov joylari kuzda krestguldoshlar bilan
oziqlangan yerlarda ekanligi o’rnatildi.
Krestguldoshlar burgachalari qo’ng’izlarining qishlovdan uchib chiqish
muddatlari yuzasidan tadqiqotlarni davom ettira borib, dastlabki qo’ng’izlar
yovvoyi krestguldosh o’simliklarda mart oyining (2021 yil) 16 kuni o’rtacha
sutkalik harorat 8,1 o
C o’rnatilganda qayd etildi. Bu dastlabki qo’ng’izlar
krestguldosh havorang, bronza tusli va qora burgachalar turlariga tegishli
ekanligi o’rganildi. 2021 yili 20 martdan keyin yovvoyi krestguldoshlarda
burgachalarning soni muntazam ravishda osha bordi.
2021 yili burgachalarning dastlabki qishlashdan chiqishi 2020 yilga
nisbatan 10 kun keyin, ya’ni 25 mart kuni o’rtacha sutkalik havo harorati 8,8 o
C
bo’lganda kuzatildi. Yig’ilgan qo’ng’izlar leyka mikroskopi ostida yorib
ko’rilganda, ulardagi yetilgan tuxumlar kuzatildi. Krestguldosh burgachalari
jinsiy yetilishi qishlovdan chiqqandan keyin qo’shimcha oziqlanishga, dastlab
yovvoyi va begona krestguldoshlarda, dalaga karam ko’chatlari o’tqazilishi
bilan esa karam ko’chatlariga ko’chdilar. Qo’ng’izlarning tuxum qo’yishi uchun
qo’shimcha oziqlanish 37 kundan 60 kungacha davom etdi. Dala sharoitida
krestguldoshlar burgachalarining jinsiy qo’shilishi 2021 yili 24 apreldan, 2022
yili esa 5 maydan kuzatila boshlandi. Urg’ochi qo’ng’izlarning tuxum qo’yishi
asosan ildizmevali (rediska) va yovvoyi krestguldoshlar dalalarida kuzatildi.
Qo’ng’izlar tuxumlarini tuproqqa qo’yib, tuxumlardan chiqqan lichinkalar
krestguldoshlar mayda ildizchalari bilan oziqlanib ekinga sezilarli darajada zarar
yetkazmaydi. Oqish oyoq krestguldosh burgacha tuxumlarini yovvoyi sholg’om
va rediska barglarining orqasiga qo’yib, tuxumdan chiqqan lichinkalari o’simlik
barglarini g’ovaksimon kemirib, bargda g’umbakka aylanganga qadar yashadi
va g’umbakka aylanish uchun bargni tashlab tuproqqa tushdi.
67](/data/documents/6dcbf6c2-7cd3-4a88-b3de-3606c069e9f1/page_67.png)
![Krestguldosh qora burgachasi turli stadiyalari rivojlanish muddatlarini
o’rnatish maqsadida laboratoriya sharoitida maxsus gultuvaklarda sholg’om
urug’laridan ko’chatlar o’stirilib (2021 yili 30, 2022 yili-20) har bir
gultuvakchaga 6 donadan, jinsiy voyaga yetib juftlashgan burgachalar (tabiiy
sharoitda juftlashayotgan burgachalar yig’ildi) o’rnashtirilib, tuvakcha usti doka
material bilan bekitildi. Burgachalar urg’ochi qo’ng’izlari tuxum qo’yishni
boshlashi birinchi kuniyoq, ular (erkak va urg’ochilari) gultuvaklardan chiqarib
olinib tuxumning embrional rivojlanish muddati kuzatildi.
3.10-jadval
Krestguldoshlar qora burgachasi turli stadiyalarining rivojlanish
muddatlari (M±m, n=8)
№ Sholg’om o’stirilgan
gultuvakchalar vaqtlari Burgacha imago oldi stadiyalarining
rivojlanish muddatlari
Tuxum Lichinka G’umbak
1 May, 2021 yil 7 ,1 ±0,9 8 1 9,0 ±1, 48 1 2,1 ±0, 70
2 Iyun, 2021 yil 5,0 ±0, 80 1 4,5 ±0, 70 11 ,2±0, 81
3 Avgust, 2021 yil 4,8 ±0,4 1 1 6,2 ±0,5 1 1 2,3 ±0,7 1
Izoh: Krestguldoshlar qora burgachasi turli stadiyalarining
rivojlanishining to’g’riligi P<0,001.
3.7-jadvaldan ko’rinib turibdiki, 2021 yil may oyining o’rtalarida (16
may) qo’yilgan, tajribalarda krestguldosh qora burgachasining o’rtacha
inkubasiya davomiyligi 5,2 sutka, lichinkaning rivojlanishi-17,3, g’umbagi esa
10,2 sutkada o’z rivojlanishini yakunlab, ulardan qo’ng’izlar uchib chiqdi.
Takroran iyun oyi uchinchi (29 iyun) o’n kunligida qo’yilgan tadqiqotlar
natijasi mos ravishda 3,2; 12,2 va 9,2 sutkaga to’g’ri keldi. Uchinchi marta
avgust oyi ikkinchi o’n kunligi boshida (11 avgust) tajribalar natijasi ham mos
ravishda 3,0; 14,4 va 10,4 sutkaga to’g’ri keldi.
68](/data/documents/6dcbf6c2-7cd3-4a88-b3de-3606c069e9f1/page_68.png)
![3.2.4. Karam agrosenozi dominant entomofagi karam biti paraziti
( Diaeretiella rapae) ning bioekologik xususiyatlari
Karam biti miqdoriy dinamik sonini boshqarishda uning parazitlari
muhim ahamiyat kasb etadi. 2021-2022 yillar davomida karam bitida afidiidlar
oilasiga mansub quyidagi parazitlarni : Diaeretiella rapae M. Int; Trioxys sp.,
Aphidius sp . larni qayd qildik. Ular orasida ko’p sonli va yuqori samaradorligi
bilan Diaertiella rapae turi ajralib turadi.
D. rapae katta yoshdagi lichinkalik stadiyasida va g’umbak oldi fazasida
mumifisiyalangan murda karam biti ichida qishlaydi. Ayrim adabiyot
ma’lumotlariga ko’ra O’zbekistonda D. rapae parazitining bioekologiyasi
birmuncha kam o’rganilgan. Shularni hisobga olgan holda parazitning qishlashi,
jinsiy mahsuldorligi, naslining rivojlanish muddatlari va boshqa xususiyatlarini
o’rganildi.
Parazitning qishlash joylarini aniqlash maqsadida bahorda (aprel)
krestguldosh begona va yovvoyi o’simliklarda nazorat ishlari amalga oshirildi.
Ammo ularda parazit bilan zararlangan karam biti qayd qilinmadi. Oldingi yili
karam yetishtirilgan dalalarda izlanishlar davom ettirilganda, o’simlik qoldiqlari
(karam boshi) da parazit bilan zararlanib, mumifisiyalangan xo’jayinning 250
dan ortiq zoti yig’ildi. Laboratoriya sharoitida bunday zararlangan bitlarning 100
donasi yorib ko’rilganda, ularning ichida parazitning katta yoshdagi lichinkalari
va g’umbak oldi fazasining qishlashi tasdiqlandi.
Parazitning xo’jayin tanasidan uchib chiqishi 2021 yili aprelning uchinchi
o’n kunligida (25.IV), 2022 yili esa mayning birinchi o’n kunligida (3.V)
kuzatildi. Bit to’dalarining parazit bilan zararlanish darajasi may oyining
birinchi o’n kunligida 9% gacha kuzatilgan bo’lsa-da, bu oyning o’rtalariga
(16.V) kelib, zararlanish 0,7 % ga tushib ketdi. Ammo oyning oxirlariga (25.V)
parazit bilan zararlangan bitlar darajasi 3,6 %, iyunning birinchi o’n kunligi
boshlarida (3.VI) 4,2 gacha hattoki iyulning birinchi o’n kunligida (08.VII) 69,8
% ni tashkil qildi. Iyulning uchinchi o’n kunligi (24.VII) boshlarida bu jarayon
keskin pasaya boshladi, hattoki sentyabr boshlarida atigi 1,1 % tushib ketdi. Yoz
69](/data/documents/6dcbf6c2-7cd3-4a88-b3de-3606c069e9f1/page_69.png)
![davomida parazitning karam bitini zararlash darajasi keskin pasayish
sabablaridan biri havo haroratining keskin ko’tarilishi bo’lsa, ikkinchidan esa
D.rapae ikkilamchi parazitlar bilan ommaviy zararlanishidir. Sentyabr oyi
ikkinchi o’n kunligidan boshlab va oktyabrda karam bitining birlamchi parazit
bilan zararlanishi birmuncha sezilarli darajada kuzatildi. D.rapae jinsiy hamda
partenogenetik yo’l bilan ko’payadi, ya’ni bu parazitga partenogenezning
arrenotokiya xususiyati xos bo’lib, otalanmagan tuxumlardan faqat erkak
individlar ochib chiqadi.
Parazitning tuxum qo’yishi harorat 14 o
C dan oshganda boshlanadi.
Parazit karam bitini izlash uchun barg bo’ylab antennalarini faol qimirlatib
harakatlanadi. Bitni uchratishi bilan, antennalarini unga tegizmasdan, qornini
o’ziga qarab bukadi va bitning yumshoq tana qismiga tuxum qo’ygichini
sanchadi. Bu tarzda tuxum qo’yishi bir sekunddan uzoqroq cho’ziladi.
Parazitning tuxum qo’yish intensivligi bitni zararlash jarayoni sharoitiga
bog’liq. Parazit mumiydan uchib chiqishi bilan qulay sharoitga (me’yordagi
harorat, yorug’lik, yetarli miqdordagi karam biti) to’g’ri kelsa, u bitlarni ma’lum
oraliqlarda bir tekis zararlaydi.
D rapae ning jinsiy mahsuldorligi o’rtacha bir urg’ochi 500 donagacha
tuxum qo’yishi bo’yicha ma’lumot keltirilgan bo’lsa, boshqa manbalarda bu
ko’rsatkich o’rtacha 83, ko’pi bilan esa 205 dona tuxum qo’yishga tengdir.
Ammo B.P. Adashkevich D.rapae shaftoli va karam bitlarida rivojlantirilganda
mos ravishda 66 va 90 eng ko’pi bilan-131 va 103 mumiy hosil qilgan. D.rapae
soni turli muddatlarda bir xil bo’lmaganligini hisobga olgan holda, har bir
tajribalarimizda 25 donadan parazit zotlari binokulyar ostida yorib ko’rilib,
undagi tuxumlar hisobga olindi (3.8-jadval).
Tajriba natijalaridan ko’rinib turibdiki, parazitning serpushtligi ayniqsa
qishlab chiqqan parazitlarda qayd etildi, ya’ni ularning tuxum soni eng kamida
97 dona, o’rtacha 201 va eng ko’pi bilan esa 499 donaga to’g’ri kelgan bo’lsa,
yozda mos ravishda 58; 127 va 457 donaga va kuzda esa 102; 164 va 462
70](/data/documents/6dcbf6c2-7cd3-4a88-b3de-3606c069e9f1/page_70.png)
![donaga to’g’ri keldi, ya’ni yozda bahordagiga nisbatan serpushtlik bir oz
kamaygan bo’lsa, kuzda serpushtlik yana bir oz ko’tarildi.
3.11-jadval
D.rapae paraziti urg’ochisining serpushtligi (M±m, n=8)
№ Parazit yorib
ko’rilgan
muddatlar Urg’ochilar
soni Tuxumdonlardagi tuxumlar soni bir
urg’ochi parazitda
eng kam o’rtacha eng ko’p
1. 28.04.2021 y 25 9 9 ,0±0,7 5 20 3 ,0±0, 60 501 ,0±0,9 4
2. 16.07.2021 y. 25 60 ,0±0,5 2 12 9 ,0±1, 20 45 9 ,0±0,8 8
3. 12.09.2021 y. 25 10 4 ,0±0,6 8 16 6 ,0±0,9 4 46 4 ,0±0,8 8
Izoh: D.rapae paraziti urg’ochisining serpushtligining to’g’riligi
P<0,001.
D.rapae mavsum davomida necha marta nasl berishini o’rnatish
maqsadida tajribalar amalga oshirildi. Bu maqsadda parazitni karam bitida
ko’paytirildi. Tajribalar 2021 yili aprel oyi oxiridan sentyabr oyi o’rtasigacha
davom ettirildi. Buning uchun har bir tajribada parazit bilan 100 donadan
zararlangan karam biti ustida kuzatuvlar olib borildi.
3.12- jadval
D. rapae ning mavsumiy rivojlanishi (nasl soni 2021 yil)
Nasl
soni Zararlangan
vaqt Mumiy
hosil
bo’lgan vaqt Parazitning
uchib chiqish
vaqti Bir avlodning
rivojlanish
davomiyligi (sutka)
1. 27.04 02.05 11.05 14
2. 13.05 18.05 25.05 12
3. 27.05 31.05 06.06 11
4. 08.06 12.06 17.06 9
5. 19.06 22.06 27.06 8
6. 29.06 02.07 07.06 8
71](/data/documents/6dcbf6c2-7cd3-4a88-b3de-3606c069e9f1/page_71.png)
![7. 09.07 12.07 18.07 9
8. 20.07 24.07 29.07 10
9. 31.07 04.08 09.08 9
10. 11.08 15.08 20.08 9
11. 22.08 27.08 02.09 10
12. 17.09 09.09 16.09 12
Jadvaldan ko’rinib turibdiki, 2021 y aprel oyidan 17 sentyabrgacha
bo’lgan muddatdagi tajribalarda D.rapae paraziti karam bitida ko’paytirilganda
12 marta nasl berdi. Bunda parazit karam bitida mumiy hosil qilishi uchun 3-5
kun, mumiydan parazit uchib chiqishi 5-9 sutka kerak bo’ldi. Shunday qilib
D.rapae parazitini bir avlod to’liq rivojlanishi uchun 8-14 sutka kerak bo’ldi.
D. rapae bilan zararlangan karam bitida parazit tuxumi va lichinkasining
rivojlanish jarayonida, zararlangan bitlar zararlanmaganidan tanasi o’lchamining
bir oz kichikligi bilan ajralib turadi. Bit ichida parazit lichinka va g’umbagi
rivojlanishini yakunlashi bilanoq, bitning tanasi juda shishadi, qo’ng’ir tusga
kirib bargga mahkam yopishadi.
3.2.5. Karam bitining yirtqichlari
Karam biti hisobiga yirtqich qandalalar, oltinko’zlar, xonqizi qo’ng’izlari,
sirfid, gallisa va levkopis pashshalari yirtqichlik qiladi. Ko’pchilik
tadqiqotchilarning [22, 43] fikriga ko’ra, karam biti miqdoriy sonini tabiiy
boshqarishda sirfid pashshalarining mohiyati alohida qayd qilingan. Pashsha
lichinkalari oyoqsiz bo’lganligi tufayli ularning migrasiyasi (ko’chib o’tishi)
chegaralangan. Shuning uchun ham ular karam bitlarini paydar-pay qirib o’z
atrofini zararkunandadan tozalaydi.
O’zbekiston sharoitida sirfid pashshalari asosan lichinkalik fazasida
qishlaydi, ammo qorli sovuq qish kelgan yillari esa g’umbagi qishlaydi. D.B.
Daminova [43] Metasyrphus corollae F., Episyrphus balteatus Deg., Syrphus
vitripennis Mg; Scaeva pyrastri L . turlarini voyaga yetgan pashsha fazasida ham
72](/data/documents/6dcbf6c2-7cd3-4a88-b3de-3606c069e9f1/page_72.png)
![qishlashini qayd qilgan. Sirfid pashshalari o’simlik qoldiqlari va tuproqda
qishlaydi. Ularning g’umbakka aylanishi qishlayotgan muhitda kuzatildi.
2021 yili pashshalarning qishlovdan uchib chiqishi fevral oyining oxirida
kuzatildi. Ularning ommaviy uchib chiqishi mart oyining o’rtalarida, kuzatildi.
Sirfidlarning jinsiy chatishishi aprelning boshida qayd qilindi. Sirfidlar
uzunchoq-oval oq tuxumlarini o’simlik bitlari tarqalgan joylarga, bit to’dalari
orasiga yakka-yakka qo’yadilar. Ularning tuxumlarini o’simlik bitlari
rivojlanadigan barcha o’simliklarda kuzatildi. O’simlik bitlari orasida
o’rnashgan sirfid tuxumlaridan lichinkalar chiqish davomiyligini o’rganish
maqsadida mavsum davomida tabiatdan yangi qo’yilgan tuxumlar laboratoriya
sharoitida (tabiatning yaqinroq iqlim sharoitida) saqlanganda tuxumdan
lichinkalar chiqishi sutka davomida kuzatildi. Mavsumning turli muddatlarida
olib borgan kuzatishlar sirfid pashshalari tuxumlarining inkubasion davrlari 2-5
sutka ekanligini ko’rsatdi.
Sirfid pashshalarining karamda ommaviy ko’payishi may-iyun oylarida
kuzatildi. Iyul oyi va avgustning birinchi yarmida haroratning keskin ko’tarilib
ketishi bilan sirfidlar sonining bir muncha kamayganligi qayd qilindi.
Sentyabr-oktyabrda harorat 22-28 o
C pasayishi bilan sirfidlarning soni
kechki karamda keskin oshib, bir tup karamda 22-46 donaga qadar lichinkalar
kuzatildi. Voyaga yetgan pashshalar kunning butun yorug’ soatlarida faol
uchadi. Ammo ularning faolligi ayniqsa ertalabki (9-12) va kechki (18-20)
soatlarda kuzatiladi. Quyosh botishi bilan ular faolligini to’xtatib o’simliklarni
pastki yaruslarida o’rnashib oladilar.
Karam dalalarida xonqizi qo’ng’izlarining karam stasiyasi tipik turlari
sifatida va karam biti bilan oziqlanuvchi: Coccinella septempunctata L;
Coccinula quatuordecimpustulata L; Propylea quatuordecimpunctata L; Adonia
variegate Goeze; Scymnus rubromaculatus Goeze. va S. frontalis Fabr. turlari
qayd qilingan bo’lib, butun mavsum davomida karam bitini kamaytirishda
asosan Coccinella septempunctata va Adonia variegata turlarining lichinka va
73](/data/documents/6dcbf6c2-7cd3-4a88-b3de-3606c069e9f1/page_73.png)
![qo’ng’izlari muhim ahamiyat kasb etadi. Boshqa turlar karam biti to’dalarida
siyrakroq uchraydi.
Shuni alohida qayd qilish lozimki, koksinellidlarni stasiyalar bo’yicha
tarqalishi biotoplar uchun xos xususiyat bo’lib, ular tipik hamda tasodifiy
turlardan iborat bo’ladi. Tipik turlarga xos xususiyatlardan muhimi ular shu
biotopda ko’payib lichinkalik va voyaga yetgan hasharot fazasida hayot
kechiradilar. Tasodifiy turlar esa biotoplarda faqat voyaga yetgan qo’ng’izlik
fazasida uchrab, bu biotoplarda kamdan-kam hollarda ularning lichinkalari
uchraydi.
Karam agrosenozining tasodifiy turlari sifatida quyidagilarni: Coccinella
undecimpunctata L; Hippodamia tredecimpunctata var signata Fold; Adalia
decempunctata L; Adalia bipunctata L; Syngarmonia conglobata L; Exochomus
(Parexochomus) flavipes Thunb qayd qildik.
Tadqiqotlari davomida yig’ilgan xonqizilarning 43,25 %i Coccinella
septempunctata , 31,16 %i Adonia variegate dan iborat bo’ldi. Qolgan boshqa
turlar 25,58% ni tashkil qildi. Ammo shuni ham qayd qilish o’rinliki, mavsum
davomida bunday o’zaro nisbat o’zgarib, C. septempunctata turining miqdori
47,9% gacha oshib boradi.
Tekislik va boshqa hududlari to’kilgan barg xazonlari, buta va o’t-o’lanlar
biotoplari kuzatilganda Adonia varieagata turi 3-4 tadan, C. septempunctata esa
7-8 tadan, 17-25 donagacha qo’ng’izlari qurigan barglar, yovvoyi o’tsimon
o’simliklar poyalari asosida qishlashi aniqlandi.
C. septempunctata bunday qishlash tiplarining turlicha bo’lishi, turning
yuqori ekologik moslanuvchanligi natijasidir. Bu uning keng tarqalishi va turli
sharoitlarda ham moslashishiga imkon beradi. Shuning bilan bir qatorda C.
septempunctata turida ko’pincha tipik va to’dalar hosil qilib qishlash xususiyati
rivojlangan. Umuman olganda koksinellidlarning qishlashi uchun ko’plab
to’planishi va qishlash joylariga ko’chib o’tishi aniq ifodalangan. Masalan,
qishlash uchun bunday yirik migrasiyalar C. septempunctata turi uchun xos
xususiyatdir.
74](/data/documents/6dcbf6c2-7cd3-4a88-b3de-3606c069e9f1/page_74.png)
![Qo’ng’izlarning qishlovdan chiqishi mart oyi ikkinchi o’n kunligi oxiri,
uchinchi o’n kunligi boshida o’rtacha sutkalik harorat 10 o
C yuqori bo’lganda
kuzatiladi. Masalan C. septempunctata turining dastlabki qo’ng’izlari dalalarda
19 mart kuni kuzatildi. Bu davrda o’simliklarda bitlar bo’lmaganligi tufayli
qo’ng’izlar o’simlik gullari, changi va o’simliklarda paydo bo’lgan bit kichik
to’dachalari bilan oziqlanib, karamda dastlabki karam biti to’dalari hosil bo’la
boshlagach, qo’ng’izlar bunday bit to’dalariga ko’cha boshladi.
Aprel uchinchi o’n kunligi ikkinchi yarmidan (27 aprel) yettinuqtali
xonqizi bit to’dalariga tuxum qo’ya boshladi. May oyi boshidan boshlab bit
to’dalari bilan xonqizi qo’ng’izi va uning lichinkalari bir vaqtning o’zida karam
biti bilan oziqlanishi kuzatila boshlandi. Iyunda karam agrosenozida yettinuqtali
xonqizi qo’ng’izlari sonining keskin ko’payishi kuzatildi. Shu oyning (iyun)
ikkinchi yarmida bir tup karamda qo’ng’izlar soni 42-48 nafarga qadar qayd
etildi.
Qishloq xo’jalik ekinlari zararkunandalarining entomofaglari orasida
amaliy nuqtai-nazardan oltinko’zlar katta qiziqish uyg’otadi.
Oltinko’z turlari orasida karam va boshqa sabzavot-poliz ekinlarida oddiy
oltinko’z ( Sh. cornea ) ko’p va ommaviy ravishda uchraydi.
Oddiy oltinko’z o’simlik bitlari, o’rgimchakkana, g’o’za tunlami
tuxumlari va boshqa zararkunandalarining samarali tabiiy kushandasi
hisoblanadi. Bu turning voyaga yetgan zotlari, binolarda, daraxtlar po’stlog’i
ostida qishlaydi. Qishlovdan chiqqan oddiy oltinko’z aprel oyidan boshlab
tabiatda uchraydi. Voyaga yetgan hasharot asosan quyosh botishdan oldin
uchadi va tungi yorug’likka intiladi.
3.2.6. Karam biti va entomofaglarining mavsumiy dinamikasi
Hasharotlarning mavsumiy dinamik miqdoriy sonini o’rganish ham
nazariy, ham amaliy jihatdan muhim ahamiyat kasb etadi.
Bu masalani o’rganish orqali fitofag va entomofaglarga tashqi muhit
abiotik ta’sirlari tufayli, yoki entomofaglar foydali faoliyati tufayli
o’rganiladigan organizmlar mavsumiy dinamik sonidagi keskin o’sishlar va
75](/data/documents/6dcbf6c2-7cd3-4a88-b3de-3606c069e9f1/page_75.png)
![aksincha kamayishlarga qarab turli kurash usullarini tanlash yoki ulardan voz
kechish hisobiga tabiiy biologik resurslardan foydalangan holda hosilni saqlab
qolish imkoniyati yaratiladi.
Muntazam ravishda zararli va foydali turlar miqdoriy dinamik sonini
hisobga olib borish, ularning biologiyasi, ekologiyasi va xulq-atvorini o’rganish,
zararkunandalar hayot kechirish sikli davridagi nozik va zaif tomonlarini
aniqlash hamda iqtisodiy zararlash darajasini o’rnatish imkoniyatini beradi.
Karam biti va uning entomofaglari miqdoriy dinamik soni yetarlicha
o’rganilmagan.
Bu masala yuzasidan dastlabki izlanishlar Qozog’istonda, keyinchalik
O’zbekistonda amalga oshirildi [43,44].
Karam biti va uning entomofaglari miqdoriy dinamik sonini aniqlash
yuzasidan tadqiqotlar 2021 yili apreldan oktyabr oyi birinchi yarmiga qadar olib
borildi. Hisoblar 7-10 kun oralatib, har bir daladan 25 tadan namuna (bir
namunada 2 tadan o’simlik) ni sinchiklab qarab chiqish va karam biti va uning
entomofaglarini har bir bargda hisoblab chiqish orqali amalga oshirildi.
Karam biti mart oyining oxiri, aprel oyining boshlarida qayd qilina
boshlanib, aprel oyi o’rtalarida uning koloniyalarida ko’plab qanotli shakllari
hosil bo’lib, ular ertapishar karam naviga ko’cha boshladilar. Ammo bitning
soni asta-sekin o’sa boshladi va uning yuqori miqdoriy soni may oyi ikkinchi
yarmi oxiriga borib (20.05.2021 - 100 karam bargida 21000 dan ortiq) qayd
qilindi. Keyin ularning soni kamaya borib, yangidan bitlarning sonini keskin
o’sishi iyun oyining birinchi besh kunligiga 3.06 to’g’ri keldi (har 100 bargda
25000 donaga to’g’ri keldi). Iyunda (12.06.2021) bitlarning eng yuqori miqdori
har 100 bargda 27000 donagacha kuzatildi. Ammo bit to’dalarida
entomofaglarni paydo bo’lishi zararkunanda karamda to’dalar hosil qila
boshlagandan 1-1,5 hafta keyin paydo bo’la boshladi.
Dastlab bit to’dalari orasida D. rapae bilan zararlangan bit mumiysi
aprelning uchinchi o’n kunligi boshida (23.04.2021), deyarli bir vaqtning
(24.04.2021) o’zida C. septempunctata yakka-yakka qo’ng’izlari qayd qilina
76](/data/documents/6dcbf6c2-7cd3-4a88-b3de-3606c069e9f1/page_76.png)
![boshlandi. Sirfid pashshalarining lichinkalari bit to’dalari orasida bir oz
keyinroq (29.04.2021) kuzatila boshlandi.
Iyunning oxiri (27.06.2021) va iyulning birinchi o’n kunligida (2.07.2021
va 2.09.2021) karamda bitlar soni kamaydi (100 bargda mos ravishda
27390/7543). Bu hol havo haroratining yuqoriligi (37 o
C) va bit
entomofaglarining miqdoriy sonining yuqoriligi va faolligi bilan bog’liqdir.
Avgust oyi birinchi o’n kunligi o’rtalari (07.08.2021) dan boshlab ekinda karam
biti sonining keskin o’sishi (42762 dona ) ayniqsa avgust uchinchi o’n kunligi
oxiriga (30.08.2021) borib, zararkunandaning soni 100 karam bargida 50 ming
(50712) donadan oshib ketganligi qayd etildi. Ammo sentyabr oyi birinchi o’n
kunligi oxiriga (10.09.2021) borib zararkunandaning soni karamning 100
bargida keskin kamaya boshladi (12787 dona) (3.1-rasm).I II III I II III I II III I II III I II III I
апрел май июн июл август сент
ябр0100002000030000400005000060000
0100200300400500600700
Карам бити Карам бити паразитлари Карам битининг 100 туп ўсимликдаги
сони, сон ҳисобида
Карам битининг паразитлари билан
зарарланиши сон ҳисобида
3.2 - rasm. Karam biti va uning paraziti Diadegma rapae mavsumiy
dinamikasi (Samarqand tumani, 2021 yil)
Karam biti sonining bunday keskin o’zgarishlar soni bevosita tashqi
abiotik sharoitlar bilan bog’liq bo’lsa-da, ammo bu jarayonda entomofaglarning
ham faoliyati benihoyadir. Jumladan, D. rapae mumifisiyalangan bitlar soni
may oxiridan iyun boshiga qadar muntazam ravishda oshib borgan bo’lsa (100
bargda 255-271 dona), iyunning birinchi o’n kunligida bu raqam 627 donagacha
yetdi. Iyul boshidan avgust oxiriga qadar ham parazitning soni yuqori darajada
77](/data/documents/6dcbf6c2-7cd3-4a88-b3de-3606c069e9f1/page_77.png)
![(600 dona atrofida) saqlangan bo’lsa, keyin kamaya boshladi. Bunda bitlarning
parazit bilan zararlanish darajasi 0,8 dan 70,9 % gacha yetdi.
Karam biti to’dalaridagi yirtqichlar soni apreldan iyun o’rtalariga qadar
bir muncha past bo’lgan bo’lsa-da, avgust oyining birinchi o’n kunligi ikkinchi
yarmida 100 karam bargida ko’pi bilan 425 dona, avgust oxirida esa 294 donani
tashkil qildi. Hisoblarda ayniqsa gallisalar soni juda yuqori bo’lib, ayrim
hisoblarda ularning soni 300 va undan ortiq donagacha yetdi.
Butun mavsum davomida sirfid (ging) pashshalari qayd qilingan bo’lib,
2021 yil 30 avgustda ularning soni 100 karam bargida 107 donagacha qayd
qilindi.
Amalga oshirilgan tadqiqotlarimizda karamda sirfid pashshalarining
lichinkalari aprel oyining oxirida (27 aprel) qayd qilina boshlandi. Ertapishar
karamda sirfid pashshalari lichinkalarining soni may oyining o’rtasida (15 may)
har bir tup o’simlikda 2-3 donani tashkil qildi.
O’rtapishar karamda esa karam biti koloniyalari paydo bo’la boshlashi
bilan sirfid pashshalari lichinkalari ham kuzatila boshlandi. 2021 yili iyun
oyining oxirida pashsha lichinkalarining soni bir tup o’simlikda 6-8 donagacha
kuzatilgan bo’lsa, iyulning birinchi o’n kunligida bu raqam 10-12 donagacha
qayd etildi. Iyulning ikkinchi yarmidan bit koloniyalaridagi sirfid pashshalari
lichinkalari soni keskin kamayib avgust oyining oxiriga qadar ularning bir tup
karamdagi soni 3-5 donadan oshmadi.
Kechpishar kuzgi karamda sirfid pashshalari lichinkalarining soni eng
yuqori qayd etildi. Sentyabr oyining ikkinchi yarmida (19 sentyabr) har bir tup
karamda 10 dona lichinka kuzatilgan bo’lsa shu oyning oxirida (29 sentyabr) bir
tupdagi yirtqich pashsha lichinkalar soni 37 donaga qadar kuzatildi.
3.2.7. Karam bargini kemiruvchi tangachaqanotlilar va ular
entomofaglarining mavsumiy dinamik asi
Karam bargini kemirib hosilga jiddiy zarar keltiradigan
tangachaqanotlilardan karam kuyasi ( Plutella maculipennis ), karam oq kapalagi
78](/data/documents/6dcbf6c2-7cd3-4a88-b3de-3606c069e9f1/page_78.png)
![(Pieris brassicae ), sholg’om oq kapalagi (P. rapae ), sirkumfleks tunlamlarini
( Syngrapha circumflexa ) ko’rsatib o’tish maqsadga muvofiqdir. Bu
zararkunandalar miqdoriy sonini kamaytirishda entomofaglarning ahamiyati
benihoyadir.
Karam kuyasi va uning entomofaglari mavsumiy dimakisini o’rganish
shuni ko’rsatdiki, zararkunanda karamda aprel oyining ikkinchi o’n kunligidan
boshlab qayd qilina boshlandi. Uning qurt va g’umbaklari mavsumiy miqdoriy
soni aprelning ikkinchi o’n kunligidan boshlab har 100 tup o’simlikda 15 dona
qurt va g’umbakka to’g’ri kelgan bo’lsa, shu oyning uchinchi o’n kunligida bu
miqdor 100 tup o’simlikda 57 dan 69 donagacha qayd qilindi (3.2-rasm).
Karam kuyasining soni ayniqsa may oyining birinchi va ikkinchi o’n
kunliklaridan keskin o’sishi qayd qilindi. Bunda mos ravishda har 100 tup
karamda qurt va g’umbaklarning soni 85 va 172 donaga qadar hisobga olindi.
Iyunning uchinchi o’n kunligi, ayniqsa iyulning birinchi o’n kunligi o’rtalarida
kuya, qurt va g’umbaklari soni mos ravishda 164 va 132 donagacha tushdi. Iyul
oyining ikkinchi o’n kunligi va oxiriga kelib qurt va g’umbaklar soni 100 tup
karamda 128 dan 217 donagacha qayd qilindi. Avgust -sentyabr oylari davomida
zararkunanda (qurt va g’umbaklari) soni 128-217 dona atrofida o’zgarib turdi.
79](/data/documents/6dcbf6c2-7cd3-4a88-b3de-3606c069e9f1/page_79.png)
![I II III I II III I II III I II III I II III I
апрел май июн июл август сентябр
0
50
100
150
200
250
0
5
10
15
20
25
30
35
40
45
50
Карам куяси Карам куяси паразитлари
Карам куясининг паразитлари билан зарарланиши сон
ҳисобида
Карам куясининг паразитлари билан зарарланиши %
ҳисобида3.3 - rasm. Karam kuyasi qurtlari soni va ularning parazitlar bilan
zararlanishi mavsumiy o’zgarishlari (%).
Yuqorida qayd etilgan muddatlarda har oyning o’n kunligida karam
dalasidan 100 donadan qurt va g’umbaklar yig’ilib, ulardan parazitlar uchib
chiqishini kuzatish laboratoriya sharoitida hisobga olib borildi. Bunda: aprel oyi
oxirida 2%, may oyi ikkinchi o’n kunligida zararkunanda qurt va g’umbaklari
11,9%, iyunning birinchi, ikkinchi va uchinchi o’n kunliklari mos ravishda 22,
29, 26%, iyulning o’n kunliklarida ham I-23, II-26, III-34%; avgustning birinchi
o’n kunligida 47%, ikkinchisida-42 va uchinchi o’n kunligida-40% ni ko’rsatgan
bo’lsa, sentyabrda karam kuyasi qurt va g’umbaklarining parazitlar bilan
zararlanish darajasi 38% ni tashkil qildi.
Xulosa qilib aytganda, karam vegetasiyasi davomida karam kuyasi qurt va
g’umbaklarini uning parazitlari 47% gacha qirib yo’qotadi. Bu o’z navbatida
zararkunanda mavsumiy miqdoriy sonini tabiiy sharoitda kamaytirishda muhim
ahamiyat kasb etadi, ya’ni zararkunanda soni kam bo’lgan yillari tabiiy
80](/data/documents/6dcbf6c2-7cd3-4a88-b3de-3606c069e9f1/page_80.png)
![kushandalar karam kuyasi miqdoriy sonini xo’jalikni zararsiz darajada ushlab
turish imkonini yaratadi.
Tadqiqot yillari karam oq kapalagi ko’plab qayd etildi. Zararkunandaning
g’umbaklik fazasi odatda binolar, devorlarda, daraxtlar va butalar hamda begona
o’simliklar poyalarida qishlab chiqadi.
Kapalaklarning qishlovchi g’umbaklardan uchib chiqishi bahorda mart-
aprelda +7 o
C yuqori foydali harorat yig’indisi 180 o
C ga yetganda kuzatila
boshlandi. G’umbaklardan uchib chiqqan kapalaklar gullayotgan o’simliklar gul
nektari, ayniqsa krestguldoshlar nektari bilan oziqlanadi. Jinsiy chatishgan
urg’ochi kapalaklar 5-7 kundan keyin tuxum qo’yishga kirishadi. Ular
tuxumlarini to’p-to’p qilib oziqa krestguldosh o’simliklar bargining orqasiga
joylashtiradi. Kapalaklar tuxumlarini ayniqsa karam bargiga qo’yishni yoqtiradi.
To’pdagi tuxumlar bir qavat bo’lib, tikka holda qo’yiladi. Bir to’pda 15 dan 200
donagacha tuxum bo’ladi.
Karam oq kapalagining embrional rivojlanishi 3-7 kun davom etadi.
Tuxumdan chiqqan qurtchalar dastlab bir joyda to’planib, barg ostidan turib uni
qirib yeydilar. Ikkinchi yoshi oxirlashgan qurtlar, dastlab barglarga to’p-to’p
bo’lib, keyin esa bittadan turib bargning ustidan oziqlanadilar.
Karam oq kapalagi mavsumiy dinamikasini o’rnatish maqsadida 2021 yil
davomida karamning ertapishar, o’rtapishar va kechpishar navlarida har 7-10
kunda bir marta hisob ishlari olib borildi (3.3-rasm).
Hisoblar shuni ko’rsatdiki, may oyi ikkinchi o’n kunligida har 100 tup
karamda karam oq kapalagining o’rtacha 5 dona qurti qayd qilingan bo’lsa,
oyning oxiriga 7, iyunning o’n kunliklarida: I - 19, II - 75; III - 92; qurt va
g’umbaklar qayd qilindi, iyul oyida mos ravishda ularning soni - 85, 89, 99;
avgust oyida ham o’n kunliklar bo’yicha har 100 karamda 77, 31 va 118 qurt va
g’umbaklarga to’g’ri keldi. Sentyabr oyining birinchi va ikkinchi o’n
kunliklarida zararkunanda qurt va g’umbaklarining 100 karam tupidagi soni bir
muncha ko’tarilgan bo’lsa (149-158) oyning oxirida bu ko’rsatkich keskin
81](/data/documents/6dcbf6c2-7cd3-4a88-b3de-3606c069e9f1/page_81.png)
![kamaydi (30). Oktyabr oyida ular sonining bir oz ko’tarilishi (44 donagacha)
kuzatildi.
I II III I II III I II III I II III I II III I II III I II III020406080100120140160180
May Iyun Iyul Avgust Sentyabr Oktyabr NoyabrK
aram
kapalagi qyrtlarining 100
ta o'sim
likdagi soni, dona
3.4 - rasm. Karam oq kapalagi qurtlari mavsumiy dinamikasi
Karam oq kapalagi sonini boshqarib turuvchi tabiiy kushandalarning
(parazitlar) samaradorligini o’rnatish bo’yicha olib borilgan hisoblar natijasi
shuni ko’rsatdiki, zararkunanda qurtlarining parazitlar bilan zararlanishi may
oyining boshlaridanoq (4%) qayd qilina boshlanib yil mavsumi oxirida qurt va
g’umbaklarning parazitlar bilan zararlanish darajasi juda yuqori (67% gacha)
bo’ladi.
82](/data/documents/6dcbf6c2-7cd3-4a88-b3de-3606c069e9f1/page_82.png)
![XULOSALAR
Mavzu bo’yicha olib borilgan tadqiqotlar asosida quyidagi xulosalar
taqdim etildi.
1. Karam agrosenozida entomofaunasi 9 turkum, 33 oila, 94 avlod va
141turga mansub hasharotlardan iborat.
2. Karam agrosenozi fitofaglarining 7 turkumga mansub 22 oila, 49 avlod,
70 turi, entomofaglarning 5 turkum, 11 oila, 45 avlodga mansub 71 turi
aniqlandi.
3. O’rganilgan fitofaglarning 12 turi (17,14 %) karam ko’chatlari, 21 turi
(30%) barglari, 7 turi (10%) ildizi, 6 turi (8,57%) poyasi, 12 turi (17,14%)
gullari, 6 turi (8,57%) urug’lari va 7 turi (10%) o’simlikning barcha qismlari
bilan oziqlanib, karam hosilini va tovarlik xususiyatini keskin pasaytirishi
aniqlandi.
4. Karam agrosenozidagi mavjud fitofaglar, yirtqichlar va parazitlarning
o’zaro nisbati aniqlandi va o’zaro trofik bog’lanishlari qonuniyatlari ochib
berildi. Turlarining xilma-xilligi jahatidan ushbu guruhlar “fitofaglar →
yirtqichlar →parazitlar” ketma-ketligida joylashdi.
5. Karamda krestguldoshlar qandalalaridan Eurydema ventralis Kol.
Turining yaqqol dominantligi qayd qilinib, qishlovdan uchib chiqqan
qandalaning tuxum qo’yish muddatlari, soni, preimaginal rivojlanish muddatlari
aniqlandi.
6. Krestguldoshlar sabzavot ekinlari, jumladan karam
entomokompleksining shakllanishi bevosita zararkunandalar faunasining
shakllanishi bilan bog’liqligi aniqlandi. Bunda zararkunandalar muntazam
ravishda haydalmagan qo’riq yerlardan karam yetishtiriladigan maydonlarga,
fitofaglardan keyin esa bu maydonlarga entomofaglarning o’tishi, natijada
fitofag va entomofaglar agrosenozlarning komponentiga aylanishi asoslab
berildi.
7. Karam zararkunandalari tabiiy kushandalarining 5 turkumiga oid 71
turi qayd qilindi: ular Carabidae-22 tur, Staphylinidae-14, Coccinellidae-8,
83](/data/documents/6dcbf6c2-7cd3-4a88-b3de-3606c069e9f1/page_83.png)
![Chrysopidae-4, Aphidiidae-1, Syrphidae-11, Cecidomyidae-2, Chamaemyiida -
3, Hymenoptera-5, Hemiptera oilasi 2 tur.
8. Karam zararkunandalarining parazitlari Diaeretiella rapae samarali
hisoblanib, mavsum davomida karam biti sonini 69% gacha, karam kuyasini
uning parazitlari 47% gacha, karam oq kapalagi qurt va g’umbaklarini parazitlar
67% gacha zararlab, zararkunandalar sonini boshqarishda muhim ahamiyatga
ega ekanligi ko’rsatib berildi.
84](/data/documents/6dcbf6c2-7cd3-4a88-b3de-3606c069e9f1/page_84.png)
![FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
1. Akhmedov M.Kh., Khusanov A.K., Zokirov I.I. The influence of
vertical zonation on changes in the ecological niches of aphids // Austrian
Journal of Technical and Natural Sciences. – Vena, 2015. January-February. –
P. 9-11.
2. Akramova F.D, Medetov M.J, Shakarboyev U.A and Azimov D.A.
Locusts (Orthoptera: Acrididae) asintermediate hosts of nematodes aprocta
cylindrica and diplotriaena isabellina (Filariina: Aproctidae, Diplotriaenidae) in
Uzbekistan // Journal of Novel Applied Sciences. – UAE, 2017. Sharja-№ 6(1).
– С. 28-33.
3. Baris A., Cobanog`lu S., Cavusog`lu S. Kavun sineg`i [Myiopardalis
pardalina (Bigot, 1891) (Diptera: Tephritidae)] `ne karsi Ipsala ve Kirkagac
kavun cesitlerinde tatta meydana gelendegisimlerin belirlenmesi. –Derim,
2016.-№33(1). –P.47-56.
4. Cherif Asma , Lebdi-Grissa Kaouthar. Population dynamics of the
tomato leaf miner Tuta absoluta (Meyrick) (Lepidoptera: Gelechiidae) in
Tunisia natural conditions // Journal of Entomology and Zoology Studies.
2017. №5(4). P. 427-232.
5. Chown S.L., Terblanche J.S. Physiological Diversity in Insects:
Ecologi-cal and Evolutionary Contexts. Adv. in Insect Phys. 2006.-№33. –P.
50-152.
6. Christopher G. Majka & Laurent Le Sage. Introduced leaf beetles of
Maritime Provinces. 8: Gastrophysa polygoni Linnaeus (Coleoptera:
Chrysomelidae) // Zootaxa. – Summer street, Halifax. Nova Scotia, Canada:
2009.Magnolia press, –Vol. 2047. –P. 48-62.
7. Ghahari H. A contribution to the knowledge of fruit flies (Diptera:
Tephritidae) from Iran // Entomofauna zeitschrift fur entomologie. –Ansfelden
2013., 2. Januar. –P. 221-227.
85](/data/documents/6dcbf6c2-7cd3-4a88-b3de-3606c069e9f1/page_85.png)
![8. Hafez M. Seasonal fluctuation of population density of the cabbage
aphid Brevicorune brassicae (L. ) in the Netherlands and the role of its parasite
Aphidius (Diaeretiella) rapae (curtis). Tijschr. 1961. Planterziekten, 67, 5, Р.
445-448.
9. Kanda M., Djaneye-Boundjou G., Wala K., Gnandi K., Batawila K.,
Sanni A., & Akpagana K. Application des pesticides en agriculture maraichère
au Togo. 2013. VertigO-La revue électronique ensciences de l’environnement
13 (1) ; 17p.
10. Kholmatov B. R., Khalillaev Sh.A., Musaev D.M. Form of
membership of bugs Hemiptera, which belong to the family Miridae and their
some biological properties in condition of Tashkent region // European science
review, “East West” Association for Advanced Studies and Higher Education
GmbH. – Vienna, 2016. 5-6 (4), - P. 112-117.
11. Kroschel J & B. Schaub. Biology and ecology of potato tuber moths
as major pests of potato. In Insect pests of potato: Global perspectives on
biology and management, ed. P. Giordanengo, C. Vincent, and A.
Alyokhineds, Oxford, 2013.UK: Elsevier. –P. 165–192.
12. Loi I, Diosci M. Lotta alla Falena cavalfiore in Foscana. Ferra e vita,
21, 18, 1980. - 51-53 рр.
13. Stary P. Biology of aphid parasites (Hym., Aphidiidae) with respect to
integrated.the Hague, 1970, - p. 1-643.
14. Ullah F., Ullah A.A., Hayat B., Muhammad Younus. Management of
Melon fruit fly (Myiopardalis pardalina Bigot) in Badghis, Afghanistan //
Journal of Entomology and Zoology Studies 2015. -№3(4). –P. 24-27.
15. Xamrayev A.Sh., Azimov J.A. Kuchkarova L.S., Daminova D.B.,
Mirzayeva G.S. Hasharotlar ekologiyasi. -Toshkent: Cho’lpon, 2014. - 389 b.
16. Xolboyev F., Azimov D., Shernazarov E. Zoogeografiya. –Toshkent.
2018. – 216 b.
17. Yujia Qin , Zhihong Li, Li Zhao, Glen Fowler, Yan Fang. The current
and future potential geographical distribution of the Italian locust, Calliptamus
86](/data/documents/6dcbf6c2-7cd3-4a88-b3de-3606c069e9f1/page_86.png)
![italicus (Linnaeus) (Orthoptera: Acrididae) in China. Computer and Computing
Technologies in Agriculture VI. 393: 2013. -P. 290-298.
18. Абдуллаева Д.Р. Ўзбекистон беда агробиоценози
энтомокомплекс-ларининг таркиби ва уларнинг фойдали турларини
муҳофаза қилиш: Биол. фан. номз. …дисс. автореф. –Тошкент, 2008. - 19
б.
19. Аванесова Г.А. Экологический анализ фауны земляных блошек
(Coleoptera, Chrysomelidae, Alticinae) Узбекистана. Вредители
хлопчатника и их энтомофаги. Ташкент: Фан, 1986. - С. 3-9.
20. Адашкевич Б.П, Шукуралиев Б.Т. Биологический метод борьбы с
вредителями капусты. Картофель и овощи. - Москва, 1985. - № 2. - С. 39.
21. Адашкевич Б.П, Шукуралиев Б.Т. Вредители капусты и их
энтомофаги в Узбекистане. Биологический метод борьбы с вредители
овощных культур Москва. Агропромиздат, 1989. - С. 106 - 122.
22. Адашкевич Б.П. Биологическая защита крестоцветных овощных
культур от вредных насекомых. - Ташкент. Фан. 1983. - 200 с.
23. Адашкевич Б.П. Полезная энтомофауна овощных полей
Молдавии. - изд. Кишинев. Штиинца. 1972. - С. 56-74.
24. Алехин В.Т., Михайликова В.В., Михина Н.Г. Экономические
пороги вредоносности вредителей, болезней и сорных растений в посевах
сельскохозяйственных культур. Справочник. –Москва, 2016. - 76 с.
25. Аманов Ш., Дусманов С. Вредная энтомофауна сафлорного
агробиоценоза// Узбекский биологический журнал. –Ташкент, 2012. -№6.
–С. 32-34.
26. Андреянов Н.И. Биология жужелиц рода Bembidion
биоценотическая связь с клубеньковыми долгоносиками: Автореф.дис.
канд. биол. наук. - М., 1969 б. - 21 с.
27. Аскаралиев Х.А. К вопросу биологии капустной тли в условиях
Ташкентской области // Труды НИИОБК и К, 1981. вып. 19. - С. 15-21.
87](/data/documents/6dcbf6c2-7cd3-4a88-b3de-3606c069e9f1/page_87.png)
![28. Аҳмаджонова С. Симқуртлар – экин зараркунандаси //
Ўзбекистон қишлоқ хўжалиги. –Тошкент, 2011. -№ 3. –Б. 23.
29. Аҳмедов М.Ҳ. Сўз боши. Энтомологиянинг долзарб муаммолари:
Илмий-амалий анжуман материаллари. –Фарғона, 2010. 3-5-б.
30. Аҳмедов М.Ҳ., Ахмаджонова С.А. К экологии щелкунов
(Coleoptera, Elateridae) Ферганской долины // Аспирант и соискатель. –
Москва, 2011. -№2 (62). –С. 71-73.
31. Аҳмедов М.Ҳ., Зокиров И.И. Lachninae ширалари миқдор
зичлигининг ўзгариши ва мавсумийлик ўртасидаги боғлиқликнинг
регрессион таҳлили // ФДУ. Илмий хабарлар. –Фарғона, 2008. -№2. –Б.
33-39.
32. Аҳмедов М.Ҳ., Зокиров И.И., Хусанов А.К. “Formicidae –
Homoptera” тизимидаги трофобиоз муносабатлар // АДУ. Илмий
хабарнома. – Андижон, 2014. - №1. – 40-45.
33. Аҳмедов М.Ҳ., Зокиров И.И., Хусанов А.К. Адаптации тлей-
афидид к абиотическим факторам среды // Материалы международной
научной конференции «Животный мир Казахстана и сопредельных
территорий». –Алматы, 2012. 22-23 ноября. –С. 43-45.
34. Аҳмедов М.Ҳ. , Хусанов А.К., Зокиров И.И. Адвентив турларнинг
“паразит-хўжайин” тизимида озуқа ўсимлигида яшашга морфологик
мосланишларининг айрим хусусиятлари // Фарғона водийси биологик
хилма-хиллиги долзарб муаммолар ва уларнинг ечимлари: Республика
илмий-амалий анжуман материаллари. –Андижон, 2015, 18 май. –Б. 110-
114.
35. Аҳмедов М.Ҳ., Хусанов А.К., Зокиров И.И., Мансурхўжаева
М.У., Арипова Ф.Х. Абиотик омиллар таъсирида ширалар (Homoptera,
Aphidinea) миқдор зичлиги ўзгаришининг статистик кўрсаткичлари //
O`zbekiston Res-publikasi Fanlar akademiyasining ma`ruzalari. –Toshkent,
2016. - №2. –B. 80-82.
88](/data/documents/6dcbf6c2-7cd3-4a88-b3de-3606c069e9f1/page_88.png)
![36. Бекбергенова З.О. К изучению фауны стафилинид (Staphyliniud)
Каракалпакстана // Вестник ККО АнРУз. - Нукус, 2000. - № 5. - С. 38.
37. Бекбергенова З.О., Хамраев А.Ш. Фауна и экология стафилинид
(Coleoptera, Staphylinidae) Каракалпакстана // Узбекский биологический
журнал - Ташкент, 2008. часть I - № 4. - С. 43-46. Часть II № 5. - С. 42-45.
38. Болбулшаев Т, Кадамшаев М. Битоксибациллин против
капустной белянки. // Картофель и овощи. - Москва, 1980: 6. С. 25.
39. Ганиев К. Влияние техногенного загрязнения окружающей среды
на морфо-экологическую изменчивость зеленой яблоневой тли (Aphis
pomi de Geer, 1773): Автореф. дис... канд. биол. наук. –Ташкент, 2005. - 22
с.
40. Гаппаров Ф.А. Ўзбекистон ҳудудларида тўғри қанотлилар
туркумига кирувчи чигиртка ва чигирткасимонларнинг ривожланиши,
ёппасига кўпайиш сабаблари, замонавий кураш чоралари. –Тошкент,
2008. -74 б.
41. Давлетшина А.Г, Радзивиловская М.А. Видовой состав и
динамика численности хищников и паразитов персиковой тли ( Myzodes
persicae Sulz.) в Узбекистане // Экол. и биол. животных Узбекистана. -
Ташкент, 1972. - С. 117-120.
42. Дадамирзаев А. К фауне и экологии жужелиц (Coleoptera,
Carabidae) Ташкентской области // Экология беспозваночных и
позваночных животных Узбекистана. Ташкент: Фан. - 1978. - С. 77-87.
43. Даминова Д.Б. Экология и значение хищных сирфид в
агроценозах Узбекистана // Вредители хлопчатника и их энтомофаги в
Узбекистане. - Ташкент: Фан, 1986. - С. 85-103.
44. Даминова Д.Б., Хамраев А.Ш. Экологическое обоснование
использования природных популяций энтомофагов в защите капусты. //
Настоящее и будущее биотехнологии в решении проблем экологии,
медицины, сельского хозяйства и промышленности: Сб. науч. тр. Научно-
89](/data/documents/6dcbf6c2-7cd3-4a88-b3de-3606c069e9f1/page_89.png)
![практического семинара с международным участием, Ульяновск, Ул ГУ.
2011. - С. 26-29.
45. Добрынин Н.Д. Система мероприятий по комплексной охране
полезных насекомых-опылителей сельскохозяйственных культур в
условия ЦЧЗ /Практические рекомендации/, Воронеж, 1996. 32 с.
46. Дукина В.И. Элементы управления агроценозом. // Проблемы
энтомологии в России. 1998. Т. 1. - С. 123.
47. Жабборов А.М. Фарғона водийси айрим агроценозларидаги
муҳим ҳашаротларнинг экологияси: Биол. фан. номз. …дисс. автореф. –
Тошкент, 1997. – 20 б.
48. Жабборова О.И. Бухоро воҳаси хонқизи қўнғизлари (Coleoptera,
Coccinellidae) фаунаси, экологияси ва хўжалик аҳамияти: Биол. фан. номз.
…дисс. автореф. –Тошкент, 2011. – 19 б.
49. Зокиров И.И. Қовун пашшаси (Myiopardalis pardalina Bigot, 1891)
ни Фарғона водийсида тарқалишининг экологик таҳлили // Наманган
давлат университети илмий ахборотномаси. –Наманган, 2019. -№5. –Б.
121-127.
50. Зокиров И.И. Марказий Фарғона шароитида сабзавот-полиз
агроценозлари энтомофаунасининг шаклланиш хусусиятлари // Қишлоқ
хўжалиги экинларини зарарли организмлардан уйғунлашган ҳимоя
қилишнинг ҳозирги ҳолати ва ривожланиш истиқболлари: Халқаро
илмий-амалий конференция мақолалар тўплами. –Тошкент, 2019. –Б.
651-657.
51. Зокиров И.И. Марказий Фарғонанинг сабзавот ва полиз экинлари
энтомофаунасига оид айрим маълумотлар // Марказий Фарғонада қишлоқ
хўжалиги маҳсулотлари етиштириш истиқболлари: Республика илмий-
амалий анжумани матеиаллари. –Фарғона, 2017 йил, 28 ноябрь. –Б. 64-67.
52. Зокиров И.И. Марказий Фарғонанинг сабзавот-полиз
агробиоценоз-ларида учровчи инвазив турлар // Ўзбекистон зоология
фани: ҳозирги замон муаммолари ва ривожланиш истиқболлари:
90](/data/documents/6dcbf6c2-7cd3-4a88-b3de-3606c069e9f1/page_90.png)
![Республика илмий-амалий конференция материаллари. –Тошкент, 2019.
20-21 июнь. –Б. 137-140.
53. Зокиров И.И. Ўзбекистон ляхнина (Homoptera, Lachninae)
ширалари (ҳаёт цикли, этологияси, газлар алмашинуви): Биол. фан.
номз. ...дисс. –Тошкент, 2009. - 120 б.
54. Зокиров И.И. Ширалар (Aphididae) популяция динамикасининг
регрессион таҳлили // FarDU. Ilmiy xabarlar. –Farg`ona, 2018. - №4. –B. 22-
25.
55. Зокиров И.И., Исроилжонов С. Ҳашаротларнинг ўсимликка
таъсир кучини аниқлаш мезонлари // FarDU. Ilmiy xabarlar. –Farg`ona,
2019. - №1. –B. 27-30.
56. Зокиров И.И., Каримова М., Асқарова Д. Чигирткалар миграцион
этологияси ҳақида маълумотлар // Энтомологиянинг долзарб
муаммолари: илмий-амалий анжуман материаллари. –Фарғона, 2010. –Б.
20-23.
57. Зокиров И.И., Хусанов А.К. Марказий Фарғона шароитида
Phthorimaea operculella (Zeller, 1873) турининг тарқалиши ва биоэкологик
хусусиятлари // ADU. Ilmiy xabarnoma. –Andijon, 2019. - №1. –B. 34-37.
58. Исоев К.С. Фауна и экология важнейших семейств жесткокрылых
(Coleoptera) заповедника Ромит (Таджикистан): Автореф. дисс... канд.
биол. наук. –Душанбе, 2004. - 18 с.
59. Исоев К.С. Экологическая структура населения жесткокрылых
различных биотопов поймы рамитского заповедника // Доклады АН
Республики Таджикистан. –Душанбе, 2003. -№ 5-6. –С. 12-16. (111б)
60. Кадырбеков Р.Х. К фауне тлей (Homoptera, Aphididae) гор Согеты
(Юго-Восточный Казахстан) // Selevinia: Зоологический ежегодник
Казахстана и Центральной Азии. Т. 21. –Алма-ата, 2013. -С. 75-81.
61. Кастромитин В.Б. Крестоцветные блошки // В.Б. Костромитин.
М.: Колос, 1980. - 60 с.
91](/data/documents/6dcbf6c2-7cd3-4a88-b3de-3606c069e9f1/page_91.png)
![62. Кимсанбаев Х., Рашидов М.И., Сулаймонов Б.А. Новое в тактике
применения энкарзии против тепличной белокрылки // Защита и карантин
растений. –Москва, 2001. - №1. - С. 27.
63. Коваленков В.Г., Тюрина Н.М. Формирование биоразнобразия
как основополагающее условие создания управляемых агроланшафтов. //
Производство экологически безопасной продукции растениеводства.
Пущино, 1998. Вып. 4. - С. 37-38.
64. Кустов С.Ю. Анализ распространения мух семейства Empididae
(Insecta; Diptera) мировой фауны // Труды Русского энтомологического
общества. –С.-Петербург, 2013. Т. 84(1): -С. 61-68.
65. Лакин Г.Ф. Биометрия.- Москва: Высшая школа, 1990. -323 с.
66. Мамедова С.Р., Гусейнов К.Г. Биоэкологические особенности
картофельной моли в условиях Азербайджана // Защита и карантин
растений. –Москва, 2011. №7. –С. 36-37.
67. Масляков В.Ю., Ижевский С.С. Адвентивные (инвазивные)
растительноядные насекомые на территории России. –М., 2010. - 124 с.
68. Маткаримова М., Хамраев А.Ш., Ульмасбаев Ш.Б., Хашимова Х.,
Холдовова Г.М., Рустамов К.Ж. Биологическая эффективность новых
микробиологических препаратов в борьбе с вредными чешуекрылыми
капусты и томата. ПНЦ РАН, Пущино 2010, 14 Международная
Пущинская школа-конференция молодых ученых, Том 2, - С. 58-59.
69. Медетов М.Ж. Жанубий Оролбўйи тўғриқанотлилари (Insecta:
Orthoptera) фаунаси ва шаклланиши: Биол. фан. номз. ...дисс. автореф. –
Тошкент, 2012. - 23 б.
70. Медетов М.Ж. Ўзбекистон арид ҳудудларининг тўғриқанотли
ҳашаротлари (Insecta: Orthoptera): Биол. фан. докт. (DSc) ...дисс. автореф.
– Тошкент, 2018. - 59 б.
71. Муминов А.М., Насырова У. Рекомендации по борьбе с
листогрызущими вредителями капусты. - Ташкент: МСХ Узбекской ССР,
1977. - С. 3-6.
92](/data/documents/6dcbf6c2-7cd3-4a88-b3de-3606c069e9f1/page_92.png)
![72. Муҳаммадиев Б.Қ., Қурбонмуротова М.Б. Помидор куяси – Tuta
absoluta. –Тошкент, 2017. -38 б.
73. Нагайбеков А., Сербинов В., Муминов А. Сабзавот-полиз
экинларининг зараркунанда ва касалликлари. - Тошкент, 1969. - 200 б.
74. Обиджанов Д.А., Ходжаев Ш.Т. Картофельная моль – новый
вредитель пасленовых в Узбекистане // Защита и карантин растений. –
Москва, 2014. №11. –С. 43-44.
75. Обиджонов Д., Ходжаев О. Томатная моль (Tuta absoluta) –
новый вредитель пасленовых культур в Узбекистане // Агро илм –
Ўзбекистон қишлоқ хўжалиги. -№2(46). 2017. –Тошкент. –Б. 87-88.
76. Обиджонов Д., Хўжаев Ш. Картошка куясининг биоэкологияси
ва унга қарши самарали кураш чоралари// Агро илм – Ўзбекистон қишлоқ
хўжалиги. -№4. 2016. –Тошкент. –Б. 60-61.
77. Ортиқов У.Д. Иссиқхона сабзавот (помидор) экинлари
зараркунандалари ва уларга қарши кураш усуллари: Қ/х. фан. номз. …
дисс. автореф. – Тошкент, 2007. - Б. 22.
78. Симчук П, Литвиненко А, Полякова В. Оценка инсектицидной
активности бактериальных препаратов в борьбе против капустной
совки. // Микроорганизмы и вирусы, - Кишинев, 1979, - С. 5-9.
79. Соколов Е.А., Меньшиков Н.С. Чем обеззараживать семенной
картофель // Защита и карантин растений. –Москва, 2015. №8. –С. 42-43.
80. Сулаймонов Б.А. Вредители овощных культур защищенного
грунта, биоэкологические особенности и биологическое обоснование
регулирования их численности: Автореф. дисс. докт. …биол. наук. –
Ташкент, 2010. - 32 с.
81. Сулаймонов Б.А., Анорбоев А., Хамраев Б. Иссиқхонада помидор
зараркунандаларининг тур таркиби, хусусиятлари ва уларнинг иқтисодий
хавфли чегара сони // Agro ilm. – Тошкент, 2008. -№4(8). –Б. 26-28.
82. Тиловов Т. Полиз ва сабзавот экинларининг зараркунандалари. -
Тошкент: Меҳнат, 1987. - 71 б.
93](/data/documents/6dcbf6c2-7cd3-4a88-b3de-3606c069e9f1/page_93.png)
![83. Тойжигитова Б.Б., Ыскак С., Асанбеков А.А., Қосанов С.
Эффективность новых инсектицидов против дынной мухи на юге
Казахстана /«Новая стратегия научно-образовательных приоритетов в
контексте развития АПК». II том. –Алматы, 2015. –С. 109-112.
84. Толихов Д., Ахмедов Т., Имамкулова З. Инсектициды в борьбе с
дынной мухой (Myiopardalis pardalina Big.) в Таджикистане /
“Современное состояние и перспективы инновационного развития
овощеводства”: международная научно-практическая конференция. –
Беларусия, 2014. –С. 134-137.
85. Толихов Д.А. Особенности выращивания дынь в Таджикистане,
урожайность и качества плодов в орошаемых условиях: Автореф. дисс…
канд. с.-х. наук. – Душанбе, 2016. - 20 с.
86. Торениязов Е.Ш., Кутлымуродов А. Причины развития
белокрылок в условиях Каракалпакистана // Сельское хозяйство
Узбекистана. -Ташкент, 2002. -№2. -С. 19.
87. Торениязов Е.Ш., Юсупов Р.О. Дынная муха на бахчевых
культурах Каракалпакстана // Защита и карантин растений. –Москва. -№9.
-2014. –С. 40.
88. Тошматова Ш.Р. Оҳангарон воҳаси афидофаунасининг
(Homoptera, Aphidinea) трансформацияси: Биол. фан. номз. …дисс.
автореф. –Тошкент, 2012. - 22 б.
89. Троицкая Е.М., Хамраев А.Ш., Маткаримова М.Р. Патогенное и
мутагенное действие Bacillus thuringiensis на вредителей овощных
культур // Вестник Каракалпакского отделения АН РУЗ. - Нукус, 2009.- №
2. - С. 26-28.
90. Туфлиев Н.Х. Зарарли чигирткаларга қарши курашда замонавий
воситаларнинг самарадорлиги: Қ/х. фан. номз. …дисс. автореф. –
Тошкент, 2012. - 22 б.
91. Франц И., Криг А. Биологические методы борьбы с вредителями.
- М.: Колос. - 1984 -350 с.
94](/data/documents/6dcbf6c2-7cd3-4a88-b3de-3606c069e9f1/page_94.png)
![92. Хакимов Р.А. Ўзбекистонда сабзавотчилик, полизчилик ва
картошкачиликни ривожлантиришда илм фаннинг ҳиссаси //
Сабзавотчилик, полизчилик ва картошкачилик ҳолати, муаммолари ва
ривожлантириш истиқболлари: Халқаро илмий-амалий конференцияси
мақолалари тўплами. Тошкент, 2018 йил 1 июнь. –Тошкент, 2018. -3-10-б.
93. Хакимов Р.А., Низомов Р.А., Азимов Б.Ж., Холдоров М.У.,
Расулов Ф.Ф. Сурхондарё вилоятида сабзавот, полиз ва картошка
экинларидан мўл ва сифатли ҳосил етиштириш агротехнологияси бўйича
тавсиялар. –Тошкент, 2017. – 47 б.
94. Хамраев А.Ш. Способ сохранения энтомофагов // Защита и
карантин растений. - Москва, 1995.- № 7.- С. 17-18.
95. Хамраев А.Ш. Энтомокомплексы хлопкового агробиоценоза
(фитофаги, энтомофаги), формирование, функционирование и
усовершенствование биологических основ их регулирования: Автореф.
дисс. ... док. биол. наук - Ташкент, 1992. - 48 с.
96. Хамраев А.Ш., Азимов Д.Н., Ульмасбаев Ш.Б. и др.
Агроэнтомологическая картограмма для стран регионов Центральной
Азии и Закавказья. - Ташкент, 2008. -126 с.
97. Хамраев А.Ш., Нуржанов А.А., Азимов Д.А., Ульмасбаев Ш.Б.
Ўзбекистоннинг зарарли чигирткалари, темирчаклари ва уларга қарши
курашга оид (услубий қўлланма). –Тошкент, 2008. -74 б.
98. Хўжаев Ш.Т. Ўсимликларни зараркунандалардан уйғунлашган
ҳимоя қилиш, ҳамда агротоксикология асослари. – Тошкент, 2014. - 540 б.
99. Хусанов А.К., Зокиров И.И. Географическая изменчивость
Acyrthosiphon catharinae в условиях восточной Ферганы //
Международной заочной научно-практической конференции
«Перспективы развития науки и образования». – Тамбов, 2013. – С.134-
137.
100. Чильдебаев М.К., Нуржанов А.А., Медетов М.Ж. Прямокрылые
насекомые (Insecta: Orthoptera) в агроценозах Каракалпакии
95](/data/documents/6dcbf6c2-7cd3-4a88-b3de-3606c069e9f1/page_95.png)
![(Узбекистан) // Исследования, результаты: Казахский национальный
Аграрный Университет. – Алмата, 2011. -№1. – C. 11-17.
101. Шамуратова Н.Г. Энтомокомплексы агробиоценоза посевов
люцерны: формирование, функционирование и биологические основы их
регулирования в условиях Приаралья.: Автореф. дис. ...докт. с/х. наук. –
Ташкент, 2007. – 45 с.
102. Шукуралиев Б.Т. Разработка биологических мер борьбы с
листогрызущими вредителями капусты: Автореф. дисс. ... канд. биол.
наук. - Ташкент, 1985. - 20 с.
103. Эргашев И.К., Муродов Б.Э. ва бошқ. Ўсимликлар карантини
лабораторияси ва клиникасида фойдаланиш учун услубий қўлланма. –
Тошкент, 2018. - 68 б.
104. Эсонбоев Ш. Ўлмасбоева Р., Танирқулова Б. Цитрус
оққаноти //Ўзбекистон қишлоқ хўжалиги. -Тошкент, 2002. - №2. -Б. 52.
105. Яркулов Ф.Я. Испытания биопрепаратов в Приморском крае //
Защита и карантин растений, 2000, №8, с. 39.
106. Яркулов Ф.Я. Энтомофаги листогрызущих вредителей
сельскохозяйственных культур в Приморском крае // Защита и карантин
растений . 1997, № 11, - С. 26.
107. https:// www.researchgate.net/ profile/ Btc Cars Bilaspur/
publication/ 329363005
108. https: //kccc.ru/ handbook/ pests/ phthorimaeaoperculella ; http:
//www. potatobeetle.org/overview.html ;
96](/data/documents/6dcbf6c2-7cd3-4a88-b3de-3606c069e9f1/page_96.png)
Karam agrosenozi entomofaunasining ekologo-faunistik tahlili Mundarija Kirish ………………………………………………………………… 3 1. Karam agrosenozi entomofaunasining o’rganilish tarixi ( Adabiyotlar sharhi)…………………….................................................. 9 1.1. Karamning zararkunanda hasharotlari.............................. ................ 10 1.2. Karam zararkunandalarining tabiiy kushandalari......... ..................... 18 1.3. Karam zararkunandalariga qarshi kurash.......................... ................ 21 2. Tadqiqot obyekti, uslublari va sharoitlari ..................................... 24 2.1. Tadqiqot o’tkaziladigan joyning tabiiy iqlim sharoiti……………… 24 2. 2 . Tadqiqot uslublari ............................................................. ................ 25 3. Tadqiqot natijalari ....................................................................... ......... 30 3.1. Karam agrosenozi entomofaunasining taksonomik tarkibi................. 30 3.1.1. Karam agrosenozi entomofaunasining tur tarkibi............................ 30 3.1.2. Karam maydonlaridagi fitofag hasharotlarning taksonomik tarkibi......................................................................................................... 31 3.1.3. Karam maydonlaridagi entomofag hasharotlarning taksonomik tarkibi.......................................................................................................... 42 3.1.4. Karam maydoni entomokompleksining ekologo-faunistik tahlili......................................................................................................... 47 3.1.5. Tuproqda hayot kechiruvchi yirtqich entomofaglar........................ 51 3.2. Karam agrosenozi dominant fitofag va entomofaglarining bioekologik xususiyatlari.................................................................................... 56 3.2.1. Karam bitining ( Brevicoryne brassicae) bioekologik xususiyatlari.. 56 3.2.2. Krestguldoshlar qandalasining (Eurydema ventralis) bioekologik xususiyatlari................................................................................................ 58 3.2.3. Krestguldoshlar burgachalari (Phylotretta) ning bioekologik xususiyatlari............................................................................................... 61 3.2.4. Karam agrosenozi dominant entomofagi karam biti paraziti ( Diaeretiella rapae) ning bioekologik xususiyatlari……………………… 1
64 3.2.5. Karam bitining yirtqichlari............................................ .................. 67 3.2.6. Karam biti va entomofaglarining mavsumiy dinamikasi.................. 70 3.2.7. Karam bargini kemiruvchi tangachaqanotlilar va ular entomofaglarining mavsumiy dinamik asi................................. ................. 73 Xulosalar ................................................................................................ ... 77 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati ..................................................... .. . 79 2
KIRIS H Mavzuning dolzarbligi. Sabzavot va poliz ekinlari qishloq ho’jalik ekinlari orasida eng muhim o’rinlardan birini egallaydi. Insonning oziq-ovqat mahsulotlariga, ayniqsa, turli-tuman darmondorilarga bo’lgan ehtiyojini qondirishda sabzavotlarning ahamiyati benihoya kattadir. Sabzavotchilik dunyo dehqonchiligining eng qadimiy, asosiy va yetakchi tarmoqlaridan hisoblanadi. Sabzi, sholg’om, sarimsoq, lavlagi 2 ming, karam, bodring, piyoz kabilar 4 ming yildan beri ekiladi. Sabzavotchilik-o’simlikshunoslikning ajralmas tarkibiy qismidir. Shuning uchun sabzavot ekinlarini hamma vaqt ham boshqa ekinlardan ajratib bo’lmaydi. Chunki karam, kartoshka, sabzi, qovoq, lavlagi, tarvuz, makkajo’xori kabilarni sabzavot ekinlari sifatida oziq-ovqatga, chorva mollari uchun yem-hashak va texnik maqsadlarda ishlatish uchun xom ashyo sifatida yetishtirish mumkin. Sabzavotchilikka xos xususiyatlar sifatida yana nisbatan kichik maydonlarda yetishtirish, o’suv davri qisqaligi, iqtisodiy samaradorligining yuqoriligini ham qayd yetish o’rinlidir Respublikamiz qishloq ho’jaligining asosiy tarmoqlaridan biri sabzavotchilik bo’lib hisoblanadi. Iqtisodiy rivojlangan mamlakatlar AQSh da - 1.5 mln. ga, Yaponiyada 0.7 mln. ga, Italiyada-0.4 mln. ga maydonda sabzavot ekinlari parvarish qilinadi. Respublikamizda esa 0.16 mln. ga maydonda sabzavot ekinlari ekilib, shundan asosiy qismini pomidor, piyoz, karam va boshqa sabzavot ekinlari tashkil etadi. Respublikamizda o’sib borayotgan aholi ehtiyojini qishloq ho’jalik mahsulotlari, jumladan sabzavotchilik mahsulotlari bilan ta’minlash rentabelligini oshirish masalalari hozirgi kunning asosiy muammolaridan biridir. Samarqand viloyati respublikamizda sabzavot ekiladigan maydon jihatidan Toshkent va Andijon viloyatlaridan keyingi o’rinda turadi. Viloyatimizda 1999 yilda 19.8 ming gektarga sabzavot ekilib, shundan qishloq ho’jalik korxonalariga 9.1 ga yoki 45.9 %, fermer ho’jaliklariga 1.2 ming ga yoki 6 %, dehqon ho’jaliklariga 9.5 ming gektar yoki 47.9 % to’g’ri kelgan. 3
Hozirgi vaqtda mustaqil Respublikamiz hukumati mamlakatda sabzavotchilikni rivojlantirish va aholini yangi sabzavot mahsulotlari bilan yil bo’yi ta’minlash masalalariga katta e’tibor qaratmoqda. Bu esa respublika hukumatining bugungi agrar siyosatining muhim yo’nalishi hisoblanadi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2006 yil 9-yanvardagi «Meva- sabzavotchilik va uzumchilik sohasini isloh qilish bo’yicha tashkiliy chora- tadbirlar to’g’risida»gi farmonining chiqarilishi buning yorqin misolidir. Karam – (Brassica) butgullilar oilasiga mansub o’simliklar turkumi. Karamning oq va qizil karam, savoy karami, bryussel karami, gul karam kabi turlari bor. Asosan oq va gul karam ekiladi. Karam aksari ikki yillik o’simlik. Birinchi yili bosh chiqaradi, ikkinchi yili o’zagidan gulpoya chiqarib, urug’laydi. Gullari sariq, shingillarga to’plangan, mevasi qo’zoq. Urug’i yumoloq, to’q qo’ng’ir diametiri 2 mm, 8-10 sm uzunlikdagi qo’zoqda. Karam sovuqqa chidamli, urug’i 4-5 0 C da una boshlaydi. Oq karam 15-18 0 C da bosh hosil qiladi. Harorat 25 0 C dan oshganda bosh chiqarishi kechikadi, sernam va yorug’ joyda tez rivojlanadi. Karamda uglevodlar, oqsillar va mineral tuzlar hamda vitaminlar bor. Bevosita ovqatga ishlatiladi, tuzlanadi va konserva holda iste’mol qilinadi. Dunyoning barcha mamlakatlarida, O’zbekistonning esa hamma hududlarida ekiladi. Karam navlari ertachi, o’rtacha ertachi, o’rtacha kechki va kechki guruhlarga bo’linadi. MDH da 103 dan ortiq navlari rayonlashtirilgan, bulardan oq karam navlari katta ahamiyatga ega. Karam ko’chati parnik va issiq xonalarda yetishtirilib, ertachisi fevral oxiri va mart boshlarida (60 x 60 sm, 70 x 70 sm sxemada), o’rtachasi aprel, may boshlarida, kechkisi iyun oxiri va iyul boshlarida (70 x 70sm sxemada), ekiladi. Parvarishi sug’orish, qator oralig’i va to’p atrofini yumshatish, og’darish, zararkunanda va kasalliklarga qarshi kurash olib borishdan iborat. Birinchi oziqlantirishda gektariga 150-200 kg superfosfat va 120-150 kg ammiakli selitra, ikkinchisida faqat 120-150 kg ammiakli selitra beriladi. Karam ekiladigan yer kuzda yoki erta bahorda haydalib, gektariga 20-30 tonna go’ng, 300-400 kg superfosfat, 100-150 kg kaliy tuzi solinadi. Karam urug’ini bevosita dalaga yekish ham 4
mumkin. Bunda unumdor, begona o’tlardan toza yerlarga qator orasini 60-70 sm qilib, 1 ga maydonga 1- 1,5 kg urug’ sepiladi, 2-3 chin barg chiqargach, yagonalab har uyada (30-40 sm oralig’ida) bittadan o’simlik qoldiriladi. O’rtacha hosildorligi ertapishar navlarda 200-300 s, o’rtapishar navlarda 400- 500 s, kechpishar navlarda 600-900 s. ni tashkil etadi. O’zbekistonda oq karamning quydagi turlari ekiladi. Birinchi nomer, Gribovskiy 147-yertachi, ko’chati o’tqazilgach 60-65 kunda yetishadi. Karam 0,7-1 kg, yumoloq, o’rtacha, zich, ko’kish, pishganda yoriladi. Slava 1.305- o’rtachi ko’chati o’tkazilgach 75-90 kunda yetiladi. Karami 1,5-2 kg, yumoloq yassi, zich, issiqqa chidamli. O’zbekiston 133- o’rtacha kechki, ko’chati o’tkazilgach 110-120 kunda yetiladi. Karam 2,5- 4,3 kg, yumoloq yassi, zich. O’zbekiston hududlarida shu bilan bir qatorda Samarqand viloyatida sabzavot ekinlari ahamiyati nihoyatda katta. Keyingi 20-30 yil mobaynida bu o’simliklarni ekish maydoni 2-2,5 barobar ko’paygan. Paxta maydonlarining asta-sekin qisqartirilishi, sabzavot, poliz va mevali ekinlar maydonlarining kngayishiga sabab bo’lmoqda. Ammo har bir ga paykaldan olingan mahsulot past darajada turibdi. Qovun, karam, bodring hosildorligi yildan –yil hisobiga kamayib bormoqda. Buning asosiy sababi yerning meliorativ holatining yomonlashishi, ekologik xilma-xillikning pasayishi va natijada ayrim zararkunandalarni sonining ko’payishi hisoblanadi. Shunga muvofiq o’simliklarni hosildorligini agrotexnika chora tadbirlari bilan oshirish, tuproq holatini yaxshilash, zararkunanda hasharotlarga qarshi kurashning ilmiy asoslangan tadbirlarini ishlab chiqish, tabiiy entomofaglar samaradorligini oshirish muhim ahamiyat kasb etadi. Sabzavot va poliz ekinlaridan yuqori hosil olishni cheklab turadigan bir qancha omillar mavjudki, ular orasida zararkunanda hashoratlar keltiradigan zarari jihatidan birinchi o’rinda turadi. Sabzavot va poliz ekinlariga 600 dan ortiqroq tur hashoratlar zarar keltirishi aniqlangan. Lekin sezilarli darajada zarar yetkazadigan hashoratlar uncha katta bo’lmagan ixtisoslashgan zararkunandalar guruhi bo’lib, bularga 5