logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. Pragmalingvistika tahlili asoslari

Pragmalingvistika tahlili asoslari

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

137.5 KB
Ko'chirib olish
Mavzu: Pragmalingvistika tahlili asoslari Reja: Kirish 1. Pragmalingvistikaning tilshunoslikdagi ahamiyati 2. Pragmalingvistik vositalar 3. Pragmatik presuppozitsiyaning o'rni 4. Pragmalingvistikaning boshqa fanlar bilan aloqasi Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati KIRISH Strukturalizm tilni mustaqil bir sistema sifatida o‘rganar ekan, lisoniy tizimni, lisoniy imkoniyatlarni o‘rganishga ko‘p e`tibor qaratdi va shu bois lisonshunoslik keng rivojlandi. Nutq lingvistikasi esa lisonshunoslik soyasida qoldi va tilshunoslarning asosiy e`tibori tildagi sistemaviy paradigmatik munosabatlarning o‘rganilishiga qaratilib, nutq lingvistikasiga kam e`tibor berildi. Bu strukturalizm asoschisi sanalgan Sossyurning o‘zining ham nutq lingvistikasiga murojaat etmaganligi bilan o‘zviy bog`liq bo‘lsa kerak, chunki Sossyur o‘qigan ma`ruzalarning bayoni sanalgan "Umumiy tilshunoslik kursi"da ham nutq lingvistikasi bo‘limi Sossyur tomonidan o‘qilgan yoki o‘qilmaganligi haqida aniq ma`lumot yo‘q. Strukturalizmning xilma-xil oqim va maktablari keng rivojlanib, lisonshunoslik "XX asr tilshunosligi", "zamonaviy tilshunoslik" sifatida keng ommalashgach, yangilik tarafdorlari Sossyur diqqatidan chetda qolgan sohaga- nutq lingvistikasiga ham e`tibor bera boshladilar. Shunda juda ko‘p tilshunoslar (chunonchi, E.R.Atayan, V.N.Voloshinov, R.T.Yarovikova va boshqalar) Sossyurning "nutq sof xususiy, individual nutqda hech qanday umumiylik yo‘q" degan fikrlariga qarshi chiqdilar va hatto lison-nutq farqlanishi asossiz ekanini isbotlashga intildilar, ya`ni Sossyur eng muhim deb bilgan lison va nutq farqlanishini inkor etishga intildilar. Bu inkorning ham o‘zigaxos asosi mavjud edi. Bu asos shundan iborat ediki, alohida bir shaxs muloqot jarayoniga kirishar ekan, (fikrini, his-tuyg`usini, munosabatini yozma yoki og`zaki shaklda bayon etar ekan) uning oldida maqsad turadi. Bu maqsad so‘zlovchining boshqalar uni tushunishi, anglashidan iboratdir. So‘zlovchi va tinglovchining biri-birini tushunishi va anglashi faqat ular uchun umumiy asos mavjud bo‘lgandagina amalga oshishi mumkin. Shuning uchun lison qanchalik ijtimoiy, so‘zlovchi va tinglovchi uchun umumiy, majburiy bo‘lsa, nutq ham ular uchun shunday umumiy, majburiy va ijtimoiydir. Ammo lisoniy tizimda ayni bir xil mazmun vamunosabatni ifodalashining yuzlab omillari mavjud. “ Pragmatika ’’ (pragma – ish, harakat) aslida falsafiy tushuncha bo‘lib, u Sokratdan oldingi davrlarda ham qo‘llanishda bo‘lgan va keyinchalik uni J.Lokk E.Kant kabi faylasuflar Aristoteldan o’zlashtirganlar. Shu tariqa falsafada pragmatizm oqimi yuzaga kelgan. Bu oqimning asosiy taraqqiyot davri XIX-XX asrlardir. Ayniqsa, XX asrning 20-30- yillarida pragmatizm g’oyalarining keng targ’ibi aniq sezila boshladi. Amеrika va Yevropada bu targ’ibotning keng yoyilishida Ch.Pirs, R.Karnap, Ch.Morris, L.Vitgenshteyn kabilarning xizmatlarini alohida qayd etmoq kerak. XIX asrning oxiri XX asr boshlarida Amerikada hukmron bo lgan falsafiy’ pragmatizm yo’nalishining asoschilaridan biri Charlz Pirs edi. Ushbu falsafiy tizimning asosiy g‘oyasi semiotik belgining ma ’ no mazmunini ushbu belgi vositasida bajarilayotgan harakatning samarasi, natijalari, muvaffaqqiyati bilan bog‘liq holda o‘rganishdir. 1 Bu tamoyil muallifi Ch. Pirs birinchilardan bo‘lib, belgi nazariyasi doirasida kommunikativ faoliyat subyekti omilini inobatga olish lozimligini uqtirdi. Pragmalingvistikatilshunoslikning mustaqil yo‘nalishi sifatidao‘tgan asrning 60- 70-yillaridashakllandi. 1970- yildaDordrext shahrida “ Tabiiy tillar pragmatikasi ” (Pragmatics of natural languages) mavzusid axalqaro konferensiya bo‘lib o‘tdi. Ushbu anjumandao‘qilgan ma ’ ruzalar to‘plamining muharriri, Tell- Aviv unversitetining professori I.Bar – Hillelning “ So‘z boshi ” da qayd qilishicha, anjuman ishtirokchilari yakdillik bilan “ Tabiiy til vositasida bajariladigan muloqotning pragmatik xususiyatlari ushbu muloqotning sintaktik va semantik xususiyatlari kabi lingvistik nazariyasi doirasida o‘rganilishi lozim ” degan xulosaga kelishdi (Vsr-Hilel 1971: V-VI ). Pragmatikaning “ Qaytatuzilish davri ” deb e ’ tirof etilgan xuddi shu paytdan boshlab, xorijiy tilshunoslikda haqiqiy pragmatik ko‘tarilish yuzaga keldi. Bu mavzuga oid qator anjumanlar, yig‘ilishlar o‘tkazildi, chop qilinayotgan to‘plamlar, ilmiy tadqiqotlarning chegarasi yo‘q, Gournal of Pragmatika tom ma ’ noda xalqaro nashrga aylandi. 1 ? Xakimov M.X O’zbek ilmiy matning sintagmatik va pragmatik xususiyatlari: Filol. Fan n-di ....diss. Toshkaent, 1993. 17,18,21-betlar. Pragmalingvistikaning predmetini aniqlashga ilk bor ahd qilganlardan biri G. Klaus edi. U pragmatikani ” belgilar va ushbu lisoniy belgilarni yaratuvchi, uzatuvchi hamda qabul qiluvchi shaxslar o‘rtasidagi munosabatlarni o‘rganuvchi ’’ fan sifatida ta ’ riflaydi. Ushbu ta ’ rifdan ko‘rinib turibdiki, pragmatikaning predmetini aniqlashda G. Klaus ham boshqa semiotiklar kabi belgi va uni idrok etuvchi interpretator munosabatidan uzoqlashmaydi, hatto uning “ pragmatika dastlabki o‘rinda lisoniy belgilarning psixologik va sotsiologik tomonlarini o‘rganuvchi nazariyadir ” degan xulosasi ham pragmatika tushunchasini tor ma ’ noda tavsiflashdan boshqa narsa emas. “ Sabab – motiv – maqsad ” zanjiri nutqiy faoliyat rejasini shakllantiradi vauning voqelanishini ta ’ minlaydi. Xuddi shu narsaA.Kasherni pragmalingvistik tahlilning asosiy maqsadini “ qo‘yilgan vositalardan foydalanishni ta ’ minlovchi insonga xos bo‘lgan qobiliyat qoidalarini ” yoritish va tushuntirish deb tasvirlashga undaydi. 2 Pragmalingvistikani tilshunoslikning mustaqil sohasi sifatidaajratish vauning o‘zgarish ob ’ ekti, predmetini aniqlash uchun lisoniy birliklardan turli kommunikativ muhitda pragmatik qiymati, “ bahosi ” , mundarijasining namoyon bo‘lishini ta’minlovchi omillarni izlamoq darkor. Lisoniy birliklardan har qanday sharoitda namoyon bo‘ladigan belgilari ularning ontologik vazifaviy (funksional) xususiyatlari na ’ munasidir. Shunday qilib, pragmatikaning umumiy ta ’ rifini quyidagichatasavvur qilish mumkin: pragmatika tilshunoslikning alohida sohasi bo‘lib uning tadqiqot doirasid amuloqot jarayonida lisoniy birliklarni tanlab olish, ularni qo‘llash hamda ushbu qo‘llanishdagi birliklarning muloqot ishtirokchilarigata ’ siri masalalari o‘rganiladi. Ushbu qoidalar kommunikatsiya 2 Karimova R.A Semantiko-strukturnaya organizasiya teksta (na materiale ustnih spontannih tekstov): Avtoref. diss. …d-ra filol. Nauk.-M., 1992. S. 6,27. shart sharoitlariga nisbatan, keng ma ’ nodagi kontekst sifatidao‘rganiladi. Lisoniy hodisalarning bu yo‘sindagi tahlili ularning qo‘llanishidagi u yo ki bu muhitda mavjud bo‘lgan to‘siqlar, chegaralanishlarni ham aniqlashgaimkon beradi. Lingvistik tahlilning asosiy g‘oyasi ham lisonning tabiatini uning amaliy faoliyatda qo‘llanishiga nisbatan yoki boshqacha aytganda, bajarayotgan vazifasi doirasida aniqlashdir. Aynan vazifa(funksiya) tushunchasi lison tahlili gapragmalingvistik yondashuvning poydevoridir. Aminmizki, pragmalingvistikaning xuddi shu yo‘nalishdagi taraqqiyoti nazariy tilshunoslik vaamaliy kommunikatsiya o‘rtasida mavjud bo‘lib turgan “ uzilish ” larni bir oz toraytiradi. Pragmalingvistika tadqiqot predmetining keng miqyosda tasavvur etilishi ushbu sohaning turli yo‘nalishlarda taraqqiy etishini taqozo etadi. Natijada, pragmalingvistikaning nutqiy akt nazariyasi, deyksis nazariyasi, diskurs nazariyasi , pragmasemantika, pragmastilistika kabi o‘z “ ichki ” sohalari yuzagakeldi. Bu sohalarning farqi, birinchi navbatda, pragmalingvistikaning umumiy predmetini alohidaqismlargaajratish vahar bir qismning batafsil yoritilishi, o‘rganilishida namoyon bo‘ladi. Avvalo shuni ta ’ kidlash lozimki, matn tushunchasini material jihatdan tayin etish va ta ’ riflashda mutaxassislar o‘rtasida yagona fikr yo‘q, aksincha, bir-birigaqarama-qarshi bo‘lgan ikki xil qarash mavjud. Ayrim tilshunoslar faqat yozmashakldagi yaxlit nutq yoki nutq parchasini matn deb hisoblaydilar. Masalan, rus tilshunosi L.M.Loseva “ matn ” tushunchasi aniqlashda barcha matnlar uchun xos bo‘lgan belgilardan kelib chiqish lozimligini aytadi va bu belgilarning birinchisi sifatida uning yozma shaklda bo‘lishini alohida qayd etadi. Matnni lingvistik tadqiqot ob ’ ekti sifatida rus tilshunosligidailk o‘laroq batafsil o‘rganganlardan biri I.R.Galperin “ matnning ontologik va funksional belgilarini namoyon etadigan yetakchi jihatlardan biri sifatida “ yozmaxujjat tarzidareallashadigan tugallanganlik ” ni alohidata ’ kidlab ko‘rsatadi. Uningcha, matn yozuvdaqayd etilgan nutqiy asardir. Ammo matnning yozma yoki og‘zakiligi uning ontologiyasi vafunksiyasiganechog‘lik bog‘liq yoki bog‘liq emasligini muallif tomonidan aniq-tiniq ko‘rsatib berilmagan. 3 Matnning mohiyati va kommunikatsiya jarayonida baradigan vazifani faqat yozuv bilan chegaralanadigan bo‘lsa, bu yirik kommunikativ birlikning tildagi o‘rni qanday belgilanishi haqidagi masala ochiq qolgan. O‘zbek tilshunosligidagi bu yo‘nalishdagi ishlarga e ’ tibor qilinsa, ularda ham yuqoridagigao‘xshash mulohazalar yo‘q emas. Masalan, M.Hakimovning nomzodlik dissertatsiyasidamanabunday fikrlarni o‘qish mumkin: “ ....Nutq- bu so‘zlovchining nutqiy jarayoni bilan aloqador bo‘lgan hodisasifatidaifodaetilsa, matn (tekst) ham manashu nutqiy hodisaning yozilgan ( “ bosma harf orqali aks etgan ” ) parchasidir.... ” Nutq ” o‘zining yozma shaklida “ matn ” atamasiga teng keladi....Har qanday nutqning yozma shakli matn tushunchasi mohiyatini ifodaetadi....Tekst – og‘zaki nutq, kontekstga nisbatan stabillashgan, ma ’ lum qoida, qonuniyatlar adabiy til me ’ yorlari asosida shakllangan yozma nutq....Matn bir vaqtning o‘zida emas, balki bir necha asr avvalgi va keyingi shaxslar o‘rtasidagi aloqamunosabatini yuzagachiqaruvchi vositadir. ” 4 Avvalo, aytish joizki, kishilar o‘rtasidagi aloqa kommunikatsiya matnlar vositasidaamalgaoshar ekan, matnni faqat yozma shakl bilan chegaralash shakllanib ulgurgan mavjud matn nazariyasi qoidalarigazid bo‘lishi turgan gap. Axir, kishilar o‘rtasidagi har qanday kommunikatsiyafaqat vafaqat yozmashakldaamalgaoshishini tasavvur etib bo‘lmaydi. 3 Nurmonov A. Hakimov M. Lingvistik pragmatikaning nazariy shakllanishi. O'zbek tili va adabiyoti. 2001. 4 Qo'ng'urov R. Begmatov E. Tojiyev Y. Nutq madaniyati uslubiyat asoslari. Toshkent, 1992. Lingvistik pragmatika so‘zlovchi ijtimoiy faoliyatining nutqdagi real ifodasini qamrab oladi. Lingvistik pragmatikaning tilshunoslik fanining alohidatarmoqi sifatidashakllanishi uning oldigaqator masalalalarni qo‘ydi. Pragmatikani tilshunoslikning boshqasohalaridan ajratish vauning tadqiqiy manbasini chegaralash natjasidagina lingvistik pragmatikani yangi tarmoq sifatidatalqin etish mumkin bo‘ladi. Lingvistik pragmatikaning eng muhim jihatlaridan biri uning boshlang`ich chegarasini aniqlashdir. Shu ma`noda tilshunos olim V.V.Petrovning til haqidagi quyidagi tezisini esgaolish lingvopragmatikaning boshlang`ich tadqiqiy chegarasini aniqlash uchun lingvistik mezon bo‘ladi: "Inson qaysidir tilgaxos semantik bilimlarsiz so‘zlashi yoki anglashi mumkin emas, ammo ushatilgaxos semantik bilimlar egasi bo‘lishuning o‘zi ushbu tilda so‘zlash vaanglash uchun kifoyaqiladi degani emas, xuddi musiqali pyesa mazmuniy bilimlari uning ijrosi uchun yetarli bo‘lmaganidek va buning uchun eng asosiysi o‘yin mahorati, layoqati ("umenie igrat ” ) gaham egabulish lozim" bo‘ladi. Bizning qarashimiz bo‘yicha, so‘zlash vaanglash jarayoni ham xuddi shunday. Shuning uchun ham to‘g`ri vaaniq so‘zlash uchun hammagatushunarli bo‘lgan semantik bilimlarning o‘ziniginabilish yetarli emas, so‘zlash vato‘g`ri ifodalash uchun individual strategiyamahoratigaegabo‘lish lozim. Nutqiy faoliyat - til ham xuddi shundaydir. Inson semantik bilimlargaegabo‘lishi mumkin, bungaijtimoiy muhitning o‘zi har qanday shaxs uchun ma`lum imkoniyatlarni yaratadi. Biroq semantik bilimlargaegabo‘lishuning o‘zi insonni so‘zlash, fikrlash vaifodamazmunini anglashi uchun kamlik qiladi. Inson tildagi barchasemantik bilimlarni bilishi bilan birgaularni o‘z maqsadi yo‘lidatanlay olishi vaifodalash imkoniyatigaegabo‘lishi lozim. Tildagi ayni manashu jihatlarni lingvistik pragmatikao‘rganadi. F.de Sossyur tilni shaxmatgaqiyoslash natijasidaobyektiv olamdagi predmet, narsavahodisalaring shaxmat donalari sifatidanomlagan bo‘lsa(shaxmat donalarni yuriShuni bilgan bilan o‘yin ko‘rsatiShuni ham bilish kerak), Vitgenshteyn esatilgaxos umumiy qonuniyatlarni "semantik o‘yin subyekti uchun ma`lum tushunchalar semantikadeb qaraladi, har bir semantik o‘yingaxos oddiy yurish tartibi ham semantika, o‘yin ishtirokchilarining o‘zigaxos strategiyatushunchasi pragmatikadeb talqin etiladi. Pragmatikanutqiy ta ’ sir natijasining hosil bo‘lish ehtimolini belgilovchi vositalarni aniqlash imkonini beradi. Bunday vositalar qatorigamasalan, pragmatik mazmunni aniqlashtiruvchi illokutiv fe ’ llar kiradilar. Ushbu fe ’ llar nutqiy harakat tarkibidamuhim rol o‘ynaydilar, ular muloqot maqsadi mazmuni vabajarilayotgan nutqiy harakatning illokutiv kuchini aniq vaochiq ko‘rsatish xizmatini o‘taydilar. Masalan, “ Kumushni ertagakinogaolib boraman ” gapining talaffuzi vositasidava ’ daberish nutqiy harakati bajariladi, ammo ushbu harakat mazmunini aniq ifodalash uchun illokutiv fe ’ lni qo‘llash imkoni ham bor: “ Kumushni ertagakinogaolib borishgava ’ daberaman ” . Xuddi shuningdek, “ Dars qilmaysanmi? ” sintaktik birligi so‘roq, talab, ogohlantirish, taklif kabi nutqiy harakatlarni ifodalashi quyidagi yo‘sindaaniqlashtirilishi mumkin: “ Dars qilmaysanmi, deb so‘rayapman (sendan) ” ; “ Dars qilmaysanmi? Buni sendan talab qilaman ” (o‘qituvchining so‘zi); “ Dars qilmaysanmi? Seni ogohlantiryapman ” ; “ Dars qilmaysanmi? (kel, birgalikdaqilishgataklif qilyapman) ” . Illokutiv fe ’ llarning ma ’ no tartibidatalaffuz etilayotgan nutqiy birlikning (gap yoki matnning) pragmatik- kommunikativ mazmunini ifodalovchi semaasosiy o‘rinni egallaydi. Masalan, “ Fan nomzodi R.Suvono‘vagadotsentlik unvoni berishigaqarshiman ” ; “ Fan nomzodi R.Suvono‘vagadotsentlik unvoni berilishini talab qilaman ” kabi tuzilmalar bir xil propozitsiyagaega, ularni farqi faqatginapragmatik mazmunda, ya ’ ni turli nutqiy harakatlar ifodalanishidavakommunikativ maqsadlarning har xil bo‘lishigaturli illokutiv fe ’ llar (rozi bo‘lmoq, qarshi bo‘lmoq, talab qilmoq) qo‘llanilishi vositaxizmatini o‘tamoqda. J.Syorl pragmatik mazmunning bu asnodanamoyon bo‘lishini “ ifodalanish tamoyili ” (the prinsiple of expressibility) faollashuvi natijasi deb hisoblaydi. Biroq, ushbu tamoyil nutqiy muloqot matnlaridahar doim ham bir yo‘sinda namoyon bo‘lavermaydi. Binobarin, buyurmoq, ogohlantirmoq, maslahat bermoq, taqiqlamoq, taklif qilmoq kabi birliklar nutqiy tuzilmatarkibidan joy olib, uning mazmuni oydinlashtirish uchun xizmat qilaolishi ma ’ lum. Lekin, “ Men maqtanaolmayman, sendan aqlliroqman ” qabilida maqtanish nutqiy harakatining qo‘llanishi ehtimoldan anchayiroq. Balki, ushbu harakatni bajarayotgan shaxsning maqtanishgahaqqi bordir. U o‘z suhbatdoshiga nisbatan aqlliligi haqiqatdir, lekin nutqiy muloqot odobi bungayo‘l qo‘ymaydi. 5 Pragmatik maqsad va mazmunning ekplisit, ya ’ ni ochiq ifoda etilishida diqqat axborot almashinuvidan ushbu axborotni uzatish maqsadigako‘chadi vakommunikatsiyamaqsadi uzatilayotgan axborotning predmetigaaylanadi. Nutqiy harakat maqsadining ochiq bayoni turli ko‘rinishdagi lisoniy birliklar vositasida bajariladi va bulardan eng asosiysi pragmatikada performativ formula atamasini olgan. Demak, lisoniy birliklarning aniq va voqeiy muloqot sharoitidaqo‘llanishi pragmatik tahlil ob ’ ektidir. So‘zlovchi vatinglovchi munosabati nutqiy muloqot sharoitidayuzagakeladi, nutqiy harakat muloqot matnini talab qiladi vashu muloqot kontekstidamazmungaegabo‘ladi. Muhit, o‘z navbatida, ijtimoiy xususiyatgaegabo‘lib, u ijtimoiy qatlam, guruhning madaniyati bilan bog‘liq holdanamoyon bo‘ladi. Ushbu guruhdagilarni har xil anglashilmovchiliklar, ma ’ noviy ikkiyoqlamalik, noaniqliklarni bartaraf etish imkonini beradigan umumiy bilim zahirasigahamdamuloqotning mavaffaqqiyatini ta ’ minlovchi qoidalardan 5 Ма ҳ мудов Н. Ў збек тилшунослигининг тара ққ иёти. //Ж. Ў збек тили ва адабиёти. 2001.№4. Б.5 foydalanish malakasigaegabo‘lishadi. Shunday malakagaegabo‘lmagan shaxs muloqotdahech qanday samaragaerishaolmaydi. Nutqiy muloqotda axborot uzatish “ yuki, so‘zsiz, lisoniy birliklar “ yelkasi ” gatushadi, ammo shaxslararo munosabat normasini, milliy-madaniy qadriyatlar tizimini egallamasdan turib, to‘laqonli muloqotgakirishishning imkoni yo‘q. Muloqotdoshlarning bir-birini tushunish lisoniy kommunikatsiyaning asosiy shartidir.Masalan , ” Choy tugabdi ” , ” Sovuq ” jumlalarini “ Choy damla, Issiqroq kiyin ” yoki “ Eshikni yop ” kabi mazmunlaridaanglash uchun J. Serl aytgan shared background information, ya ’ ni “ o‘zaro umumiy vaoldindan ma ’ lum bo‘lgan ma ’ lumotga ” egabo‘lish kerak. Ammo bunday holatdava “ orqafon ” daturadigan mano o ’ z-o ’ zidan paydo bo‘lmaydi. Asosiy muloqot birligi bo ’ lgan matnning umumiy tuzilishi, mazmuniy mundarijasi lisoniy birliklar kommunikativ ma ’ nosini shakllantiruvchi tajribamaydonidir. Yaxlit kommunikativ lisoniy tuzilmabo‘lgan matnning semantik mundarijasi denonativ vasignifikativ qismlardan tarkib topadi. Bulardan birinchisi matn mazmunining voqelikda kechayotgan hodisalar bilan bog‘liq tomonlarigaishoraqilsa, ikkinchisi esamatn yoki nutq ijodkorining nutqiy tafakkur faoliyati bilan bog‘liqdir. Propozitsiya axborotni to‘plash vasaqlashning kognitiv strukturalari qatorigakiradi. Ammo propozitsiyahodisasi tahlilidauning axborot tashish xususiyati bilanginachegaralanib qolmaslik darkor. Zero, bu holdaushbu hodisaning kommunikativ belgilari nazardan chetdaqoladi. Masalan, quyidagi nutqiy tuzilmalarni olaylik: Anvar mengakitobni berdi. Anvar mengakitobni beradimi? v) Anvar, mengakitobni ber! g) Ishonamanki, Anvar mengashu kitobni beradi. d) Anvar mengashu kitobni bergan bo‘lishi kerak. Bu qatordagi tuzilmalar yagona propozitsiyagaega, yani kitob, ” Anvar, ” men , term vaaktantlari hamda “ bermoq ” predikati vositasidatuzilayotgan ushbu tuzilmalarning semantik strukturasi yagona, ammo ushbu propozitsiyamuloqot matnidafaollashib turli pragmatik mazmun bilan boyiydi. Mazmunning kommunikativ maqsadigabinoan bunday kengaytiruvchi vositalar qatorigamodallik vazamon aspekt ko‘rsatkichlari ham kiradi. Referensiyalisoniy nomni voqelik bilan bog‘lashdaso ’ zlovchining maqsadi, lisoniy faoliyat niyati muhim o ’ rin egallaydi. Relevantlik nutqiy muloqotning muvaffaqqiyatli kechishini hamda muloqot matnining mazmundor shakllanishini ta ’ minlovchi hodisa. Presuppozitsiya maxsus adabiyotlardainferensiyaning xususiy ko‘rinishlaridan biri sifatidaqaraladi vabundaifodalanayotgan fikr -hukmning haqiqiy yoki o‘rinli ekanligi e ’ tiborgaolinadi. Buning uchun esamuloqot ishtirokchilari voqelik, kechayotgan yoki xabar qilinayotgan hodisahaqidabiror bir umumiy ma ’ lumotgaegabo‘lishlari kerak. R.Stolneyker ta ’ biricha, “ presuppozitsiyatalab qilinayotgan lisoniy faoliyat ijrosidan oldin implisit nazardatutilgan propozitsiyadir ” (Stalnaker 1972: 387-388; Stolkeyker 1985). Masalan, “ Ahmad ikki boshli ilonni ushladi ” va “ Ahmad ikki boshli ilonni ushlamadi ” qabilidagi gaplarni matndaqo‘llash vaularni tushunish uchun so‘zlovchi hamdatinglovchigaikki boshli ilonning mavjudligi (yoki mavjud emasligi) bir xildama ’ lum bo‘lishi kerak. 6 Presuppozitsiyaning yashirin hukm, tagma ’ no bilan bog‘liq ekanligini bundan yuz yillar oldin olmon mantiqshunosi X.Frege aytgan edi.Haqiqatdan ham “ Kumushning akasi uchtaot sotib oldi ” kalimasini aytish uchun so‘zlovchi “ Kumush ” ismli qizning akasi Kumushning faqat birginaakasi borligini vau ot sotib olishgayetarli mablag‘gaegaekanligini ham bilishi mumkin. Bu ma ’ lumotlarni beruvchi presupozitsiyalar sohibi so‘zlovchidir. Gap esaKumushning akasi nimanidir sotib olganligi, uchtahayvon sotib olinganligi, xarid qilingan hayvon ot vabu otlar ikkitaemas, balki uchtaekanligi haqidagi ma ’ lumotlarni olish imkonini beradi. Bu turdagi ma ’ lumotlar asosidaxulosaviy hukm (entailment) chiqariladi. Presuppozitsiyaga oid hukmlar esa gap mantiqiy mundarijasi bilan bog‘liq emas, degan fikr ham yo‘q emas (Yule 1996: 25) Hozirgi kunda Havayda yashab ijod qilayotgan pragmalingvist Georg Yulning ushbu fikrini to‘laligicha quvvatlash ma ’ qulmikan? Presuppozitsiyaning inson bilan, uning bilim darajasi bilan bog‘liq ekanligiga shubha yo‘q. Ammo ushbu presuppozitsiyaning shakllanishi va hukmning mantiqiy qatorlari paydo bo‘lishida lisoniy birliklarining hech qanday ta ’ siri yo‘q, deyishga jur ’ atim yetmaydi. Nutqiy tuzilmatarkibidagi birliklar vaushbu tuzilmaning strukturaviy belgilari presuppozitsiyaga oid ma ’ lumotni ifodalovchi vositalar xizmatini o‘tishini ham hech kim inkor qilgani yo‘q. G.Yulning o‘zi ham presuppozitsiyaning gap tarkibidagi ma ’ lum lug‘aviy birliklar vasintaktik tuzilmalar bilan bog‘liq ekanligigatayangan holdaleksik va strukturaviy presuppozitsiyalarni farqlashni 6 Махмудов Н. Пресуппозиция ва гап. УТА. 1986 йил, 6-сон, 30-бет . taklif qiladi (Yule 1996: 28). Binobarin, (a) ” U chekishni tashladi ” , (b) “ U shikoyat qilaboshladi ” , (v) “ U yanakechikdi ” gaplarinig presuppozitsiyalari (a) “ U chekar edi ” , (b) “ Ilgari u shikoyat qilmas edi ” , (v) “ U oldin ham kechikkan edi ” tarzidaekanligini biz faqatgina “ tashlamoq,boshlamoq ” , “ yana ” lug‘aviy birliklari qo‘llanishigatayanib aniqlaymiz. Strukturaviy presupozitsiyaesaquyidagi so‘roq gaplardanamoyon bo‘ladi: (g) « U qachon ketdi? » = « U ketgan »; (d) « Velosipedni qayerdan sotib olding? » = « Sen velosipedni sotib olgansan ». Ushbu hukmlarning shakllanishi so‘roq olmoshli strukturaqo‘llanishi bilan bog‘liqdir. ANurmonov vahammualliflari ham presuppozitsiyaning lisoniy ifodalanish shakliga – moddiy vositaga, tashqi signallargaegaekanligini e ’ tirof etishadi (Nurmonov vaboshqalar 1992: 115-116) vabunday moddiy vositalar qatorigaturli lug‘aviy birliklar, yuklamavako‘makchi kabilarni kiritishadi. Pragmalingvistik adabiyotlarda«presuppozitsiyani faollashtiruvchilar» (presupposition triggers) deb atalayotgan (Yule 1996: 27; Levinson 1983: 179) ushbu vositalar presuppozitsiyaning «lisoniy libosi» dir, ular vositasidayashirin ma ’ no yanadabotinlashadi. Umuman, semantik presuppozitsiyaning qariyib barchaturlari aniq lisoniy ko‘rssatkichlarga(indikatorlarga) egadir. Buni G. Yul keltirgan jadval misolida(116 betgaqarang) ham ko‘rish mumkin (Yule 1996: 30): Jadval guvohlik berishicha, faktiv vanofaktiv presuppozitsiyalardaxulosaviy hukm voqeaning haqiqatan sodir bo‘layotganligi yoki bo‘lganligi fakt ekanligi asoslanadi hamdaushbu xulosaning ifodalanishida« bilmoq », « anglamoq », « afsuslanmoq », « xabardor bo‘lmoq » kabi birliklarning tasdiq vainkor shakllari ishtirok etishadi. Kontrafaktiv presuppozitsiyaesabildirilayotgan ma ’ lumotning haqiqatgamos emasligigaishoradir: « Agardasen mening do‘stim bo‘lganingda, mengayordam qilgan bo‘lar eding » = « Sen mening do‘stim emassan ». Bu turdagi presuppozitsiyaasosan murakkab tarkibli nutqiy tuzilmalardanamoyon bo‘ladi va« mantiqiy me ’ ros » (inheritance) qoidalarigaamal qiladi. Presuppozitsiyama ’ nosining bo‘lakdan yaxlitga, ergash gapdan bosh gapga, dialogik tuzilmaboshlanishidan keyingi bo‘laklarigao‘tishi umumiy kuzatilgan holdir. Tilshunoslar «presuppozitsiya» faylasuflardan o‘zlashtirganligi ma ’ lum vafalsafadan atamaning ko‘pma ’ noliligi, tavsifiy npaniqliklarining tilshunislikkaham ko‘chishi tabiiydir. Natijadaushbu hodisaturli ko‘rsatkichlarganisbatan turlichatasnifiy guruhlargaajratilib kelinmoqda. Buni hatto ushbu tushunchani tilshunoslikkabirinchi bo‘lib kiritgan Pyotr Stronsonning qarashlaridahaam ko‘rish mumkin. Olim o‘tgan asrning o‘rtalarida(Strawson 1950; Stroson 1989) mantiqshunos B. Rasselning lisoniy birliklarning ma ’ nosini tavsiflovchi deskriptiv nazariyasini taftish qilayotib, gap ma ’ nosi vauning nutqiy qo‘llanishidagi mazmuni o‘rtasidagi munosabatgae ’ tiborni qaratadi. Shu taxlit semantik vapragmatik presuppozitsiyani farqlash yo‘lidagi urinishlar boshlandi. Olmon tilshunosi K. F. Hemferning (Hempfer 1977) gap ma ’ nosidakontekstdan tashqari, hech qanday nutqiy vaziyat bilan bog‘liq bo‘lmagan holdamavjud bo‘lgan xulosaviy hukmni semantik presuppozitsiyasifatidaqarsh lozimligi haqidagi boshqalar tomonidan ham qo‘llab-quvvatlandi (V. V. Bogdanov, V. A. Zveginsev, Ye. V. Paducheva, M. L. Makarov, N. Mahmudov, A. Nurmonov vaboshqalar). Darhaqiqat, presuppozitsiyaning lisoniy birlik ma ’ nosi bilan bog‘liqligi haqidaoldingi sahifalardagapirildi. Gapning semantik tuzilishi presuppozitsiyon poydevorgaegaekanligini hech kim inkor etmaydi. Shuning uchun ham «Abbos mengakitobni berdi» « Abbos degan yigitning borligi » (ekzistensional presuppozitsiya) va« Uning mengakitobni berganligi » (faktiv presuppozitsiya) yoki bermaganligi (nofaktiv presuppozitsiya) haqida xulosaviy hukmlarning yuzagakelishi tabiiydir. Bular oddiy mantiqiy xulosalardir. 7 Pragmatik presuppozitsiyaning matngaxosligi, kontekstgaoidligini e ’ tirof etgan holdalisoniy birliklarning gapi ko‘p ma ’ noliligi, ularning turli matn muhitlarida(nutqiy vaziyatlarda) turlichamazmun ifodalash imkoniyatigaegabo‘lishini ham unutmaslik lozim. Xuddi shuningdek, nutqiy tuzilmalar ham turli mazmundagi umumiy bilim (axborot) ni ifodalash qudratidan mahrum emasdirlar. Shuning uchun ayrim tilshunoslarning nutqiy birlik sifatidaqaralayotgan gap imkoniyatidagi presuppozitsiyalar (potential presupposition) to‘plamigaegavakontekstdanamoyon bo‘layotgani esafaollashgan presuppozitsiyadir (actual presupposition), degan fikriga(Gazdar 1980) qo‘shilmoq kerak. Bu holda kontekst muloqot ishtirokchilari uchun ma ’ lum bo‘lgan imkoniyatlar to‘plamidan faqatgina birini tanlab olish imkonini beradi va bu propozitsiyabarchauchun umumiy, mazmuniy qarama-qarshilikka yo‘l qo‘ymaydigan (noncontroversial Levinson 1983:212) axborotni ifodalashi lozim. Masalan, « Fransiya qiroli Versalda yashamaydi » gapi so‘zlovchi va tinglovchi uchun umumiy bo‘lgan « Fransiyada qirol yo‘q » pressupozitsiya bilimini aks ettirishi kutiladi. Ammo bunday pressupozitsiyagaegabo‘lish uchun suhbatdoshlar ikkalasi ham Fransiya siyosiy tizimi bilan tanish bo‘lmoqlari kerak, aks holdakulguli holat yuzagakelishi hech gap emas. 8 So‘z o‘yini bilan bog‘liq hazil va yumorli matnlar ko‘pincha xuddi shu holatlarga asoslanadi. 7 Hakimov M. K. O'zbek tilida vaqt manoli lug'aviy birliklar va ularning matn shakllantirish imkoniyatlari. Farg'ona, 2004. 8 Mamajonov A. Abdupattoev M. Matn sintaksisi. Farg'ona, 2002. Hakimov M. K. O'zbek tilida vaqt manoli lug'aviy birliklar va ularning matn shakllantirish imkoniyatlari. Farg'ona, 2004. Pragmatik pressupozitsiyahodisasi lisoniy muloqotning ramziy, marosimiy, an ’ anagaaylanadigan rasmiy tomonlari bilan bog‘liqdir. Masalan, « hazrat », « hazrati oliylari » iboralarining qo‘llanilishi bajarilayotgan muloqot faoliyatining rasmiyligi pressupozitsiyadan darak beradi. Bundamuloqot adresati xuddi shu turdagi murojaatni talab qiluvchi lavozim, darajasohibi bo‘lmog‘i darkor (binobarin, « Hazrat » yuqori diniy lavozimdagi shaxs bo‘lishi mumkin.). Muloqot jarayonida bunday talab va qoidalarga rioya qilinishini o‘rganish natijasida ritorik pragmatika yo‘nalishi shakllandi. Ushbu turdagi pragmatik ta ’ limotning asosiy maqsadi muloqot tamoyillari va kategoriyalarini aniqlashdir. Pragmalingvistikaning istiqboli ko‘p jihatdan boshqaturdagi fan sohalari bilan munosabatida, ular bilan hamkorligidako‘rinadi. Albatta, pragmalingvistikaqator fanlar bilan sarhaddoshlik munosabatlarini, birinchi navbatda, tilshunoslikning yaxlit maydonidan, ushbu fanning tub lingvistik sohalaridan izlash kerak bo‘ladi. Darhaqiqat, insonning lisoniy muloqot qobiliyatini o‘rganish uchun (bu pragmalingvistik tadqiqning asosiy maqsadlaridan biri) til tizimi, uning alohidasathlarigaxos hodisalargamurojaat qilmaslikning iloji yo‘q Biroq bu muammoga qanday yondashish masalalasi noaniqligicha qolmoqda. Binobarin, pragmalingvistikainng fonologiya bilan bog`liq tomonlariga e`tibor yetarli emas. Matnda, nutqiy vaziyat doirasida yashirinib turadigan tagma`noni ifodalash usullarini olaylik. Bunda prasodik vositaning o‘rni qanchalik yuqori ekanligini doimo sezamiz. Xuddi shuningdek, urg`uning ijtimoiy deyksis ifodalash va hurmat tamoyilini voqelantirish uchun qanchalik qo‘l kelishi ham ma`lum. Afsuski, fonopragmatik hodisalarning kommunikativ roli, ularning milliy etnik xususiyatlari, lisoniy faoliyat doirasida mazmun yaratuvchanlik belgilari tizimiy ravishda o‘rganishga endigina kirishilmoqda. Pragmatikaning sintaksis bilan munosabati masalalasi munozarali. D.Laytfut kabi tilshunoslar bunday munosabatning bo‘lishini butunlay inkor etishgaharakat qilishsaham, sintaktik elementlarning gap to‘zilishidagi o‘rni vaushbuning diskurs shakllanishidagi roli pragmalingvistik tahlil uchun muhimdir. Sintaksisning pragmatik "siquv"gadosh berish darajasi hamdadiskurs talabigamoslashishini ta`minlovchi lisoniy omillar qatorini aniqlash muhimdir. Ayniqsa, sintaksisning pragmatik maqsad uchun "xizmati" "tema- rema" yoki "mavzu - izoh" (topic - comment) hodisalari tahlilidamuhimdir. Pragmalingvistikaning sintaksis bilan aloqasi, ayniqsa, uning nutqiy aktlarni guruhlash vatasniflashgaoid sohasidayaqqol namoyon bo‘ladi. Gaplarning an`anaviy kommunikativ turlari - darak, buyruq, undov gaplar guruhlarining illokutiv mahsadni ifodalash darajasini aniqlash sintaktik to‘zilmalarning pragmatik imkoniyatlarni bilish uchun zarurdir. Bundan taShuari gap strukturasi vabevositanutqiy akt munosabatini o‘rganish til tizimidagi ma`no vashakl assimetriyasini nutq sathidako‘chishi vapragmatik assimetriyagaaylanish mexanizmlarini aniqlash imkonini beradi. Pragmatikaning substantsional - formal tilshunoslik yo‘nalishidagi tadqiqotlar bilan bog`lanishi, birinchidan, lisoniy birliklar mazmun-mohiyatini yanadabatafsil yoritish imkonini yaratsa, ikkinchidan, formal tilshunoslikka"jon", harakat baxshidaetadi. N.Chomskiy grammatikani "qobiliyat modeli" sifatidata`riflaganligini eslaylik. Bu ta`rifgabinoan qobiliyat (competence) ideallashtirilgan (har qanday xatolik, qoidagaxiloflik vavariantlilikdan xoli bo‘lgan) til (ni) bilishdir, undatilning muloqot matnidaqo‘llanishi lisoniy qobiliyatdan ajratib qo‘yiladi. Natijadapragmatik bilim lisoniy qobiliyat shakllanishidao‘z o‘rnini topmaydi, degan xulosao‘z-o‘zidan paydo bo‘ladi. Lekin har qanday grammatik tahlil oxir-oqibat lisoniy birlik, shakllarning ma`nosini, ularning mundarijaviy xususiyatlarini aniqlash vazifasini qo‘yadi. Bu birliklarning asl ma`nosi vamazmunini matnga, muloqot muqitigamurojaat qilmasdan turib aniqlash hamdatavsiflash qay darajadamushkul ekanligini bilamiz. Shuning uchun pragmatik ma`lumotlarning semantik-sintaktik tadqiqotlar samarasi uchun muqimligini inkor etib bo‘lmaydigan haqiqatdir. Semiotik maydondapragmatika- semantika- sintaksis uchligi - trixotomiyasi o‘zviy zanjir hosil qilishini e`tirof etadigan bo‘lsak, undalisoniy tahlildaham ajrimchilikning o‘taxavfli usul ekanligini nutmaslik lozim. Pragmatikalisoniy bilim bilan kommunikativ qobiliyat o‘rtasidako‘prik vazifasini o‘taydi. Tilshunoslikning sotsiolingvistika, psixolingvistika, kognitiv tilshunoslik kabi sohalariсоng pragmatikabilan sarhaddoshligini alohidata`kidlashgahojat bo‘lmasakerak. Muloqot jarayonida, u og`zaki yoki yozmabo lishidan qat`iy nazar, inson,‘ shaxslararo munosabatni ta`minlash vazifasidan taShuari, matn yaratish vafikrni o‘zviy ifodalash vazifalari ro‘yobgachiqadi. Shu sababli muloqot mahsuli diskursni turli nuqtai nazardan tadqiq etish talabi mavjud. Diskursning to‘zilishi vatarkib topishini tadqiq etish maqsadi ko‘zlanganda, e`tibor matn kogerentligi, qismlar tartibigavaboshqastrukturaviy xususiyatlargaqaratiladi. Diskursning pragmalingvistik talqini uchun esamazmun ifodasi, uning zohiriy vabotiniy belgilari, tagma`no turlari hamdakommunikantlar bilim doirasi, ular bir-birini tushunishini ta`minlovchi kognitiv-semantik hodisalar tadqiqi muhimdir. Ammo diskursning strukturaviy vapragmatik - kognitiv qatlamlari bir xildamilliymadaniy qobiqqaegadirlar. Voqelik bilan munosabatgakirishayotgan, uni idrok etayotgan shaxs ongidama`lum miqdordagi axborotning oldindan mavjud bo‘lishini ham unutmasligimiz kerak. Shu sababli har bir inson "shaxsiy kognitiv maydon"gaegabo‘lish vashu asosda"jamoa("milliy") kognitiv maydoni" hamda"kognitiv bazasi" shakllanadi. Kognitiv baza, so‘zsiz, etnik, milliy ko‘rinishgaega. Ammo bu xususiyatlar kognitiv maydondaqanday harakatdabo‘ladi-yu, muloqot faoliyatining qaysi jihatlarigabevositata`sir o‘tkazadiq Bu savol ko‘pdan buyon psixolingvistlar diqqatini tark etmayotgan bo‘lsa, endilikdau kognitolog vapragmalingvistlar uchun ham dolzarblashdi. Madaniy ssenariy" tushunchasidan foydalangan holdamuloqot birliklarining milliy- madaniy xususiyatlarini tizimli ravishdatavsiflash mumkin. Muloqot matnining tarkib topishi ikki bosqichli faoliyatdan iborat. Bu faoliyatning birinchi bosqichi kontseptual xususiyatgaegabo‘lib, aynan shu bosqichdakommunikativ maqsadgamos keladigan freym shakllanadi. Masalalan, ishontirish, qo‘rqitish, so‘rash, talab qilish, taklif qilish, ogohlantirish kabi illokutiv maqsadni ko‘zlovchi nutqiy harakatlarni voqelantiruvchi freymlar muloqot strategiyasini belgilaydilar. Ikkinchi, ya`ni diskursiv bosqichdakontseptual to‘zilma- freym o‘z lisoniy ifodasini topadi. Axborot almashinuvining mazmuniy negizini tashkil etuvchi kontseptual to‘zilma- freymning turli milliy-madaniy muhitlardatarkiban mos kelmay qolish holatlarigaizoh berish niyatidaba`zi misollargamurojaat qilsak. Tasavvur qilingki, inglizzabon do‘stingiznikidachoy ichyapsiz, u sizgamehmondo‘stlik ramzi sifatida"Yanachoy ichasizmiq" deb so‘ramoqchi. Siz ham mehmondo‘stlikkatashakkur bildirasiz.Shundado‘stingiz so‘rovni davom ettirishgamajbur: "ha" rahmatmi yoki "yo‘q" rahmatmiq. Nutqiy muloqotdagi bunday anglashilmovchilikning sababi tashakkur iborasining noto‘g`ri shaldabo‘lishidaemas, balki o‘zbek millatigaxos madaniyat normasidir. Ma`lumki, mehmondabo‘lib qanchalik darajadamezbon iltifotidan baqramand bo‘liShuni istasak ham, hech qachon uning "Ovqat yesizmiq", "Choy ichasizmiq" qabilidagi savoligato‘g`ridan-to‘g`ri tasdiq javobini bermaymiz. "Rahmat!" deyiShuning o‘zi iltifotning qabuli emasmiq! Umuman, sharqonamuomalamadaniyatida"ha" va"yo‘q" ning ifodasidakeskin chegarayo‘q. Yaponlar har qadamdaishlatadigan "hay" iborasini evropaliklar "ha" mazmunidatarjimaqilishadi. Xuddi shuningdek, o‘zbek tilidagi "xay", "xo‘p" iboralari ham tasdiq, rizolik mazmunidaqabul qilinadi. Aslida, ushbu iboralarni qo‘llayotgan yapon ham, o‘zbek ham to‘g`ridan-to‘g`ri rozilikni bildirayotgani yo‘q; u "Sizni tingladim vatushundim, endi qanday javob beriShuni vanimaqiliShuni o‘ylab ko‘raman" demoqchi. Umuman kommunikativ maqsad - intentsiyani botiniy, yashirin holdayoki bavositaifodaetish barchа millatlargaxosdir. Lekin bilvositanutqiy aktlarning tasnifiy guruhlari vaularni ifodalovchi lisoniy shakllar qatori turli tillardabir xil ko‘rinishgaegabo‘laolmaydi. Masalalan, frantso‘z maqtov, tahsin izhor etishi uchun panjasining uchini o‘pib qo‘ysaetarli. Inglizlar mazmunni bilvositaifodalashdako‘pinchа so‘roq shakllarigamurojaat qiladilar.O‘zbeklar nutqidailtimosni ifodalashdasavol shakllaridan kamroq foydalaniladi. Turli millat vakillarining sergaplik darajasi ham bir xil emas, ko‘p gapirishdan turli maqsad ko‘zlanishi mumkin. Markaziy Osiyo xalqlariga"ahvolingiz qandayq Uy ichi, bola-chaqatinch-omonmiq" savollari bilan murojaat qilinganda, "Xudogashukr!" javobini oliShuning o‘zi etarli. Xuddi shu savolni anglosaksonlargabersangiz, ularni hayron qoldirishingiz vaumuman javob olmasligingiz mumkin. Olmonlar esabatafsil javobgatayyorlar, ulardan hatto o‘z organizmlari, tanaa`zolarining qay ahvoldaekani haqidaham ma`lumot olishgatayyor turavering. Yaponlar esahar qanday savolgato‘g`ridan-to‘g`ri vaaniq javob berishdan qochadilar. Insoniyat uchun umumiy bo‘lgan tushunchalar, kontseptlar mavjudligini bilamiz. Bular qatorigamasalalan, zamon vamakondan taShuari, haqiqat, yolg ‘ on, sevgi, sha`n, burch, adolat, hurmat, qasd, g ‘ azab kabilar kiradi. Bunday kontseptlar barchaxalqlar uchun qanchalik umumiy bo‘lmasin, ammo har bir xalq ularning mazmunini o‘zichatasavvur etadi vatalqin qiladi. Binobarin, shved vao‘zbek "sha`n" so‘zini bir xildatushunmaydi, xitoy vaingliz uchun "burch" bir xil ma`no anglatmaydi. Biz uchun yil to‘rt faslgabo‘linsa, saam elati uni sakkiz davr (fasl)dan iborat deb tasavvur qiladi. Umumiy tushunchalar talqinidagi bunday nomuvofiqliklar madaniyatlararo muloqotdaturli noqulayliklar tug ‘ diradi. Inglizlar vaolmonlar tarixan bir urug ‘ dan tarqalishgan. Ularning tillari qon-qarindoshdir, lekin shu millatlar ham umumiy tushunchalarni turlichaidrok etishib, ularni turlichashakllardaifodalashlari mumkin. Milliy-madaniy xususiyatdagi axborot lisoniy, psixologik, ijtimoiy axborot bilan hamjihatlikdakommunikativ- pragmatik maydonni tashkil qiladi vanutqiy muloqot faoliyati shu maydon doirasidakechadi. Bu turdagi axborot jamlanmasi kommunikantlarning muloqot qoidalarini bilish darajasini belgilaydi. Xuddi shu axborotlar u yoki bu turdagi lisoniy to‘zilmalarning biror bir aniq muloqot kontekstiga, muhitigamos kelishi yoki kelmasligini aniqlash uchun xizmat qiladilar. Demak, qiyosiy pragmalingvistika, dastavval pragmatik mazmunning madaniyatlararo, tillararo qanchalik darajadamos kelishi vaushbu mazmunni tarkib toptiruvchi omillarning kommunikativ - pragmatik maydondagi harakat miqyosi haqidagi ma`lumotlarni yigish bilan mashhul bo‘lmogi darkor. Bunday yo‘nalishdagi tahlil tillararo pragmatikatadqiqotlarining vazifasidir. Bundan taShuari, qiyosiy pragmalingvistikadatahlilning boshqacha, ya`ni shakldan mazmungayo‘li ham tanlanishi mumkin vabundabiror bir lisoniy shakl, to‘zilmaning pragmatik ma`no xususiyatlarini aniqlash hamdaushbu shaklto‘zilmaning boshqatildagi pragmatik imkoniyatlarini qiyoslash maqsadi ko‘zlanadi. Har qanday ko‘rinishdagi qiyosiy- paragmatik vaetnosotsiopragmatik tadqiqotlar natijalari, so‘zsiz, ilmiy-amaliy ahamiyatgamolikdirlar. Pragmalingvistikaning vaumuman, tilshunoslik fanining amaliy jihatlari, olib borilgan tadqiqotlar natijalarining amaliyotga, ijtmoiy tajribagatadbiq etilishi masalalasi alohidamuhokamagaloyiqdir. Lingvistik tadqiqotlar natijalarining boshqafanlar (masalalan, ritorika, nutq madaniyati, jamiyatshunoslik, tarix, siyosatshunoslik vaboshqafanlar) taraqqiyotigata`siri barchagama`lum. Keyingi yillardatilshunoslikning tabiiy fanlar bilan munosabati masalalasigaalohidae`tibor qaratilmoqda. Lisonning inson tajribasi vafaoliyatidatutgan o‘rni bilan qiziqqan soha- pragmalingvistikaning til vauning vositasidabajariladigan muloqot faoliyatining xususiyatlari haqidagi bilimning miqyosan hamdamiqdoran kengayishi, boyishi uchun xizmat qilishi to‘rgan gap. Lekin ushbu "xizmat"ni faqatginailmiy tafakkur rivoji miqyosidako‘rmasdan, balki amaliy faoliyat doirasidanamoyon bo‘lishi darajasigaham e`tibor berish kerak. Pragmalingvistikaning amaliy foydasi tegadigan sohalardan biri ta`lim vatarjimafaoliyatlarini avtomatlashtirish, ulargaaxborot texnologiyalarini tadbiq etish bilan mashhul bo‘lgan informatikavakomp'yuter tilshunoslik sohalaridir. Ma`lumki, informatika, axborotni yozib olish, saqlash vaqaytaishlash bilan bog`liq bo‘lgan ilmiy vaamaliy faoliyat haqidagi fan sifatidainson tili vanutqiy faoliyati haqidagi ma`lumotlargaegabo‘lishgamajburdir. Lisoniy ta`minot masalalasi informatikaning o‘tamuammoli masalalasidir. Sohamutaxassisi Yu.N.Marchuk ta`kidlaganidek, "informatikaning lingvistik muammolari informatikaning o‘zining boshlanishidayoq paydo bo‘ladi" . Komp'yuter jihozlarining lisoniy ta`minoti negizidainson lisoniy faoliyatining elektron modelini yaratish maqsadi turadi. har qanday modeldan yoki namunadan aslning aksi bo‘lishi yoki hech bo‘lmaganda, uning asosiy xususiyat - belgilarini aks ettirish talab qilinadi. Aks holda, modelni "siniq ko‘zgu"dagi suratgaqiyoslashi hech gap emas. Albatta, axborot texnologiyalarining lisoniy asoslarini yaratish borasidagi urinishlar o‘z samarasini berayotganligining guvohimiz. Masalalan, mashinatarjimasi tajribasini olaylik. Hozirgi kundadunyoning ko‘p mamlakatlaridamashinatarjimasi tizimlari vaulardan ayrim ehtiyojlar uchun mutaxassislar foydalanmoqdalar. Ammo avtomatlar maxsus (ilmiy-texnik, rasmiy hujjatlar kabi) matnlarni tarjimaqilayotganlarigaqaramasdan, bu tarjimalar muharrirlik to‘zatishlarigamuqtojdirlar. Adabiy matnlarning tarjimasi haqidagapirishning hojati yo‘q. Xulosaqilib shuni aytish mumkinki, tilshunoslikning navqiron sohasi - pragmalingvistikaning istiqboli haqidafikrlar ko‘p, ularni davom ettirish mumkin. Istiqbol endi boshlanmoqda. Pragmalingvistikaning "qizaloqlari" etnopragmatika, sotsiopragmatika, etnosotsiopragmatika, madaniyatlararo pragmatika, qiyosiy pragmatikakabilarning taraqqiyoti nutqiy faoliyat haqidagi yangi nazariy fikrlarning tug`ilishigasabab bo‘lishi bilan biр qatorda, til ta`limi uslubiyatining yangi qoyalar, metodlar bilan boyitishigagumon yo‘q. Bundan tashuari, pragmalingvistik bilim millatlararo, xalqaro munosabatlar, ishbilarmonlik sohasidagi muloqot ko‘nikma-malakalarini o‘stirish amaliyotidamuqim o‘rin egallashi ham aniq. Xullas, pragmalingvistikainson lisoniy faoliyatini ilmiy-amaliy tadqiq etishuning istiqbolli yo‘nalishi bo‘lib, uning ilmiy bilish tizimidagi o‘rni qat’iylashmoqda. Pragmatikatilshunoslik faning nazariy vaamaliy tarmogi sifatidainsonning ijtimoiy faoliyatini o‘zidamujassamlashtirgan nutqiy jarayon, nutqiy vaziyat ta`siri bilan namoyon bo‘luvchi nutq ishtirokchilarigaxos kommunikativ niyat bilan alokador masalalalarni o‘rganadi. Gapdan anglashilgan mazmun bilan sub`ekt munosabati pragmatikagadaxldordir. Nutqiy akt indikativ bo‘lmagan so‘zlar, matn, nutqiy vaziyat, so‘zlovchi shaxsi kabi tushunchalar lingvistik pragmatikning markaziy tushunchalari sanaladi Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 1. Shahriyor Safarov. Pragmalingvistika. Toshkent, 2008. 2. Marufjon Yo'ldoshev. Badiiy matn lingvopoetikasi. Toshkent, 2008. 3. Mamajonov A. Abdupattoev M. Matn sintaksisi. Farg'ona, 2002. 4. Hakimov M. K. O'zbek tilida vaqt manoli lug'aviy birliklar va ularning matn shakllantirish imkoniyatlari. Farg'ona, 2004. 5. Qo'ng'urov R. Begmatov E. Tojiyev Y. Nutq madaniyati uslubiyat asoslari. Toshkent, 1992. 6. Nurmonov A. Mahmudov N. Ahmedova A. So'lixojayeva S. O'zbek tilining mazmuniy sintaksisi. Toshkent, 1992. 7. Nurmonov A. Hakimov M. Lingvistik pragmatikaning nazariy shakllanishi. O'zbek tili va adabiyoti. 2001. 8. Abduraxmonov X. Mahmudov N. So'z estetikasi. Toshkent, 1981. 9. O'rinboyev B. Qo'ng'urov R. Lapasov J. Badiiy matnning lingvistik tahlili. Toshkent, 1990. 10. Lapasov J. Badiiy matn va lisoniy tahlil. Toshkent, 1995. 11. Ма ҳ мудов Н. Ў збек тилшунослигининг тара ққ иёти. //Ж. Ў збек тили ва адабиёти. 2001.№4. Б.5 12. Махмудов Н. Пресуппозиция ва гап. УТА. 1986 йил, 6-сон, 30-бет. 13. Неъматов Ҳ. Бозоров О. Тил ва нутқ. - Т.: Ўқитувчи, 1993. 32 б. 14. Неъматов Ҳ . Тажалли, тасаввуф билиш назарияси ва синтаксисни ў рганиш муаммолари //Ж. Ў збек тили ва адабиёти. -1993.-№ 2. -Б.12-16.

Mavzu: Pragmalingvistika tahlili asoslari Reja: Kirish 1. Pragmalingvistikaning tilshunoslikdagi ahamiyati 2. Pragmalingvistik vositalar 3. Pragmatik presuppozitsiyaning o'rni 4. Pragmalingvistikaning boshqa fanlar bilan aloqasi Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati

KIRISH Strukturalizm tilni mustaqil bir sistema sifatida o‘rganar ekan, lisoniy tizimni, lisoniy imkoniyatlarni o‘rganishga ko‘p e`tibor qaratdi va shu bois lisonshunoslik keng rivojlandi. Nutq lingvistikasi esa lisonshunoslik soyasida qoldi va tilshunoslarning asosiy e`tibori tildagi sistemaviy paradigmatik munosabatlarning o‘rganilishiga qaratilib, nutq lingvistikasiga kam e`tibor berildi. Bu strukturalizm asoschisi sanalgan Sossyurning o‘zining ham nutq lingvistikasiga murojaat etmaganligi bilan o‘zviy bog`liq bo‘lsa kerak, chunki Sossyur o‘qigan ma`ruzalarning bayoni sanalgan "Umumiy tilshunoslik kursi"da ham nutq lingvistikasi bo‘limi Sossyur tomonidan o‘qilgan yoki o‘qilmaganligi haqida aniq ma`lumot yo‘q. Strukturalizmning xilma-xil oqim va maktablari keng rivojlanib, lisonshunoslik "XX asr tilshunosligi", "zamonaviy tilshunoslik" sifatida keng ommalashgach, yangilik tarafdorlari Sossyur diqqatidan chetda qolgan sohaga- nutq lingvistikasiga ham e`tibor bera boshladilar. Shunda juda ko‘p tilshunoslar (chunonchi, E.R.Atayan, V.N.Voloshinov, R.T.Yarovikova va boshqalar) Sossyurning "nutq sof xususiy, individual nutqda hech qanday umumiylik yo‘q" degan fikrlariga qarshi chiqdilar va hatto lison-nutq farqlanishi asossiz ekanini isbotlashga intildilar, ya`ni Sossyur eng muhim deb bilgan lison va nutq farqlanishini inkor etishga intildilar. Bu inkorning ham o‘zigaxos asosi mavjud edi. Bu asos shundan iborat ediki, alohida bir shaxs muloqot jarayoniga kirishar ekan, (fikrini, his-tuyg`usini, munosabatini yozma yoki og`zaki shaklda bayon etar ekan) uning oldida maqsad turadi. Bu maqsad so‘zlovchining boshqalar uni tushunishi, anglashidan iboratdir. So‘zlovchi va tinglovchining biri-birini tushunishi va anglashi faqat ular uchun umumiy asos mavjud bo‘lgandagina amalga oshishi mumkin. Shuning uchun lison qanchalik ijtimoiy, so‘zlovchi va tinglovchi uchun umumiy, majburiy bo‘lsa, nutq ham ular uchun shunday umumiy, majburiy va

ijtimoiydir. Ammo lisoniy tizimda ayni bir xil mazmun vamunosabatni ifodalashining yuzlab omillari mavjud. “ Pragmatika ’’ (pragma – ish, harakat) aslida falsafiy tushuncha bo‘lib, u Sokratdan oldingi davrlarda ham qo‘llanishda bo‘lgan va keyinchalik uni J.Lokk E.Kant kabi faylasuflar Aristoteldan o’zlashtirganlar. Shu tariqa falsafada pragmatizm oqimi yuzaga kelgan. Bu oqimning asosiy taraqqiyot davri XIX-XX

asrlardir. Ayniqsa, XX asrning 20-30- yillarida pragmatizm g’oyalarining keng targ’ibi aniq sezila boshladi. Amеrika va Yevropada bu targ’ibotning keng yoyilishida Ch.Pirs, R.Karnap, Ch.Morris, L.Vitgenshteyn kabilarning xizmatlarini alohida qayd etmoq kerak. XIX asrning oxiri XX asr boshlarida Amerikada hukmron bo lgan falsafiy’ pragmatizm yo’nalishining asoschilaridan biri Charlz Pirs edi. Ushbu falsafiy tizimning asosiy g‘oyasi semiotik belgining ma ’ no mazmunini ushbu belgi vositasida bajarilayotgan harakatning samarasi, natijalari, muvaffaqqiyati bilan bog‘liq holda o‘rganishdir. 1 Bu tamoyil muallifi Ch. Pirs birinchilardan bo‘lib, belgi nazariyasi doirasida kommunikativ faoliyat subyekti omilini inobatga olish lozimligini uqtirdi. Pragmalingvistikatilshunoslikning mustaqil yo‘nalishi sifatidao‘tgan asrning 60- 70-yillaridashakllandi. 1970- yildaDordrext shahrida “ Tabiiy tillar pragmatikasi ” (Pragmatics of natural languages) mavzusid axalqaro konferensiya bo‘lib o‘tdi. Ushbu anjumandao‘qilgan ma ’ ruzalar to‘plamining muharriri, Tell- Aviv unversitetining professori I.Bar – Hillelning “ So‘z boshi ” da qayd qilishicha, anjuman ishtirokchilari yakdillik bilan “ Tabiiy til vositasida bajariladigan muloqotning pragmatik xususiyatlari ushbu muloqotning sintaktik va semantik xususiyatlari kabi lingvistik nazariyasi doirasida o‘rganilishi lozim ” degan xulosaga kelishdi (Vsr-Hilel 1971: V-VI ). Pragmatikaning “ Qaytatuzilish davri ” deb e ’ tirof etilgan xuddi shu paytdan boshlab, xorijiy tilshunoslikda haqiqiy pragmatik ko‘tarilish yuzaga keldi. Bu mavzuga oid qator anjumanlar, yig‘ilishlar o‘tkazildi, chop qilinayotgan to‘plamlar, ilmiy tadqiqotlarning chegarasi yo‘q, Gournal of Pragmatika tom ma ’ noda xalqaro nashrga aylandi. 1 ? Xakimov M.X O’zbek ilmiy matning sintagmatik va pragmatik xususiyatlari: Filol. Fan n-di ....diss. Toshkaent, 1993. 17,18,21-betlar.

Pragmalingvistikaning predmetini aniqlashga ilk bor ahd qilganlardan biri G. Klaus edi. U pragmatikani ” belgilar va ushbu lisoniy belgilarni yaratuvchi, uzatuvchi hamda qabul qiluvchi shaxslar o‘rtasidagi munosabatlarni o‘rganuvchi ’’ fan sifatida ta ’ riflaydi. Ushbu ta ’ rifdan ko‘rinib turibdiki, pragmatikaning predmetini aniqlashda G. Klaus ham boshqa semiotiklar kabi belgi va uni idrok etuvchi interpretator munosabatidan uzoqlashmaydi, hatto uning “ pragmatika dastlabki o‘rinda lisoniy belgilarning psixologik va sotsiologik tomonlarini o‘rganuvchi nazariyadir ” degan xulosasi ham pragmatika tushunchasini tor ma ’ noda tavsiflashdan boshqa narsa emas. “ Sabab – motiv – maqsad ” zanjiri nutqiy faoliyat rejasini shakllantiradi vauning voqelanishini ta ’ minlaydi. Xuddi shu narsaA.Kasherni pragmalingvistik tahlilning asosiy maqsadini “ qo‘yilgan vositalardan foydalanishni ta ’ minlovchi insonga xos bo‘lgan qobiliyat qoidalarini ” yoritish va tushuntirish deb tasvirlashga undaydi. 2 Pragmalingvistikani tilshunoslikning mustaqil sohasi sifatidaajratish vauning o‘zgarish ob ’ ekti, predmetini aniqlash uchun lisoniy birliklardan turli kommunikativ muhitda pragmatik qiymati, “ bahosi ” , mundarijasining namoyon bo‘lishini ta’minlovchi omillarni izlamoq darkor. Lisoniy birliklardan har qanday sharoitda namoyon bo‘ladigan belgilari ularning ontologik vazifaviy (funksional) xususiyatlari na ’ munasidir. Shunday qilib, pragmatikaning umumiy ta ’ rifini quyidagichatasavvur qilish mumkin: pragmatika tilshunoslikning alohida sohasi bo‘lib uning tadqiqot doirasid amuloqot jarayonida lisoniy birliklarni tanlab olish, ularni qo‘llash hamda ushbu qo‘llanishdagi birliklarning muloqot ishtirokchilarigata ’ siri masalalari o‘rganiladi. Ushbu qoidalar kommunikatsiya 2 Karimova R.A Semantiko-strukturnaya organizasiya teksta (na materiale ustnih spontannih tekstov): Avtoref. diss. …d-ra filol. Nauk.-M., 1992. S. 6,27.

O'xshashlar

Pragmalingvistika haqida
“KUNTUG‘MISH” DOSTONINING TARIXIY ASOSLARI VA LINGVOPOETIK TAHLILI
Muloqotning intensial tahlili
BADIIY MATNNING PRAGMALINGVISTIK TAHLILI
“PROGRAMMALASH ASOSLARI” FANIDAN