logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. “KUNTUG‘MISH” DOSTONINING TARIXIY ASOSLARI VA LINGVOPOETIK TAHLILI

“KUNTUG‘MISH” DOSTONINING TARIXIY ASOSLARI VA LINGVOPOETIK TAHLILI

Yuklangan vaqt:

13.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

416.5 KB
Ko'chirib olish
“KUNTUG‘MISH” DOSTONINING TARIXIY ASOSLARI VA LINGVOPOETIK TAHLILI M U N D A R I J A KIRISH (Ishning umumiy tavsifi )....................................................................6-10 I. BOB. “Kuntug‘mish’’ dostonining o‘rganilish tarixi va o‘ziga xos xususiyatlari. ………………………………………………….......... ................11-41 1.1 Dostonning yozib olinishi, nashr etilishi va ilmiy tadqiq qilinishi tarixi….11-17 1.2 “Kuntug‘mish” dostonining baxshilar epik repertuarida tutgan o‘rni va variantlari ...........................................................................................................18-40 I. bob bo‘yicha xulosa.............................................................................................41 II. BOB. .“Kuntug‘mish’’ dostonining tarixiy asoslari …………….42-63 2.1 Dostonning syujeti va motivlar tarkibining genezis i ..................................42-46 2.2. Dostonning obrazlar tizimi……………….................................................47-63 II. bob bo‘yicha xulosa..........................................................................................64 III. BOB. .“Kuntug‘mish’’ dostonining lingvopoetik tahlili ............64-79 3.1. Dostonning fonopoetik va leksik-semantik xususiyatlari...........................64-72 3.2. “Kuntug‘mish” dostonning lingvostatestik tahlili……… .........................73-79 III. bob bo‘yicha xulosa......................................................................................80 XULOSA ...........................................................................................................81-83 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ....................................84-88 ILOVALAR........................................................................................ 1 ISHNING UMUMIY TAVFSIFI Mavzuning dolzarbligi . O`zbek xalqining boy epik merosi nafaqat miqdor jihatidan, balki mavzu qamrovining kengligi bilan ham alohida ajralib turadi. Alpomish, Go`ro`g`li kabi epik qahramonlar xalq idealining timsollariga aylanib, bu qahramonlarni kuylovchi dostonlar esa xalq ma`naviy hayotining tarkibiy qismiga singishib ketgan. Bugungi kunga kelib, asrlar davomida kuylab kelingan xalq dostonlari turli nashrlarda chop qilinib, kitob shaklida o`qilmoqda. Ommaviy dostonxonlik xalq o`rtasida allaqachon urf bo`lganligini ham alohida qayd etish lozim. «Alpomish» va «Go`ro`g`li» dostonlari qatorida sevib tinglanib, ommaviy ravishda o`qilib kelinayotgan asarlardan biri «Kuntug`mish» dostoni hisoblanadi. «Kuntug`mish»ning qayta-qayta nashr etilayotganligi, turli jurnal va gazetalarda dostondan olingan parchalarning chop qilinayotganligi, ijod ahlining doston qo`shiqlariga naziralar bog`lab, diqqat qaratayotganliklari ham fikrimizni tasdiqlaydi. «Kuntug`mish» bugungi ma`naviy hayotimiz va adabiy jarayonlarda faol harakatda bo`lgan asarlardan hisoblanadi. Ayni holat bu asarni alohida, har jihatdan o`rganish masalasini talab etadi. Qolaversa, «Kuntug`mish» dostoni, ayniqsa, uning Ergash Jumanbulbul o`g`li varianti yuksak badiiy asar sifatida ham alohida e`tiborga loyiq. Dostondagi go`zal obrazlar, serjilo tashbehu timsollar, jozibali ohangga ega bo`lgan qo`shiqlarni yosh avlodlarga yaqindan tanitish, ularning badiiy qimmatini tushuntirish umumbadiiy saviyaning yanada ko`tarilishiga, kelajak avlod tarbiyasining kamolot sari yo`nalishiga olib keladiki, uning dissertatsiy obyekti sifatida olinishining ma`rifiy, tarbiyaviy, badiiy-estetik ahamiyati, bir tomondan, ana shu jihatlar bilan ham belgilanadi. «Kuntug`mish» kabi umuminsoniy qadr-qimmatlarni ulug`lovchi dostonlar targ`ib-tashviq etilishi har jihatdan foydali. Zero, o`zbek xalqining dunyoqarashi, ezgulik va yovuzlik bilan bog`liq xalqona falsafiy talqinlari, tabiat, jamiyat haqidagi tushunchalari, bir so`z bilan aytganda, milliy g`oyalari epos voqealari mag`zida, xalq ideallarining 2 poetik ifodasi shaklida namoyon bo`lgan. Milliy g`oya jamiyat taraqqiyotini olg`a yetaklovchi, doimiy harakatdagi kuchdir. Shu sababli ham milliy g`oya zimmasida hamisha ulkan vazifalar turadi. «Milliy g`oya, - deydi Prezidentimiz, - birinchi navbatda yosh avlodimizni vatanparvarlik, el-yurtga sadoqat ruhida tarbiyalash, ularning insonparvarlik va odamiylik fazilatlarini payvand qilishdek oliyjanob ishlarimizda madadkor bo`lishi zarur». [1;30] Shunday ekan, xalq dostonlarini har tomonlama tadqiq etish birgina folklorshunoslik fani uchungina foydali bo`lmay, umum ma`naviy taraqqiyot uchun ham ahamiyatlidir. Ma`lumki, folklorshunoslikda ham birlamchi manbalarni o`rganish shu fan sohasidagi nazariy muammolarning to`g`ri yechilishida muhim rol o`ynaydi. Folklor asarlari tabiatiga xos variantlilik hodisasi shunday muammolardan biridir. Bu hodisa har bir janrda o`ziga xos ravishda namoyon bo`lib, alohida, keng ko`lamli ilmiy ishlarni talab etadi. Aksariyat dostonlar qatorida «Kuntug`mish» dostoni ham bizgacha bir qancha variantlarda yetib kelgan hamda eng iqtidorli baxshilardan yozib olingan. Shunday bo`lishiga qaramay, shu vaqtga qadar ushbu variantlar monografik planda tadqiq etilgan emas. Bu masalaning ilmiy asoslarda yoritilishi dostonning g`oyaviy-badiiy qimmatini ko`rsatishda, uning genezisi, tadrijiy rivojlanish bosqichlari, tarqalish chegaralarini o`rganishda katta ahamiyatga ega bo`lib, mazkur dissertatsiyaning dolzarbligini ham belgilab beradi. Tadqiqotning obyekti va predmeti. Dissertatsiyada Ergash Jumanbulbul o`g`lining «Kuntug`mish» va Bekmurod Jo`raboy o`g`lining «Xolbeka» dostonlarining kitob nusxalari hamda Islom Nazar o`g`lining «Kuntug`mish va Xolbeka» dostonlaridan foydalanildi. Tadqiqotning maqsad va vazifalari . asosiy maqsadi «Kuntug`mish» dostonining mavjud variantlari orasidan g`oyaviy-badiiy jihatdan yuksak namunalarini aniqlash, saralangan variantlarni o`zaro qiyosiy o`rganish barobarida doston sujeti, asosiy obrazlari va yetakchi motivlar talqinida yuz bergan 3 o`zgarishlar sabablarini ko`rsatish, har bir variant badiiyatidagi o`ziga xosliklarni ochib berishdan iborat. Ana shu maqsadni amalga oshirish uchun dissertatsiyaning oldida quyidagi vazifalar turadi: - «Kuntug`mish» dostonining tarqalish hududlari, bu tarqalishning obyektiv va subyektiv sabablarini ko`rsatish; - dostonning mavjud variantlarini o`rganib, qiyosiy tavsif etish asosida mukammal namunalarni aniqlash; - mukammal variantlardagi sujet, yetakchi motivlar va asosiy obrazlarni qiyosiy tadqiq qilish va ularga xos jihatlarni yoritish; - Ergash shoir va Bekmurod baxshi variantlarining badiiy-estetik ahamiyatini tadqiq etish barobarida baxshilar ijrosi va ijodidagi an`ana va individuallik hodisasini o`rganish; - doston tilini fonopoetik, lingvostatistik jihatdan tahlil qilish; - variantlardagi she`r tuzilishi, qofiya tizimidagi umumiyliklar va o`ziga xos jihatlarni tadqiq etish. Tadqiqotning ilmiy yangiligi - “Kuntug‘mish” dostonidagi yordamchi birliklar lingvostatistik jihatdan tahlil qilindi; - “Kuntug‘mish” dostoni tilining fonopoetik hamda leksik-semantik xususiyatlari aniqlandi; -“Kuntug`mish” dostonining mavjud variantlari aniqlanib, ular ilmiy tavsiflandi. Barcha variantlar orasidan mukammal, badiiy jihatdan yuqori bo`lgan Ergash Jumanbulbul o`g`li, Bekmurod Jo`raboy o`g`li va Islom Nazar o`g`li variantlari atroflicha tahlil qilindi; - -dostonning Ergash shoir, Bekmurod baxshi va Islom shoir variantlarining sujetidagi mushtarak tomonlar va mavjud farqlar aniqlanib, qiyosiy o`rganildi. Sujet yo`nalishi bo`yicha yuz bergan o`zgarishlar, ularning badiiy jihatdan asoslanishi yoritildi; 4 - -dostonning yetakchi obrazlari alohida-alohida, har bir variant misolida, qiyosiy tahlil orqali o`rganib chiqildi; Mavzuning o`rganilish darajasi. Folklor asarlarining jonli ijro jarayonida voqea bo`luvchi variantlilik hodisasi hamisha folklorshunoslarning diqqat markazida bo`lib kelgan. Aslida, folklor namunalarining har bir ijrosi o`ziga xos bir variantni paydo qiladi. Lekin folklorshunoslik o`z imkonida mavjud manbalar asosidagina variantlar haqida fikr yurita oladi. o`zbek folklorshunosligida variantlilik masalasi nazariy va amaliy jihatdan tadqiq etilgan. Bu borada folklorshunosla H.T.Zarifov, T.Mirzayev, M.Saidov, M.Murodov, K.Imomov, B.Sarimsoqov, M.Qo`shmoqov va boshqalarning turli yo`nalishdagi fikrlari va mulohazalarni keltirib o`tish mumkin. Tadqiqot usullari ..Dissertatsya mavzusini yoritishda tavsifiy, qiyosiy- tarixiy, statistik, lingvopoetik usullardan foydalanildi. Tadqiqotningning ilmiy-nazariy va amaliy ahamiyati . Ilmiy ishda bayon etilgan ilmiy–nazariy xulosalardan bevosita og`zaki ijodda variantlilik hodisasini va bunda xalq baxshilarining epik an`ana doirasidagi individual mahoratlarining ahamiyatini yoritish masalalarida keng foydalanish mumkin. «Kuntug`mish» dostonining variantlari, genezisi va badiiyatini o`rganish misolida aytilgan mulohazalar epik ijod tabiati, o`zbek folklori tarixini yanada chuqurroq tushunishga yordam beradiki, bu dissertatsiyaning ilmiy-nazariy ahamiyatini belgilaydi, deb o`ylaymiz. Ishimizdagi qiyosiy tahlillardan «Kuntug`mish» dostonning akademik va ommaviy nashrlarini amalga oshirishda foydalanish mumkinligi uning amaliy ahamiyatga ham molikligini ko`rsatadi. Shuningdek, uning natijalaridan oliy o`quv yurtlari filologiya fakultetlarida maxsus kurs va tanlama fanlar o`qitishda, maktablar, kollejlar, akademik litseylar uchun darslik hamda qo`llanmalar yaratishda, malakali bitiruv ishlari, magistrlik ishlarini yozishda ham foydalanish mumkin. Bundan tashqari mazkur mavzuda maktabning 8- sinf va litsey, kollejlarning I kurslarida o`tiladi. 5 Tadqiqot natijalarining aprobatsiyasi. Dissertatsiya mavzusi bo‘ yicha quyidagi ilmiy ishlar e’lon qilindi. T\ r Kitob, maqola tezis nomi Sahifasi Maqola chop etilgan jurnal,gazeta, to‘plam nomi Sanasi 1 “Kuntug‘mish’’ dostonida qo‘llanilgan omonimlar semantikasi “Muallim’’ jurnali 2021-yil iyun 2 “Kuntug‘mish’’ dostonining yozib olinishi, nashr etilishi va ilmiy tadqiq qilinishi tarixi 53-62 “ Pedagogs’’ xalqaro jurnali 2022-yil 31-may 3 “Kuntug‘mish’’ dostonining lingvopoetik tahlili “Ustozlar uchun” jurnal 2022-yil iyun Dissertatsiyaning tulishi va hajmi. Dissertatsiya kirish, uch asosiy bob, xulosa va foydalanilagan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. Ishning umumiy hajmi 6 I. BOB. “KUNTUG‘MISH” DOSTONINING O‘RGANILISH TARIXI VA O‘ZIGA XOS XUSUSIYATLARI I.1. DOSTONNING YOZIB OLINISHI, NASHR ETILISHI VA ILMIY TADQIQ QILINISHI TARIXI Ma’lumki, o‘zbek xalq baxshilari epik repertuarida muhim o‘rin tutadigan ishqiy-romantik dostonlarda sevgi mojarolari, sarguzashtli voqealar tasviriga alohida e’tibor beriladi. Ularda voqea-hodisalarni lirik yo‘nalish asnosida tasvirlash an’ansi ustuvorlik qiladi. Baxshilar badiiy dahosining nodir mo‘jizalaridan biri “Kuntug‘mish” dostoni shunday asarlardandir. “Kuntug‘mish” dostonida, bir tomondan, ko‘ngilda muhabbat g‘unchasi gul ochgan ikki yoshning achchiq qismati, boshidan o‘tkazgan ruhiy iztiroblari yorqin dramatik lavhalarda gavdalantirilsa, ikkinchidan, ana shu og‘ir qismat sinovlarida ham yoqin kelajakka ishonch yog‘dusi nur taratib turadi. O‘zining syujet tuzilishi va kompozitsion qurilishi jihatidan o‘zbek xalq dostochiligida favqulotda o‘rin tutgan bu doston Ergash Jumanbulbul o‘g‘li, Nurmon Abduvoy o‘g‘li, Islom shoir Nazir o‘g‘li, Bekmurod Jo‘raboy o‘g‘li, Egamberdi Ollomurod o‘g‘li, Zohir shoir Qo‘chqor o‘g‘li, Alim baxshi Haqqulov, Ro‘zimbek Murodov, Qodir baxshi Rahimov kabi baxshilardn yozib olingan. Umumiy epik rivoya, syujet va motivlari jihatidan bir- biriga o‘xshash bo‘lgan bu variantlar orasida Ergash shoir nusxasi badiiy go‘zalligi, kompozitsion pishiqligi bilan ajralib turadi. Zulm va zo‘rlik bilan bir- biridan ajratilgan oshiq-mashuqlar taqdiri, adolatsiz zamon to‘fonida ota-onasidan va bir-biridan ajralib qolgan egizaklar sarguzashti Ergash shoir variantida turli- tuman ijtimoiy hodisalar fonida nihoyatda konkret va real tasvirlangan. Bu variant O‘zbek tili va adabiyoti ilmiy tadqiqot instituti Folklor arxivida 11-inventar raqami ostida saqlanadi. Bu dostonni mashhur folklor to‘plovchi Muhammad Isa Ernazar 7 o‘g‘li 1926-yilda yozib olgan. Doston 22 х 35 o‘lchamdagi sarg‘ish tusli yo‘l-yo‘l qog‘ozga arab alifbosiga asoslangan eski o‘zbek yozuvida siyoh bilan yozilgan bo‘lib, hajmi 80 sahifadan iborat. Doston qo‘lyozmasining oxirgi sahifasida mazkur asarni yozib olish ishi tugallangan 1926- yil 5- avgust sanasi ko‘rsatilgan. Shu sahifada yozib oluvchining ushbu izohi mavjud: “Ushbu dostonni Zarafshon viloyatining Nurota tumanining Jo‘sh kentining Qorakisa urug‘i Qo‘rg‘on qishloq fuqarosi Ergash Jumanbulbul o‘g‘lining og‘zidan 1926-yil 5-aprel oyidan boshlab, 1926- yil 5-avgust oyinda mazkur kishining og‘zidan eshitib yozdim. Mazkur kishining otasi bir avom bo‘lib, o‘zi shoirlikda mumtoz bo‘lgan bir kishi ekan. Ammo o‘g‘illarining so‘zlari asli o‘zbek tilinda bo‘lib, lekin bazi birlarida, ehtimoli bor, siyoyi til aralashib ketgan bo‘lsa avfu karam bilan yuvib ketmoqlarini so‘raymiz”, deb Muhammad Isa Ernazar o‘g‘li. 1926-yil”. [15;497] Ergash Jumanbulbul o‘g‘li repertuaridagi “Kuntug‘mish” dostonidan ayrim parchalar dastlab atoqli olim Hodi Zarifovning “O‘zbek folklori” xrestomatyasida chop ettirildi.[51;207-218] Mazkur doston 1949-yilda xassos olim Buyuk Karimiy tamonidan alohida nashrga tayyorlanib, H.Zarifovnining so‘zboshisi bilan alohida kitob holida nashr etilgan.[47;34] 1955-ylda dostonning Ergash Jumanbulbul o‘g‘li va Nurmon Abduvoy o‘g‘li variantlari asosida folklorshunos H.Zarifov tomonidan tayyorlangan yig‘ma variant bosib chiqarildi. Bu na’muna 1958- yilda alohida kitob shaklida, shuningdek, ‘‘O‘zbek xalq dostonlari’’ ikki jild tarkibida ham qayta chop etildi. Bundan tashqari, Ergash Jumanbulbul o‘g‘lidan yozib olingan “Kuntug‘mish” dostoni baxshi asarlarining “Bulbul taronalari” nomli besh jildligiga [14;178-345] , “O‘zbek xalq ijodi” ko‘p jildligining “Orzigul” nomi bilan nashr etilgan jildiga[31;1131-265] ham kiritilgan. 2011- yilda bu doston Ergash Jumanbulbuldan yozib olingan “Ravshan” dostoni bilan birgalikda chop ettirildi [22;162-277]. Ergash Jumanbulbul o‘g‘li ijro etgan “Kuntug‘mish” dostonining1949-yilda nashrga tayyorlanib chop ettirilgan matni shoira S.Somova tarafidan rus tiliga tarjima qilinib, uning parchalari “ Антология узбкской поэзии ” va “ Народная 8 поэзия Узбекистана ” to‘plamlarida bosib chiqarildi. Mazkur dostonning rus tilidagi to‘liq matni esa “ Узбекские народные поэмы ”, “ Лукавая царевна ”, “ Песни Булбуля ” majmualarida chop ettirildi. Shuningdek, Ergash Jumanbulbul o‘g‘lining og‘zidan 1926-yil fidoiy folklor to‘plovchi Muhammad Isa Ernazar o‘g‘li yozib olgan hozirda O‘zbek tili va adabiyoti ilmiy tadqiqot instituti Folklor arxivida 11-inventar raqami ostida saqlanayotgan asl nusxasi asosida 2016-yilda folklorshunos Mamatqul Jo‘rayev, Hodi Zarifov ,Zubayda Husanovalar tomonidan nashrga tayyorlanib “O‘zbek xalq ijodi yodgorliklari” 100 jildligining 9 jildida nashr etildi[15;20-162]. Dostonning boshqa variantlaridan “Kuntug‘mish polvon” dostoni 1927-yil 10- sentabrda Samrqand viloyatining Kattaqo‘rg‘on tumanida yashovchi Nurmon Adivoy o‘g‘lidan folklor to‘plovchi zarif Qodriy yozib olgan. Mazkur doston jami 36 sahifadan iborat. U35x21 o‘lchamdagi sarg‘ish-oq qog‘ozga arab alifbosiga asoslangan eski o‘zbek yozuvida yozilgan. Qo‘lyozmaning ilk sahifasida ‘‘el dostonlaridan “Kuntug‘mishbek-Xolbeka” dostoni. Aytuvchi: xalq shoirlaridan Nurmon Abdivoy o‘g‘li. Yozuvchi: Zarif Qodiriy. Kattaqo‘rg‘on,1927-yil 10- sentabr” deganyozuv bitilgan[15;321-497]. “Kuntug‘mish” dostonining Nurmon Abdivoy o‘g‘lidan yozib olingan varianti ilk bor 2016-yilda folklorshunos Mamatqul Jo‘rayev, Hodi Zarifov, Zubayda Husanovalar tomonidan nashrga tayyorlanib “O‘zbek xalq ijodi yodgorliklari” 100 jildligining 9 jildida nashr etildi. To‘g‘ri, 1955-yilda mazkur epik asarning yig‘ma matnini tayyorlab, chop ettirishga kirishgan H.Zarifov dostonning Ergash Jumanbulbul o‘g‘li va Nurmon Abdivoy o‘g‘li variantlariga tayanib, ish ko‘rgan bo‘lsa-da, keyinchalk uning o‘zi bu asarning “Bulbul taronalari” besh jildligida e’lon qilinish munosabati bilan xalq dostonlarining og‘zaki namunalari asosida yig‘ma matn tayyorlash maqbul emasligini e’tirof etgan[32;384-385]. “Kuntug‘mish” dostonining yana bir variant, “Xolbeka”, dostoni Nurota tumanining Qo‘ir qishlog‘ida yashagan chechan baxshi Bekmurod Jo‘raboy o‘g‘li repertuarida mavjud bo‘lgan “Kuntug‘mish” (“Xolbeka”) dostonining qo‘lyozmasi 9 O‘zbek tili va adabiyoti ilmiy tadqiqot instituti Folklor arxivida 1010-inventar raqami ostida saqlanadi. Mazkur doston 1946-yil 30 avgust kuni Toshkent shahrida folklorshunos olima Z.Husainova tomonidan yozib olingan Doston 30x21 o‘lchamdagi sariq tusli qog‘oz varag‘ining har ikki tarafiga kiril alfbosida siyoh bilan yozilgan qo‘lyozmaning umumiy hajmi 245 sahifadan iboratdir[15;521]. Folkor arxivida saqlanayotgan sar nomi “Kuntug‘mish”deb yozilgan Ammo ushbu doston 1967- yilda Z.Husainova tomonidan “Xolbeka” nomi bilan “O‘zbek xalq dostonlari” ruknida alohida kitob holida ma’lum qisqartirishlar bilan ilk bor nashr etilgan[20;125]. Atoqli dostonchi Islom shoir Nazar o‘g‘lidan yozib olingan “Kuntug‘mish va Xolbeka” dostoni O‘zbek tili va adabiyoti ilmiy tadqiqot instituti Folklor arxivida 1142-inventar raqami ostida saqlanadi. Doston 1951- yilda baxshiga kotib qilib tayinlangan Yaxyo Yo‘ldosh tomonidan har biri 50 varaqlk albom tipidagi yo‘l-yo‘l daftar hamda yo‘l- yo‘l chiziqli o‘quvchi daftari varaqlariga kiril alifbosida siyoh bilan yozib olingan. S huni takidlab o‘tish joizki, doston birinchi albom daftarining hamma varaqlariga, ikkinchi daftarning esa 24-varag‘igacha yozilgan. Shundan keyin dostonning davomi o‘quvchi daftari varaqlariga yozilgan. Dostonning umumiy hajmi 126 sahifadan iborat. Islom shoir Nazar o‘g‘lidan yozib olingan mazkur doston 126-sahifadagi: Enaning nolishi yetmay falakka, Otamni kofila tutdi qotil araqqa, Karvon enamni Ob ketdi yiroqqa, Rahmi kelmay ikkigina go‘dakga, Navbat keldi yan bu kebanakka, Oling, kebanak aka, sundim sizlarga, - bandidan keyin noma’lum sabablarga ko‘ra uzilb qolgan. “Kuntug‘mish” dostonining ushbu varianti 2016-yilda folklorshunos Mamatqul Jo‘rayev, Hodi Zarifov ,Zubayda Husanovalar tomonidan Islom shoirning shogirdi, baxshining epik an’analarini sadoqat bilan davom ettirgan Zohir shoir Qo‘chqor o‘g‘lidan 1953-yilda yozib olingan manba asosida to‘ldirilib 10 nashrga tayyorlandi va “O‘zbek xalq ijodi yodgorliklari” 100 jildligining 9- jildida nashr etildi. Bundan tashqqari, “Kuntug‘mish” dostonining quyidagi variantlari ham mavjud: Alim Haqqulov varianti. Nomlanishi: Kuntug‘mish va Xolbeka. Yozib oluvchi:Siddiq Asqarov va abbos Tursinqulovlar. Yozi olingan vaqti: 1979yil, mart. Krill yozuvida. 256 bet. Saqlanish raqmi: papka № 66 . Inventar №7242 , Ro‘zimbek Murodov variant. Nomlanishi: Kuntug‘mish. Baxshining o‘zi yozib bergan. Yozilgan vaqti ko‘rsatilmagan. Kirill yozuvida. 15 bet. Arxivda saqlanish raqami: Papka № 219. Inventar №724 , Islom shoir Nazar o‘g‘li variantidan parcha. Nomlanishi:Kuntug‘mish. Yozib oluvchi: G‘ani Bozorov. Yozib olingan vaqti:1949-yil. Kirill yozuvida. 2 bet. Arxivda saqlanish raqami: Papka № 12. Inventar №4 8. Ma’lum bo‘lmoqdaki, “Kuntug‘mish” dostonining sakkizta to‘liq, bitta ixchamlashtirilgan variant, bitta parchasi Ergash Jumanbulbul o‘g‘li , Bekmurod Jo‘raboy o‘g‘li , Islom shoir Nazar o‘g‘li, Nurmon Abduvoy o‘g‘li kabi atoqli xalq baxshilari hamda Zohir qo‘chqorov, Alim Haqqulov, Ro‘zimbek Murodov kabi mashhur baxshilardan yozib olingan. Bulardan tashqari, Egamberdi Ollomurod o‘g‘lidan 1962-yildaT. Mirzayev magnitafon tasmasiga yozib olgan variant ham bor. Shuningdek Qashqadaryolik folklorshunos A. Ergashev Qodir shoir variantidan ayrim parchalar yozib olgan. Ushbu variantlar “ Kuntug‘mish ” dostonini har tamonlama tadqiq etishga imkon beradi. “ Kuntug‘mish ” dostoniga bag‘ishlangan maqola va tadqiqotlar orasida Hodi Zarifning “ Kuntug‘mish ” dostoni haqidagi maqolasi[15;43-50] dostonga so‘zboshi sifatida yozilga bo‘lishiga qaramasdan, hozirgacha o‘z ilniy qiymatini yo‘qotmagan. T.Mirzayevning “Xalq baxshilarinig epik reprtuari” monografiyasining “ Kuntug‘mish ” dostoni qismini[27;118-129] esa ushbu asar syujeti, yaratilish davri, g‘oyaviy-badiiy xususiyatlari haqida imkon qadar to‘la qamrab olgan yagona tadqiqot sifatida ko‘rsatish mumkin. Aksaryat o‘zbek xalq dostonlari qatorida, “ Kuntug‘mish ” eposining syujeti, asosiy qahramonlari, yetakchi motivlari hamda tub ildizlari haqidagi dastlabki 11 fikrlar V.M. Jirminskiy va H.T. Zarifovlarning “ Узбекиский н ародный героический епос ” kitobida aytlgan. T. Mirzayev esa, “ Kuntug‘mish ” dostonining kompozitsio qurilishi motivlar talqinidagi o‘ziga xoslikni boshqa romanik dostonlarga qiyosan tahlil etgan. Muallif Kuntug‘mish, Xolbeka, Buvraxon, Gurkiboy va Mojhiboy, Azbarxo‘ja obrazlari, ularning xarakterli jihatlari haqida mulohaza yuritar ekan, folklorshunoslikning nazariy masalalaridan biri- folklor qahramonlarida individuallik bor-yo‘qligiga to‘xtaladi va shunday xulosani bayon etadi: ‘‘Ba’zi tadqiqotlarda folklorda qahramonlar individuallashtirilmaydi, ular asosan bir xil bo‘ladi asardan-asarga ko‘chib yuradi, degan mulohazalar uchraydi. Bu fikrlar bir yoqlama bo‘lib, folklorning o‘ziga xos xususiyatlarini, undagi individuallashtirish darajasini hisobga olmaslik natijasidir. Bunday mulohazalarning bir yoqlama ekanligini “ Kuntug‘mish ” dostonidagi egizaklar obrazi ham tasdiqlaydi”[27;127]. Ko‘rinib turibdiki, “ Kuntug‘mish ” dostoni, undagi obrazlar, syujeti va yetakchi motivlar tahlili haqidagi mulohazalar umuman eposimizning dolzarb muammolari, nazariy masalalari bilan bog‘lab talqin qilgan. T. Mirzayev dostondagi barcha motivlar va epizodlarning yaxlit kompozitsion birlikka egaigi va undagi har bir detal muhim badiiy vazifa o‘tashligiga ham alohida e’tibor qaratgan. Bu o‘rinda Kuntug‘mish, Xolbeka va bolalarning to‘rt tomonga tarqab ketganiga guvoh bo‘lib ishtirok etuvchi cho‘pon obrazi misol tariqasida keltirilgan [27;119] . Keyinchalik Hodi Zarifning o‘zi 1949-yil yozgan so‘zboshisida “ Kuntug‘mish ” dostoni syujetining ayrim motivlarini (masalan epik qahramonning ajdaho bilan kurashuv lavhasi ) qadimgi Talas tevaragidan yozib olingan afsona va naqllar bilan qiyosan o‘rganib, mazkur asar syujetining shakllanish tarixiga doir qiziqarli fikrlarni o‘rtaga tashlagan[16;3-9]. Dostonning g‘oyaviy- badiiy xususiyatlari, asosiy obrazlarining tabiati va talqini kabi masalalar M.Afzalov, M.Saidovlarning maqolalarida[42;56-57] tahlilga tortilgan. Bundan tashqari, dostonning tarixiy asoslarini folklorshunos Sh. Turdimov ‘‘Kuntug‘mish’’ dostonining yaratilishiga doir’’ maqolasida yoritishga harakat qilgan. Folklorshunos o‘z obyekti bilan bog‘liq Kuntug‘mish, Xolbeka, Buvraxon, 12 Gurkiboy va Mojhiboy, Azbarxo‘ja obrazlar mohiyati haqidagi maqolasida T. Mirzayevning xulosalariga tayanib, dostonining mukammal variant o‘zi asos bo‘lgan joyda anch uzoqda- Samarqand viloyati Qo‘rg‘on dostonchilik maktabi vakillari yashovchi joylar va unga tutash hududlarga tarqalish sabablarini Qo‘rg‘on dostonchilari mansub urug‘ tarixi bilan izohlab, dostondagi bir qator obraz va motivlar tarixiga yanada aniqlik kiritib, qiziqarli fikr-mulohazalarni bayon etgan[42;79-83]. Folklorshunos M. Qo‘shmaqov ham “Baxshilar xazinasi” (Toshkent, 1981) kitobida Ergash Jumanbulbul o‘g‘li ijodidagi an’anaviylik va individuallik masalasini tadqiq etar ekan, baxshining “Kuntug‘mish” dostoniga ham alohida to‘xtaladi. “Kuntug‘mish” dostoni variantlarining o‘rganilish darajasi ham dastlabki bosqichlarda turibdi. Bir qator ishlarda dostonning ma’lum variantlari mavjudligi aytilgan bo‘lsada, ular haqida to‘liq ma’lumotlar keltirib o‘tilmagan. Bu o‘rinda, avvalo, folklorshunoslikning u yoki bu nazariy masalalari xususida to‘xtalinganda misol tariqasida “Kuntug‘mish” dostoniga murojaat qilingan o‘rinlar mavjudligini aytish lozim. Jumladan, M. Saidov “Xolbeka” nashriga yozgan so‘zboshisida: “Kuntug‘mish” nomi bilan atalgan dostonlar matnini qiyosiy o‘rganilganda, bular o‘rtasida syujetda aytarli o‘zgarishlar, tofovutlar yo‘qligi darhol ko‘zga tashlanadi. Faqat xalq og‘zaki badiiy ijodi, xususan, dostonchilik doirasidagi variantlik tushunchasi saqlanib qolgan”,-deb yozadi. H. Zarifov, T. Mirzayev maqolalarida ham ‘‘Kuntug‘mish’’ dostoniga nisbatan saosan “variant” atamasi qo‘llanib, “versiya” atamasi tilga olinmagn. Buning sababini T. Mirzayevning doston tarixi bilan bog‘liq tadqiqoti xulosalaridan biri- uning tarqalish hududi haqidagi fikri aniq izohlashini ham qayd etishi lozim. O‘zbek folklorshunosligida har bir xalq og‘zaki ijodi na’munasini yozib olish, to‘plash, saqlash hamda ularni saralab nashr etishda, asosan, eng mukammal va badiiy jihatdan yuksak namunaga tayanib ish yuritilganligini ‘‘Kuntug‘mish’’ dostonining Ergash Jumanbulbul o‘g‘li variantiga munosabatda aniq ko‘ramiz. Ayni paytda, keng qamrovli tadqiqotlar uchun har bir dostonning barcha 13 variantlarini qiyosiy o‘rganish ushbu doston tarixi, ma’lum motivlar, syujet yo‘nalishlari va boshqa jihatlarini atroflicha tadqiq etishda muhim ahamiyatga ega. I.2. “KUNTUG‘MISH” DOSTONINING BAXSHILAR EPIK REPERTUARIDA TUGAN O‘RNI VA VARIANTLARI Baxshi o‘zlashtirgan va ijodiy tarzda qo‘llab kelgan barcha asarlar uning repertuarini tashkil etadi. O‘zbek xalq baxshilari repertuari janr e’tibori bilan nihoyatda cheklangan. Ular folklorning ikki janridagi asarlarini, ya’ni terma va dostonlarni qo‘llab kelganlar. Baxshilar terma va dostondan boshqa janrdagi asarlarni (ertak qo‘shiq, latifa va shu kabilar) bilsalar ham, ularni aytmaganlar. Mabodo ular biror dostonning mazmunini turli sabablarga ko‘ra hikoya qilib bersalar, uni “ertak qilib aytmoq” deb hisoblaganlar. Biroq bunday aytish professional dostonchi uchun odatdagi hol emas. Shuni ham aytish kerakki, ayrim dostonlar bizgacha faqat mazmunlari orqaligina yetib kelgan. Baxshilar repertuarining hajmi ham bir xil emas. Odatda oddiy baxshilar besh- o‘nta doston bilganlar. Shundan ham bir ikki dostonni yaxshi kuylaganlar. Enga qoblyatli, talantli, yuksak hofiz quvvatiga ega bo‘lgan ijodkorlar repertuarida o‘ttiz-qirq va hatto undan ortiq dostonlar bo‘lgan. Ergash shoir, Islom shoirlar shunday dostonchilardan edilar. Ular bir qator epik asarlarni el orasida kuylab kelishadi va ularni folklorshunoslar tomonidan yozb olingan paytda shu darajada dostonchilik mahoratini namayon qilganlarki, bunday dostonlarning ko‘pchiligi ularning nomi bilan abadiymuhirlanib qoldi. Masalan “Kuntug‘mish” deganda, beixtiyor ko‘z o‘ngimizda Ergash Jumanbulbul o‘g‘li, “Alpomish” deganda, Fozil yo‘ldosh o‘g‘li, “Orzigul” deganda, Islom Nazar o‘g‘li namoyon bo‘ladi. Favqulodda xotira qudratiga ega bo‘lgan improvizator kuychilar yetmishtacha xalq dostonini kuylab kelganlar. Davrimizning atoqli dostonchisi Po‘lkan shoir va uning repertuari bunga yaqqol misol bo‘la oladi. U yetmishdan ortiq dostonni yod bilar edi. Har bir doston ikki-uch ming satrdan tortib, o‘n- o‘n besh, hatto yigrma ming misragacha she’rni, qariyb shuncha prozaik qismni ham o‘z ichiga olishini hisobga olsak, xalq baxshilarining salohiyati, hayratomuz yodlash va esda saqlash qobilyati, ijod qilish qudrati o‘z-o‘zidan ayon bo‘ladi. 14 Yodlash, esda saqlash va ijod qilish salohiyati baxshilarning har birida har xildir. Bu narsa ularning professional tayyorgarligi, qobilyati va shoirlik iqtidoriga bog‘liq. O‘ta talantli ijodkorlarning o‘zlashtirishi va esda saqlashi uchun bir asarni bir-ikki o‘qib berishning o‘zi kifoyadir. Masalan, Ergash Jumanbulbul o‘g‘li 1992- yilda Toshkentda bosilib chiqqan qozoqcha “Qiz-Jibek” dostoni ikki marta o‘qib chiqqach, bir oydan keyin unga ijodiy yondashgan holda qaytadan o‘zbek tilida deyarli aynan aytib va yozib bergan. Xalq baxshilarining repertuari juda ham murakkabdir. Garchi ular janr e’tibori nuqtai nazaridan terma va doston bilan cheklansa-da, sostavi va tematikasi jihatidan nihoyatda ko‘p qirrali va rang-barangdir. Baxshilar biografik va didaktik termalardan tortib zamonaning dolzarb masalalarini tasvirlovchi asarlargacha, qadimiy qahramonlik eposidan romanik dostonlargacha bo‘lgan barcha namunalarni qo‘llab keladilar. Baxshining epik repertuari yildan- yilga boyib boradi. Repertuarning asosini ustozdan o‘rgangan asarlar tashkil qiladi, yani repertuarning hajm e’tibori bilan muayyan bir sistemaga kirishida ustoz kuylab kelgan asarlar asosiy va hal qiluvchi faktordir. Shu bilan birga baxshi ustozidan boshqa yirik dostonchilardan o‘rganish, turli-tuman manbalardan o‘zlashtirish orqali o‘z repertuarini to‘ldirib va boyitib boradi. Yozma adabiyot namunalari bilan tanishish, qissaxonlarni tinglash va kitobxonlik yig‘inlarida ishtirok etish, hofizlar, ashulachilar va muzikachilar davrasida bo‘lish, o‘zlari yashab turgan davrning ijtimoiy-maishiy masalalarini tasvirlovchi yangi-yangi asarlar yaratishga intilish kabilar epik repertuarning boyib borishida asosiy omillar hisoblanadi. Talantli baxshilar o‘z epik repertuarlarining yildan-yilga boyitib borishga harakat qilganlar. Shuning uchun ham bir-biridan go‘zal, bir-biridan sara terma va dostonlar o‘zining butun salobati va malohati bilan bizgacha yetib kelgan. Baxshilar epik repertuarida “Kuntug‘mish” eposi alohida o‘rin tutadi. Ushbu asar, avvalo, o‘zining qiziqarli voqealarga boyligi, inson ruhiyati, ichki kechinmalarini o‘ta nozik ifodalaganligi, badiiy go‘zalligi bilan qimmatlidir. Ayni jihatlar dostonning Ergash shoir variantida mukammal ko‘rinishda 15 mujassamlashgan. Qo‘rg‘on dostonchilik maktabi namoyondalarining necha-necha avlod vakillari, qolaversa, Ergash Jumanbulbul o‘g‘li, Bekmurod Jo‘raboy o‘g‘li, Islom shoir Nazar o‘g‘li, Nurmon Abduvoy o‘g‘li kabi baxshi-shoirlar talanti “Kuntug‘mish”ni eng go‘zal dostonlardan biri sifatida bizgacha yetkazib elgan. ‘‘Kuntug‘mish’’ o‘z vaqtida turli davrlarda kuylanib , omma tamonidan tinglanib kelingan bo‘lsa, keyinchalik kitob holida nashr etilgach, qo‘ldan tushmay o‘qilgan. Hozirgi kunda ham ‘‘Kuntug‘mish’’ning sevimli dostonlar qatorida turganligini undagi she’riy parchalaga zamonamiz shoirlarining bo‘lgan tatabbulari yorqin misol bo‘ladi. Xususan, doston qo‘shiqlari vaznida R. Parfi, Y. Eshbek, U. Azim kabi shoirlarning ilhomlanib yozgan she’rlarini keltirib o‘tish mumkin. Bu esa “Kuntug‘mish” dostonining badiiy-estetik, ilmiy-amaliy jihatdan hamisha folklor, adabiyot, san’at ixlosmandlri, mutaxssislr nazarida turgan epik asarlardan biri ekanligini ko‘rsatadi. Aksaryat xalq dostonlari kabi “Kuntug‘mish” dostoni ham XX asrning birinchi choragida mutaxassislar diqqat e’tiboriga tushdi. Bu o‘rinda O‘zbekiston Xalq Maorifi komissariati Ilmiy markazining o‘zbeklarni o‘rganish komiteti tashabbuskor bo‘ldi. “Kuntug‘mish” dostonining dastlabki variant ham ana shu komitet topshirig‘I bilan yozib olindi. Keyinchalik boshqa variantlari ham aniqlanib, diqqatga sazovor namunalar yig‘ildi.Ushbu variantlar qo‘lyozmalari Alisher Navoiy nomidagi Til va adabiyot institutining folklor arxivida saqlanmoqda. Yuqorida qayd etganimizdek, ushbu dostonning sakkizta to‘liq, bitta ixchamlashtirilgan variant, bitta parchasi Ergash Jumanbulbul o‘g‘li, Bekmurod Jo‘raboy o‘g‘li, Islom Nazar o‘g‘li, Nurmon Abdivoy o‘g‘li kabi atoqli baxshilar hamda Zohir Qo‘chqorov, Alim Haqqulov, Ro‘zimbek Murodovlar ijrosida bittadan varianga, Islom Nazar o‘g‘lining bir to‘liq va ikki betlik parcha nusxasiga, Zohir Qo‘chqorovning uchta to‘liq variantlari hamda Qodir baxshi Rahimovning ijrosidagi bir parchaga ega. Ushbu materiallar “Kuntug‘mish” dostonini har jihatdan tadqiq etishga keng imkoniyat beradi. 16 U yoki bu asar variantlari o‘zaro qiyoslanganda birinnchi galda syujetdagi umumiylik va tafovutlar, so‘ngra motivlar, obrazlar va nihoyat, uslubiy, badiiy jihatlari solishtirilib, tegishi xulosalar chiqariladi. “Kuntug‘mish” dostonining nisbatan mukammal variantlari tadqiqi ular o‘rtasida syujet nuqtai nazaridan keskin tofovutlar yo‘qligini ko‘rsatadi. Bu holat, avvalo, ushbu dostonning, asosan, bir-biriga deyarli qo‘shni hududlarda joylashgan dostonchilik maktablari vakillari tamonidan ijro etilib kelingani bilan ham izohlanadi. E’tiborlisi shundaki, “Kuntug‘mish” dostonining tahlil qilayotgan variantlarning bayon uslubi o‘zaro solishtirilganda, ular o‘rtasida aynan mos keluvchi archalar biz kutgan darajada ko‘p emasligiga amin bo‘ldik. U ham bo‘lsa, kalavachi momo qizi bilan bog‘liq o‘rinda, Kuntug‘mishning Zangar shahriga brogan vaqti bozorchilardan Xolbekani so‘rashi va har uchala variantlarda ham uyg‘un holda tushgan sayyor parcha, Xolbekaning karvonlar olb ketayotganida bolalariga qilgan murojaatida keladi. Har uchala variantning ushbu o`rinlarini keltirib tahlil etamiz. Ergash shoir variantida: ...Bolalarim, eminglar-da, to`yinglar, Bu kundan kay ena derni qo`yinglar, Bu kundan kay ena senga qaydadir, Oxirat libosin endi kiyinglar. Bir vaqtida zarrin ro`mol o`radim, Oyna olib oq yuzimga qaradim, Go`daklarim, ena bo`lmay ketayin, Ena bo`lib ne kuningga yaradim?! Oyim qizman, ishim haqdan ko`raman, Suvsiz cho`lda bolam, deb chinqiraman, Ena bo`lib ne kuningga yaradim, Ko`zim bilan tirik tashlab boraman! 17 Enang ketdi karvonlarning qo`lida, Qolding endi Zarchamanning cho`liga, Shu ko`rganim endi qaytib ko`rmayman, Sensiz qaytib yurar Zargar eliga... Bekmurod baxshi variantida: Otang qoldi Zarchamanning cho`lida, Onang ketdi zolim karvon qo`lida, Rozi bo`ling endi mendan, ikki qo`zim, Ko`rarmiz-da qiyomatning yo`lida! Bu savdoni soldi boshga, ko`narman, Hasratingdan kuya-kuya o`larman. Armon bilan ikkovingdan ayrildim, Endi, bolam, qiyomatda ko`rarman. Sadag`a bo`lmadim sening bo`yingdan, Ikki bolam, to`yib-to`yib eminglar! Onang ketdi zolim karvon qo`linda, Bugundan so`ng ona demay qo`yinglar!.. Islom shoir variantida: Bo`yla savdo ayrilishdir, bilinglar, Tuyg`unning bolasi fikr qilinglar, Go`daklarim, eminglar-da, to`yinglar, Ertadan so`ng ena deyishni qo`yinglar. Ayriliq savdosi tushdi boshimga, Hech kim rahm aylamas ko`zda yoshimga, Mehribonlar, bosdim ikki to`shimga, Eminglar-da, go`daklarim, to`yinglar, 18 Ertadan so`ng ena deyishni qo`yinglar. Termulib yig`laysiz mani yuzima, Omon bo`lsang qolar eding izimga, Rahm etib yig`layman ikki qo`zima Yig`lamanglar, go`daklar, to`y so`zima... . Keltirilgan parchalar dostonning barcha variantlarida asarning kulminatsion nuqtasida aytilmoqda. Bu o`rinda nafaqat tasvir yoki so`zlar, balki ohang va ohangning bir nafasligi ham muhim rol o`ynaydi. Uchala variantda ham qo`shiq o`n bir bo`g`inli, demak, baxshilar qahramon ruhiy holatini berishda bir xil ohang yo`lini tanlashgan. Yanada aniqroq aytilsa, baxshilar yagona an`anaga sodiq qolishgan. Endi bevosita qo`shiqlardagi sayyor misralarga e`tibor qarataylik. Ergash shoir variantida dastlabki sayyor misralar quyidagi shaklda kelgan: ...Bolalarim, eminglar-da, to`yinglar, Bu kundan kay ena derni qo`yinglar...” Bekmurod baxshi variantida : ...Ikki bolam, to`yib-to`yib eminglar! Onang ketdi zolim karvon qo`linda, Bugundan so`ng ona demay qo`yinglar!.. Islom shoirda: ...Go`daklarim eminglar-da, to`yinglar, Ertadan so`ng, ena deyishni qo`yinglar... Ayni murojaat navbatdagi to`rtlikda: ...Eminglar-da, go`daklarim, to`yinglar, Ertadan so`ng ena deyishni qo`yinglar... tarzida qaytariladi. Barcha variantlarda mazmun deyarli bir xil bo`lsa-da, sayyor misralarning navbatdagi bandga bog`lanib, yagona to`rtlikni tashkil etishidagi ohang birligiga qarab baholansa, Ergash shoir variantidagi to`rtlik ravonligi bilan ajralib turadi. 19 Navbatdagi sayyor misra Ergash shoir variantida shunday kuylangan: ...Enang ketdi karvonlarning qo`liga, Qolding endi Zarchamanning cho`liga. Bekmurod baxshi variantida esa bu misralar quyidagi ko`rinishda kelgan: Otang qoldi Zarchamanning cho`lida, Onang ketdi zolim karvon qo`lida... Dostonning Islom shoir variantida ayni misralar aytilmagan. Mazmunan olib qaralsa, Ergash shoirda Xolbeka bolalariga o`zining karvon qo`lida ketib, ularning Zarchaman cho`lida qolayotganini aytib kuyinayotgani anglanadi. Bekmurod baxshida esa Xolbeka o`zining ketib, Kuntug`mishning Zarchaman cho`lida qolganligini bildirayotgani ma`lum bo`ladi. Bizning nazarimizda, Bekmurod baxshi variantidagi “Otang qoldi” degan xabar mazmunan va ohang jihatidan afzalroq. Fikrimizni Ergash shoir variantidagi sayyor banddagi “Qolding endi” murojaati o`rniga Bekmurod baxshi variantidagi “Otang qoldi” jumlasini qo`yib, tasdiqlashimiz mumkin. E`tibor qilaylik: Enang ketdi karvonlarning qo`liga, Otang qoldi Zarchamanning cho`liga, Shu ko`rganim endi qaytib ko`rmayman, Sensiz qaytib yurar Zangar eliga. “Kuntug`mish” dostonidagi sayyor she`riy misralarning har bir variantda o`ziga xos ravishda kuylanishi, biz murojaat qilayotgan bu uchta atoqli ijodkor baxshining ayni dostonni, avvalo, o`z dostonchilik maktablari an`analari doirasida, qolaversa, o`z indvidual mahoratlari imkoni qamrovida kuylashganliklaridan dalolat beradi. Ushbu o`rinda yana shuni qayd etish kerakki, boshqa bir qator mumtoz eposlarimiz, masalan, “Alpomish”, “Go`ro`g`li” dostonlarining turli yo`llarga ega, bir-biridan geografik joylashuvi jihatidan uzoq hududlardagi dostonchilik maktablarining vakillari tomonidan ijro etilgan variantlaridagi sayyor to`rtlik va qo`shiqlarni “Kuntug`mish” dostonidag sayyor qo`shiqlarga nisbatan ko`proq uchratamiz (Biz bu o`rinda barcha dostonlarda keng qo`llanuvchi epik klishe va 20 doimiy uslubiy formulalarni e`tiborda tutmayapmiz). Jumladan, “Alpomish”dagi alplar ta`rifi, o`lan aytimlari, “Go`ro`g`li”dagi G`irko`k va Chambil ta`riflarini keltirib o`tish mumkin. Ayni holat birinchi galda “Kuntug`mish”ning biz tadqiq etayotgan variantlarini ijro etgan baxshi-shoirlar mahorati va ijro uslubi bilan bog`liq. Chunki Ergash Jumanbulbul o`g`li, Islom Nazar o`g`li va Bekmurod Jo`raboy o`g`li ham so`zga chechan, ijodkor baxshilar hisoblanadi. Ular bilganlarini quruq takrorlashmaydi. Balki har bir ijroda nimalarnidir yangilab, asarning yanada sayqal topishiga xizmat qilishadi. Fikrimizni dostonning Ergash shoir va Bekmurod baxshi ijrosidagi variantlarda yetakchi motivlarning qanday badiiy yechim topganligini solishtirib, tahlil qilish orqali kuzatishimiz mumkin. Doston sujeti va voqealar mazmunining mavjud variantlar o`rtasida umumiyligi bizga ayni imkoniyatni tug`diradi. “Kuntug`mish”da oshiqning ma`shuqani izlab yo`lga otlanishiga asos yaratuvchi motiv ma`shuqaning daryo orqali maktub jo`natishi va maktubning egasiga aniq yetishidir. Ergash shoir variantida bu holat shunday tasvirlangan: “...Xolbekm oyim o`zining suratini qog`ozga naqqoshga soldirib, bir sandiqcha tayyor qilib, ichini mumlab, sirtini tillo bilan berkitib, o`zining sochidan bir tola soch olib, to`raning uzugini o`zining suratiga o`rab, necha arzi hollarini ham arz qilib, sandiqni qulflab, kalitini sandiqqa bog`lab (bir katta daryo shaharning ichidan o`tar edi), Xolbeka shahardan chiqib, shu sandig`ini suvga solib: “Shu ko`rgan tushim rahmoniy bo`lsa, oshiq-ma`shuqlik avvaldan pok bo`lsa, xudoyo xudovando, shu sandig`im senga omonat, to`radan boshqaga tegmasin”, - deb daryoga ravona qildi. Falakning sinoati bilan necha kun, necha vaqtlar oqib, hech kimning qo`liga tushmay, No`g`oyga doxil bo`ldi. Endi to`radan so`z eshiting. To`ra qirq yigiti bilan daryoning yoqasida shikor qilib yurib edi. To`raning ko`ziga bir sandiq ko`rindi. Yigitlariga aytdi:- Ot solib olib chiqinglar. 21 Yigitlar Kuntug`mishga arz qildiki: - Daladan har narsa qo`limizga tushsa, siz podsholik deb olib qo`yasiz, biz xizmatkorlaringiz quruq qolamiz. Bu molni bir shart bilan olib chiqamiz, taqsir, shu sandiqni bo`lamiz, ichini olasizmi, yo tashini? To`ra aytdi: - Sizlar saylab olinglar. Yigitlar bir-biriga qarab, ittifoq qilib: - Tashi tilla ekan, bizlar tashini olamiz, - dedi. To`ra aytdi: - Biz ichini olamiz. Bir yigit ot solib olib chiqdi. Kaliti ham og`zida ekan, ochib ko`rdilar. Ichidan bir qog`oz chiqdi, qog`ozni yozib ko`rsa, Xolbeka oyimning to`lgan kamoli, oyday jamoli munavvar bo`lib turibdi. Shahzoda ko`rgan hamono tushida ko`rgan mahbubini tanib, ichki dardini hech kimga aytolmay yurgan edi, suratini ko`rgandan kay, osang, ustiga posang, hazor ustiga ponsad bo`lib, bir ishqi yuz bo`lib, toqat keltirolmay, behush bo`lib yiqildi. Qirq yigit shoshib, dami ichiga tushib, aqlidan adashib, barisi chuvlashib, to`rani o`rtaga olib, hay-hayni solib:- Ko`zingni och!-dedi. To`rani aslo o`ziga keltirolmadi. Oxir ikki otga sarja qilib, manzilga olib keldilar” . Bekmurod baxshi variantida: “Xolbeka kanizlari bilan sayrga chiqdi, bir ulug` daryoning yaqiniga bordi. “Bir sandiq topib kelinglar!” - deb kanizaklariga buyurdi. Shu on sandiqni topib keldilar. Qo`liga qog`oz, qalam olib, Xolbekaning yozgan xati: Qo`limga men olib xatti-qalamni, Yurakdan tarqatay dog`u alamni Yozsam umid bilan sizga salomni, Xiyonat bo`lmay tekkaymu qo`linga! Ko`rsataman o`zimning ham otimni, O`qib ko`rar bo`lsa yozgan xatimni, Ko`z solib ko`rarsiz, andog` bilarsiz, Zangar der turish-mamlakatimni. Bobomning otini der Buvraxon, 22 Anga tobe erur ko`p bir jahon. So`rgan joyidir Zangarning taxti Ko`p shaharlardan bo`lar ulug` bu taxti. Nazar solmay yana sog`i-so`limga, Salomnomam soldim sandiq ichiga. Ikki ko`zim kecha-kunduz yo`lingda... ” “...Xatni sandiqqa solib, sandiqning og`zini qulflab (suvga tashladi). Sandiq uch oy kechayu kunduz barobar oqdi. Bu so`z bu yerda tursin, endigi so`zni Kuntug`mishdan eshiting. Otasining ismi Qoraxon edi. Davlati farovon, hech kamchiligi yo`q, hamma ishi saranjom edi. Kuntug`mish Qoraxon podshoning yolg`iz o`g`li, balki jonu dili, bog`da ochilgan guli, qafasda bulbuli edi. Kuntug`mish hech narsadan kam emas, har ishga qo`yardi havas. Bir kun navkarlar bilan daryo labiga chiqib dobil cholib, qush solib, o`rdak-so`nalar olib, yuragi toshib, bexos daryoning labiga borib qoldi. Daryoning yuziga oqib kelayotgan sandiqni ko`rib, daryoning bo`yida turgan odamlariga: “Oling sandiqni!” - deb buyurdi. Navkarlar sandiqni daryodan oldi. Shunda Kuntug`mish navkarlariga qarab bir so`z deb turgani: Yig`ilib keling barcha xaloyiq, Na savdolar bo`lar bizlarga loyiq!? Shikor aylab kelib daryo bo`yiga, Keling, bahodirlar kengash qilayiq! Bexosdan daryoga nazar solibman, Ushbu sandiq ko`rib hayron qolibman. Maslahat sizlarga shuldir, yoronlar, Bir sandiq daryodan topib olibman. Botir topganini barcha yer ekan, Nokas topganini bosib yer ekan. 23 Bu sandiqni topib oldim bu suvdan, Sandiq ichra, qani, nima bor ekan? Bir-biringga o`zing kengash solinglar, Xohlagan tomonni sizlar olinglar. Yoki ichin, yoki sirtin tanlangiz, Nima bordir naq oldiga boringlar... Bir kishi turib: - Ey to`ram, agar ruxsat etsangiz, sandiqni bir ko`tarib ko`rsak, - dedi. Kuntug`mish ruxsat etdi. Otdan tushib, ko`tarib qarasa, quruq sandiq. Yonidagi turgan kishilar astagina “sandiqning ichini har kim olsa kuyadi” deyishdi. - To`ram, bizlar sirtini olsak, - dedilar. - Xo`p, ochinglar! - dedi. Sandiqni ochsa, bir xatdan boshqa narsa yo`q. “Ichida bori shu ekan” - deb qog`ozni olib ko`rsatdi. - Har nimaiki bo`lsa bizniki-da, - deb Kuntug`mish qo`liga olib, qog`ozni ochib, yozilgan xatni ko`rdi. Ustiga yozilgan salom xati bor, qancha qilgan arzi- dodi bor, olamga sig`mas ta`rifoti bor, Zangar degan mamlakati bor. Xatni o`qib ko`rib, qaytadan buklab yoqasiga soldi, hamma ish joyida qoldi. Boqmadi sog`u so`liga, Xolbekaning xati tegib shohzoda qo`liga, hech kimdan hech so`z so`ramay urdi qamchi otiga, hech kimga qaramay, ishq o`ti tushib yurakka, kuyib dog`i firoqqa, bu xat kelgan tarafga chiqar bo`ldi so`roqqa. Belini mahkam boyladi, qora otni haydadi, to yetguncha shaharga yuraklari toshdi, qaynadi. Darvozadan Kuntug`mish yakka o`zi kelib, Qoraxon podsho otasiga salom berib to`xtadi” . Doston voqealigi nuqtai nazaridan kelib chiqadigan bo`lsak, tush bu ichki sezish edi. Yanada aniqroq aytilsa, taqdir hukmining belgisi edi. Odatda, inson taqdirida ne kechishini oldindan bilishi o`ta mushkul. U sezishi, nimalarnidir ilg`ashi mumkin. Lekin taqdiri azaldagi bo`ladi, deb ishonadi. Shu sababli tush ko`rsa, nima bo`lar ekan deb o`ylaydi. o`zini ruhan anglagan holatiga tayyorlashga harakat qiladi. Epik voqealikda bu holat shartli, badiiy ko`rinishda aytiladi. Kuntug`mish va Xolbekaning tushdan keyingi xatti-harakatlari ham ayni shu bilan 24 izohlanadi. Xolbekaning: “Shu ko`rgan tushim rahmoniy bo`lsa, oshiq-ma`shuqlik avvaldan pok bo`lsa, xudoyo xudovando, shu sandig`im senga omonat, to`radan boshqaga tegmasin” (Ergash shoir variantida), “Yozsam umid bilan sizga salomni, Xiyonat bo`lmay tekkaymu qo`linga!” (Bekmurod baxshida), – deb daryoga ravona qilishi taqdir ishoratiga javob edi. Dostonning Ergash shoir variantida qahramonlar harakati nasrda berilgan. Bekmurod baxshida esa, nasr va nazm aralash keladi. Ushbu variantdagi Xolbeka xatining boshlamasi bo`lgan: Qo`limga men olib xatti-qalamni, Yurakdan tarqatay dog`u-alamni Yozsam umid bilan sizga salomni Xiyonat bo`lmay tekkaymu qo`linga! - satrlari dostonning eng go`zal she`riy namunalaridan biri ekanligini alohida ta`kidlash kerak. Har ikki variantda ham xatning Kuntug`mish qo`liga tegishi taqdir ishi ekanligi aytmay aytilgan. Kuntug`mishning o`z yigitlari bilan suvdagi sandiqni “savdolashishi” bunga dalolatdir. Har ikki variantda ham yigitlar sandiqning o`zini, Kuntug`mish tavvakkaliga sandiq ichidagi “narsa”ni olishga rozi bo`ladi. Sandiqdagi xatning Kuntug`mish qo`liga tekkandan keyingi holat ikkala variantda ikki xil tasvirlangan. Ergash shoir variantida Kuntug`mish hushidan ketadi. Bekmurod baxshida esa qahramon otasidan Zangarga ketishga ruxsat so`raydi. Ruhiy jihatdan olib qaralganda g`ayritabiiy ishoratdan keyingi real belgi kishiga qattiq ta`sir etib, uni muvozanatdan chiqarishi ishonarliroq. Ushbu badiiy sathda olib qaralsa, Ergash shoir variantidagi talqin asosli. Bekmurod baxshi variantidagi qahramonning dab-durustdan kelib Zangarga talab aylash tasviriga nisbatan Ergash shoirdagi ota-onaning yolg`iz o`g`il dardi nimada ekanligini o`ylab, butun arkoni davlatning ushbu muammoga safarbar qilish tasviri doston dramatizmini yanada kuchaytirish bilan birga Qoraxon va Kuntug`mish ruhiy holatini mukammal ifodalash uchun badiiy imkon yaratgan. 25 Qoraxon o`g`lining dardi ishq ekanligidan xabar topgach, uni yupatishga intiladi: Falak peshtoqidan uchgan yulduzim, Ulug` daryolardan chiqqan qunduzim, Har so`zingdan tandagi jon aylansin, Ne tilovman tilab olgan yolg`izim. Ot chopmoqqa qoyim Xizirning dashi, Xizir Ilyos doim mardning yo`ldoshi, Och ko`zing, boshingni ko`tar, yolg`izim, Bir yor uchun yotarmikan mard kishi? Dam shu damdir, o`zga damni dam dema, Shukur qilgin, davlatingni kam dema, Bir yor uchun yotarmikan mard kishi, Bir yor bo`lsa, bolam, yordan g`am yema . Bekmurod baxshi variantida ham ota Zangarga talab aylagan o`g`lini ayni mazmunda yo`ldan qaytarmoqchi bo`ladi: Bir yor uchun o`zingni ovora qilma, Oson deb bu ishni ko`nglinga olma! Taxti-baxtdan kechib bir yor yo`lida, Do`st-dushmanga otangni ta`na qilma! Sen mening ko`kdagi cho`lpon yulduzim, Quloq solib eshit mening bu so`zim, So`rog`larga og`a-ining yo`q senda, Ko`zimning oqi-qorasi - bir qo`zim. Ko`zimning ravshani, sensan obodim, Sensiz bo`lmas menda zarra toqatim. 26 Bir yor uchun kechib eli-yurtingdan, Oxir choqda sindirmagil qanotim! . Xatarli yo`lga otlanmoqchi bo`lgan yolg`iz farzandini har qanday ota–ona qaytarishga urinadi. Turli vaj, sabablarni ko`rsatadi. Unga va`dalar beradi. Mavjud vaziyatni tushuntirishga harakat qiladi. Qoraxon ham Kuntug`mishga shunday demoqda. Lekin aytilayotgan fikr bir xil bo`lsa-da, uning ifoda shakllari har bir variantda o`zgacha ko`rinishda namoyon bo`lmoqda. Ergash shoir variantidagi parchani tahlil qilib chiqaylik: Qoraxonning Kuntug`mishga “Falak peshtoqidan uchgan yulduzim, ulug` daryolardan chiqqan qunduzim”, - deb qilgan murojaatini, ohang va qofiyani ta`minlovchi an`anaviy formula sifatidagina baholash matnni o`ta jo`n talqin etishga olib keladi. Aksincha, ushbu an`anaviy takror zamirida Kuntug`mishning dunyoga kelishi bilan bog`liq hodisalarga ishorat mavjud. Yani uzoq vaqtlar farzandsizlik alamini tortgan Qoraxonning aziz avliyolarni vosita qilib (Ulug` daryolardan chiqqan qunduzim), Yaratgan dargohidan (Falak peshtoqidan uchgan yulduzim) Kuntug`mishni so`rab olganligi (Ne tilovman tilab olgan yolg`izim) aytilmoqda. Lekin dostonning barcha variantlarida Qoraxon bilan bog`liq farzandsizlik motivi mavjud emas. Ayni paytda Kuntug`mishning yolg`iz farzand ekanligi va boshqa bir qator o`rinlar dostonning qadimiy asoslarida ushbu motiv bo`lgan bo`lishi kerak, degan xulosaga olib keladi. Biz yuqorida tahlil etgan qo`shiq ham buni ochiq tasdiq etmoqda. Demak, “Kuntug`mish”ning birlamchi manbasida sujetning Qoraxon bilan bog`liq yo`nalishida farzandsizlik motivi bo`lgan. Shu sababli ham ota tilab olingan yolg`iz o`g`lining ko`nglini og`ritmoqchi emas (Har so`zingdan tandagi jon aylansin), ayni paytda aytganiga yurgizmoqchi (Och ko`zing, boshingni ko`tar, yolg`izim, Bir yor uchun yotarmikan mard kishi?). Ushbu parchada umumo`zbek eposi, xususan, Qo`rg`on dostonchilik maktabi vakillari ijro etgan dostonlarda keng qo`llaniluvchi so`fiyona “Dam shu damdir, o`zga damni dam dema” an`anaviy takrori bilan boshlanuvchi navbatdagi 27 to`rtlikda poetik takrorga qiyosan kelayotgan misraga diqqatimizni qarataylik. U quyidagi ko`rinishda: Shukur qilgin, davlatingni kam dema. Misradagi ma`no urg`usi tushayotgan so`z “davlatingni” hisoblanadi. Aslida, bor mol-mulk, mamlakatu toj-taxt egasi Qoraxon, lekin u barcha-barchasini o`zidan soqit qilib, Kuntug`mishga o`tkazmoqda. Shu bilan ham Kuntug`mishni fikridan qaytarmoqchi bo`lmoqda. Bir yor uchun yotarmikan mard kishi, Bir yor bo`lsa, bolam, yordan g`am yema, - deb dilidagini aytmoqda. Bekmurod Jo`raboy o`g`li variantidagi parchada bu qadar serqatlam ma`no qamrovini ko`rmaymiz. Dostonning Ergash shoir variantidagi aksariyat qo`shiqlar ham ana shu jihati bilan boshqa variantlardan ajralib turadi. Misol tariqasida Kuntug`mishning Zangarga tunda yetib borib darvozabon bilan uchrashuvi sahnasini olib ko`raylik. “To`ra qirq yigitini birga olib, xachirlarini yo`lga solib, necha vaqt, necha soatlar yo`l yurib, Zangarga doxil bo`ldi. Kelsa darvoza berkilgan ekan. To`ra darvozani och, - deb darvozabon bobo qo`rboshiga qarab bir so`z dedi: Tog`laringni boshin chalgan tuman-a, Tiriklik barchaga besh kun gumon-a, Ot horitib uzoq yo`ldan kelaman, Och darvozangni, darvozabon-a. Falakning dastidan keldim omon-a, Bu dunyoda tirik ayrilgan yomon-a, Ot horitib uzoq yo`ldan kelaman, Och darvozangni, darvozabon-a. Beklar minar bedov oting tolmasin, Bemahalda mol dalada qolmasin, 28 Ochgin darvozangni, bobo qo`rboshi, Molim qolib, o`g`ri zolim olmasin” . Bekmurod baxshi variantida esa Kuntug`mish ayni vaziyatda qo`rboshiga shunday murojaat qiladi: Otga yo`l bermaydi tog`larning toshi, Har savdoga tushar bandaning boshi. Darvozaga karvon kelibdi, Kel, darvozang ochgin, bobo qo`rboshi! Har kishining qabul bo`lsa ko`z yoshi, Yolg`iz karvon, yonida yo`q yo`ldoshi. Tong otguncha turmoqqa yo`q bardoshi, Kelgin, darozangni ochgin, qo`rboshi! Yolg`iz karvon tashqarida qolmasin, o`g`rilar qo`limdan molim olmasin, Yomon kunni bir boshima solmasin, Kelib darvozangni ochgin, qo`rboshi!.. Ergash shoir variantida keltirilgan har bir to`rtlikda an`anaviy she`riy takrorlarni qo`llaganining guvohi bo`lamiz. Bular: “Tog`laringni boshin chalgan tuman-a, Tiriklik barchaga besh kun gumon-a”, “Falakning dastidan keldim omon- a, Bu dunyoda tirik ayrilgan yomon-a”, “Beklar minar bedov oting tolmasin”. Umuman olganda, Ergash shoir an`anaviy she`riy takrorlar, uslubiy formulalarni ko`plab qo`llashini kuzatishimiz mumkin. Qo`llanilgan uslubiy formulalar hech qachon ohang va qofiya uchun mexanik ravishda keltirilmaydi. Bu o`rinda ma`no uyg`unligi ham hamisha nazardan qochirilmaydi. Aksariyat o`rinlarda an`anaviy she`riy takrorning yangi-yangi qirralari ochilib, botiniy ma`no qamrovi kengayib boradi. Kuntug`mish darvozabonga: “Tog`laringni boshin chalgan tuman-a”,-deb murojaat qilar ekan, bu o`rinda baxshi asosiy urg`u tushayotgan “tog`lar” 29 so`zining birgina egalik qo`shimchasini o`zgartirish orqali ma`no o`zanini qarama- qarshi obyektga buradi. Natijada “tuman”li tog` darvozabonga tegishli mazmun kasb etadi. Yani, tog`ning ramziy ma`nosi “suyanchiq qudrat, himoyachi kuch, madadkor ajdodlar ruhi” sifatida kelishini inobatga olsak, keltirilgan an`anaviy takror navbatdagi “Tiriklik barchaga besh kun gumon-a” misrasi bilan qo`shilib, “Bu o`tadigan dunyoda nimalar bo`lishini bilmaysan, sen ishonib xizmat qilayotgan kuchlardan ham endi quvvat ketdi. Qo`rqmay darvozangni ochaver” deyilayotganini anglaymiz. Keyingi to`rtlikdagi she`riy takror ushbu tezisni yanada rivojlantiradi: “Falakning dastidan keldim omon-a, Bu dunyoda tirik ayrilgan yomon-a”. Kuntug`mish aytmoqdaki, meni bu yerlarga taqdirning hukmi boshlab keldi, yaratganning o`zi omon saqlamoqda, shunday ekan, maqsadimga yetaman! Ey, qo`rboshi sen ham murodu maqsadingga yet (Beklar minar bedov oting tolmasin), darvozangni och. Bekmurod baxshi variantida ham dastlabki to`rtlik: “Otga yo`l bermaydi tog`larning toshi, Har savdoga tushar bandaning boshi” an`anaviy she`riy takrori bilan boshlangan. Keyingi qo`rboshiga qarata: “Darvozaga karvon kelibdi, Kel, darvozang ochgin, bobo qo`rboshi!” - deb aytilgan murojaat yuqoridagi she`riy takrordagi “tog`larning toshi” ramziy birikma ma`nosini o`ziga qaratadi. Tog`ning ramziy “suyanchiq qudrat, himoyachi kuch, madadkor ajdodlar ruhi” ma`nolarini she`riy takrordagi “tosh” yanada aniqlashtiradi. Bu o`rinda “tog`ning toshi” - Zangar uchun qudratli kuch Buvraxonga tegishli “tosh”, yani uning qo`riqchisi - qo`rboshi obrazini ifodalayotgani ma`lum bo`ladi. Demak, Kuntug`mish qo`rboshiga qarata: “Bandaning boshiga har xil savdolar tushishi mumkin. Bugun mening ishim senga tushdi, bobo, darvozangni och”, - demoqda. Bekmurod baxshi variantidagi navbatdagi to`rtliklarda ma`no ochiq matn bilan hech bir timsollarsiz aytilgan. “Kuntug`mish” dostonining har ikki varianti ayni nuqtalarining qiyosiy tahlili ham qaysi bir variant badiiy jihatdan ustunroq ekanligini aniq ko`rsatadi. Aksariyat “Kuntug`mish” dostoni badiiyati haqida fikr bildirganlarida, asosan, ikki epizod - Kuntug`mishning cho`pon bilan uchrashuvi va dor 30 epizodlarini misol tariqasida keltirishadi(Ergash shoir varianti tahlilida). Chindan ham, ayni epizodlar dostonning badiiy jihatdan eng mukammal o`rinlaridan hisoblanadi. Biz quyida Ergash shoir variantidagi ana shu epizodlarni Bekmurod baxshi variantiga qiyosan tahlil qilishga harakat qilamiz. Ergash shoir variantida Kuntug`mishning Xolbeka va bolalaridan ajralib qolgandan keyingi ruhiy holati shunday tasvirlanadi: “Anda shahzoda ikki bolasidan umid uzib, bolalaridan ayrilib, qanotidan qayrilib, ikki bolasining firoqidan Xolbekani ham esidan chiqarib: “Ey zamona, qish-yozingni, ko`p-ozingni, o`rdak-g`ozingni, kecha-kunduzingni, oy, oftob, yulduzingni, osmon, yeringni, harna boringni bor enangni...”, - deb shahzoda dilovarning qaddi bukilib, har bir ko`zidan oltmish qatra yoshi(to`kilib), bir dardi ming bo`lib, falak kajraftordan shikoyat-shikvalar qilib, o`z holi-ahvoliga na`ra tortib aytgan so`zi: Xoni monim bo`ldi chun barbod dastingdan, falak, Bo`lmadi g`amgin bu ko`nglim shod dastingdan, falak, Qilmading aslo dilim obod dastingdan, falak, To qiyomat dod etarman, dod dastingdan, falak, Dod dastingdan, falak, bedod dastingdan, falak! .Otimni Kuntug`mish deydi, men No`g`oyning xoniman, Dilbaridan ayrilib, men bir ajab sarsoniman, Oldirib ikki qo`zimni diydayi giryoniman, Onadan baxti qaro tug`dim, shuning hayroniman, Dod dastingdan, falak, bedod dastingdan, falak!” Bekmurod baxshi variantida: “Ikki boladan ayrilib, o`zi bo`sh daryodan o`tdi. Daryoning yoqasida bir g`orga kirib yig`lab yotib, bir so`z degani: Tor qilding ko`zima mening olamni, Kundan-kunga bo`ldi kunim qorong`u. 31 Yig`lov bilan o`tar bo`ldim jahondan, Ham oldirib ikki birday bolamni. ...Uchdi baxtim, qayta boshdan qo`nmadi, Dunyodan mening ko`nglim to`lmadi. Kundan-kunga badtar bo`lib ahvolim, Hech ko`nglimda bir maqsadim bo`lmadi” . Ergash shoir variantida she`r avvalida berilgan qahramon ruhiy holatining nasriy bayoni Kuntug`mish ko`nglida junbushga kelgan tug`yonni, uning qaysar isyonini tinglovchiga juda ta`sirli tushuntirib beradi. Yanada aniqroq aytilsa, tinglovchi qahramonni o`z girdobiga olgan alamning portlashini ichki hayajon bilan tuyadi. Portlash esa “Xoni monim bo`ldi chun barbod dastingdan, falak”, degan shoir Mashrab she`rlaridan ilhomlanib aytilgan muxammas qo`shiq so`zlari bo`lib yuzaga chiqadi. Muxammas bandlarining oxiridagi “Dod dastingdan, falak, bedod dastingdan, falak!” deb takrorlanuvchi misra esa Kuntug`mish sho`ng`igan o`zga bir ta`rifsiz olam girdobiga boshqalarni ham olib kirib ketadi. Bu chinakam san`atning, san`atkorning mo`jizasidir. Bekmurod baxshi variantini hech bir kamsitmagan holda aytishimiz mumkinki, Ergash shoir variantidagi bu xil badiiy yuksaklik kamdan kam san`atkorga nasib etadigan ilhom mevasidir. E`tiborli jihati shundaki, Ergash shoirning ilhom nafasi ayni nuqtada to`xtamaydi. Aksincha, pog`onama-pog`ona yuksalib boradi. Avj nuqtadan keyingi dastlabki ko`tarilishni Kuntug`mish holatini ko`rgan cho`ponning u bilan uchrashuvi va savol-javobida kuzatamiz. “Shahzoda farzand dog`iga toqat keltirolmay, nolishiga osmon-yer tebranib, yig`lab turib edi. Shu vaqtda to`raning nolasini eshitib, bir cho`pon kelib qoldi. Qarasa, bir odam, sher haybatli, yo`lbars sifatli bir kishi, falakdan shikoyat qilib yig`laganiga tog`u toshlar suv bo`lib turibdi. CHo`pon bechora qo`yni qo`yib, to`raning oldiga kelib: - Nega muncha yig`laysan? - deb bir so`z dedi: E, yor, alam ko`rgan, qaydin kelasan, ayg`il, Ko`p ranju sitam ko`rgan, qaydin kelasan, ayg`il 32 Kim erding guli so`lgan, shum paymonasi to`lgan, Yoki bolasi o`lgan, qaydin kelasan, ayg`il. Diyoridan ayrilgan, qanotidan qayrilgan, Yo yoridan ayrilgan, qaydin kelasan, ayg`il. Sen muncha bo`lib shaydo, muncha qilib vovaylo, Yusufmisan, Zulayho, qaydin kelasan, ayg`il. Sen muncha bo`lib purxun, ko`z yoshing oqar Jayhun, Yo Laylimisan, Majnun, qaydin kelasan, ayg`il. Yig`laysan bozi-bozi, ko`kka chiqar ovozi, Yo Zebomisan, Yozi, qaydin kelasan, ayg`il. Mazmun va ohang jihatidan dostonning ushbu o`rniga juda mos tushgan ayni g`azal Ergash shoir tomonidan folklorga yozma adabiyotni payvand etishning o`ziga xos mevasi hisoblanadi. Aslida bu yo`l nafaqat Ergash shoir, balki Qo`rg`on dostonchilik maktabiga xos xodisa ekanligini T.Mirzayevning quyidagi fikrlari yana bir bor tasdiqlaydi: “...o`zbek folkloridagi ishqiy-romanik dostonlar janrining yuzaga kelishi va taraqqiyotini yozma adabiyot ta`sirisiz tasavvur qilish mumkin emas... Shunday romantik dostonlarning klassik namunalarini bergan baxshilar asosan Qo`rg`on qishloq dostonchilik maktabining vakillaridir. o`ziga xos chuqur lirizm, chiroyli tasvirlar, she`riy bezaklar, tafsilotlarni keng va atroflicha ishlash, noziklik va yoqimlilik bu maktab uslubining asosiy belgilari sifatida ko`ringan ekan, bu bevosita yozma adabiyotning ta`siridir. Shu dostonchilik maktabining so`nggi talantli vakili Ergash Jumanbulbul o`g`li bo`lib, undan yozib olingan yoxud o`zi yozib topshirgan doston va termalar dostonchilikka yozma adabiyot ta`sirini yoritish uchun ancha qiziqarli materiallar beradi.” 33 Folklor va yozma adabiyotning o`zaro ta`siri, u yoki bu asardagi ta`sir manbalarini aniqlash, ta`sir manbasi va hosilani solishtirib, bu jarayonda baxshining ijodiy yondashuvini aniqlash nafaqat folklorshunoslik, balki adabiyotshunoslik uchun ham muhimdir. Shu nuqtai nazardan olib baholaganda, T.Mirzayevning biz yuqorida keltirgan g`azal manbalarini aniqlash borasidagi kuzatish va xulosalari o`ta muhimdir. T.Mirzayev g`azal matnini to`liq keltirib, Ergash shoir kimdan ilhomlangan, degan savolga javob izlaydi va yozadi:“Ma`lumki, Sobir Sayqaliyning “Bahrom va Gulandom” dostonidagi Bahromning gado qiyofasida Gulandom qasri oldida turganda, uning kimligini bilish uchun Gulandom noma yozib, kanizi Davlat bilan berib yuboradi. Shu nomada yuqoridagi g`azal keltirilgan. Bizning nazarimizda, Ergash shoir uchun ana shu g`azal asosiy manba bo`lgan. Bu fikrni har ikki g`azalni oddiy qiyoslash ham tasdiqlaydi” . Muallif har ikki g`azal o`rtasidagi o`xshash va farqli baytlarni aniqlab, ushbu g`azalning boshqa manbalarda ham farqli variantlari mavjudligini qayd etar ekan, sayramlik Nasriddin qoridan yozib olingan og`zaki variantni keltiradi. Ushbu variantni yuqoridagi namunalarga solishtirib, quyidagi mulohazani bildiradi: “Bundan chiqadigan xulosa shuki, yuqoridagiga o`xshash g`azal boshqa manbalarda ham bo`lishi kerak. Ularni izlab topish Ergash shoir g`azaliga asos bo`lgan manbalarni yanada oydinlashtiradi. Lekin shuni aytish kerakki, Ergash ota mavjud manbalardan ilhomlanib, shular asosida yuqoridagi g`azalni yaratgan bo`lsa-da, mazmun va uslub jihatidan jiddiy originallikka erishgan” . Xalq og`zaki ijodida, xususan, dostonlar ijrosida umumiylik individuallikka nisbatan ustun tursa-da, an`anaviy yo`lni meyoriga yetkazib ijro etishda baxshining individiual mahorati va iqtidori o`ta muhim rol o`ynaydi. Bunga yorqin misol tariqasida “Kuntug`mish”ning Ergash shoir va Bekmurod baxshi variantlarini keltirish mumkin. Ergash shoir an`ana doirasidagi individual mahoratini “Kuntug`mish” dostonida yanada yorqin namoyon etgan. Baxshi bu o`rinda qahramonlar ichki dunyosini ochishda, ularning ruhiy holatlarini tasvirlashda yangi yo`llar 34 qidirishdan cho`chimaydi. Hatto folklorga yozma adabiyotga xos shakl va uslubiy vositalarni dadillik bilan olib kiradi va ularni og`zaki an`analar bilan mutanosib ravishda payvand eta oladi. Natijada o`ziga xos badiiy uyg`unlik paydo bo`lgan. Bekmurod baxshi esa, bir tekisda an`anaviy yo`ldan boradi. Uning dostonchilikdagi izlanishlari ko`zga tashlanmaydi. Ergash shoir varianti she`r tuzilishi, qofiya tizimi va takrorlanib keluvchi so`z hamda misralari bilan ham boshqa variantlardan farqlanadi. Bu o`rinda she`riy qurilma, qofiyalanuvchi so`z va takrorlar har bir o`ringa xos alohida poetik vazifa bajarishi o`ta muhimdir. Bir so`z bilan aytganda, Ergash shoir varianti har jihatdan mukammal namuna ekanligi bilan qimmatga ega. Xalq dostonlarida variantlilik tradidsiya va improvizatsiya bilan, folklor barqarolik va o‘zgaruvchanlik bilan mahkam bog‘liqdir. Variantlilik folklor tabiati, uning estetikasi, yaratilinsh va jonli og‘zaki ijroda yashash qonuniyatlari hamda funksiyasidan kelib chiqqan xususiyatdir. U folklorning hamma tamonlari va elementlarini- syujeti, obrazliligi, stilistikasi, umuman, poetikasi va janr xususiyatlarini qamrab olubvchi universal belgidir.[62;28-31] O‘zbek folklorshunosligida variantlilik masalalariga XX asrning 20-30- yillaridan ya’ni xalq og‘zaki asarlarini yozib olish, to‘plash, nashr qilish va tadqiq etishga kirishilgan vaqtdan boshlab e’tibor qaratilgan. O‘zbek folklorshunosligida variantlilikni nazariy jihatdan yoritilgan asosiy tadqiqot sifatida T. Mirzayevning “Alpomish dostonining o‘zbek variantlari” hamda “Xalq baxshilarning epik repertuari” monagrafiyalarini keltirish mumkin. Bundan tashqari, folklorshunos N.Saidovning “O‘zbek dostonchiligida badiiy mahorat” deb nomlangan kitobida ham variantlilik masalasiga o‘z mavzusi doirasida to‘xtalib o‘tgan. T.Mirzayev o‘zining monografiyasida variant nima degan savolga javob berib, folklor ijodiy jarayoniga xos barqarorlik va takroriylik, kanoniklik va o‘zgaruvchanlik u yoki fikrni turlicha ifodalashga keng imkoniyatlar yaratishiga e’tibor qaratadi. Variantlarning yuzaga kelishining subektiv va obektiv omillar haqida to‘xtalib, subektiv sababini quyidagicha izohlaydi: aytuvchining 35 dunyoqarashi va mahorati, ijodchi va ijrochiligi, traditsiyaga munosabati va improvizatorligi, qisqasi, “ijodkorlik shaxsi” bilan belgilanadi. Su ma’noda turli ijodiy variantlarda yetib kelgan har bir folklor asari og‘zaki ijod traditsiyasining teng huquqli namunasi hisoblanadi. Bu masalada yetakchi prinsiplardan kelib chiqib, oddiy ijrochi varianti bilan badihago‘y dostonchi variant bir-biridan farq qilishi kerak bo‘ladi”[15;119]. O‘z navbatida, muallif variantlarning paydo bo‘lishida obektiv sababni quyidagicha ifodalaydi:”Avvalo, xalq og‘zaki poetic ijodining tabiatida turganligini ko‘rsatsa, ikkinchi sababni tarixiy voqeylik bilan izohlaydi va folklorda variantlarning yuzaga kelishidagi obektiv sabab birinchi pilanda turadi, chunki variantlikning mohiyati ham ana shu orqali tushuntiriladi”[15;73]. “Kuntug‘mish” dostonining variantlari o‘zaro qiyoslansa, yuqorida ko‘rsatilgan sabablar natijasi o‘laroq paydo bo‘lgan na’munalarni ko‘ramiz. Xususan, Ergash shoir variantini yana bir Qo‘rg‘on dostonchilik maktabi vakili alim Xaqqulov, hamda Sherobod dostonchilik maktabi vakili Qodir Rahimov va Xorazim dostonchiligining namoyondasi Ro‘zimbek Murodovlar variantlari yoki Islom shoir hamda uning shogirdi Zohir shoir variantlari bilan qiyoslanganda, variantlarning paydo bo‘lishi subektiv sababining o‘ziga xos ayricha ko‘rinishlari ko‘z o‘ngimizda namoyon bo‘ladi. Avvalo, Alim Xaqqulojv ijrochi baxshi bo‘lganligidan uning variantini badiiy jihatdan Ergash shoir variant bilan solishtirish anchayin mushkul. Shu o‘rinda bu fikrni Islom shoir hamda Zohir shoir variantlariga nisbatan ham aytish mumkin. Bundan tashqari, Qodir Rahimov va Ro‘zimbek Murodovlar Ergash shoirning ‘‘Kuntug‘mish’’ dostonining nashr nusxasi asosida o‘z variantlarini ijro etishgan. Ro‘zimbek Murodov “Kuntug‘mish” dostonini ixchamlashtirilgan shaklda Ergash shoir variantiga uyg‘un holatda Xorazim dostonlari ijro yo‘liga solib kuylagan. 36 Bob yuzasidan qisqacha xulosa . O‘zbek folklorshunosligida har bir xalq og‘zaki iodi na’munasini yozib olish, to‘plash, saqlash hamda ularni saralab nashr etishda, asosan, eng mukammal va badiiy jihatdan yuksak namunaga tayanib ish yuritilganligini ‘”Kuntug‘mish” dostonining Ergash Jumanbulbul o‘g‘li variantiga munosabatda aniq ko‘ramiz. Ayni paytda, keng qamrovli tadqiqotlar uchun har bir dostonning barcha variantlarini qiyosiy o‘rganish ushbu doston tarixi, ma’lum motivlar, syujet yo‘nalishlari va boshqa jihatlarini atroflicha tadqiq etishda muhim ahamiyatga ega. “Kuntug‘mish” dostonining variantlari o‘zaro qiyoslansa, yuqorida ko‘rsatilgan sabablar natijasi o‘laroq paydo bo‘lgan na’munalarni ko‘ramiz. Xususan, Ergash shoir variantini yana bir Qo‘rg‘on dostonchilik maktabi vakili alim Xaqqulov, hamda Sherobod dostonchilik maktabi vakili Qodir Rahimov va Xorazim dostonchiligining namoyondasi Ro‘zimbek Murodovlar variantlari yoki Islom shoir hamda uning shogirdi Zohir shoir variantlari bilan qiyoslanganda, variantlarning paydo bo‘lishi subektiv sababining o‘ziga xos ayricha ko‘rinishlari ko‘z o‘ngimizda namoyon bo‘ladi. 37 II.BOB. “KUNTUG‘MISH” DOSTONINING TARIXIY ASOSLARI II.1. DOSTON SYUJETI VA MOTIVLAR TARKIBI GENEZISI Xalq dostonlari bizgacha har xil xarakterdagi juda ko‘p o‘zgarishlar bilan yetib kelgan, ularda turli davrlar va zamonlar o‘z izini qoldirgan. Shuning uchun ham ularning yaratilish davri va yuzaga kelgan joyini aniqlash nihoyatda qiyin. Bunda biz turli xarakterdagi qiyosiy materiallarga, u yoki bu dostonning bizgacha yetib kelgan tekistidagi relektlarga, dostonchilikning umumiy taraqqiyoti xususiyatlariga suyanishimiz lozim. Shunda ham uning qarashlarida muayyan farazlarga yo‘l qo‘yiladi. “Kuntug‘mish” dostoni ham bundan mustasno emas. Tekshiruvchilar ba’zi naqllar, ayrim tarixiy faktlar va jug‘rofiy nomlarini “Kuntug‘mish” dostonining barcha motivlari bilan aloqador ekanligini ta’kidlaydilarki, bular asarning yaratilish o‘rni va tarixiy asoslarini belgilashda muhim qimmatga ega. Doston “No‘g‘oy podshlaridan avliyoyi Qoraxon degan bor ekan, laqablari qilichxon ekan, shu vaqtning odamlari Avliyo ota deydi”, degan muhim bir xabar bilan boshlanadi. Bu faktning o‘ziyoq bizni yuqori Chindan tortib, Kasbiygacha bo‘lgan keng maydonni o‘z tasarrufiga olgan, X asrdan boshlab Shaqiy Turkiston va movaraunnahrda ikki asrdan ko‘proq hukumronlik qilgan qoraxoniylar davriga yetaklaydi. Dostonda uchrovchi Avliyo ota, Qoraxon, Buvraxon ismlari ham ayrim tarixiy shaxs va joy nomlarini eslatadi. Asarning bosh qahramoni Kuntug‘mish nomi esa, turkiy tilda yaratilgan ilk yozma doston, XI asrning ulkan yodgorligi bo‘lmish Yusuf Xos Hojibning “Qutadg‘u bilig” asarida Kuntug‘di shaklida uchraydi. Qadimiy Talas yaqinidagi xarobalardan biri “Kuntug‘mish’’ deb atalganligi ham ma’lum.[21;42] Qoraxoniylar davri va sulolasi bilan bog‘liq bir qator og‘zaki va yozma rivoyatlar ham “Kuntug‘mish” dostonining ayrim epizodlariga o‘xshash keladi. Tekshiruvchilarning ta‘kidlashicha, bunday afsona va rivoyatlar Avliyo ota 38 atroflarida ancha keng tarqalgan. [22;140-142] Sof turkiycha bo‘lgan Kuntug‘mish ismini bolalarga qo‘yish xalq orasida keng rasm bo‘lmagan bo‘lsa-da, “Qutadg‘u bilig” obidasining qoraxoniylar davrida yaratilganligini va uning tavg‘ach Ulug‘ Bug‘ra Qoraxon Abo Ali Hasan binni Arslonxonga taqdim etilganligini e’tibordan soqit qilish mumkin emas[23;61]. Shunday bir rivoyatlarga ko‘ra, qoraxon 95 yil umr ko‘rgan, 40 yil podsholik qilib, umrining so‘nggi o‘n besh yilini toat-ibodat bilan o‘tkazgan. “Kuntug‘mish’’ dostonining oxirida ayni fikr sal o‘zgargan holda qaytarildi: “Qoraxon podsho necha yillardan beri o‘zining o‘rniga qushbegisini qo‘yib Kuntug‘mishning o‘tiga kuyib, tagizaminga kirib, toat-ibodat mashg‘ul bo‘lib yotib edi”.[24;342] Yana shunisi muhimki, afsonada aytilishicha, Qoraxon Talasda ko‘milgan. Unga avliyo deb sig‘inganlar, keyinchaik esa, Talas Avliyo ota, deb atalgan. “Qadimdan mashhur bo‘lgan Talas, - deb yozadi Hodi Zarifov, - VI sardan boshlab sharqiy Turkiston bilan G‘arb orasidagi savdo munosabatlarida muhim o‘rinlardan biri edi. Sharq bilan g‘arb orasida qatnovchi karvon to‘dalari Talas orqali o‘tar, tizma tog‘larning etaklari bilan yurar edilarki, dostonda ham buning izlari ko‘lrinib turibdi[21;44]. “Kuntug‘mish” dostonidagi markaziy epizodlardan biri, ya’ni qahramonning biri karvon yo‘lidagi chashmaning ko‘zini egallab, unga hech kimni yo‘latmay, yaqinlashganni yutib yuboradigan ajdarga qarshi kurashi va uni o‘ldirishi tasviri ham bir qancha ayfsona va naqillar bilan o‘xshashdir. Bunvday afsona va rivoyatlar yana Talas atroflari va unga yaqin joylar bilan bog‘lanadi. Akademik B.B Bartolidga 1890-yilda Tulkiboshda shunday bir naqilni so‘zlab beradilar: qishloqdan besh chaqirim narida bir g‘or bo‘lib, uning ichidagi bir toshga odamni yutib turgan ilon surati o‘yilgan emish, g‘ordan doim tutun chiqib turarmish[25;115]. Lekin bu g‘orni hech kim tekshirmagan va o‘sha toshni ko‘rgan emas. Hozirgi paytda bunday naqil o‘sha yerda yashovchi kishilarning yodidan ko‘tarilib ketgan. Har holda, bu haqiqatdan ko‘ra, ajdarga qarshi kuashuvchi qahramon obrazini yaratish yo‘lida to‘qilgan afsonalardan biri bo‘lishi kerak. Zero, xalq o‘rtasida bunday afsona va rivoyatlar anchaginadir. 1969-yil 19-iyunda Chimkent viloyati Langar tumani, Sultanbarot qishog‘ida yashovchi 72 yoshli 39 Tumak Yo‘ldoshev shu qishloq chekkasidagi Ilonbuzgan tepaligi haqida shunday bir afsonani so‘zlab bergan edi: Bir vaqtlar Ilonbuzgan obod shahar bo‘lib, unda qirq xonadon yashagan. Ularning boshlig‘I bir kampir bo‘lgan. Kampirning biroq echkisi bo‘lib, kunlarning birida undan sog‘ilgan bir kosa sutn tokchaga qo‘yadi. Tokcha burchagidagi yoriqdan bir oq ilon kirib, sutni ichadi va bitta tilla tashlab ketadi. Bu hol har kuni takrorlanadi. Ikki-uch yilda kampir juda ham boyib ketadi. Mamlakat podshosi buning sabi topibabini so‘raganda kampir yashiradi. O‘lim bilan qo‘rqitilgach, kampir voqeani aytishga majbur bo‘ladi. Podsho avval ishonmay, so‘ng poylab, voqeaning rostligini bilgach, ilon inini topib, oltinlarni olishni buyurdi. Bir joydan ilon qo‘rasini topadilar. Podsho qirq uydan qirq chorak moy yig‘dirib, uni katta doshqozonda qaynatib, ilon qo‘rasiga to‘ktiradi. Moy yetib borgan yergacha ilonlar o‘lib, qolganlari osmonga ko‘tarilib, odamlarning boshidan kirib, oyog‘idan chiqadi. Buning natijasida ko‘pchilik halok bo‘ladi. Biro dam qochib qutuladi. Shunda bir ilon qo‘y haydab ketayotgan savdogarlar serkasining shoxiga ilinib, qochgan odam brogan joyga boradi va uni chaqib o‘ldiradi. Ilon bir odamni ham qo‘ymay qirib yuborgani uchun bu joy Ilonbuzgan deb atalgan va qadimdan obod bo‘lgan shahar vayrona bir tepalikka aylangan emish. Ilonbuzgan tepaligi haqidagi afsonaning sal boshqacharoq variantini akademik V.V.Bartold ham yozib olgan edi.[25;112] “Kuntug‘mish” dostonining birinchi tadqiqotchisi H.T.Zarifov va shunga o‘xshash tarixiy faktlar va afsonalarni qiyosiy tahlil qilib, shunday xulosaga kelgan edi: “Ba’zi tarixiy va jug‘rofiy faktlar qadim naqllar bilan “Kuntug‘mish” dostoni ma’lum darajada yaqinlashadi va ayrim detallarda birlashadi. Lekin bu hol dostonning qoraxoniylar davrida yaratilganligiga dalil bo‘la olmasa ham, dastlab qadim Talas tevaragida mahalliy naqllar, afsonalar yaratilgani, ajdar bilan kurashuvchi qahramaon(Kuntug‘mish) obrazi ishlagani, keyinchalik tarixiy faktlardan material olib, ‘‘Kuntug‘mish’’ dostoniga asos solinganidan darak beradi.’’[21;45] 40 Bunday xulosa uchun muayyan asos bor. Chunki muntazam epik an’anada xalq dostonlari doimo harakatda bo‘lganlar, o‘zlarining dastlabki asoslarini saqlaganlari holda epiklashtirish tomon rivojlanishda davom etganlar. Bu narsa folklor jarayoni uchun g‘oyatda xarakterli bir holatdir. Ayni holni “Kuntug‘mish” dostonining ijodiy tarixida ham kuzatish mumkin. Xuddi shu fikrlarga tayangan holda T.Mirzayev esa, o‘zi ushbu hududdan yozib olgan yangi ma’lumotlar orqali “Kuntug‘mish” dostonining yaratilishiga doir quyidagi fikrlarni keltiradi: “Dostonning dastlabki asosi mo‘g‘illar istilosidan ancha keyin, xalqning mo‘g‘illar zulmiga qarshi noroziligi kuchaygan hamda ularga qarshi kurashlar avj olgan davrlarda qadimiy Talas atroflarida yaratilgan. Bunda qoraxoniylar davrida mamlakat iqtisodining avvalgi davrlarga nisbatan yuksalganligi, fan va madaniyatning yanada rivojlanganligi, eng muhimi, turkiy tilda yuksak badiiy adabiyot yuzaga kelganligining aks sadosi umumiy tarixiy fon vazifasini bajargan. Bundan “Kuntug‘mish” dostoni qorxoniylar davridagi tarixiy voqealarning aynan aksi ekan, degan xulosaga kelish to‘g‘ri emas. Uning yaratilish asoslaridagina juda oz miqdorda bo‘lgan tarixiy voqealar qo‘llanish va qayta ijod davomida doimiy ravishda epiklashib brogan. XVI asr oxrlaridan boshlab doston romanik planda jiddiy ravishda qayta ishlangan. Bunda Qo‘rg‘on dostonchilik maktabiga mansub baxshilarning xizmati katta bo‘lgan. Doston o‘zi yaratilgan hududda saqlanib qolmagan. Bu yrelarda uning u yoki bu motivi bilan bog‘liq yuqorida qayd etilgan ayrim afsonalarigina mavjud. ostonning tarqalish doiralari Samarqand viloyati, shunda ham asosan sobiq Buxoro amirligi hududiga kiruvchi joylar bilangina chegaralanadiki, bu ham bejiz bo‘lmasa kerak. Demak, “Kuntug‘mish” dostonining yaratilishi va va uning dastlabki zaminiga muayyan tarixiy voqealar bilan birga xalq orasida mavjud afsona va rivoyatlar asos bo‘gan[1;9]. Dostonning yaratilishiga doir bunday qarashlarni folklorshunos Sh. Turdimov ham o‘zining “Kuntug‘mish”dostonining yaratilishiga doir” maqolasida yanada rivojlantirgan. Ushbu maqolada bu dostonning yaratilish o‘rni, davri, unda tasvirlangan voqealarni Nurota turkmanlari bilan, undagi Avliyoyi Qoraxonni X asrda hukumronlik qilgan o‘g‘uz xonlaridan bir Jo‘nonxon bilan bog‘lab tadqiq 41 qilinadi. ‘‘Kuntug‘mish’’dostoni va uning syujetini Qo‘rg‘on va Nurota atrofi bilan bog‘laydi hamda Talas, Turkiston atroflaridagi qoraxon haqidagi tarixiy rivoyatlar, Kuntug‘mish haqidagi va boshqa afsonalar ko‘chmanchi o‘g‘uz urug‘lari bilan Nurotaga kelgach, umumiy bir syujetga birlashib, o‘sha davrdagi mavjud epik an’analar asosida XII asrdan keyin doston sifatida shakllangan, degan xulosaga kelgan. Bunday farazlar, rivoyatlar, afsonalar Kuntug‘mish dostonidagi ayrim motivlariga yaqin bo‘lishi mumkin ammo dostonning aynan qoraxoniylar davrida yaratilaganligiga asos bo‘la olmaydi. Dostonda yanabir xarakterli motiv – qahramonlarning tush ko‘rib, bir- birlarini sevib qolib va chiltonlar yordamida o‘zaro uzuk almashishi mavjud. Bizga ma’lumki, chiltonlar ibtidoiy tasavvurga ko‘ra, g‘ayritabiiy qudratga ega bo‘lgan, ilohiy tanlanishga uchragan, oddiy kishilarnng ko‘ziga ko‘rinmaydigan, to‘rt qutib va yeti iqlimga hukumdor qirq kishidan iborat bo‘lib, ular ko‘pincha insonga zarar yetkazuvchi yomon ruhlarga qarshi kurashadilar. Biroq jamyatdagi mavjud e’tiqodlarni oyoq osti qiluvchi kishilarga ular zarar yetkazishlari ham mumkin. Chiltonlar haqidagi bunday dual qarashlar O‘rta Osiyo xalqlarida juda qadimdan keng tarqalgan. Demak epik qahramonlarga chiltonlarning hamisha homiylik qilishi epik traditsiyadsa mustahkam o‘rnashib qolgan. Bu o‘rinda shuni ta’kidlash lozimki, “Kuntug‘mish” dostonidagi tush ko‘rish motivi real voqeylik tarzida emas, balki ibtidoiy kishilarning real qarashlari sifatida tarixiy ahamiyat kasb etadi.[62;29] Dostonda shuni ham takidlab o‘tish kerakki, dostonda o‘zini Kuntug‘mishga yaqin do‘st tutib, keyin xiyonat yo‘liga o‘tgan Azbarxo‘ja va uning maslakdoshlari bilan bilan bog‘liq obraz hamda epizodlar ma’lum darajada tarixiy shartlanganlikka ega. Bu shartlanganlikham konkret makon va zamon tarixiyligi nuqtai nazaridan enmas, balki zamon jihatdan nisbatan kengroq masshitabdagi tarixiylik nuqtai nazaraidan amalga oshgan. Azbarxo‘ja va uning maslakdoshlari obrazlar bilan bog‘liq dostondagi epizodlar xiyonat, xudbinlik va zulm hukumronlik qilgan feodal muhit bilan shartlanganligi kishini shubhaga solmaydi. 42 2.2.Dostonning obrazlar tizimi Folklorshunosligimizda “Kuntug`mish” ishqiy romanik turdagi doston sifatida qaraladi. Odatda, romanik epos bosh qahramoni oshiq hisoblanadi. Kuntug`mish obrazi ham ushbu an`anadan chetga chiqmaydi. “Kuntug`mish”ning barcha variantlarida ayni talqin ustuvorlik qiladi. Kuntug`mish Alpomish va Go`ro`g`li singari yor yo`lida raqiblar bilan jangu jadal, kurashlar qilmaydi. Yanada aniqroq aytilsa, Kuntug`mish yorga yetishish uchun yorning o`zi bilan bellashadi. “Kuntug`mish”da qahramonning yor bilan bellashuvi yangicha ko`rinish, yani nard (kishti mot) o`yini shaklini olgan bo`lsa-da, shart qadimiy motiv mohiyatini saqlab qolgan. Dostonning Ergash shoir variantida bu jihat juda aniq tasvirlangan. Xolbeka nardda yengilgan talabgorlarni o`lim bilan jazolaydi. Aslida, qiz va yigitning bellashuvi qadimda turkiylar o`rtasida nikoh shartlaridan biri bo`lganligini turli tarixiy manbalar va folklor materiallari isbot etadi. Bu o`rinda, asosan, qiz va yigitning kurash tushishi, yoy otishuvi, otda poyga qo`yishlari shart etib belgilangan. Jumladan, “Alpomish” dostonining o`g`iz versiyasi sifatida qaraluvchi “Kitobi Dadam Qo`rqut”ning “Bomsi Bayrak” haqidagi qo`shig`ida qiz va yigit uchrashib, ana shu shartlar bajarilganligi badiiy tasvirlangan. “Alpomish” dostonida esa shartlar qahramonlik eposi mohiyatidan kelib chiqqan holda yoy tortish, ming qadamdan tanga-pulni urish, poyga va kurash shaklida kelgan. “Kuntug`mish” dostonidagi nikoh bellashuvining romanik dostonlarga xos yangicha ko`rinish olganligini o`z vaqtida folklorshunosligimiz darg`alari H.T.Zarifov va V.M.Jirmunskiylar ham qayd etishgan: “Bu yerda ham mashaqqatli nikoh motivi xuddi «Alpomish»dagidek qahramonlik variantida emas, balki ertak- romanik shaklda namoyon bo`ladi: bunday ertak tip sujetlarda kuyovni sinash 43 qahramonlik kurashi sifatida emas, balki qiyin vazifani, bosh qotiradigan jumboqni, va nihoyat, nisbatan keyingi shakl sifatida qayliq bilan o`yin (shaxmat, nard va h.k.) san`atida musobaqalashish sifatida ko`rinadi». Professor T.Mirzayev dostondagi shart qo`yishning o`ta xarakterli motiv ekanligini ta`kidlab, shunday yozadi: “Nikoh shartlari va bahodirlik musobaqalari qahramonlik eposi uchun xarakterli bo`lib, romanik doston “Kuntug`mish”da nard o`yini tarzida namoyon bo`lgan bu motiv qahramonning fahm-farosatini, aql-zakovatini sinash vositasi bo`lishligi bilan birga muhim ijtimoiy funksiyani ham o`taydi. Gap shundaki, Xolbekaga mamlakat podshosi Buvraxon ham oshiq. Ust-ustiga sovchi qo`yadi. Lekin qizning sharti hammaga barobar”. “Kuntug`mish”ning Islom shoir variantida ushbu voqealar ishtirok etmaydi. Bu dostonada Xolbeka kanizlari yordamida Kuntug`mish bilan ko‘rishib, birga bo‘lshadi. Kuntug`mish Xolbekaning ko`shkiga yashirincha tunda yetti oy davomida kelib-ketib yuradi. Islom shoirdagi ushbu talqin baxshining an`anaga individual yondashuvining mahsuli bo`lishi kerak. Chunki individual talqinga moyillik Islom shoir variantida an`anaviy formulalarni qo`llashi va bayon usulida ham aniq ko`zga tashlanadi. Kuntug`mishning avliyolar shajarasiga yoki favqulodda g`ayritabiiy kuchga egaligi dostonda aniq aytilgan emas. Qahramon otasining Avliyoyi Qoraxon deb atalishidagi “avliyo” sifatini inobatga olmasa, boshqa holatlarda avliyolarga xos holatlar deyarli uchramaydi. Lekin qahramon shajarasi va doston voqealari davomida uning xatti-harakatlari bilan bog`liq bir qator qirralar mavjudki, ayni faktlar doston sujetining ibtidosida, mifologik kuchlar bilan bog`liq motivlar Kuntug`mish obrazi yo`nalishida mavjud bo`lganligini ko`rsatadi. Ushbu vaziyatda Bekmurod Jo‘raboy o‘g‘li variantidagi qahramonning tug`ilishi tasviridagi ushbu: “Kuntug`mishning onasi tuqqan vaqtida ikki yuzi uyga shu`la berib ketgan edi. Shu sababdan ismini Kuntug`mish qo`ygan edi” degan ta`rifni hamda barcha variantlarda mavjud bo`lgan qahramonning ajdar bilan jangini eslash kifoya. Qolaversa, dostonning Ergash shoir varianti asosida ilmiy ish olib borgan T.Mirzayev baxshining Kuntug`mish sifatlari va portreti ta`riflanishiga alohida 44 e`tibor qaratib quyidagi xulosani chiqaradi: “Qahramonning darvozabon, bozorda kalava sotuvchi kampir, Xolbekaning kanizi Zamongul bilan uchrashuvi epizodlarida uning mardligi, ahdiga vafodorligi ta`kidlanadi. Kanizlar bazzoz qiyofasidagi noma`lum kishi - Kuntug`mishdan xabar berganlarida, avvalo, uning bahodirlik sifatlarini so`zlaydilar: O`zi sardor ekan, sardor saboqli, Ot ustiga mingan kuni o`moqli, Xaloyiqqa yomon kuni kerakli, Qarchig`ay kelbatli, burgut qoboqli, Yigitning lochinin ko`rdim, buvishim . Bu satrlar Kuntug`mish portretini chiroyli chizish bilan birga uning kuch- quvvatini ham yorqin ifodalaydi. Chindan ham mushkul ishlarni xuddi shunday “bilagi temirdan, tirnog`i po`latdan” bo`lgan bahodirlargina bajara oladi. Kuntug`mish shunday mard yigitlardan. Odatda, ko`pchilik romanik dostonlarda qahramon yorini izlab yolg`iz safarga otlanadi. Kamdan-kam o`rinlarda qahramonga qirq yigit yoki biror bir sherik hamrohlik qiladi. “Kuntug`mish” dostonining biz misollarda ko‘rayotgan variantlarida ham qahramon bilan uning qirq yigiti birgalikda Zangar yurtiga borishadi. Lekin ularning missiyasi deyarli shahar darvozaboni bilan uchrashish pallasida tugaydi. Ammo Islom shoir va Bekmurod baxshi variantlarida ular keyinchalik eslanib, sujetning bu halqasi yopiladi. Aslida esa ularning bor-yo`qligi doston voqealari tizimida deyarli sezilmaydi. Ma`shuqaga yetishish yo`llarini bevosita oshiqning o`zi amalga oshiradi. Kuntug`mish va Xolbekaning sirlari fosh bo`lgach, ular tomonidan amalga oshirilgan xatti-harakatlar bir qarashda ojiz kishilarning holatini yodga soladi. Aslida esa dostonlardagi bunday holatlar asarning hayotiyligini ta`minlashga xizmat qiladi. Dostonning Ergash shoir va Bekmurod baxshi variantlarida Kuntug`mish Xolbeka bilan birga kampir ko`magida somonxonaga bekinadi. Islom shoir variantida esa to`g`ridan-to`g`ri asirga olinadi. 45 Qahramonning somonxonaga yashirinish motivi Kuntug`mishning keyinchalik ajdar bilan olishib, g`olib kelishidagi jasoratiga qiyoslaganda birmuncha jo`n badiiy yechim ekanligi izohlarsiz ham oydin haqiqat. Ehtimol, “yashirinuv” motivi doston tarkibiga keyinchalik kiritilgan bo`lishi mumkin. Ushbu motivning Islom shoir variantida yo`qligi ham fikrimizni tasdiqlaydi. Folklorshunos M.Qo`shmoqov dostondagi bu xil vaziyatlarga to`xtalib, shunday yozadi. “...ba`zi dostonchilar ijodida epik xarakterlarga nisbatan o`zboshimcha munosabatda bo`lish, qahramonlarga o`z xarakteri mantiqiga zid ishlarni bajartirish, voqealar rivojini boshqa o`zanga burib yuborish hollari ham uchraydi. Bu kamchiliklar baxshining dostonchilik an`analarini yetarli darajada o`zlashtirib olmagani bilan izohlanadi. Ammo Ergash Jumanbulbul o`g`li “o`tni chaqmoqtoshida saqlaydi”, yani uning g`oyaviy maqsadi va badiiy mahorati uyg`un. Lekin u ba`zan soddalik qilib, o`tni ma`lum muddat paxta ichida saqlashga urinadi...”. Muallif dostondagi qahramonning “yashirinish” motivini misol tariqasida keltirib, fikrini quyidagicha davom ettiradi: “Shundan keyin Kuntug`mish bilan Xolbekani somonxonadan topib olgunlaricha, ular haqida biron og`iz gapirilmaydi. Bosh qahramonlarni eng kolliziyali daqiqalarda doston voqealaridan ajratib qo`yish joiz emas edi, albatta.” Lekin bu o`rinda bizga nuqsondek ko`rinayotgan tasvirning yozma adabiyot mezonlari nuqtai nazaridan kelib chiqib baholanayotganligini ham e`tibordan qochirmasligimiz kerak. Mohiyatan ayni holatga uyg`un tasvirni “Alpomish” dostonining yetakchi variantlari tarkibida ham uchratamiz. Masalan: “Alpomish”ning mumtoz namunasi bo`lgan Fozil shoir variantida bolalarning maktabni yakunlaganlaridan keyin otalarining tadbirlari haqida shunday izoh beriladi: “...Boybo`ribiy: “Endi o`g`lim savodi chiqib, mullo bo`ldi, o`g`limga endi shohlik, sipohilik ilmini o`rgatayin”, - deb mulladan chiqarib oldi. Boysari ham Boybo`riga taassub (qildi). Bul ham oy Barchin qizini maktabdan chiqarib oldi. Chiqarib olib, “... qizimga Ko`kqamish ko`lida qo`y sog`dirib, charvadorlik ilmini o`rgatayin, qo`y sog`moqqa usta bo`lsin”, - dedi”. Bugungi kun kishisining dunyoqarashlari va umuman shohlik saltanati etiketlari nuqtai nazaridan qaralsa, 46 baxshining Boysariga ayttirayotgan so`zlari g`ayritabiiy tuyuladi. Chunki qirqin kanizlari bo`lgan Barchin uchun chorvachilik ilmini bilish lozimdir, ammo mohir sog`uvchi bo`lish shart emas. Deyarli barcha dostonlar tarkibida uchrovchi bu xil izohlarni o`z davri va shu davr vakili bo`lmish baxshi dunyoqarashi bilan izohlash kerak. Doston avvalida Xolbeka qahramonlik eposidagi obrazlarga xos xususiyatlarda namoyon bo`ladi. U qat`iyatli, bir so`zida turuvchi, o`ta qattiqqo`l qiz sifatida tasvirlanadi. Birinchidan: Xolbeka o`z hohish-istagini aniq bayon etib, barchaga barobar shart qo`yishda Buvraxondan qo‘rqmaydi. Ikkinchidan: Xolbeka nardda yutqazgan da`vogarlarni tap tortmay o`lim jazosiga buyuradi. Uchunchidan: Ko`shk oldiga kelib turgan Kuntug`mishning kimligini aniqlashga jo`natilgan kanizlar to`rani maqtab: Kokilingning bandin tuygin, buvishim, Yarashiqqa turli kiygin, buvishim, Bir ta`rif aylayin, kuygin, buvishim, Meni desang, shuni suygin, buvishim, Dunyodan bearmon o`tayin desang, Olmaday iskalab yotayin desang, Erga tegsang, shunga teygin, buvishim .- deb ta`rif etishganlarida, Xolbekaning birdan qahri kelib, qilgan harakatini oqlaydi. Xolbeka: “Men senga mato olib kel desam, sen menga er topib kelar ekansan. Mencha bo`ldi-yu, bo ziyoda ham qoldimi? - deb qahr bilan Chaqqonga bir changal solib, qirq zinalik ko`shkidan siltab otib yubordi. Bechora Chaqqon yerga tushgancha bo`lak-bo`lak bo`lib ketdi”. Uchinchidan: Xuddi oy Barchin Alpomish kelganida “- Alpomish kelsa, kepti-da, Alpomish keldi, deb men Alpomishning etagidan ushlab keta berayinmi? Bul alplar ham umid bilan olti oyga muhlat bergan. Har kim maydonga ot soladi. Otini o`zdirgan odam oladi. Har kimning o`z ko`ngli o`zidan qoladi. Mening to`rt 47 shartim bor, shul to`rt shartimni qilgan kishiga tegaman”, - deganidek, Xolbeka ham Kuntug`mish bilan tushida ko‘rishadi, uzuklarini almashtirib, uning o`zi Kuntug`mishga maktub jo`natib, kutayotgan bo‘lsa ham, ammo Kuntug`mish kelganida to`raning etagidan tutib ergashib ketmaydi. Aksincha, hamma qatorida nard o`ynaydi. Ushbu o`rinda shuni ta`kidlash kerakki, Islom shoir variantida epik shart motivi o`rin olmaganligi sababli, Xolbekaning o`zi Kuntug`mishning oldiga izlab kelishi va kanizlari orqali to`rani chaqirtirib, inon-ixtiyorini unga topshirishi tarzida tasvirlanadi. Bu hol ushbu obrazning to`laqonli chiqishiga putur yetkazgandek tasavvur uyg`otadi. Ergash shoir va Bekmurod baxshi variantlaridagi Xolbeka narddan yengilib, o`z taqdirini to`ra ixtiyoriga topshirgach, Islom shoir variantidagi talqinga yaqin, avvalgi Xolbekaning aksi, shartli ravishda aytganda, “oddiy” qizga aylanadi. Qahramon qizning bahodirlik shartlarini bajarishda yengilgach yoki qizlik holatidan ayollik olamiga o`tgach, avvalgi jangovarlik xususiyatlarini, alplik salohiyatini «yo`qotishi» tasvirlari jahon xalqlari epik ijodiyoti uchun tipologik hodisadir. To`qson alpga mardona javob bera olgan «alp qiz» - Barchinning Ultontozning oddiy asirasiga aylanib qolishi sabablari ham eposga xos ana shu qonuniyat bilan izohlanadi. Shunga ko`ra, Xolbeka ham endi osongina Shohdorxonning hukmiga bo`ysunadi, Azbarxo`ja zug`umiga qarshi hech bir harakat qilmaydi. “...falakdan shikoyat, zulm va zo`rlikka qarshi alamli nidolar...” aks etgan “Ona qalbi va muhabbati butun to`laligi bilan namoyon...” bo`lgan monologlar aytadi. Ushbu monolog yoki qo`shiqlarni ayni qahramon holatiga tushgan inson tuyg`u va kechinmalarining eng go`zal in`ikosi deyish mumkin: ...Qizil gulim so`lganiga yig`layman, Paymonamning to`lganiga yig`layman, Baxtim qaro bo`lganiga yig`layman, Mard to`ramning o`lganiga yig`layma n. Bolam yetim qolganiga yig`layman. Qodir mavlon, dargohingga ne yozdim, 48 Muncha alam solganiga yig`layman, Bu dunyoning yolg`oniga yig`layman... Yoki: ...Bolalarim, eminglar-da, to`yinglar, Bukundan kay ena derni qo`yinglar, Bukundan kay ena senga qaydadir. Oxirat libosin endi kiyinglar. Keltirilgan misollar dostonning Ergash Jumanbulbul o`g`li varianti badiiy jihatdan yetuk namuna ekanligiga yana bir bor guvohlik beradi. Xolbeka bolalari bilan topishib, ularning qo`lga tushganini bilgandan keyingina chinakamiga “isyon” qiladi. Endi bu isyon ma`shuqa isyoni emas, balki jafokash onaning bolalariga bo`lgan muhabbati mevasining isyoni, faryodi bo`lib maydonga chiqadi. Shu ma`noda T.Mirzayev to`g`ri qayd etganidek: “Kuntug`mish” dostonini ona muhabbatini ko`klarga ko`tarib maqtovchi, ona qalbini yuksak darajada ulug`lovchi yangroq qasida desa bo`ladi”. Xolbeka obrazidagi tadrijiy rivojni M.Qo`shmoqov quyidagicha ifodalagan: “Xolbeka obrazi qalban ma`shuqalikdan onalikkacha bo`lgan mashaqqatli ma`naviy yo`lni bosib o`tgan ayol bo`lib gavdalanadi”. Chindan ham, Xolbeka obrazining asl mohiyati uning onalik kechinmalari tasvirlangan o`rinlarda yanada teranroq aks etadi. Xolbeka bolalarini ilk bor ko`rgan vaqtidayoq, uning ichki onalik tuyg`usi shu yetimlar o`zining bolalari ekanligini bildirgani Ergash shoir variantida yanada ta`sirchan tasvirlangan: “Xolbeka oyim chechasiga aytdi: - O` yanga, akam sira yetimni yetim demas edi, ikki yetimim bor, deb og`zidan tushirmaydi. Shu yetimlarni bir ko`rsak, qaytadi? Xolmo`minning xotini aytdi: - Akangiz bo`lsa chiqib ketdi, ko`rsang, yur esa, ko`rsatib kelayin, - deb bitta non, bir kosa suv olib mehmonxonaning eshigidan uzatib edi, Mohiboy kelib qo`lidan olib ketdi. Anda o`tirib nonni o`rtaga qo`yib yemoqchi bo`lib turib edi. Xolbeka oyim mehmonxonaning takcha 49 teshigining ichidan qarab, ikki go`dakni ko`rdi. Ikkovini ko`rgan hamono, uvuz eti uv bo`lib, to`la badani suv bo`lib, jamiy a`zosiga larza paydo bo`lib, emchagiga sut kelganday bo`ldi. Qaddi bukilib, ko`zidan yoshi to`kilib, dovushining boricha chinqirib yig`lab qo`ya berdi”. Xolbekaning ko`nglida shular mening bolalarim emasmi, degan gumon tug`ildi. Ayni shu ta`sirchan sahnaning Bekmurod baxshi variantida qanday aytilganligini ham kuzataylik. Xolbeka bilan bolalarining ilk uchrashuviga ushbu variantda sharob kosasi sabab bo`ladi. Mohiboy: ...Xizmatingga kelib yuragim jo`shdi, Boshqa yerda alamim haddan oshdi, Bir kosa deb keldim sizga, bibijon, Bir sharobxo`rlikka xayolim qochdi, deb Xolbekadan kosa so`raganida Xolbeka shunday javob qaytaradi: “Ey badbaxt, o`zing ovqating bilan kiyimingga yursang, yana ham bu yerda sharobxo`rlik qilasan. Bilasanmi, axir bu joy qanday joy? Xolmo`min bilsa, ikkoving ham bekorga o`lasan. Bunday buzuqlik ishni qilmay,yo`lingda bo`lib yurgin! o`zingning joningga jabr qilma! Kosa berib senga, zomin bo`lmayman qonima. Qo`y, bunday ishni havas qilma, -deb urishib yubordi”. Mohiboy yig`lab ketdi. Ana shundan keyin Xolbeka: “... mening bolalarim ham bir joyda tirik yurgan bo`lsa, shularning ham bir kishi rayini qaytarmasin, podsholikdan kim yemagan, kim ichmagan”, - deb bir kosani bolalarga uzatadi. Ergash shoir variantidagi tasvir Xolbeka obrazi mohiyatiga uyg`un, Bekmurod baxshi talqinidagidek kundalik kechinmaga urg`u berilmagan. Chunki Xolbeka uchun bolalari va ularning taqdiri hayot-mamot masalasi edi. Shunday ekan, uning o`z bolalarini ko`rib tanimagan holatida ham ichki onalik tuyg`usi o`zini ko`rsatishi tabiiy edi. Ko`pchilik qatori yetimlarga rahm-shafqat qilib, so`ngra bolalarini yodga olish obraz botinidagi kolliziyani nisbatan sustlashtiradi. Ergash shoir variantidagi talqinga ko`ra, Buvraxon Zangar shahrining podshosi, Xolbekaning oshiqi beqarorlaridan biri. Lekin boshqa oshiqlardan farqli o`laroq Buvraxon imkonida Xolbekaga bevosita ta`sir eta oladigan kuch bor. 50 Buvraxon Xolbekani ko`shkida ko`rib, ishqi tushib, “...bostirib sovchi qo`yganida” Xolbeka: “Podsho nomardlik qilmasin, o`ziday podsholarga ta`na-malomat bo`lmasin. Mening shu shartim, eshitmagan, bilmagan odam yo`q. Ayol bo`lsam ham qavlimdan qaytmayman. Shohingdan qo`rqmayman. Bizga oshiq bo`lgan bo`lsa, kelsin, nard o`ynasin, utsa, tegaman; utdirsa, podsho deb siylamayman, so`yaman, jonidan kechsa bizga kelsin”, - deb sovchilarni qaytaradi”. Ana shunda Buvraxon arkonu davlatining: « -... buning iloji shulki, baxtini bog`lang, hech kim Xolbeka deb otini aytolmasin, balki bu shaharga kelolmasin, o`zi ham to`rt-besh yil o`tgandan kay, er talab bo`lib, sizga tegmay kimga tegadi”, - degan maslahatiga quloq osib, shaharda Xolbeka otini tutishni ta`qiqlab, Xolbekaga har kun kechki choshgohga dovur qirq zinalik nog`oraxonaga chiqib, bir ko`rinish berishni shart qilib qo`ydi. Buvraxonning ayni tadbiri Kuntug`mishning Xolbekani oson topish yo`lini chigallashtiradi. Uning bozorchilarga murojaat qilishiga, va nihoyat, kalavachi kampir bilan duch bo`lishiga badiiy zamin hozirlab, doston dramatizmini kuchaytiradi. Kuntug`mish va Xolbeka o`zaro topishgach esa, Xolbekaning nog`oraxonaga uch kun davomida chiqmasligi Buvraxonda shubha uyg`otib, oshiq-ma`shuqlar sirining ochilishiga sabab bo`ladi. Bekmurod baxshi variantida Buvraxon Kuntug‘mishga raqib emas, balki Xolbekaning ona tomondan katta bobosi hisoblanadi. Buvraxonning o`z mamlaktida Xolbeka nomini aytishni ta`qiqlab qo`yishiga quydagilarni sabab qilib keltiradi: “Bu qiz saltanatida bo`lmadi. Ko`rgan bilan kishtimot o`ynab, bu qimorboz bo`ldi. Har kim Xolbeka deb otini aytsa, tanasini dorga osaman. Xolbekani hech kimga bermasdan o`tkazib yuboraman”. Folklorshunos M.Saidov “Xolbeka” dostoniga yozgan so`zboshisida Buvraxon obraziga to`xtalar ekan, Buvraxonning ushbu qarorini quyidagicha baholaydi: “Buvraxon o`z davrining farzandi va o`z davrining etika hamda huquq normalaridan chetga chiqishi mumkin emas. Jamoatchilik fikri esa o`sha davr etika normalaridan kelib chiqadi yoki o`sha etika normalarini o`zida aks ettiradi. Buvraxon Xolbekaga “kishtimot” o`yini o`ynashni man etarkan, bu bilan ma`lum maqsadni nazarda tutadi... “ko`ringan kishi bilan kishtimot o`ynab, bu ham qimorboz bo`ldi”, - dedi. Bundan ko`rinadiki, 51 Buvraxonning Xolbekaga bergan jazosi asossiz emas. Shuningdek, buni adolatsizlik deyish ham to`g`ri bo`lmas edi”. Bekmurod baxshi varianti voqealari qamrovida olib qaralsa, ushbu talqin o`zini to`liq oqlaydi. Lekin bizni masalaning boshqa jihati, yani doston variantlarining qaysi biridagi badiiy yechim asosliroq va doston dramatizmiga ko`proq xizmat qilishini aniqlashdir. Bu o`rinda Xolbeka bilan Kuntug`mishning o`zaro topishuvi ruhiy tomonlardan kimga ko`proq ta`sir etib, uning sha`nu shavkatini tahqir qiladi va g`azab otiga mindiradi? degan savolga javob berish masalani birmuncha oydinlashtiradi. Xolbekaga da`vogar va Kuntug`mishga asosiy raqib – Buvraxongami yoki qaysar nevarasini axloq mezonlarini buzishda ayblab jazolagan qattiqqo`l bobo - Buvraxongami? Albatta, bunga Kuntug`mishga raqib Buvraxonga, deb javob berishga to`g`ri keladi. Chunki Ergash shoir variantidagi Buvraxon obrazi Bekmurod baxshi variantidagi Buvraxonga nisbatan voqealar keskinligining yanada shiddatli kechishini ta`minlay olgan. o`z navbatida dostonning Islom shoir variantidagi Bo`ronxon obrazi nafaqat podsho, balki hokimiyatni noqonuniy egallab olganligi sababli ham uning zimmasidagi badiiy yuk birmuncha yengil ekanligi aniq sezilib qoladi. E`tiborli jihati shundaki, Ergash shoir ham, Bekmurod baxshi ham butun doston davomida har bir obrazga uning xarakteri, tabiati va zimmasidagi badiiy missiyani inobatga olgan holda, navbatdagi voqealarni bayon etishgan. Bu holat, ayniqsa, Buvraxonning Kuntug`mish va Xolbekaga jazo tayinlashi tasvirida yanada aniq ko`rinadi. Ergash shoir variantidagi Buvraxon alamzada, u Xolbekadan quruq qolish barobarida, o`zini podsho sifatida ham tahqirlangan sezadi. Doston voqealari va ushbu obraz rivojining badiiy mantig`i podsho ko`nglida, zarracha bo`lsa-da, rahm- shafqat uyg`onishiga imkon qoldirmaydi. Shunday ekan, Buvraxonning jazo buyurishida podsho ham, tinglovchi ham zarracha shubhaga bormaydigan yo`l- badiiy yechim topishi kerak edi. Qo`rg`on baxshilari va Ergash shoir ana shunday yo`lni topa bilganlar. 52 Buvraxonning aybdorlarni to`g`ridan-to`g`ri o`limga buyurmay jazo turini vazirlariga, oxir-oqibat Xolbekaning otasi va pochchasiga havola qilishi bevosita bobolik tuyg`ulariga aloqadorligi bilan o`z izohini topadi. Shu jihatdan olib qaralsa, Bekmurod baxshining ayni talqini ushbu variant voqealigi ko`lamida o`zini to`la oqlaydi. Ergash shoir variantida Buvraxon Xolbekani, avvalo, bir paytlar ko`ngli tushgan ayol sifatida qarab baholaydi: “Podsho qarasa, Xolbeka oyimning qaddi bukilib, ranglari sarg`ayib, qovog`i tortib, tayoqday qotib, qizil ola qoniga botib, ilgarigi husni jilvalaridan yuzdan biri ham qolmabdi. Shunda Buvraxon podsho: “Hay attang, esiz Xolbeka, sop bo`pti-ya”[24;276], -deb undan hol-ahvol so`radi». Ayni munosabatni tasvirdagi ruhiy-psixologik holat va badiiy obraz tabiati to`la ravishda oqlaydi. Buvraxon va arkoni davlat Xolbekaning arz-dodini tinglaydi. Buvraxon odilona hukm chiqaradi: “E, yoronlar, shu ikki go`dak o`lmas, qasos qiyomatga qolmas. Shu Xo`jadan shu go`daklar otasining qasosini, o`zlarining qasosini olmay qo`ymas. Men shu bachchag`ar Xo`jaga Xolbekani olib kelib ber, degan ekanmanmi? Azbarxo`jani tagizamindagi zindonga olib borib tashlanglar, mollarini pechat qilib qulflab tashlanglar”[24;279]. Buvraxondagi qahr mehrga aylanadi. Bekmurod baxshi variantida Buvraxon Aldarxo`janing qilgan ishidan g`azablanib: “Ey, Aldarxo`ja, har kim qilgan ishini o`zi biladi. Karvon karvon yo`lida, cho`pon cho`pon yo`lida... Xon degan bir gunohga bir jazo beradi, ikkinchi bir gunohga ikkinchi jazo beradi. Xolbeka boshda menga bir odobsizlik qildi, men unga vaqtida jazo berdim. Shundan xoh o`lsin, xoh qolsin edi. Kuntug`mishni Zarchamanning cho`liga tashlab, ikki bolasini karvonning yo`liga tashlab, Xolbekani olib kelish kimga kerak edi. Avval qiyomatlik do`st bo`lib, do`stlikni qo`yib qasd bo`lib, dunyo olaman, deb shu ishni qilgansan-da, - dedi. Buvraxon zargarni olib kelishni buyurdi. Zargar ikki chorak tillani eritib, Aldarxo`jaga: - Ol emasa, sen dunyo degansan. Har kimki do`st bo`lib turib, do`stlikdan qaytsa, 53 buning jazosi shu bo`lsin,- deb erigan tillani Aldarxo`janing og`ziga quyib yubordi. Aldarxo`janing og`zi-burni tillaga to`lib, tishlari jiq-jiq bo`lib, ikki qulog`i tip-tik bo`lib, o`z mollari talon bo`lib, armon bilan qoldi o`lib”. Buvraxonning Aldarxo`jaga munosabatida, bir tomondan, adolat tarozusi asos bo`lsa, ikkinchi tomondan, boboning nevarasiga qayg`urish tuyg`usi va unga o`tkazilgan noo`rin sitamga javob ham mavjud. Buvraxonning: “Xolbeka boshida menga bir odobsizlik qildi, men unga vaqtida jazo berdim...”, - deyishi zamirida uning nevarasini jazolagandan so`ng o`tgan qancha vaqtlardan beri o`zini qiynab kelayotgan o`y-kechinmalari, afsus-armonlari ham mujassam. Shu sababli ham u Aldarxo`jani o`limga buyurdi. Ergash shoir va Bekmurod baxshi variantlaridagi ikki xil ko`rinishga ega Buvraxon obrazining qiyosiy tahlili shuni ko`rsatmoqdaki, Buvraxonning raqib, da`vogar mavqeida turishi bobo holatidan ko`ra doston dramatizmining keskin kechuvini ta`min etmoqda. Lekin har ikki variantda ham Buvraxon obrazi bilan bog`liq motivlar u egallab turgan mavqe mezonlariga mos ravishda, ishonarli tarzda badiiy asoslab berilgan. Ergash shoir variantida muddat aniq qilib shunday ko`rsatilgan: “To`ra aslo el-yo`l topolmadi. Alhol, bachchalar uchga kirdi”. Bekmurod baxshida vaqt aniq aytilmagan bo`lsa-da, taxmin etishga imkon beruvchi ma`lumot mavjud: “Shu chorboqning ichida bir egiz bola tug`di. Ikkovi ham o`g`il edi. Shunda bolalarning ustiga kiyim qilsa, kiyim yo`q. Yoz o`tib kuz kelayotir. Kunduzi issiq bo`lgan bilan kechasi salqin bo`ladi. To`shamakka to`shak yo`q, yopinmoqqa ko`rpa yo`q. Bu bolalar yig`lasa, Kuntug`mishning ichi dardga to`ladi. Kechasi yotdi, kunduzi bo`lsa chorboqning u boshiga borib kelayin deb, chiqib ketdi”. Kuntug`mish shu ketishda borib karvonga yo`liqadi. Demak, matndan ayon bo`lmoqdaki, bu payt bolalar taxminan to`rt-besh oyliklar arafasida bo`lishgan. Islom shoirda bolalar tug`ilgandan keyin Kuntug`mish yo`l axtarib karvonlarni uchratadi. Bu variantda ham bolalarning necha oylik ekanligi aniq aytilmagan. Lekin oradan ko`p vaqt o`tmaganligi aniq. Uzog`i bilan bir-ikki oy o`tgan bo`lishi mumkin. 54 Bolalarning ota-onasidan ajralgan vaqtida to`rt-besh oylik bo`lgandan ko`ra uch yashar ekanligi muhimroq, chunki ularning yangi sharoitda yashab ketishlari uchun suyagi qotgan bo`lishi shart edi. Ergash shoirning bolalar yoshini alohida uch, deb ta`kidlab ko`rsatishiga ana shu badiiy mantiq asos bo`lmoqda. Bolalarning yoshi bilan bog`liq yana bir muhim jihat ularning bir-birlari va onasi bilan topishuvida amalga oshirgan ishlari, xatti-harakatlarini badiiy dalillashda ham kerak bo`ladi. Har uchala baxshi ham topishuv arafasida bolalarning yoshi nechada ekanligini u yoki bu tarzda aniq ko`rsatishgan. Bekmurod baxshi va Islom shoir talqiniga ko`ra, bolalar onalari yoniga borishganida yetti yoshda bo`lishadi. Bekmurod baxshi variantida bolalarning yetti yoshga kirganligini Kuntug`mishning olti yil qalandar bo`lib Buvraxon mamlakatiga aylanib borib, davlat qushi boshiga qo`nib, podsho saylangani aytilganligidan bilamiz. Islom shoir variantida esa, Xolbeka o`zini olib ketgan qofilaboshidan yetti yil aza muddati so`raganligidan bilish mumkin. Chunki bolalar muddat tugashi arafasida Xolbeka yoniga borishadi. Ergash shoirning bolalar yoshini doston davomida bir necha bor ta`kid bilan keltirishi bejiz emas. Chunki bolalar onasidan duo olib, ota yurtiga otlanib, yo`lga chiqib, Mohiboyning qutqusi bilan Zangar yilqilarini No`g`oyga olib ketishmoqchi bo`lganlarida, avvalo, yilqibonlar bilan, so`ngra podsho askarlari bilan jang qilishadi. Ergash shoir XX asr kishisi dunyoqarashlarini ham inobatga olgan holda yetti yashar bolalarning bunday ishlarga qodir bo`lishi mushkul, degan o`yda bolalarning yoshini o`n ikkida, deb ko`rsatgan. Bizning nazarimizda Islom shoir va Bekmurod baxshi variantlarida kelayotgan yetti yosh ko`rsatkichi ko`hna an`analarga mos keladi. Chunki epik an`anaga ko`ra, epik qahramonning balog`at yoshi hamisha o`n to`rt, deb aytiladi. Gurkiboy bilan Mohiboy hali balog`atga yetmagan. Shu sababli epik an`ana ularning yoshini yetti deb belgilagan. Lekin davrlarning o`tishi, tinglovchi dunyoqarashining o`zgarishi ba`zan baxshini an`ana o`lchamlaridan chekinishga majbur etadi. Ergash shoirning bolalar yoshini o`n ikki deb alohida ta`kidlab ko`rsatishi ana shu so`nggi davr badiiy mantiqining mahsuli hisoblanadi. Odatda 55 epik asarlar tarkibidagi g`ayritabiiy asoslanuvchi motivlarning o`rnini real talqinlar egallashi shu tariqa ro`yobga chiqadi. Ergash shoir variantida cho`pon nafaqat guvoh, balki boshqa cho`ponlardan ajratib talqin etilgan to`laqonli obrazga aylangan. Bekmurod baxshi variantida esa, guvohlik missiyasini hisobga olmasa, u ham boshqa cho`ponlarning biri. Bu holat nimalarda ko`rinadi? Ergash shoirda cho`pon voqealikka faol aralashadi. U Kuntug`mish bilan sirlashib, bolalarning kimligini va qaysi joydan ekanligini bilgach, ularning hayotiga befarq qarab turmaydi. Boshqa cho`ponlar qo`y boqish navbatini Gurkiboyga yuklab, o`zlari dam olishsa, bu esa bolaga mehribonlik qilib, qo`ylarni birgalashib boqadi. Shaharga tushganida Mohiboyning holidan ham xabar olib turadi. Cho`pon bu ishlarni shunchaki qilayotgani yo`q. Baxshi uning maqsadini shunday izohlaydi: “Shu bachchalar yigirmaga borsa, No`g`oy mamlakatiga olib borib, Avliyoyi Qoraxonga bir tanishtirib, nabira ekanligini bildirsam, men-ku hech nima emasman, shu bachchalar tufayli bir narsa bo`lib qolarman, degich edi”. Bekmurod baxshi variantida bu xil tasvirni uchratmaymiz. Unda cho`ponning Gurkiboyga munosabati boshqalarnikidan farq qilmaydi. Har ikki variantda ham Gurkiboy oilasiga tegishli sirni boshqa cho`ponlar Kuntug`mishni ko`rgan cho`ponni majburan so`zlatishi orqali bilib oladi. Lekin mavzuning qo`zg`alishi va sirdan xabar topgan Gurkiboyning cho`ponlar qo`shini tashlab ketishi turlicha izohlangan. Bekmurod baxshi variantida mohiyat Ergash shoir variantiga uyg`un bo`lsa- da, holatlar bir oz boshqacha tasvir topgan. “Bir kuni qo`yga bo`ri tegdi. Besh-olti qo`ra qo`yning qo`zisini bir-biriga qo`shib yubordi. Ko`p qo`ylarni o`ldirib ham ketdi. Gurkiboy kechgacha qo`ylarni haydab keldi. Cho`ponlar ko`rib, Gurkiboyni har urdi, tayoqdan esi ketib yiqildi. Ne vaqtlardan keyin esiga kelib, yig`lab o`tirib, tamog`ini yeb, qo`yning ichiga borib yotib qoldi. Gurkiboy qo`y ichida yotib fikr qilib, ko`ziga uyqu kelmay “Hammaning ota-onasi bor, mening ota-onam kim bo`ldi ekan, men osmondan tushdimmi, yo yerdan chiqdimmi?”. Gurkiboy o`zicha o`ylab “Dunyoni yo ko`rgan 56 oladi, yo ko`ngan oladi”, degan. Meni avvalda bo`rining og`zidan shular olgan, yana shularning o`zidan eshitaman-da” deb, bularning so`zini anglay boshladi”. Kunlarning birida “Shu Gurkiboyning ota-onasi chiqmay qoldiyov”, deb aytdi boyagi cho`ponlarning birovi. “Sen bilasanmi?” - deb cho`ponlar bir-biridan so`ray boshladi. Hammasi “Bilmayman” dedi. Shunda bir cho`pon turib: - Men bilaman, bilsam ham aytmayman, - dedi. - Nimaga aytmaysan? - deb boshqa cho`pon so`radi. - Men senga aytsam, sen yana birovga aytasan, so`z ovoza bo`ladi, buni Gurkiboy biladi, so`g`in boylab tursang ham turmay, bu yerdan ketadi, - dedi. Cho`ponlar “Ayt” deb qo`ymadi o`rtaga olib. Axir aytmagandan keyin buni o`ldirmoqchi bo`lishdi. U cho`pon Kuntug`mish ikki bolasini oldirgan vaqtda to`qayning ichida so`ylashib kelgan cho`pon edi”. Cho`pon bor gapni aytdi. Gurkiboy eshitib bildi, sahar turib bu yerdan ketdi. Bozorda qimorga borini yutqazgan Mohiboyni topib, u bilan do`st kirishib, Zangar shahriga jo`naydi. Har ikki variantda ham motivni o`ziga xos asoslash bor. Lekin, yuqorida ham ta`kidlaganimizdek, Ergash shoir variantidagi cho`pon obrazi va qo`ylarga bo`ri tegishi motivining Gurkiboy ketishiga sabab qilinishi badiiylik nuqtai nazaridan o`rinli tasvirlanganligini kuzatamiz. Egizaklarning bir-biriga fe`l-atvorda antipod sifatida tasvirlanishini yuqorida qayd etgan edik. Lekin Ergash shoir ayni qarama-qarshilikni saqlagan holda Mohiboyga xos fazilatlarga ham alohida e`tibor qaratadi. Masalan, dostonda tasvirlanishicha, “U ham kashishlik, nuronalik, martabalik bachcha bo`lgan edi. Bekmurod baxshi esa uni birmuncha noshud qilib ko`rsatadi: “Gurkiboyning oti ilgari qarab semirsa, Mohiboyning oti keyin qarab semiradi. Goh kuni yem bersa, goh kuni bermay qoladi.Goh sug`orilsa, goh sug`orilmay qoladi. Vaqtida xom ot deganni chopmasa, joyga kelmaydi, deb suvga chiqqan vaqtida ham ko`chalarda chopib-chopib keladi”. “Kuntug`mish” dostonidagi Azbarxo`ja (Bekmurod baxshi variantida Aldarxo`ja, Islom shoir variantida qofilaboshi) obrazi doston dramatizmining yanada kuchayishiga xizmat qilgan. Avvalo shuni ta`kidlash kerakki, Islom shoir 57 variantida karvonboshi obrazi dostonning Ergash shoir va Bekmurod baxshi variantlaridagi talqindan xiyla farq qiladiki, bu xususda variantlar sujeti qiyos etilganda qisman to`xtalgan ham edik. Islom shoir variantidagi qofilaboshi obrazi Azbarxo`ja (Aldarxo`ja) obrazidan keskin farq qiluvchi jihatlarga ega. Ergash shoir va Bekmurod baxshi talqinidagi Azbarxo`ja (Aldarxo`ja) obrazi, bir so`z bilan aytganda, nafs bandasi sifatidagina namoyon bo`ladi, xolos. Uni sheriklari qanchalik “olamning shaytoni” deb ta`riflashmasin, Buvraxonning bir og`iz hukmi oldida ojiz qolaveradi. Qofilaboshi mustaqil harakat qiladi. U Xolbekani qo`lga kiritgach, Zangarga Bo`ronxonning oldiga mol-davlat ilinjida borgani yo`q. Aksincha, Bag`dodga - o`z eliga ketdi. Xolbekaga o`z talabini bayon etdi. Umuman olganda, Islom shoir variantidagi qofilaboshi obrazi va u bilan bog`liq yo`nalish dostonning boshqa variantlaridagi ayni yo`nalishlarga qiyos etilganda, badiiy jihatdan puxta ishlanganligiga yana bir bor amin bo`lamiz. “Kuntug`mish” dostonining asosiy variantlaridagi yetakchi obrazlar o`zaro taqqoslab talqin etilganda, har bir variantning ushbu yo`nalishdagi yutuq va kamchiliklari haqida muayyan tasavvur paydo bo`ladi. 58 Bob yuzasidan qisqacha xulosa Ushbu bobda aytilgan fikr va mulohazalarni quyidagi tarzda umumlashtirish mumkin: Barcha variantlarda Kuntug`mish obrazi, hamma ishqiy- romanik dostonlarda bo`lgani kabi, oshiq sifatida tasvirlangan. Kuntug`mishning yorga yetishuv yo`lidagi bellashuvi, yani epik shart motivi ham ishqiy-romanik dostonlar tabiatiga mos nard o`yini shaklida kelgan. Bu o`rinda qahramonning kuch-qudrati emas, aqlu zakovati sinovdan o`tadi. Ergash shoir va Bekmurod baxshi variantlarida ayni talqin mavjud. Lekin Islom shoir variantida ushbu motiv tushib qolgan. “Kuntug`mish”ning barcha variantlarida uning tug`ilish motivi va u bilan bog`liq ota-onaning farzandsizlik motivi unutilgan bo`lsa-da, (Bekmurod baxshida bu motivlar Xolbeka yo`nalishiga ko`chgan), Ergash shoir va Bekmurod baxshi variantining bir qator o`rinlarida bunga ishoralar mavjud. Ayni holat Kuntug`mish obrazi ibtidosida ushbu motivlarning bo`lganligini bildiradi. Kuntug`mish Buvraxonga nisbatan passiv holatda bo`lsa-da, u ajdarni o`ldirib, o`z jasoratini ko`rsatadi. Uning yori va bolalaridan ayrilib qalandar suvratida darbadar yurishi taqdir sinovidan o`tishi edi. U bu og`ir sinovdan oson o`tib, yana podsho bo`ladi. Ergash shoir variantida bu voqealar bayoni nihoyatda badiiy yuksak darajada chiqqan. Ergash shoir ushbu o`rinda folklor an`anasiga yozma adabiyot usullarini payvand qilib, dostonni mumtoz namuna darajasiga ko`tara olgan. Bekmurod baxshi esa an`anaviy yo`ldan borgan. Dostonda Xolbeka obrazi ikki bosqichda namoyon bo`ladi. U, avvalo, qattiqqo`l ma`shuqa bo`lsa, keyinchalik munis, mehribon, jafokash ona sifatida namoyon bo`ladi. Barcha variantlarda Xolbeka obrazi mohiyatan umumiy bo`lsa- da, Ergash shoir variantida badiiy asoslash ancha ustun berilgan. 59 III.Bob. “ Kuntug‘mish” dostonining lingvopoetik tahlili 3.1. Dostonning fonopoetik va leksik-semantik xususiyatlari. Badiiy asar tiliga kategorial yondashuvning shakllanishi, badiiy so‘zni ijodning shakl va mazmun xossalari birligida o‘rganishga harakat badiiy asarni estetik va falsafiy nuqtai nazardan tushunish uchun asos bo‘ldi. Jumladan, G.E.Lessing, F.Shiller, Gumboldt, A.A.Potebnya, V.V.Vinogradov, V.M.Jirmunskiy, V.Ya.Zadornova, O.S.Axmanova, G.O.Vinokur, L.V.Shcherba ishlari o‘rganildi, muhim ilmiy xulosalaridan foydalanildi. A.Xolodovichning «Adabiy til uslubshunosligi», «Poetikada lisoniy usul» asarlarida, nemis olimi E.Koseriuning poetik tilning yangi izohi kabi tushunchalarida, fransuz tilshunoslari D.Delas va J.Fiyollarning lingvistika va poetika bo‘yicha yangi qo‘llanmalarida, Ye.B.Artemenkoning lingvofolkloristika bo‘yicha olib borgan tadqiqotlarida lingvopoetikaning filologiya ilmida alohida fan sifatida o‘rganilishi yuzasidan qarashlar bayon qilingan. Zamonaviy rus tilshunosligida lingvopoetikaning nazariy masalalari tadqiqi bilan shug’ullangan olimlardan biri A.Lipgartdir. Tilshunoslikning lingvopoetika sohasi davrning dolzarb ilmiy-nazariy masalalari, muammolari, tadqiqiy vazifalari bilan xarakterlanadi.Xususan, adabiy ijodlar, yetuk badiiyat namunalarini lingvopoetik xususiyatlar nuqtai nazaridan kuzatib, o‘rganib borish, bu yo‘nalishdagi tahlil, talqin, baholashni izchil yo‘lga qo‘yish bugungi o‘zbek tilshunosligining muhim vazifalaridan biridir. Badiiy asarning lingvopoetik tahlili tilning nazariy tomonlari, ijtimoiy funktsiyalari va inson ma’naviyatining in’ikosi ekanini bir butun holda tasavvur etishimizga imkon yaratadi. Chunki lingvopoetika o‘z mazmun-mohiyatiga ko‘ra filologiya sohasi tarmoqlarini o‘zida mujassamlashtirishga, uning bir butunligini ta’minlashga qaratilgandir. Lingvopoetik tahlil jarayoni faqat yozuvchining tili va uslubi haqida ma’lumot berish bilan chegaralanmaydi, balki asar yaratilgan davr tilining o‘ziga xosligi, yozuvchining so‘z boyligi. til vositalarining ifodalanish usullari, badiiy tasvir vositalarining til faktlari vositasida aks ettirilishi, umuman, 60 tilni uning barcha sathlari yuzasidan tahlil qilishdan iborat bo‘ladi. Professor I.K.Mirzayev haqli ravishda ta’kidlaganidek, “…lingvopoetika bugungi kunda filologiyaning yaxlitligini tiklashi mumkin bo‘lgan soha deb e’tirof etilayogan ekan, uning maqsad hamda vazifalarini, tadqiqot obektini, boshqa tarmoq fanlari bilan munosabatini aniqlab olish va bu yo‘nalishdagi ishlarni jadallashtirish kerak… Bu sohadagi tadqiqotlarni ko‘paytirish zaruriyati keyingi yillarda filologiya ilimning eng dolzarb vazifalaridan sanalmoqda”. O‘zbek tilshunosligida lingvopoetikaning oyoqqa turishida va rivojlanishida I.Mirzaev X.Doniyorov, S.Mirzaev, Q.Samadov, I.Qo‘chqortoev, X.Abdurahmonov, N.Mahmudov, B.Umurqulov, M.Yo‘ldoshev kabi olimlarning xizmatlari katta bo‘ldi. Ular badiiy asar tilining stilistik, badiiy -estetik jihatlarini yozuvchining so‘z tanlashi, uning o‘ziga xos tili, umumxalq tiliga bo‘lgan munosabati, yangi so‘z va iboralar yaratishi kabi omillar nuqtai nazaridan tekshirdilar. Badiiy matnni tahlil qilish jarayonida fonetik birliklarning estetik xususiyatlariga ham alohida e‘tiborni qaratish zarur. She’riy matnda nutq tovushlarining estetik imkoniyatlari tez va qulay idrok etiladi. Chunki she‘rda o‘ziga xos jozibador ohang bo‘ladi. Bu ohangdorlikka tovushlarni uslubiy qo‘llash natijasida erishiladi. She‘riyatda asosan, alliteratsiya (undoshlar takrori), assonans (unlilar takrori), geminatsiya (undoshlarni qavatlash) kabi fonetik usullardan foydalaniladi. Nasrda unlilarni cho‘zish, undoshlarni qavatlash, tovushlarni takrorlash, so‘zlarni noto‘g‘ri talaffuz qilish, tovush orttirish yoki tovush tushirish kabi fonetik usullar yordamida ekspressivlik ta‘minlanadi. Tovushlarni uslubiy qo‘llash bilan bog‘liq qonuniyatlarni yozuvda «aynan» ifodalash imkoniyati cheklangan. Biroq, talaffuz va bayon muvofiqligiga fonografik vositalar yordamida erishish mumkin. Badiiy asarlarda ruhiy holatni yozuvda ifodalash o‘ziga xos murakkablikni yuzaga chiqaradi. Qahramonlar ruhiyatidagi ichki hayajon, xursand bo‘lish, xafa bo‘lish, rozilik, taajjub, yalinish, hayratlanish, kinoya, piching, kesatiq, olqish, so‘roq, ta’kid, qoniqmaslik, norizolik, tilak-istak, qo‘llab- 61 quvvatlash kabi holatlarni aynan berishda yozuvchilar unli yoki undoshlarni birdan ortiq yozish usulidan foydalanadilar. Masalan: Undoshlarni birdan ortiq yozish . Aslida orfoepik me’yor bo‘yicha bir undosh talaffuz qilinishi kerak bo‘lgan so‘zlar muayyan vaziyatlarda ekspressiya va estetik maqsad talabi bilan atayin qavatlab talaffuz qilinadi. So‘zlovchining ichki ruhiyati (siqilish, xursandlik, karaxtlik, ikkilanish, achchig‘lanish, biror voqea-hodisadan qattiq ta‘sirlanish kabilar) va maqsadini kitobxonga «aynan» yetkazish uchun yozuvchilar badiiy matnda bu holatni undoshlarni birdan ortiq yozish orqali ifodalashga harakat qiladilar. Bunda belgining me‘yordan ortiqligi, harakatning davomiyligi yoki oniyligi (bir onda ro‘y berganligi), takroriyligi, tovush kuchining balandligi yoki pastligi kabi ma‘nolar ifodalangan bo‘ladi. Rus va Yevropa filologik an‘anasida bu hodisa geminatsiya nomi bilan yuritiladi. «Tilshunoslik terminlarining izohli lug‘ati»da mazkur hodisa «qo‘sh undoshlik – ikki aynan bir xil undoshli holatning yuzaga kelishi» sifatida izohlanadi[26;143]. «O‘zbek tili tarixiy fonetikasi» o‘quv qo‘llanmasida esa bu hodisa «Qo‘shoqlanish» yoki «ikkilangan undosh» deb yuritiladi: «qo‘shoqlanish – undoshlarning cho‘zilishi, ikkilanishi hodisasini fonetik o‘zgarishlar sirasida ko‘rib chiqish o‘ta shartlidir. Lekin bu hodisa faqat ikki unli orasidagi yakka undoshda sodir bo‘la olishi bilan fonetik o‘zgarishlarga o‘xshaydi. Qo‘shoqlanish, asosan, ikki unli orasida kelgan k, q, t, l tovushlarida va faqat 2, 7, 8, 9, 30, 50 sanoq sonlarini nomlashda sodir bo‘ladi. Bu sonorlarni bir undosh bilan ham, ikkilangan undosh bilan ham talaffuz etish mumkin bo‘lgan. Sanoq sonlar nomidagi bu xil qo‘shoqlanish sabablari haligacha ochilmagan. Lekin katta, latta, yakka, yalla, chakki, ukki kabi so‘zlardagi ikkinchi t, l, k lar tarixan morfologik ko‘rsatkich bo‘lib, ulardagi qo‘shoqlanish singish (adaptatsiya) natijasidir degan fikr mavjud.»[27;86] Adham Abdullayev esa «undoshlarni qavatlash» atamasini ishlatgan. Undoshlarni qavatlab qo‘llash orqali badiiy asarda qahramon ruhiyatidagi xursandlik va xafalik holatlari tugal tasvirlashga erishiladi. Masalan, Bir ne chch a xesh-u toborim bo‘lmadi, Men shuningday bandi bo‘lgan kunimda, 62 Enam bebaxt ul nochorim bo‘lmadi, Armon bilan o‘lar bo‘dim men endi, Hay attang, tayin mozorim bo‘lmadi. Kuntug‘mish dostonidan olingan ushbu parchada – “nechcha” so‘zidagi ch undosh tovushining takrori bir tomondan me’yordan ortiqlik ma’nosini ifodalasa, ikkinchi tomondan oxirgi misradagi- “hay attang” so‘ziga ohangdoshlikni taminlash uchun xizmat qilgan. Eshitib ol, bu otangning so‘zini, Do‘st-dushanga tuban qilma yuzini, Yig‘dirayin No‘g‘ayning u ll i-qizini, Obberay qizlarning jodu ko‘zini. Ushbu parchada keltirilgan ― ‘‘ ulli-qizini’’ so‘zidagi l undoshi ham qavatlangan bo‘lib, u ham badiiylikni ta’minlash uchun, ya’ni ma’noni bo‘rttirish, kuchaytirish, takidlash uchun xizmat qilgan. Yuqorida ta’kidlaganimizdek, undoshlrning qavatlanishi alohida uslubiy vositadir. Har qanday tovushni qavatlab qo‘llab bo‘lmaganidek, so‘zda turli sabablar bilan yonma yon kelgan hamma undoshlar ham lingvopoetik jihatdan ahamiyatga ega bo‘lavermaydi. Masalan: Ikki ko‘zdin oqqan qonli jolamdan, Bu falakka chiqqan ohu nolamdan, Boz ayrildim ikki birday bolamdan, So‘zlar tilim ham jolamdan ayrildim. “Kuntug‘mish” dostondan olingan mazkur parchada “ oqqan ” (oq + gan)’ “ falakka” (falak + ga), so‘zlaridagi k hamda q htovushlarining qavatlanishi grammatik me’yor hisoblanadi, ya’ni –ga, -gan qoshimchalari oxiri k undosh tovushi bilan tugagan so‘zarga qo‘shilish natijasida jarangsiz talaffuz qilingan va fonetik me’yorga ko‘ra shundayligicha yozilgan. Alliteratsiya . Badiiy nutqning ohangdorligini va ta’sirchanligini ta’minlashda alliteratsiyaning o‘rni beqiyosdir. She’riy nutqda misralar, undagi so‘zlar hamda bo‘g‘inlar boshida yoki oxirida bir xil undosh tovushlarning takror 63 qo‘llanishiga alliteratsiya deyiladi. Tovushlar zamiridagi musiqiylikka asoslangan bu usul qadimdan Sharq she’riyatida keng qo‘llanilib kelingan. Ko‘hna badiiyatshunoslik(«ilmi bade‘»)da alliteratsiya «tavzi’ san’ati» deb yuritilgan. Bugungi kunda o‘zbek tilshunosligida tadqiqotchilar muayyan tovushlarning poetik nutq uchun xoslanishi, tovushlarning poetik salmog‘i, ularning turli hissiy assotsiatsiyalar bilan bog‘lanishi masalalarini lingvostatistik metod asosida o‘rganib, poetik fonetika yuzasidan qiziqarli fikrlarni o‘rtaga tashlamoqdalar. Nutq tovushlari sistemasida ekspressivlikni ifodalash jihatidan unli tovushlarning imkoniyati katta ekanligi ham ta’kidlanmoqda. Biroq badiiy tafakkur ifodasi, bu ifodaning ta’sir quvvatini kuchaytirishda undoshlar asosida yuzaga keladigan alliteratsiyaning o‘rni juda qadim zamonlardayoq anglab yetilganligini ham alohida qayd etish lozim. Qadimgi turkiy yozma yodgorliklar yuzasidan jiddiy ilmiy tadqiqotlar olib borgan N.Rahmonov o‘zining ‘‘Kultegin yodnomasining poetikasi’’ nomli asarida alliteratsiya Kultegin yodnomasida ham badiiylikni ta’minlovchi asosiy vositalardan biri ekanligini alohida ta’kidlagan. Badiiy matnda tovushlarning xilma xil kutilmagan kombinatsiyalari ham petik aktuallashishi mumkin. Bunda tasvir o‘ziga xos yangilik, ohorlilik va ohangdorlik kasb etadi, matn komponentlarining zich ham mazmuniy, ham shakliy integrativligi badiiy matnning estetik butunlik sifatidagi mohiyatini yaqqol namoyon etadi. ‘‘Kuntug‘mish’’ dostonining Ergash Jumanulbul variantida ham alliteratsiyadan keng foydalanilgan. Masalan: Ko‘zlari q oradir, q oshi q alamdi(r), Ko‘kragimga slogan qayg‘u alamdi. Yurtingda bormikan Xolbeka oyim, Izlab keldim Xolbekaday sanamdi. Yoki, Mard o‘g‘longa davron ikki kelmasdi, Mard o‘lmay haqqini dushman yemasdi. B ilganimni b ir- b ir b ayon aylayin, Kelgan odam sira bazzos emasdir. 64 Yoki, T ilim t opshirib t ovbaga, Boshimni ursam ravzaga, Qadam qo‘ysam Kabaga Qalandar bo‘lganim bo‘lgan. Ushbu misollarda shoir ifodalilikni bo‘rtirish maqsadida alliteratsiyadan unumli foydalangan, natijada poetik aktuallashuv yuzaga kelgan. Assonans . Badiiy nutqqa intonatsion butunlik, ohangdorlik va emotsional – ekspressivlik bag‘ishlash maqsadida qo‘llaniladigan fonetik usullardan biri assonansdir. Adabiyotlarda assonans aynan yoki yaqin unlilarning takrorlanib kelishidan hosil bo‘ladigan ohangdoshlik ekanligi bayon qilingan. Qarorim yo‘q, turay desam, Madorim yo‘q, yuray desam, Uyim yo‘qdir, boray desam, Vatanim yo‘q, kiray desam, Yorim yo‘qdir, ko‘ray desam, Qo‘zim yo‘q, o‘rgilay desam, Ajal yetmas, o‘lay desam, Cho‘po, boshim sarson bo‘ldi. Ushbu parchada assonans qofiyadosh so‘zlar tarkibida kelib, she’riy nutqqa ko‘tarinki ruh va o‘ziga xos musiqiylik baxsh etgan. Alliteratsiya va assonans saj’ li nasrda alohida ahamiyat kasb etadi. Saj’ istilohi ilmiy adabiyotlarda nasrda ikki yoki undan ortiq so‘zning qofiyada yoxud vaznda (ba’zan har ikkisida ham) kelishiga nisbatan ishlatilishi ta’kidlanadi 1 . Demak, takror “Kuntug‘mish” dostonida yetakchi tasvir vositalaridan bo‘lib, fikrni lo‘nda va ixcham ifodalash, tasvirni yanada teranlashtirish, ta’kidni kuchaytirish, kitobxon diqqatini jalb etish kabi turli maqsadlarda mohirlik bilan qo‘llanilgan. “Kuntug‘mish” dostonining leksik-semantik xususiyatlari 1 Саримсоқов Б. Ўзбек адабиеxтида сажъ.-Тошкент, «Фан»,1978, 15-бет. 65 “ Kuntug‘mish” dostonida ma’nodosh so‘zlarni qo‘llanishi. Ma’nodosh so‘zlar tilning lug‘aviy jihatdan boylik darajasini ko’rsatib beruvchi o‘ziga xos vositadir. Tilda ma’nodosh so‘zlarning ko‘p bo‘lishi tilning estetik vazifasini yanada to‘liq bajara olishini osonlashtiradi. Bu juda qadim zamonlardan beri anglangan, idrok etilgan va o‘rganilgan hodisadir. O‘zbek tili ma’nodosh so‘zlarga juda boy. Yozuvchilar tilimizdagi ma’nodosh so‘zlar ichidan tasvir maqsadiga eng munosibini topib ular orqali qahramonlar ruhiyati hamda tasvir obyektining eng kichik qirralarigacha ifodalashga harakat qiladilar. Badiiy matndagi ma’nodosh so‘zlar tahlilida, asosan, ikki jihatga e’tiborni qaratish zarur. Ulardan biri muallifning ikki yoki undan ortiq ma’nodosh so‘zdan ifodalanayotgan mazmun uchun eng maqbul birini tanlashi bo‘lsa, ikkinchisi ayni bir matn tarkibida ikki yoki undan ortiq ma’nodosh birliklarni badiiy tasvir maqsadiga uyg‘un holda qo‘llashi masalasidir. Tilshunoslikda ma’nodoshlikning, asosan, uch turi farqlanadi, ya’ni: 1) leksik ma’nodoshlik; 2) frazeologik ma’nodoshlik; 3) leksik-frazeologik ma’nodoshlik[28;29]. M a’nodosh so‘zlar dan turli xil maqsadlarda foydalanish mumkin.. Masalan, “Kuntug‘mish” dostonidagi ma‘nodoshlik quyidagi maqsadlar uchun qo‘llanilgan: 1) Til birliklarining takrori natijasida yuzaga keladigan ifoda kambag‘alligi va rangsizligidan qochish uchun: …Xolbeka o‘n to‘rtga kirgandan keyin xudoyi taolo bir husni jamolini berdi, ovozasi olamga ketdi, dong‘i Dog‘istondan o‘ti. 2) Tasvir obyektiga e’tiborni jalb qilish uchun …Bir vaqt qarasa, Xolbeka qirqin qizi bilan, necha sarvinozi bilan, qancha jodu ko‘zi bilan ko‘shkiga chiqib borayotibdi… 3) Salbiy holatning kuchayib borishini ifodalash uchun: boboning aqli shoshib , damidan adashib, hisobi ketib, qulog‘i bitib, burnining suvi oqib, betiga yoyilib, iyagi qaltirab, ko‘zi yaltirab: ‘‘Har darvozadan qirq yigitdan kisa, tong otmay arkni olib qo‘yadi’’,- deb to‘raning jilovini juppay ushlab, ko‘zini yoshlab, ‘‘Qaydan bo‘lasan?’’ – deb do‘stiga bir so‘z aytdi 66 Tilda zid ma’noli so‘zlarning mavjudligi badiiy nutqning ifodaliligi, ekspressivligi, ta’sirchanligini ta’minlashda qulay vositalardan biridir. Sharq adabiyotida juda qadim zamonlardan buyon tildagi bu ifoda imkoniyatidan keng foydalanib kelingan. Alisher Navoiy asarlari badiiyatini teran tadqiq etgan A. Rustamov bu haqda mana bunday deb yozadi: «Shoir uchun juda zarur bo‘lgan san’atlardan biri tazoddir. Bu san’at yana «mutobaqa», «tiboq», «tatbiq», «muttazod», «ittizod» va «takofu» deb ham ataladi. Bu san’atda, badi’shunoslarning aytishicha, zid ma’noli so‘zlardan foydalaniladi». Yevropa filologik an’anasida bu san’at «antiteza» deb yuritiladi. Badiiy matnning lingvopoetik tahliliga bag‘ishlangan ishlarda zidlantirish, qarshilantirish atamalaridan foydalaniladi. Zid ma’noli so‘zlarni yonma –yon qo‘llash orqali tushunchalar, holatlar, belgilar, obrazlar zidlantiriladi. Odatda, lisoniy va kontekstual yoki nutqiy zid ma’noli so‘zlar farqlanadi. “Kuntug‘mish” dostonida zid ma’noli so‘zlardan juda unumli foydalangan. Jumladan, Baland bo‘lma , past bo‘laylik , G‘anim bilan qasd bo‘laylik . Daryodan o‘tgin beryoqqa, Kel ikkovimiz do‘st bo‘laylik Dostondagi Ushbu parchada ‘‘baland bo‘lmoq’’ so‘zi bilan ‘‘past bo‘lmoq’’, “qasd bo‘lmoq’’ so‘zi bilan ‘‘do‘st bo‘laylik’’ sozlari o‘zaro zid ma’noda qo‘llangan. Yana quyidagi misollarda ham Ergash Jumanbulbul o‘g‘li zid ma‘noli so‘zlardan unimli foydalangan: Ot chopilar baland tog‘ning past dan, Jon qutilmas Azroilning qasdidan. Qayda qoldi qoshingdagi shahzoda Yolg‘on dema, so‘zla deyman rost idan Yoki, Xonim, sizga deyin gapning bo‘lagini Oraga solmayin so‘zning yolg‘onin. 67 Sahar vaqti ikki qo‘lim bog‘landi, Bilmayman to‘ramning tiri-o‘lgini Ushbu misollarda baxshi sof antonimlarni qo‘llagan bo‘sa, quyidagi parchada esa kontekstual antonimlardan foydalangan: …Chechasi kelib aytdi: - E siyohbaxt, men sening ko‘ngling ochilsin deb olib kelsam, sen qayta dardi-alamingni ziyoda qilding -ku. Kontekstual antonimlardan badiiy asarda tasvirning ta’sirchanligini oshirish maqsadida ishlatiladi. Keltirilgan misolda ko‘rinib turibdiki, baxshi o‘zbek tilining imkoniyatlaridan unimli foydalangani holda “ ko‘nglini ochm oq” so‘zi bilan “ ziyoda qilmoq” so‘zlarining ma’nolardagi qarshilantirish va boshqa nozik jihatlarni ham ilg‘ay olgan. 68 3.2. “Kuntug‘mish” dostonning lingvostatestik tahlili Matnni o‘rganishning yana bir usuli – lingvostatistik usul hisoblanadi. Matnni tadqiq qilishda statistik metodlardan foydalanilar ekan, bunday metodlar muayyan bir matnda so‘z yoki ibora, bo‘g‘in yoki gap singari til birliklarining qo‘llanishida o‘ziga xos qonuniyatlarni aniqlashga qaratiladi. Til o‘ziga xos sistemaga ega bo‘lgan ijtimoiy hodisa bo‘lganligi tufayli til birliklari muayyan sistemada joylashgan bo‘ladi. Ularni o‘lchab, hisoblab, ularning ma’lum bir matnda tarqalish darajasini, chegarasini aniqlash mumkin. Og‘zaki va yozma nutq jarayonida har bir til belgisi muayyan qo‘llanish chastotasiga ega. Nutq oqimida takrorlanuvchi til birliklarining bo‘lishi til va nutq muammolarini o‘rganishd statistik vositalardan foydalanishga imkoniyat yaratadi. Lingvostatistik tahlil imkoniyatlari til birliklarining qonuniyatlarini kuzatish va shu kuzatish natijalarini qayta ishlash jarayonida aniqlanadi. Bunda tabiiy fanlarning metodlaridan foydalaniladi. Shuning uchun lingvostatistik metodlar tabiiy-ilmiy metodlar tarkibiga kiradi. Til muammolari statistik jihatdan axborot nazariyasi metodlari yordamida ham o‘rganiladi. R.G. Piotrovskiy “Yozma matnni informatsion o‘lchash” nomli asarida bu haqda quyidagilarni ta’kidlagan edi:” Til aloqa vositasi bo‘lgani uchun uning birliklari lingvostatistik metodlar yordamida hamda informatsion usullar orqali baholanadi va o‘lchanadi”. Rus tilshunosligida XX asr boshlarida sitatistik metod yordamida tilning tovush tarkibini o‘rganish ilk bor yo‘lga qo‘yildi. Masalan, rus tilshunoslari V.Petrov va P.Aleksandrovlar 1911-yil Qozon shahrida fransuz va nemis tillarining tovush sastavini statistik jihatdan o‘rganishga bag‘ishlangan maqolalarini e’lon qilan. Bu maqolalarda har bir mingta tovush oqimida fransuz va nemis tillaridagi unli hamda undosh tovushlarning qo‘llanish darajasini aniqlab chiqilgan edi. 69 N.A.Marozov 1915-yilda badiiy asarning haqiqiy muallifi va ko‘chirmachi (plagiat)ni farqlash maqsadida matnni o‘rganishning statistik metodidan foydalanadi. Bu ishni u << Lingvistik spektr>> deb nomlaydi. Muallif u yoki bu yozuvchi asarlari matnida yordamchi so‘zlarning qo‘llanish chastotasini gafiklarda aks ettiradi, bu grafiklarni o‘zaro qiyoslab, har qahday matnning kimyoviy tarkibini, uning haqiqiy muallifini aniqlash mumkin. Bu usulni N.A.Marozov << stilemetrik etyud>> deb nomlagan edi. Olim N.Karamzin, A.S.Pushkin, L.N.Tolstoy, I.I.Turgenov asarlarining birinchi ming so‘zi tarkibida yordamchi so‘zlar miqdorini aniqlaydi. N.A.Marozov tadqiqotlaridan shu narsa ma’lum bo‘ladiki, yozuvchilarning asarlarida eng ko‘p qo‘llanadigan, chastotasi eng yuqori bo‘lgan yordamchi so‘zlar v, na, s predloglaridir. Tilshunos olim B.Bafoevning Alisher Navoiy asarlari l eksikasiga oid monografiyasining dastlabki bobi "Alisher Navoiy asarlari leksikasini statistik o‘rganish natijalari" deb nomlanadi. B .Bafoev Alisher Navoiy asarlari tilida forscha-tojikcha va arabcha so‘zlar miqdori haqida aniq tasavvur hosil qilish uchun shoirning "G‘aroyib us-sig‘ar" devoniga kiritilgan bir g‘azaldagi 100 ta so‘zni olib, ularning 55 tasi o‘zbekcha, 20 tasi arabcha, 19 tasi forscha-tojikcha ekanligini qayd etadi hamda bu ma’lumotlarni ulug‘ shoirga yaqin zamondosh bo‘lgan Gadoiy, Atoiy, Lutfiy, Sakkokiy, Husayniy she’riyatidan olingan xuddi shunday miqdoriy ko‘rsatkichlar bilan qiyos an o‘rganadi. O‘zbek tili materiallari bo‘yicha statistik tadqiqotlar olib borgan yana bir olimlar S.Rizayev va S.Muhamedovlardir. Mazkur olimlar ham asosan kompyuter lingvistikasining statistik tahlil yo‘nalishi bo‘yicha ishlarni amalga oshirishgan . Yuqorida keltirilgan ma’lumotlardan foydalanib biz ushbu dissertatsiyada “ Kuntug‘mish ” dostoni tilida qo‘llanilgan yordamchi birliklar ni lingvostatistik tahlil asosida o‘rgan dik . Ushbu tahlilda “Kuntug‘mish ” dostonida foydalanilgan 551 ta yordamchi birliklar tahlil qilindi. Ulardan 234 tasi ko‘makchi, 110 tasi 70 bog‘lovchi, 207 tasi esa yuklama. Buni foiz miqdorida ko‘rsatadigan bo‘lsak quyidagicha raqamlar hosil bo‘ladi: Yordamchi birliklar – 100% Yuklamalar – 38% Ko‘makchilar – 43% Bog‘lovchilar – 19% Bunda yuklamalar orasida ham faol qo‘llangani mavjud. Xususan, 207 ta yuklamalar tarkibida eng ko‘p –mi? so‘roq yuklamasi qo‘llangan. Buni foizlarda ifodalasak, quyidagi raqamlar hosil bo‘ladi: Yuklamalar – 100% (207) - mi – 66% (137) - da – 14,9% (31) - a -- 8,2% (17) - dir – 2,8% (6) va h. Ko‘makchilar orasida ham faol qo‘llanilgan birliklar mavlud. Xususan, 234 ta ko‘makchilar tarkibida eng ko‘p bilan ko‘makchisi qo‘llangan. Buni foiz misolida keltiradigan bo‘lsak quyidagi raqamlar hosil bo‘ladi: Ko‘makchilar – 100%(234) Bilan – 74,35%(174) Uchun – 8,5%(20) Keyin – 5,9%(14) Qarab – 4,7%(11) Dovur – 2,13%(5) va h. Bog‘lovchilar orasida ham faol qo‘llangan birliklar mavjud. Xususan, 110 ta bog‘lovchilar tarkibida ham eng ko‘p agar shart bog‘lovchisi qo‘llangan. Buni foiz miqdorida ko‘rsatadigan bo‘lsak, quyidagi raqamlar hosil bo‘ladi: Bog‘lovchilar – 100%(110) Agar – 37,27%(41) Lekin – 18,1%(20) Yo – 12,72%(14) 71 Va – 11,8% (13) Balki – 8,1%(9) Goh – 7,72%(8) va h. Tadqiqodan shu narsa ma’lum bo‘ladiki, doston tilida eng ko‘p qo‘llanadigan, chastotasi yuqori bo‘lgan yordamchi so‘zlar –mi, bilan agar, lekin kabilar hisoblanadi. Bundan tashqari, biz dissertatsiyamizda “Kuntug‘mish” dostonida asar qahramonlari nomlaridan tashqari qo‘llangan tarixiy, mifologik, adabiy shaxs nomlarining hamda geografik nomlarning lingvostatistikasini o‘rganishga harakat qildik. Bunday nomlar asarda 84 tani tashkil etadi. Bu nomlarning 83.3% ini tarixiy adabiy, mifologik shaxs nomlari tashkil etadi, absolut chastotaga ko‘ra 70tani tashkil etadi. Geografik nomlar esa 16.6%ni tashkil etadi, ularning absolut chastotasi esa 14 tadir. Tarixiy, adabiy, mifologik shaxs nomlari № Nomlar Absolut chastota Nisbiy chastota 1 Abu Bakr 2 2.85% 2 Ali 5 7.14% 3 Azroil 3 4.28% 4 Azozil 2 2.85% 5 Bahouddin 1 1.42% 6 Bilqis 1 1.42% 7 Boyazid 1 1.42% 8 Burqi sarmast 1 1.42% 9 Doniyol 1 1.42% 10 Dovud 1 1.42% 11 Fotima 3 4.28% 12 Hamza 1 1.42% 13 Hasan 3 4.28% 14 Havo(momo) 1 1.42% 15 Hobil 1 1.42% 72 16 Husan 1 1.42% 17 Husayn 2 2.85% 18 Ibris 1 1.42% 19 Ibrohim 2 2.85% 20 Ilyos 3 4.28% 21 Is’hoq 1 1.42% 22 Ismoil 2 2.85% 23 Iso 1 1.42% 24 Isrofil 1 1.42% 25 Jabroil 1 1.42% 26 Jabbor 3 4.28% 27 Jirjis 1 1.42% 28 Karbalo 1 1.42% 29 Layli 1 1.42% 30 Luqmoni sarvar 1 1.42% 31 Majnun 1 1.42% 32 Mansur 4 5.71% 33 Maryam 1 1.42% 34 Mavlon 12 17.14% 35 Jalil 1 1.42% 36 Mikoil 1 1.42% 37 Muhammad 3 4.28% 38 Murtazo 3 4.28% 39 Muso 1 1.42% 40 Mustafo 2 2.85% 41 Nuh 2 2.85% 42 Odam Ato 5 7.14% 43 Ofaq 1 1.42% 73 44 Oybibi 1 1.42% 45 Hojar 1 1.42% 46 Oysha 1 1.42% 47 Qobil 1 1.42% 48 Rasul 2 2.85% 49 Rustam 2 2.85% 50 Siddiq 1 1.42% 51 Sora 1 1.42% 52 Sulaymon 1 1.42% 53 Umar 3 4.28% 54 Usmon 2 2.85% 55 Vaysil Quron 1 1.42% 56 Xadicha 1 1.42% 57 Xizr 4 5.71% 58 Yahyo 1 1.42% 59 Yazdon 1 1.42% 60 Yaqub 2 2.85% 61 Yunus 2 2.85% 62 Yusuf 1 1.42% 63 Yozi 1 1.42% 64 Zangi 2 2.85% 65 Zebo 1 1.42% 66 Zikriyo 1 1.42% 67 Zulayxo 1 1.42% 68 Shaydullo 1 1.42% 69 Shish 1 1.42% 70 Shohimardon 3 4.28% Nisbiy hamda absolut chastotalarning ko‘rsatkichiga ko‘ra Mavlon nomi eng faol chastotaga ega birlik ekanliki ma’lum bo‘ldi. 74 Geografik nomlari № Nomlar Absolut chastota Nisbiy chastota 1 Dog‘iston 1 7.14% 2 Madina 2 14.28% 3 Makka 2 14.28% 4 Mug‘ol 7 50% 5 No‘g‘ay 68 485.7% 6 Olatog‘ 7 50% 7 Oqsuv 8 57.14% 8 Qatag‘on 6 42.85% 9 Tajan 3 21.42% 10 Zangar 44 314.28% 11 Zarchaman 6 42.85% 12 Chin 1 7.14% 13 Ka’ba 1 7.14% 14 Jayxun 1 7.14% Nisbiy hamda absolut chastotalarning ko‘rsatkichiga ko‘ra No‘g‘ay nomi eng faol chastotaga ega bo‘lgan birlik ekanligi ma’lum bo‘ldi. Tahlillardan ko‘rinadiki, bugungi kunda lingvostatistik jihatdan o‘rganiladigan, tadqiq etiladigan noyob asarlarimiz bisyor. Lingvostatistik tahlil yordamida baxshi nutqida faol qo‘llanuvchi birliklar haqida talaygina ma’lumotga ega bo‘lishimiz mumkin. Bugungi kunda tilshunosligmizda bu sohada ham bir qancha tadqiqotlar amalga oshirilmoqda. 75 Bob yuzasidan qisqacha xulosa “Kuntug‘mish” dostonini lingvopoetik tahlil jarayoni faqat yozuvchining tili va uslubi haqida ma’lumot berish bilan chegaralanmaydi, balki asar yaratilgan davr tilining o‘ziga xosligi, yozuvchining so‘z boyligi, til vositalarining ifodalanish usullari, badiiy tasvir vositalarining til faktlari vositasida aks ettirilishi, umuman, tilni uning barcha sathlari yuzasidan tahlil qilish haqida ma’lumot beradi. “ Alliteratsiya (undoshlar takrori), assonans (unlilar takrori), geminatsiya “Kuntug‘mish”dostonida yetakchi tasvir vositalaridan bo‘lib, fikrni lo‘nda va ixcham ifodalash, tasvirni yanada teranlashtirish, ta’kidni kuchaytirish, kitobxon diqqatini jalb etish kabi turli maqsadlarda mohirlik bilan qo‘llanilgan. Matndagi omonimik, sinonimik, antonimik birliklar o‘zbek tilining hissiy- ta’siriy va leksik- semantik imkoniyatlari g‘oyat kengligi hamda bu imkoniyatlar har bir ijodkor badiiy tafakkurida yangi-yangi qirralarni namoyish etishi mumkinligini ko‘rsatadi. Ayniqsa, antonimlarning zidlantirib qo‘llanilishi natijasida yuzaga kelgan favqulodda badiiy ifodalar Ergash shoir poetik individulligining yorqin namoyondasidir. 76 Umumiy xulosa O`zbek xalq epik ijodi namunalari orasida “Kuntug`mish” dostoni alohida mavqega ega. Bu kunga qadar keng omma orasida dostonning, asosan, Ergash shoir variantigina mashhur. “Kuntug`mish”ning Bekmurod baxshi varianti nashr qilingan bo`lsa-da, u ilmiy-adabiy jamoatchilikkagina ma`lum. Ushbu holatning o`ziga xos sabablari bor. Ayni paytda, dostonning faqat tor doiradagi mutaxassislargagina ma`lum yana bir qancha variantlari mavjud. Biz o`z ilmiy ishimizda, avvalo, ana shu variantlar haqida ma`lumotlarni berdik. Ular orasidan g`oyaviy-badiiy va ilmiy jihatdan e`tiborli deb topilgan uch namunani ajratib olib tadqiq etdik. Bular: Ergash shoir, Bekmurod baxshi va Islom shoir variantlari. Ma`lumki, folklorning asosiy xususiyatlaridan biri bo`lgan variantlilik og`zaki ijodkorlik va ijrochilik jarayonining barcha bosqichlari bilan mahkam bog`langan bo`lib, uning tabiati, og`zaki an`analarda yashash sharoitlaridan kelib chiqqandir. Shu sababli bu masalaning o`rganilishi folklorshunoslikning amaliy va nazariy rivoji uchun o`ta muhimdir. O`zbek folklorshunosligida variantlilik masalasining amaliy va nazariy jihatdan o`rganilishida muayyan natijalarga erishilgan bo`lsa-da, folklor namunalarini ilmiy va ommaviy nashr etishda to`plangan tajribalar asosida bu yo`nalishdagi ilmiy ishlarni izchil davom ettirish zarur. Bizning dissertatsiyamizdan quyidagi xulosalarga kelishimiz mumkin: 1.O`tgan asrning oltmishinchi yillaridan boshlab variantlilikni nazariy jihatdan tadqiq etishga kirishildi. Jumladan, T.Mirzayevning bu sohadagi maqolasi va “Alpomish” dostoni versiya va variantlariga bag`ishlangan monografiyasi alohida e`tiborga molik. Ommaviy nashrlar borasidagi amaliy faoliyatlar va yig`ma matnlar tuzish borasidagi urinishlar ham variantlilik masalasi bilan chambarchas bog`liq bo`lib, folklorshunosligimizda bu yo`nalishda ham ma`lum tajribalar to`plandi. Lekin hozirgi vaqtda xalq eposi namunalarini ayrim olingan eng yaxshi variant asosida nashr etish prinsipi birdan-bir to`g`ri yo`l sifatida qarab 77 kelinmoqda. Biz ham ushbu yo`nalishni ma`qul yo`l deb qaraymiz. Shu bilan birga har bir variant, har bir ijro mustaqil ijodiy akt hisoblanar ekan, bizning nazarimizda, badiiy jihatdan «ikkinchi» darajali deya qaralib kelinayotgan variantlar va baxshilarga, shuningdek, yig`ma variantlar tuzishga ham e`tibor qaratish zarur. 2, Xalq dostonlarining amaldagi jonli ijro jarayonida variantlilikni paydo qiluvchi obyektiv va subyektiv sabablar, ko`pchilik epik namunalar qatori, “Kuntug`mish” dostoni misolida ham ro`y berganligini ko`ramiz. Dostonning Ergash Jumanbulbul o`g`li, Bekmurod Jo`raboy o`g`li, Islom Nazar o`g`li variantlari obyektiv sabablar natijasida paydo bo`lgan bo`lsa, keyinchalik o`tgan asrning ikkinchi yarmidan so`ng yozib olingan Qodir Rahim o`g`li va Ro`zimbek Murodov variantlari subyektiv sabablar mevasi hisoblanadi. 3 , “Kuntug`mish” dostonining mavjud variantlari orasida Ergash shoir, Bekmurod baxshi va Islom shoir variantlari g`oyaviy-badiiy jihatdan boshqa namunalarga nisbatan keskin ajralib turadi. Ergash shoir va Bekmurod baxshi variantlarini sujet, voqealar tafsiloti va yetakchi motivlar talqiniga ko`ra qiyoslansa, ular o`rtasidagi tafovut u qadar ko`p emasligi ma`lum bo`ladi. Asosiy farq bayon uslubi va an`anaga yondashuvda hamda motivlarni badiiy asoslashdagi baxshi mahoratidagina yaqqol ko`zga tashlanadi. Bu namunalarni sujet yo`nalishi, yetakchi motivlari va asosiy qahramonlari bo`yicha qiyosan o`rganish ularni bir asar variantlari sifatida qarash to`g`ri ekanligini to`la tasdiqladi. 4. “Kuntug‘mish’’ dostoni tili materiali folklor konseptini o‘zida mujassam qilgan, ayni paytda, o‘zbek lingvomadaniy konseptining dostonlar uslubiga xos ko‘rinishi sanaladi va milliy o‘zlikning tarixiy ildizlarini, umummadaniy konseptdan farqli jihatlarini aniqlashga yordam beradi 5. Buvraxon obrazi doston variantlarida ayricha talqin etilgan yagona obraz deyish mumkin. U Ergash shoir variantida - Kuntug`mishga raqib, Bekmurod baxshida - Xolbekaning bobosi, qattiqqo`l hukmdor, Islom shoirda vazirning 78 o`g`li, noqonuniy taxtni egallagan va Xolbekaga da`vogar. Epik mantiq va doston dramatizmi Ergash shoir talqini to`g`ri ekanligini ko`rsatadi. 6 . Egizaklar- Gurkiboy bilan Mohiboy obrazlari uchala variantda ham mohiyatan bir xil, bir-biriga qarama-qarshi xarakterli qilib talqin etiladi. Lekin Bekmurod baxshiga nisbatan Ergash shoir egizaklarni keng qamrovda olib tasvirlaydi. 7. “Kuntug‘mish dostonini lingvopoetik tahlil jarayoni faqat yozuvchining tili va uslubi haqida ma’lumot berish bilan chegaralanmaydi, balki asar yaratilgan davr tilining o‘ziga xosligi, yozuvchining so‘z boyligi, til vositalarining ifodalanish usullari, badiiy tasvir vositalarining til faktlari vositasida aks ettirilishi, umuman, tilni uning barcha sathlari yuzasidan tahlil qilish haqida ma’lumot beradi. 8 . Qo‘rg‘on dostonchilik maktabining atoqli namoyondasiErgash Jumanbulbul o‘g‘li kuylagan “Kuntug‘mish” o‘zbek xalq og‘zaki badiiy merosining nodir namunasi sifatida alohida fonopoetik, leksik-semantik hamda lingvostatistik xususiyatlarga ega. 9. Alliteratsiya (undoshlar takrori), assonans (unlilar takrori), geminatsiya ‘‘Kuntug‘mish’’dostonida yetakchi tasvir vositalaridan bo‘lib, fikrni lo‘nda va ixcham ifodalash, tasvirni yanada teranlashtirish, ta’kidni kuchaytirish, kitobxon diqqatini jalb etish kabi turli maqsadlarda mohirlik bilan qo‘llanilgan. 10. Matndagi omonimik, sinonimik, antonimik birliklar o‘zbek tilining hissiy-ta’siriy va leksik- semantik imkoniyatlari g‘oyat kengligi hamda bu imkoniyatlar har bir ijodkor badiiy tafakkurida yangi-yangi qirralarni namoyish etishi mumkinligini ko‘rsatadi. Ayniqsa, antonimlarning zidlantirib qo‘llanilishi natijasida yuzaga kelgan favqulodda badiiy ifodalar Ergash shoirpoetik individulligining yorqin namoyondasidir. 11. “Kuntug‘mish’’ matnida chastotasi 11 tadan 174 martagacha bo‘lgan 15ta yordamchi birliklarning 551 marta qo‘llanilganligi va ular orasida bilan (174), -mi (137), agar (40), -da (31), uchun (20) yordamchi birliklar chastotasining nisbatan yuqoriligi ularning umumxalq tilida faolligi, kuylovchining so‘z boyligi ko‘lami kengligi, doston kuylangan davr tilining o‘ziga xosligi bilan izohlanadi . 79 I. F OYDALANGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI: NORMATIV-HUQUQIY HUJJATLAR VA METODOLOGIK AHAMIYATGA MOLIK NASHRLA 1. Karimov I.A. Barkamol avlod orzusi.-T.: Sharq, 1999.-38 b 2. Karimov I.A. Asarlar. Bizdan ozod va obod yurt qolsin. – T.: O‘zbekiston, 1996. – 382 b 3. Kаrimоv I.А. Аdаbiyоtgа e’tibоr mа’nаviyаtgа, kelаjаkkа e’tibоr. - Tоshkent: О‘zbekistоn, 2009.22-bet 4. Mirziyоyev Sh.M. Qоnun ustuvоrligi vа insоn mаnfааtlаrini tа’minlаsh yurt tаrаqqiyоti vа xаlq fаrоvоnligining gаrоvi. - Tоshkent: О‘zbekistоn, 2017 5. Mirziyоyev Sh. M. Erkin vа farоvоn, demоkrаtik О‘zbekistоn dаvlаtini birgаlikdа bаrpо etаmiz. - Tоshkent: О‘zbekistоn, 2017. 6. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017-2021-йилларда «Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида»ги Фармони // Халқ сўзи. – 2017. – 8 февраль. 7. Ўзбекистон Республикасининг Таълим тўғрисидаги Қонуни // Баркамол авлод – Ўзбекистон пойдевори . – Т .: Шарқ , 1997. II. MONOGRAFIYA, DARSLIK VA O‘QUV QO‘LLANMALARI 8. Абдураҳмонов Х. Ўзбек халқ оғзаки ижоди асарларининг синтактик хусусиятлари бўйича кузатишлар. Тошкент: Фан, 1971. 9. Afzalov.M “Kuntug‘mish” dostoni haqida qisqacha ma’lumot // O‘zbek poeziyasi antologiyasi. – Toshkent, 1948 56-57 betlar; 10. «Alpomish» – o`zbek xalq qahramonlik eposi. – T.: Fan, 1999. – 180 b 11. Aсқарова М., Қосимова М., Жамолхонов Ҳ. Ўзбек тили.-Тошкент, «Ўқитувчи», 1989, 29-бет. 12. Bartolid B.B Сочинения. Т.IV.-M.,1967.-C.115. 13. Bozorov A. Baxshi ijodining ayrim qirralari. – T.: Fan, 1991. – 56 b. 80 14. Bulbul taronalari.1-jild. Nashrga tayyorlovchi: Hodi Zarifov.- Toshkent, 1971. 178-345-betlar 15. Ergash Jumanbulbul o‘g‘li. Kuntug‘mish(doston)/O‘zbek xalq ijodi yodgorliklari(nashrga tayyorlovchilar: Hodi Zarifov,Zubayda Husanova,Mamatqul Jo‘rayev). –Toshkent,2016. 497-bet 16. Ergash Jumanbulbul o‘g‘li. Kuntug‘mish(doston). Nashrga tayyorlovchi: Buyuk Karimiy.- Toshkent, 1949. 17. Гўрўғлининг туғилиши/ достонларю Ўзвек халқ ижоди.- Тошкент, «Адабиует ва санъати», 1967 5-6-бетлар. 18. Imomov K, Mir zayev T, Sarimsoqov B. va boshqalar. O‘zbek xalq og‘zaki poetik ijodi. Toshkent:O‘qituvchi, 1990. 19. Ишаев И. Халқ достонлари лексикасига оид кузатишлар // Ўзбек тили ва адабиёти. 1970, №5. Б.56-63. 20. Jirmuniskiy B.M., Zarifov.H.T. Узбекский нароодный героический эпос. – M., 1947. –C. 140-142. 21. Jo‘rayev M., Eshonqulov J. Folklorshunoslikka kirish.- Toshkent, « Barkamol fayz media » , 2011. 22. Kuntug‘mish. Ravshan dostonlari.-Toshkent, «ShARQ» nashriyoti –matbaa aksiyadorlik kompaniyasi bosh tahririyat, 2011. 23. Madayev O., Sobirova B. Xalq og‘zaki ijodi (akademik litseylar uchun). Toshkent, 2003 24. Mahmud Sattor.O‘zbek udumlari.Cho‘lpon niomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi.Toshkent-2016.178-bet. 25. Маматқул Жўраев. Фолклоршунослик асослари. - Toshkent , «Фан» nashriyoti. 2009. 26. Mirzayeva S. O`zbek xalq romanik dostonlari poetikasi. – T.: Fan, 2004. 27. Mirzayev T. Xalq baxshilarrining epik repertuari. Toshkent, 1979. 119-bet 28. M.Jumaboyev. Bolalar adabiyoti va folklore. T. Adabiyot va san`at nashriyoti. 2006 81 29. Мухаммадиев Р. Узбек халк ижоди. Аския. -Тошкент: F.Fулом номли Адабиёт ва санъат нашриёти, 1970. 30. Неъматов Х. Ўзбек тилининг тарихий фонетикаси.-Тошкент, «Ўқитувчи», 1992, 86-бет 31. Orzigul/dostonlar. O‘zbek xalq ijodi.- Toshkent:G‘ofir G‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti,1975.131-265-betlar 32. Песни Булбудяю Изобрфннқе в трех томахю Т.З – Ташлентб 1997.С.384 – 385 33. Кодиров В. Мумтоз адабиёт: муаммо ва йечимлар. Тошкент, 2009. 34. Rustamxon:Doston/[Aytuvchi Fozil Yo‘ldosh o‘g‘li;nashrga tayyorlaovchi H.Zarifov; to‘ldirib qayta nashrga tayyorlovchilar:J.Eshonqul,Selami Fidokor].- T.:Cho‘lpon nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi,2007.-7-bet. 35. Ro`zimboyev S. Xorazm dostonlari. – T.: Fan, 1985. – 96 b. 36. Saidov. M Ishq, Vafo dostoni // Xolbeka (doson).- Toshkent : Fan, 1967. 3-9- betlar. 37. Саидов М. Ў збек хал қ достончилигида бадиий махорат масала л ари. - Тошк е нт: Фан. 1969. 38. Turdimov Sh. ‘‘Kuntug‘mish’’ dostonining yaratilishiga doir//Adabiy meros, 1983, № 1(25)б 79 - 83- betlar 39. Тўйчибоев Б. «Алпомиш» ва халқ достонлари тили. – Тошкент, 2001. – Б.158. 40. Хожиев. А. Тилшунослик терминларининг изохли луғати. - Тошкент. «ЎзМЭ», 2002, 143-бет . 41. ХХ аср Ўзбек Фолклоршунослиги анталогияси. - Тошкент, «O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi», 2017. 42. Якуббекова М.М. Ўзбек халқ қўшиқларининг лингвороэтик хусусиятлари. АДД. Тошкент. 2005. 43. Yusuf Xos Hojib. Qutadg‘u bilig (transkripsiya va hozirgi o‘zbek tiliga tavsiflab, nashrga tayyorlovchi: Q.Karimov).-Toshkent, 1971. 44. Йўлдошев М. Бадиий матннинг лингвопоэтик тадқиқи: ДДА. – Т.: 2009. 45. Йўлдошев Б., Ўринбаева Д. Ўзбек халқ достонларининг частотали изоҳли фразеологик луғати. Тошкент, 2008. 82 46. Zarifov T. Kuntug‘mish dostoni haqida//Ergash shoihr va uning dostonchilikdagi o‘rni. Tadqiqotlar. 2-kitob. Toshkent, 1971. 43-50-betlar . 47. Zarifov.H. “ Kuntug‘mish ” dosoni haqida // Kuntug‘mish (doson). Nashrga tayyorlovchi: B.Karimiy. –Toshkent, 1949. 3-9-betlar. 48. Зуннунов А. “Бадиий асар таулили методикаси” Тошкент: “Укитувчи” 1983. 49. Ўринбоев Б., Бозорбоев К. «Алпомиш» достони фразеологизмларининг таъбири. Самарқанд, 1998 . 50. Ўринбаева Д. Ўзбек халқ достонларининг қисқача изоҳли луғати. Самарқанд, 2004. 51. O‘zbek folklori. Hodi Zarifov. – Toshkent, 1939. 207-218 betlar. 52. Ўзбек Фолклорининг эпик жанрлари.- Тошкент, «Фан» 1981. 53. О‘zbek xаlq og‘zaki ijоdi bо‘yichа tаdqiqоtlаr. 7-kitоb. О‘zbek fоlklоrining epik jаnrlаri. – Tоshkent: Fаn, 1981. B. 62-97. 54. Шомирза Турдимов. Этнос ва эпос. - Тошкент, «O‘zbekiston», 2012. 55. Чориев Б. Ўзбек халқ достонларида қўлланган синонимлар // ТошДПИ илмий асарлари. № 167. Тошкент, 1976. Б.52-56. Чориев Б. Ўзбек халқ достонларида қўлланган синонимлар // ТошДПИ илмий асарлари. № 167. Тошкент, 1976. Б.52-56. II. DISSERTATSIY VA MAQOLALAR 56. Аъзамов С. «Кунтуғмиш» достонининг тили ҳақида. СамДПИ профессор- ўқитувчиларининг VI илмий-назарий конференцияси тезислари. Самарқанд, 1972. Б. 57-58. 57. Боймухамедов К. Вариантлилик муаммоси ва ‘‘Кунтуғмиш’’// ЎТА. – Т., 2006, №4. – Б. 60-64. 58. Бобоев М. ‘‘Кунтуғмиш’’достонининг тарихийлиги хақида// ЎТА. – Т., 1986, №3. – Б. 28-31. 59. Ишаев И. Халқ достонлари лексикасига оид кузатишлар // Ўзбек тили ва адабиёти. 1970, №5. Б.56-63. 83 60. Очилов Н. “ Кунтуғмиш ” достонининг икки варианти хусусида// ЎТА. – Т., 2006, №5. – Б. 51-54. 61. Раҳимов А.С. Ўзбек халқ достонлари лексикасининг қиёсий-тарихий таҳлили: Фил. фан. номз. дис. автореф. Самарқанд, 2002. 62. Саримсоқов Б. Халқ достонлари таснифи ва шакллар масаласи. // ЎТА. – Т., 1981, №3. – Б. 37-47. 63. Собитова Т. “ Кунтуғмиш ” да севги ва садоқат талқини// ЎТА. – Т., 1979, №4. – Б. 3-9. 64. ХаджимусаеваН. ‘‘ Орзигул ’’ достонининг статистик, семантик стилистик ва лингвопоэтик тадқиқи: Филол. фан. докт. ...дисс. - Тошкент, 2020 65. Холиқов А. «Гўрўғлининг туғилиши» достони тилининг лексик-семантик хусусиятлари: Филол. фан. номз. ... дисс. –Тошкент, 2008. 66. Холманова З. «Шайбонийхон» достони лексикаси (Пўлкан шоир варианти асосида): Фил. фан. номз… дис. автореф. Тошкент, 1999 67. Шоабдураҳмонов Ш. «Равшан» достонининг бадиий тили ҳақида: Фил. фан. номз. дис. автореф. Тошкент, 1949 68. Йўлдошев М. Бадиий матннинг лингвопоэтик тадқиқи: ДДА. – Т.: 2009. 69. Йўлдошева С. “Алпомиш” достонидаги ўхшатишларнинг ғоявий-эстетик функцияси // Ўзбек тили ва адабиёти. – Т., 1986, №1. – Б. 47-52 IV. INTERNET RESURSLARI 1. http://www.ziyonet.uz/ 2. http://www.ziyouz.uz/ 3. www.o'zbek adabiyoti. com 4. www.literatura.uz 5. www. pedagog. uz 6. www. Arxiv.uz 84 85

“KUNTUG‘MISH” DOSTONINING TARIXIY ASOSLARI VA LINGVOPOETIK TAHLILI M U N D A R I J A KIRISH (Ishning umumiy tavsifi )....................................................................6-10 I. BOB. “Kuntug‘mish’’ dostonining o‘rganilish tarixi va o‘ziga xos xususiyatlari. ………………………………………………….......... ................11-41 1.1 Dostonning yozib olinishi, nashr etilishi va ilmiy tadqiq qilinishi tarixi….11-17 1.2 “Kuntug‘mish” dostonining baxshilar epik repertuarida tutgan o‘rni va variantlari ...........................................................................................................18-40 I. bob bo‘yicha xulosa.............................................................................................41 II. BOB. .“Kuntug‘mish’’ dostonining tarixiy asoslari …………….42-63 2.1 Dostonning syujeti va motivlar tarkibining genezis i ..................................42-46 2.2. Dostonning obrazlar tizimi……………….................................................47-63 II. bob bo‘yicha xulosa..........................................................................................64 III. BOB. .“Kuntug‘mish’’ dostonining lingvopoetik tahlili ............64-79 3.1. Dostonning fonopoetik va leksik-semantik xususiyatlari...........................64-72 3.2. “Kuntug‘mish” dostonning lingvostatestik tahlili……… .........................73-79 III. bob bo‘yicha xulosa......................................................................................80 XULOSA ...........................................................................................................81-83 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ....................................84-88 ILOVALAR........................................................................................ 1

ISHNING UMUMIY TAVFSIFI Mavzuning dolzarbligi . O`zbek xalqining boy epik merosi nafaqat miqdor jihatidan, balki mavzu qamrovining kengligi bilan ham alohida ajralib turadi. Alpomish, Go`ro`g`li kabi epik qahramonlar xalq idealining timsollariga aylanib, bu qahramonlarni kuylovchi dostonlar esa xalq ma`naviy hayotining tarkibiy qismiga singishib ketgan. Bugungi kunga kelib, asrlar davomida kuylab kelingan xalq dostonlari turli nashrlarda chop qilinib, kitob shaklida o`qilmoqda. Ommaviy dostonxonlik xalq o`rtasida allaqachon urf bo`lganligini ham alohida qayd etish lozim. «Alpomish» va «Go`ro`g`li» dostonlari qatorida sevib tinglanib, ommaviy ravishda o`qilib kelinayotgan asarlardan biri «Kuntug`mish» dostoni hisoblanadi. «Kuntug`mish»ning qayta-qayta nashr etilayotganligi, turli jurnal va gazetalarda dostondan olingan parchalarning chop qilinayotganligi, ijod ahlining doston qo`shiqlariga naziralar bog`lab, diqqat qaratayotganliklari ham fikrimizni tasdiqlaydi. «Kuntug`mish» bugungi ma`naviy hayotimiz va adabiy jarayonlarda faol harakatda bo`lgan asarlardan hisoblanadi. Ayni holat bu asarni alohida, har jihatdan o`rganish masalasini talab etadi. Qolaversa, «Kuntug`mish» dostoni, ayniqsa, uning Ergash Jumanbulbul o`g`li varianti yuksak badiiy asar sifatida ham alohida e`tiborga loyiq. Dostondagi go`zal obrazlar, serjilo tashbehu timsollar, jozibali ohangga ega bo`lgan qo`shiqlarni yosh avlodlarga yaqindan tanitish, ularning badiiy qimmatini tushuntirish umumbadiiy saviyaning yanada ko`tarilishiga, kelajak avlod tarbiyasining kamolot sari yo`nalishiga olib keladiki, uning dissertatsiy obyekti sifatida olinishining ma`rifiy, tarbiyaviy, badiiy-estetik ahamiyati, bir tomondan, ana shu jihatlar bilan ham belgilanadi. «Kuntug`mish» kabi umuminsoniy qadr-qimmatlarni ulug`lovchi dostonlar targ`ib-tashviq etilishi har jihatdan foydali. Zero, o`zbek xalqining dunyoqarashi, ezgulik va yovuzlik bilan bog`liq xalqona falsafiy talqinlari, tabiat, jamiyat haqidagi tushunchalari, bir so`z bilan aytganda, milliy g`oyalari epos voqealari mag`zida, xalq ideallarining 2

poetik ifodasi shaklida namoyon bo`lgan. Milliy g`oya jamiyat taraqqiyotini olg`a yetaklovchi, doimiy harakatdagi kuchdir. Shu sababli ham milliy g`oya zimmasida hamisha ulkan vazifalar turadi. «Milliy g`oya, - deydi Prezidentimiz, - birinchi navbatda yosh avlodimizni vatanparvarlik, el-yurtga sadoqat ruhida tarbiyalash, ularning insonparvarlik va odamiylik fazilatlarini payvand qilishdek oliyjanob ishlarimizda madadkor bo`lishi zarur». [1;30] Shunday ekan, xalq dostonlarini har tomonlama tadqiq etish birgina folklorshunoslik fani uchungina foydali bo`lmay, umum ma`naviy taraqqiyot uchun ham ahamiyatlidir. Ma`lumki, folklorshunoslikda ham birlamchi manbalarni o`rganish shu fan sohasidagi nazariy muammolarning to`g`ri yechilishida muhim rol o`ynaydi. Folklor asarlari tabiatiga xos variantlilik hodisasi shunday muammolardan biridir. Bu hodisa har bir janrda o`ziga xos ravishda namoyon bo`lib, alohida, keng ko`lamli ilmiy ishlarni talab etadi. Aksariyat dostonlar qatorida «Kuntug`mish» dostoni ham bizgacha bir qancha variantlarda yetib kelgan hamda eng iqtidorli baxshilardan yozib olingan. Shunday bo`lishiga qaramay, shu vaqtga qadar ushbu variantlar monografik planda tadqiq etilgan emas. Bu masalaning ilmiy asoslarda yoritilishi dostonning g`oyaviy-badiiy qimmatini ko`rsatishda, uning genezisi, tadrijiy rivojlanish bosqichlari, tarqalish chegaralarini o`rganishda katta ahamiyatga ega bo`lib, mazkur dissertatsiyaning dolzarbligini ham belgilab beradi. Tadqiqotning obyekti va predmeti. Dissertatsiyada Ergash Jumanbulbul o`g`lining «Kuntug`mish» va Bekmurod Jo`raboy o`g`lining «Xolbeka» dostonlarining kitob nusxalari hamda Islom Nazar o`g`lining «Kuntug`mish va Xolbeka» dostonlaridan foydalanildi. Tadqiqotning maqsad va vazifalari . asosiy maqsadi «Kuntug`mish» dostonining mavjud variantlari orasidan g`oyaviy-badiiy jihatdan yuksak namunalarini aniqlash, saralangan variantlarni o`zaro qiyosiy o`rganish barobarida doston sujeti, asosiy obrazlari va yetakchi motivlar talqinida yuz bergan 3

o`zgarishlar sabablarini ko`rsatish, har bir variant badiiyatidagi o`ziga xosliklarni ochib berishdan iborat. Ana shu maqsadni amalga oshirish uchun dissertatsiyaning oldida quyidagi vazifalar turadi: - «Kuntug`mish» dostonining tarqalish hududlari, bu tarqalishning obyektiv va subyektiv sabablarini ko`rsatish; - dostonning mavjud variantlarini o`rganib, qiyosiy tavsif etish asosida mukammal namunalarni aniqlash; - mukammal variantlardagi sujet, yetakchi motivlar va asosiy obrazlarni qiyosiy tadqiq qilish va ularga xos jihatlarni yoritish; - Ergash shoir va Bekmurod baxshi variantlarining badiiy-estetik ahamiyatini tadqiq etish barobarida baxshilar ijrosi va ijodidagi an`ana va individuallik hodisasini o`rganish; - doston tilini fonopoetik, lingvostatistik jihatdan tahlil qilish; - variantlardagi she`r tuzilishi, qofiya tizimidagi umumiyliklar va o`ziga xos jihatlarni tadqiq etish. Tadqiqotning ilmiy yangiligi - “Kuntug‘mish” dostonidagi yordamchi birliklar lingvostatistik jihatdan tahlil qilindi; - “Kuntug‘mish” dostoni tilining fonopoetik hamda leksik-semantik xususiyatlari aniqlandi; -“Kuntug`mish” dostonining mavjud variantlari aniqlanib, ular ilmiy tavsiflandi. Barcha variantlar orasidan mukammal, badiiy jihatdan yuqori bo`lgan Ergash Jumanbulbul o`g`li, Bekmurod Jo`raboy o`g`li va Islom Nazar o`g`li variantlari atroflicha tahlil qilindi; - -dostonning Ergash shoir, Bekmurod baxshi va Islom shoir variantlarining sujetidagi mushtarak tomonlar va mavjud farqlar aniqlanib, qiyosiy o`rganildi. Sujet yo`nalishi bo`yicha yuz bergan o`zgarishlar, ularning badiiy jihatdan asoslanishi yoritildi; 4

- -dostonning yetakchi obrazlari alohida-alohida, har bir variant misolida, qiyosiy tahlil orqali o`rganib chiqildi; Mavzuning o`rganilish darajasi. Folklor asarlarining jonli ijro jarayonida voqea bo`luvchi variantlilik hodisasi hamisha folklorshunoslarning diqqat markazida bo`lib kelgan. Aslida, folklor namunalarining har bir ijrosi o`ziga xos bir variantni paydo qiladi. Lekin folklorshunoslik o`z imkonida mavjud manbalar asosidagina variantlar haqida fikr yurita oladi. o`zbek folklorshunosligida variantlilik masalasi nazariy va amaliy jihatdan tadqiq etilgan. Bu borada folklorshunosla H.T.Zarifov, T.Mirzayev, M.Saidov, M.Murodov, K.Imomov, B.Sarimsoqov, M.Qo`shmoqov va boshqalarning turli yo`nalishdagi fikrlari va mulohazalarni keltirib o`tish mumkin. Tadqiqot usullari ..Dissertatsya mavzusini yoritishda tavsifiy, qiyosiy- tarixiy, statistik, lingvopoetik usullardan foydalanildi. Tadqiqotningning ilmiy-nazariy va amaliy ahamiyati . Ilmiy ishda bayon etilgan ilmiy–nazariy xulosalardan bevosita og`zaki ijodda variantlilik hodisasini va bunda xalq baxshilarining epik an`ana doirasidagi individual mahoratlarining ahamiyatini yoritish masalalarida keng foydalanish mumkin. «Kuntug`mish» dostonining variantlari, genezisi va badiiyatini o`rganish misolida aytilgan mulohazalar epik ijod tabiati, o`zbek folklori tarixini yanada chuqurroq tushunishga yordam beradiki, bu dissertatsiyaning ilmiy-nazariy ahamiyatini belgilaydi, deb o`ylaymiz. Ishimizdagi qiyosiy tahlillardan «Kuntug`mish» dostonning akademik va ommaviy nashrlarini amalga oshirishda foydalanish mumkinligi uning amaliy ahamiyatga ham molikligini ko`rsatadi. Shuningdek, uning natijalaridan oliy o`quv yurtlari filologiya fakultetlarida maxsus kurs va tanlama fanlar o`qitishda, maktablar, kollejlar, akademik litseylar uchun darslik hamda qo`llanmalar yaratishda, malakali bitiruv ishlari, magistrlik ishlarini yozishda ham foydalanish mumkin. Bundan tashqari mazkur mavzuda maktabning 8- sinf va litsey, kollejlarning I kurslarida o`tiladi. 5

O'xshashlar

Pragmalingvistika tahlili asoslari
BADIIY MATNLARDA UNDALMANING LINGVOPOETIK XUSUSIYATLARI
XALQ OG‘ZAKI IJODI NAMUNALARINI MAKTABDA O‘QITISHDA MATN BILAN ISHLASH METODIKASI
MUSTAQILLIK YILLARIDA O’ZBEKISTON RESPUBLIKASINING GENDER TENGLIK SIYOSATI MUAMMOLAR, ISLOHOTLARNING TARIXIY TAHLILI
8-SINF ADABIYOT DARSLIGINING QIYOSIY-TIPOLOGIK TAHLILI