Ekologik muammolar

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

284.576171875 KB

Ko'chirib olish

I KIRISH REJA:
1. Ekologik muammolarning tarkibi.
2. Global ekologik muammolar va ularning oqibatlari.
3. Mintaqaviy va mahalliy ekologik muammolar.
III XULOSA
IV FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

KIRISH
Hozirgi vaqtda inson faoliyati ta'sirida biosferaning o’zgarishi juda tezlik bilan
borayapti. Inson Yer kurrasining qiyofasini o'zgartirishda katta geologik kuch sifatida
vujudga kelganini V.I.Vernadskiy tomonidan ta’kidlab o'tilgan edi. Insonning tabiiy
jarayonlardan noto'g'ri foydalanishi natijasida XX asrning o'rtalarida ekologik
muammolar juda avj olib ketdi. Ekologik muammo deganda insonning tabiatga
ko'rsatayotgan ta'siri bilan bog ’
liq holda tabiatning insonga aks ta'siri, ya'ni uning
iqtisodiyotida, hayotda xo'jalik ahamiyatiga molik bo'lgan jarayonlar, tabiiy hodisalar
bilan bog'liq bo'lgan har qanday hodisa tushuniladi. (iqlim o'zgarishi, hayvonlarning
yalpi ko'chib ketishi) tabiatdagi muvozanatning buzilishi oqibatida turli miqyosdagi
ekologik muammolar shakllanmoqda. Ularni quyidagi guruhlarga ajratish mumkin.
1 Global (umumbashariy).
2 Regional (mintaqaviy).
3 Lokal (mahalliy).
Global ekologik muammolar dunyo bo'yicha kuzatiladigan tabiiy, tabiiy antropogen va
sof antropogen ta'sirlar natijasida yuzaga kelib umumbashariyatga tegishlidir.
Ana shunday ekologik muammolarning ba'zilari bilan tanishamiz: Atmosferaning
dimiqish xodisasi. Keyingi yillarda atmosfera tarkibidagi S0
2 miqdori ortib
borayotganligi ma'lum bo'lib qoldi. Natijada Yer yuzasining harorati oxirgi 100 yil
ichida 0,5-1,0 gradus ortdi. Iqlimning keng ko'lamda o'zgarishi atmosferaning sanoat
chiqindilari va avtotrasnportlardan chiqayotgan gazlar bilan bog’liq. Yer yuzasining
global isishi, ya'ni atmosferaning dimiqishi S0
2 ning havo tarkibida ortib ketishi,
o'rmonlarning kesilishi, toshko'mir va benzin kabi yoqilg’ilarning yonishidan
atmosferada to'planadigan S0
2 gazi tufaylidir. Ana shu zaylda ahvol o'zgarmasa XXI
asrning o'rtalarida yer yuzasining harorati 1,5-4,5 gradusgacha ortishi mumkin.

Natijada:
1. Iqlimning o'zgarishi ayniqsa, cho'llanish jarayonining kuchayishi.
Yogingarchilikning o'zgarishi. Dengiz va okeanlar satxining ortishi Muzliklarning
erishi va kamayishi hamda boshqa hodisalar kuzatiladi.
O`zbekiston ekologiyasi
O`zbekiston ekologiyasini yaxshilash uchun, jumhuriyatimizdagi iqtisodiy ahvolni
yaxshilash, ekologik tanazzulning oldini olish uchun xalqimiz orasida qadimda ma`lum
bo`lgan ekologik madaniyatni tiklashimiz, tarixni yaxshilab o`rganishimiz hamda
undan hozirgi sharoitda foydalanish imkoniyatlarini qidirib topishimiz kerak.
Inson faoliyati ta`sirida beosferaning o`zgarishi juda tezlik bilan borayapti.
1. "Atmosferaning dimiqishi" hodisasi.
2. "Ozon qatlamining siyraklanishi" hodisasi.
3. "Chuchuk suv" muammosi .
4. "Tirik tabiatdagi o`simlik va hayvon turlari sonining qisqarishi" muammosi.

5. "Pestisetlardan foydalanish" muammosi. Mintaqaviy ekologik muammolar. Yer
yuzasining muayan mintaqasi o`ziga xos tabiiy iqlim, ijtimoiy - ekologik, etnogirafik
xususiyatlari uni tabiat bilan inson o`rtasidagi o`zaro aloqa munosabatlari harakterini
belgilab beradi.
O`zbekistondagi ekologik muammolar
Bugungi kunda mustaqil o`zbekiston yirik sanoat va agrar mintaqa bo`lib, kelajakda
dunyoga yuz tutgan mashina sozlik, energetika, kimyo, oziq - ovqat sanoati, transport
majmuini yanada rivojlantirish ko`zda tutulgan. Bunday ishlab chiqaruvchi
kuchlarning rivojlanishi Respublikada ijtimoiy - ekotizmlarning holatiga muayan
darajada salbiy ta`sir ko`rsatadi.
Respublikada keskin bo`lib turgan ekologik va tabiatni muhofaza qilishga oid
muammolar quyidagilar:
1. Yirik hududiy - sanoat majmualari joylashgan rayonlarda ya`ni Angren -olmaliq
Chirchiqlarda, Farg`ona- Marg`ilonda, Navoiy va boshqa rayonlardagi tabiatni
muhofaza qilish muammolari. Bu rayonlarda ijtimoiy-ekotizm holati yaxshi emas.
Chunki sanoat markazlarida chiqayotgan turli-xil gazlar va chiqindilar atrof-muhitni
ekolgik holatini buzulishiga olib kelmoqda.
2. Agrosanoat majmuidagi ekologik muammolar.
3. Tabiatdagi suvlarning sanoat chiqindilari pestisetlar va mineral o`g`itlar bilan
ifloslanishi ham muammolardan biridir.
4. O`simlik va hayvonot dunyosini muhofaza qilish va qayta tiklash
muammolari, qo`riqxonalar va milliy bog`lar tarmog`ini
kengaytirish .
O`zbekistonda ekologik vaziyatni yaxshilash yo`llari
O`zbekiston Respublikasi tabiatni muhofaza qilish va undan oqilona foydalanish
borasidagi asosiy strategik maqsadlar quyidagilar hisoblanadi:
Aholining sihat-salomatligi uchun qulay sharoit yaratish, beosferaviy muvozanatni
saqlash; O`zbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish samaradorligi va barqarorligini
ko`zlagan holda tabiiy resurslardan foydalanish qayta tiklanadigan tabiiy resurslar

ishlab chiqarish va iste`mol jarayonlarining muvoznatini saqlash tiklanmaydigan
resurslarni ishlab chiqarish, chiqindilardan oqilona foydalanish;
regional va lokal darajalarda tabiatni qayta tiklanish hususiyatini tiklash; tabiatning
daslabki turlari va ularning genofondini landshaftlarning xilma - xiligini saqlash.
Vujudga kelgan Orol dengizi muammosi bilan bog`liq halokatli ekologik - iqtisodiy va
ijtimoiy ahvolni yaxshilash, Orol dengizini saqlab qolish maqsadida aholini sifatli
ichimlik suvi bilan ta`minlash. Orol bo`yi aholisini normal sanitar sharoitlar va ozuqa
bilan ta`minlash uchun Markaziy osiyo davlatlari bilan birgalikda qisqa vaqt ichida
yagona suv xo`jaligi siyosatini ishlab chiqish hamda har-bir Respublikaning Orol
dengiziga quya oladigan suvi, ya`ni Orol bo`yidagi barcha tabiiy ko`llarni saqlab
qolish kabi ishlar rejalashtirilgan.
Ozon qatlamining siyraklanishi:
Ozonosfera atmosferaning muhim tarkibiy qismi hisoblanib, u iqlimgava yer
yuzasidagi barcha tirik organizmlarni nurlanishdan saqlab turadi. Atmosferadagi
azonning eng muhim xususiyati uning doimo hosil bo’lib va parchalanib turishidir.
Ozon quyosh nurlari ta'sirida kislorod, azot oksidi va boshqa gazlar ishtirokida hosil
bo'ladi. Ozon kuchli ultrabinafsha nurlarni yutib qolib yer yuzidagi tirik organizmlarni
himoya qiladi. Ultrabinafsha nurlar miqdorining ortishi tirik organizmlarga salbiy ta'sir
qiladi. Ultrabinafsha nurlari ta'sirida nurlanish odamlarda terini kuyishiga sabab
bo'ladi. Bugungi kunda teri raki bilan kasallanish ushbu nurlar ta'sirida kelib
chiqayotganligi aniqlandi. Hozirgi davrda freonlardan keng foydalanish tufayli hamda
aviatsiya gazlari, atom bombalarini portlatishlar atmosferada etarli miqdorda ozon
to'planishiga imkon bermayapti.

Chuchuk suv muammosi:
Quruqlikda chuchuk suv va uning biosferadagi roli nihoyatda katta. Gidrosferada
chuchuk suv miqdori juda oz (2-2,5 %). Jamiyatning rivojlanishi bilan aholining
chuchuk suvga bo'lgan talabi ortib bormoqda. Bizning asrimizda chuchuk suvdan
foydalanish 7 marta ortgan. Yiliga 3-3,5 ming km 3
suv sarflanadi. Qurg'oqchil
zonalarda daryolar suvidan to'liq foydalanilgan xolda ularning suvi yetmay qolmoqda.
1980 yil boshlarida bundav holat Afrika, Avstraliya, Italiya, Ispaniya, Meksika, Nil,
Amudaryo, Sirdaryo va ba'zi bir boshqa daryolarda kuzatila boshlandi. Daryolarning
sanoat va maishiy zaxarli moddalar bilan ifloslanishi o'sib bormoqda. Sanoat yiliga
160 km3 sanoat va oqova suvlarini daryolarga tashlaydi. Bu ko'rsatgich daryolarning
umumiy suv miqdorining 10% ini tashkil etadi. Daryolardagi toza suvlarda yildan yilga
har xil erigan moddalar, zaharli kimyoviy moddalar va bakteriyalarning miqdori ortib
bormoqda.

Pestitsidlardan foydalanish muammosi.
Ushbu zaxarli kimyoviy moddalar guruhiga begona o'tlar, zararkunanda hashoratlar,
o'simliklarda kasalliklarni keltirib chiqaruvchi mikroorganizmlarga qarshi kurashda
foydalaniladi. Pestitsidlardan qishloq xo'jaligida o’rmonchiliklarda, aviatsiadan
foydalanish keng ko'lamda atrof-muhitning ifloslanishiga olib keladi. Pestitsidlar
atmosferada uzoq masofalarga tarqalishi shuningdek suv orqali dala, daryo, ko'llardan
o'tib dunyo okeanlarida to'planadi. Eng xavfli joyi shundaki ular ekologik oziq
zanjiriga, qo'shilib ketmoqda. Ular tuproq va suvlardan o'simliklarga undan hayvonlar
va odam organizmiga o'tadi. Pestitsidlar har bir bo'g'inda zararli va ziyon keltiradi.
Pestitsidlarning zaharli ta'sirini oldini olish uchun quyidagi chora tadbirlarga amal
qilish lozim.
1 . Hayvon va odamlarga ta'sirini susaytirish.
2. Tuproq va suvlarda to'planishining oldini olish.

3. Tez parchalanuvchi va beqaror pestitsidlarni sintez
qilish. 4.Pestitsidlardan foydalanishni iloji boricha
cheklash.
5. O'simliklarni biologik himoya qilish.
6. Tirik tabiatdagi o'simlik va hay von turlari sonining qisqarishi
muammosi.
O'simliklar dunyosi, ayniqsa yer yuzidagi hayotni ta'minlashda o'rmonlarning
ahamiyati juda katta. Aholi sonining ortishi xo'jalik faoliyatining kengayishi tufayli
tabiatning inson qo'li tegmagan oyi qolmayapti. O'simliklar va hay von turlarini davlat
muhofazasiga olish qonunlar orqali ovchilikni to'g"ri yo'lga qo'yish, shuningdek
ko'rikxonalar, zakazniklar, milliy bog'lar, botanika bog'lari va qizil kitoblar o'simliklar
va hayvonlar lurlarini saqlashda katta rol o'ynaydi. Cho'llanish jarayoni:
Mahalliy ekologik muammolar. (lokal.) Mahalliy ekologik muammolar turli
korxonalar faoliyati,yerlarni sug'orish, yaylovlardan noto'gri foydalanish natijasida
vujudga kelsada malum hududlar uchun xosdir. Bugungi kunda Mustaqil O'zbekiston
yirik sanoat va agrar mintaqa bo'lib kelajakda dunyoga yuz tutgan mashinasozlik,
energetik, kimyo, oziq-ovqat sanoati, transport majmuini yanada rivojlantirish
ko'zda tutilmoqda.
Ishlabchiqaruvchi kuchlarning rivojlanishi respublikada ijtimoiy ekologik holatiga
muayyan darajada salbiy ta'sir ko'rsatadi. Respublikamizda tabiatni muhofaza qilishga
oid muammolar quyidagilar:
1. Yirik hududiy sanoat majmualari joylashgan rayonlarda tabiatni muhofaza
qilish muammolari. (Angren, Olmaliq, Chirchiq, Farg'ona, Marg'ilon, Navoiy va
hjkozo.)
2. Orol va Orolbo'yi muammolari, suv resurslarini muhofaza qilish va ulardan
maqbul tarzda foydalanish.
3. Tabiatdagi suvlarning sanoat chiqindilari pestitsidlari va mineral o’g'itlar bilan
ifloslanishi.
4. O’simlik va hayvonot dunyosini muhofaza qilish va qayta tiklash muammolari,
va milliy bog'lar tarmog'ini kengaytirish.

Birgalikda qisqa vaqt ichida yiliga 20-21 km 3
suv Orolga quyiladigan miqdorda
yagona suv xo'jalik siyosatini ishlab chiqish bunda Orolbo'yidagi barcha tabiiy
ko'llarni saqlab qolish e'tiborga olinishi lozim.
Mahalliy ekologik muammolar. (lokal.) Mahalliy ekologik muammolar turli
korxonalar faoliyati, yerlarni sug'orish, yaylovlardan noto'gri foydalanish natijasida
vujudga kelsada malum hududlar uchun xosdir. Bugungi kunda Mustaqil O'zbekiston
yirik sanoat va agrar mintaqa bo'lib kelajakda dunyoga yuz tutgan mashinasozlik,
energetik, kimyo, oziq-ovqat sanoati, transport majmuini yanada rivojlantirish ko'zda
tutilmoqda. Ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanishi respublikada ijtimoiy ekologik
holatiga muayyan darajada salbiy ta'sir ko'rsatadi.
TABIIY RESURSLAR: tushunchasini ta'riflashdan oldin, bu tushunchani ko'pchilik
mualliflar tomonidan turlicha talqin qilinishi haqida
ba'zi mineral resurslar Tiklanadigan tabiiy resurslar butunlay yo'q bo'lib ketmaydi va
qaytadan tiklanadi. Tirik mavjudotlar, o'simlik va hayvonlar, shuningdek, tuproq ana
shunday resurslardandir. Chunonchi, tuproq yo'q bo'lib ketmaydi balki, asosiy
xossasini umundorligini yo'qotadi. Bunday resurslardan foydalanayotganda shuni esda
tutish kerakki, muayyan tabiiy sharoitning buzilishi ularning qayta tiklanishiga halaqit
berishi mumkin.
Masalan, hozirgi vaqtda butunlay qirib yuborilgan ko'pgina hayvon va o'simlik
turlari, shuningdek erroziya natijasida butunlay buzilgan tuproqlar qaytadan
tiklanmaydi. Bunda tiklanadigan tabiiy resurslarning paydo bo'lish protsessi muayyan
tezlikda bo'lishini esda saqlash kerak. Masalan, otib tashlangan hayvonlarning
qaytadan paydo bo'lishi uchun bir yil yoki bir necha yil kerak. Daraxtni kesib tashlagan
o'rmon kamida 60 yildan keyin qayta tiklanishi mumkin. Tarkibi o'zgargan tuproqning
yaxshilanishi uchun esa bir necha ming yil vaqt kerak. Shuning uchun ham tabiiy
resurslarni ishlatish sur'atiga to'g'ri kelishi kerak.
Tiklanadigan tabiiy resurslarga zaruriy sharoit yaratib berilsa kishilarga abadiy xizmat
qilish mumkin.
Tugamaydigan tabiiy resurslarga - suv, iqlim va kosmik resurslar kiradi. Suv
resurslari- suv barcha jismlar orasida eng ajoyibdir. Suv tabiatda uchta fizik holatda:

qattiq, suyuq va bug'simon holatda uchraydi. Dunyodagi suvlarning 92-94 %
okeanlardadir. Bevosita foydalanishga yaroqli suv barcha suv zahirasining 1% iga ham
etmaydi. Biroq bitmas tuganmas hisoblangan dengiz suvlari ham o'ta ifloslanishi xavfi
ostida turibdi. Chuchuk suv esa miqdor jihatidan tugaydigan resurs hisoblanadi, chunki
kishilarga ishlatish uchun yaroqli suv kerak. Yer sharining ko'pgina joylarida suvdan
noratsional foydalanishi, daryolarning sayozlanib qolishi va boshqalar oqibatida
chuchuk suv miqdori keskin kamaymoqda. Xolbuki, sugorish sanoat va kommunal
xo'jalik uchun suvga bo'lgan ehtiyoj yildan yilga ortib bormoqda. Iqlim va kosmik
resurslar quyosh radiatsiyatsiyasi yorug'lik va issiqlik, atmosfera havosi, shamol
erroziyasi ham, iqlim resurslariga kiritiladi. Planetamizga kelgan quyosh nurlarining
yarmidan ko'prog'i energiyaning boshqa turiga aylanadi. Quyosh nurlarining muayyan
qismi tuproq, suv va havoni isitishga sarf bo'ladi va asta sekin havoga tarqaladi. Bir
qismi o'simliklar tomonidan o'zlashtiriladi.
Quyoshning nurli energiya manbai milliard-milliard yilga etishi mumkin. Shuning
uchun ham quyosh energiyasi bitmas tuganmasdir.
Atmosfera havosi kishilar, hayvonlar o A
simliklarning nafas olishi uchun zarur. Havo
bitmas tuganmas lekin uning tarkibi o'zgarishi mumkin. Havoni ifloslash ishiga sanoat
korxonalari va transport mashinalaridan chiqayotgan gazlar sabab bo'lmoqda, bu esa
inson organizmi uchun zararlidir.

Tabiatni muhofaza qilish aspektlari . Tabiatni muhofaza qilish aspektlari uzoq vaqt
davomida tabiatni muhofaza qilish moddiy farovonlik to'g’risida g'amxo'rlik
qilishdangina iborat bo’lib qolgan bo'lsa, endilikda tabiatni muhofaza qilish deganda
keng va xilma-xil masalalar ko'zda tutilmoqda. Tabiatni muhofaza qilishning bir necha
aspektlari bor:
. Iqtisodiy,
. Sog'lomlashtirish - gigiena
. Tarbiyaviy
. Estetik
. Ilmiy aspektlar
IQTISODIY ASPEKT - o'tmishda ham hozirgi vaqtda ham tabiatni muhofaza
qilishning asosiy masalalaridir.Agar kishilar o'z hayotlarida tabiiy resurslarsiz yashay

olganlarida edi, ularni muhofaza qilish hamda ratsional foydalanish to"g'risida bosh
qotirishi shart emas edi. Hozirgi vaqtda turli xil tabiiy boyliklar, o'similk va hayvon
resurslari, chuchuk suv, unumdor tuproq, mineral foydali qazilmalar va boshqalarga
bo'lgan ehtiyoj tobora ortib borayotganligidan tabiatni muhofaza qilishning iqtisodiy
aspektlari ham katta ahamiyat kasb etmoqda.
Biosferaning ekologik muommolari
Kеyingi davrlarda karbоnat angidrid gazining haddan tashqari biоsfеrada yig`ilishi
tabiatdagi ayrim turlarning yashash imkоniyatlarini chеklamоqda, bu gazning (SО
2 )
miqdоri ayniqsa uglеrоdni yoki hisоbiga ko`payib bоrmoqda. Bu esa uglеrоdning
biоgеoqimyoviy tsiklining bo`zilishiga оlib kеladi.
Оzоn qatlamlarining еmirilishi . 1980 yillarda Antarktidada jоylashgan ko`pchilik
ilmiy-tеkshirish stantsiyalarida havоda оzоn miqdоrining kamayib bоrayotgani va
«оzоn tеshik»larining paydо bo`lganligi aniqlangan edi. 1987 yilning bahоrida
Antarktidada Amеrika еr yo`ldоshi «Nim-buk» — 7 tоmоnidan оlingan ma’lumоtga
ko`ra, «оzоn tеshigi» janubiy matеrikning 2/3 qismini egallagan. Оzоn qatlamining
еmirilishining asоsiy sababi ko`plab хlоrftоr uglеvоdlarning ishlatilishidir (ishlab
chiqarishda va kundalik turmushda har хil aerоzоlar va ayniqsa хlоr oqsidlari ko`plab
qo`llaniladi). Bular hammasi оzоn qatlamlarini faоl ravishda еmiradilar, o`zlari esa
juda ham sеkin parchalanadilar. Ularning parchalanishi 50 yildan 200 yilgacha davоm
etishi mumkin.
Hоzirgi kunda dunyoda 130 ming tоnna оzоn qatlamlarini еmiruvchi mоddalar ishlab
chiqariladi. 1989 yilning birinchi yanvarida Mоnrеalda qabul qilingan prоtoqоl (hujjat)
ga muvоfiq 1999 yilda frеоnlarni ishlab chiqarish dunyo bo`yicha 50 fоizga
kamaytiriladi. Ana shu tadbirlar amalga оshirilsa, оzоn qatlamlarida hоsil bo`layotgan
«оzоn tеshiklarini» kamaytirish mumkin, bu zsa оzоn qatlamini saqlab qоlish imkоnini
bеradi.
Kislоtali yomg`irlar. Kеyingi davrlarda tехnоgеn sulfidning havоga ko`plab
chiqarilishi biоsfеrada sоdir bo`lib turadigan mоddalarning aylanma harakatiga katta
ta’sir ko`rsatmоqda.

YUNЕSKО ekspеrtlarining ko`rsatishiga qaraganda, 1980 yilning bоshlarida havоga
chiqarilgan sulfidlar miqdоri 251 mln. tоnnaga tеng bo`lgan, SHundan Еr kurrasining
shimоliy zоnasiga — 174, janubiga esa 77 mli. tоnnasi to`g`ri kеlgan. Bu yomg`irning
ta’siri tufayli AQSHdagi ko`llarning 80 fоizida hayot umuman yo`qоlgan.
Kanada, SHvеtsiya, Nоrvеgiya va bоshqa bir qancha davlatlardagi suv havzalari ana
shu yomg`irlarning ta’siri tufayli zararlangan, kislоtali yomg`irlarning ta’siri natijasida
har yili 31 mln. gеktarga yaqin еrlardagi o`rmоnlar qurib yo`qоlib kеtmоqda,
shuningdеk, tuprоqdan оlinayotgan minеral mоddalar miqdоri ko`payib bоrmоqda.
Bular hammasi tabiiy o`simliklar jamоasining o`lishiga yoki bo`lmasa ularning
biоlоgik mahsuldоrligining kamayishiga оlib kеladi. A. V. YAbloqоv tоmоnidan 1989
yilda o`tkazilgan ko`zatishlar natijasi shuni ko`rsatadiki, kislоtali yomg`irlar ta’sirida
o`rmоnlar ham ko`chli shikastlanadi.
Kislоtali yomg`ir chuchuk suvlarning оrganik dunyosiga ham kuchli ta’sir ko`rsatadi.
Agar rN 5 dan kam bo`lsa, suvdagi ko`pchilik оrganizmlarning hayotiy faоliyati
to`хtaydi.
Atmosferaning tarkibi va uni ifloslovchi manbalar.
Er kurrasini o`rab olgan havo qatlami atmosfera deyildi. Erning landShafti hayo tida
juda muhim vazifani bajaradi. Atmosfera erning tirik organizmlarini turli ultrabinafSha
nurlardan saqlaydi. Agar atmosfera bo`lmaganda edi, unda er yo`zasi kechkurun 100 0
S sovuq, kundo`zi 100 0
S isib ketgan bo`lar edi. Faqat atmosfera tufayli erda havo
mavjud. Aks holda u oydagi kabi hayo tsiz bo`lib kolar edi.
Atmosfera tabiatning eng muhim elementlaridan biri bo`lib, tirik organizmlar yashashi
uchun juda ham zarurdir. Har bir kishi 1 sutkada 1 kg ovqat, 2 litr suv iste’mol qilsa,
nafas organlari orqali 25 kg havoni yutadi. Toza havo Shuningdek, o`simlik, hayvonlar
va qishloq ho`jalik ekinlari uchun ham zarur. Atmosfera havosi har hil gazlarning
mehanik aralashmasidan iborat: azot – 78%, kislorod- 21%,argon- 0,93 % va karbonat
angidrid 0,03% dan iborat.Kosmonavtlarning ma’lumotlariga ko`ra, atmosferaning 100
km.cha baland qismida ham uning tarkibi suv bug`lari azot, azon, vodorod, geliy,
neon,kseon, krepton gazlaridan iborat . 1000-2000 km balandlikda atmosfera asosan

kislorod va azotdan , undan yuqori 2500 km gacha bo`lgan qismida geliy gazi va
2500 km dan yuqorida engil gaz vodoroddan iborat. Atmosferani ifloslanishi deganda
uning tarkibida tabiiy holda har hil gazlar qattiq zarrachalar, changlar, radiaktiv
changlar, to`z zarrachalari, suv bug`lari va boshqalr ko`zda tutiladi. Bir kuchli vulkon
otilganda atrof-muhitga 75 mln.m 3
chang chiqadi. Shuningdek dengiz suvi tufaydi
havoga to`z zarrachalari yo ng`in natijasida chang, qum va boshqa qattiq zarrachalar
o`simlik changlari chiqib qo`Shiladi. Keyingi paytlarda atmosferaning suvni
ifloslanishida avtomobil transporti 1-chi o`rinni (40%) egallaydi. Energetika sanoati
20% ishlab chiqarishdan 14%ni egallaydi. Maishiy kommunal qishloq ho`jaligida
26%ni tashkil qiladi. Hozir har yili atmosferaga er kurrasidagi kishilarning ho`jalik
faoliyatidan 500 mln.tonna atrofida oltingugurt gazi, sulfid oksidi, azot oksidi,
karbonad angidrid va pestitsitlar chiqarilmoqda.
Avtomashina, samolyo t, teplovoz, qishloq ho`jalik mashinalari juda katta miqdorda
kislorodni sarflab, atmosferani is gazi azot oksidi uglevodorodlarni qurg`oShinning
zaharli birikmalarini, changni qum va boshqalarni chiqarib, uni ifloslaydi.
AKSHda atmosfera havosini ifloslanishida transportning hissasi 60%ni sanoat hissani
esa 17%ni tashkil etsa, Evropa ittifoqida sanoatni hissasi 60%ni, transport 13%ni
tashkil etadi.
Ifloslangan atmosfera havosining atrof-muhitga va inson sog`ligiga hamda
turmush tarziga ta’siri.
Atmosfera havosining turli bo`zilishlari asosan 19 asrdan boshlab tez rivojlana
boShlaydi. Bu ayniqsa, 20 asrda misli ko`rilmagan darajaga etadi. Er kurrasi g`oyat
katta undagi turli sanoat korhonalari, zavod va fabrikalar avtotransport vositalari va
halq ho`jaligining boshqa muassasalaridan ajralib chiqayo tgan zararli omilar bekiyos.
Ba’zilar bu gazlar o`z-o`zidan yo `q bo`lib ketdi deyishadi. Ayniqsa bunday emas.
Sanoat korhonalari va boshqa ho`jalik chiqindilari o`zoq yillar davomida tashqi
muhitda aylanib yuradi. Ular bir muhitdan ikkinchisiga o`tib turadi. Rivojlangan
Shaharlar va sanoat markazlarining atmosfera havosi doimo chang, tutun, qurum va

tumanlar bilan qoplanib turadi. Bu quyo Sh nurini to`sib, er yo`ziga ultrabinafSha
nurlar o`tishiga Yo `l bermaydi. UltrabinafSha nurning er yo`ziga etarli tuShmasligi
o`z navbatida turli kasalliklarni ayniqsa bolalarda rahit kasalligini keltirib chiqaradi.
Shahar havosining doim tutun, tuman bilan qoplanishi kishilarning kayfiyatiga salbiy
ta’sir ko`rsatadi. yo rug`likning etarli bo`lmasligi ish unumini pasaytiradi. Ko`pgina
sanoat korhonalaridan chiqayo tgan gazlar, chang, qurum va boshqa ta’sirchan
moddalar tuman bilan aralashib yo rug`likni to`sib quyishadi. Gira-Shira bo`lib qoladi.
Agar atmosfera havosidagi qurum miqdori 2 mg/m 3
ga etsa, kundo`zi yo rug`lik
90%ga kamayar ekan.
Havodagi chang zararli ultrabinafSha nurlarni anchagina qismni o`ziga sindirib,
ularning erga tuShishiga to`sqinlik qiladi. Ayniqsa sanoat markazlaridan atmosfera
havosiga ko`tarilgan changli chiqindilarni osilgan hamda muallaq holda havoda turib
qolishi ham quyo Sh nurining kamayishiga sababchi bo`ladi. Chunki bu osilib turgan
omillar havo muhitida aerodispers sistemani keltirib chiqaradi.
Aerodispers sistema havodagi chang zarrachalarining yo yilgan holati. Changsimon
moddalar havoda turli Shaklga kiradi. Jumladan eng mayda zarrachalar atmosfera
havosida muallaq osilgan holda turib qoladi. Ba’zan ular bir-biri bilan yo pishib, ipir-
ipir yiriklashgan zarralarni hosil qiladi. Zarrachalar o`ziga tashqi muhitdagi ionlar
molekulalar, suv bug`larini singdirib jamlanishiga sabab bo`ladi. Bunday zarrachalarda
turli belgili zaryadlar paydo bo`ladi. Aerodispers sistema yo rug`likning kuchli
taralishiga sabab bo`ladi.
Havoning changli yo ki tumanli bo`lishi, ifloslanishi, quyo Sh radiaktsiyasiga ta’siri
Shahar muhitini o`zgartirib yuboradi. Havo harakatini sekinlashtiradi. U havoni nisbiy
namligini kamaytirishi mumkin. Shaharni quyuq tuman bosishi ham havfli. Chunki
tuman tomchilari tarkibidagi zaharli moddalar inson organizmiga salbiy ta’sir
ko`rsatadi. Bunday hodisalar Germaniyaning Gamburg, Angliyaning Glazgo kabi
Shaharlarida sodir bo`lib turadi. U erdagi tumanning zararli tomoni Shundaki, u
havodagi chang zarralarining tarqalishiga va o`z-o`zidan tozalanishiga yo `l
qo`ymaydi. Sanoat markazlarida sodir bo`ladigan bunday tumanlar inson salomatligiga
salbiy ta’sir qiladi. Oddiy tuman zaharli moddalarga aralashib, kishi organizmiga

jumladan burun, yuqori nafas yo `llari Shilliq qavatiga ta’sir ko`rsatadi. Ana Shunday
tumanli kunlarda bemorning ahvoli yanada Yo monlashadi. Masalan, surunkali
bronhit, emfizema, tumov, nafas qisish kasalligiga duchor bo`lgan bemorlar o`zlarini
yo mon his qiladilar. Havodagi gaz tarkibining o`zgarishi gigienik nuqtai nazardan
havfli hisoblanadi. Mabodo havoda qandaydir nohuSh hid sezilsa va u nafas orqali
organizmga tuShsa, kasallik sodir bo`lishi mumkin. Shuning uchun ham havoda hech
qanday yo t nohuSh hid bo`lmasligi kerak. Biroq Shunday gazlar ham bordirki, ular
o`ta zaharli bo`lishiga qaramay, hech qanday hidi bo`lmaydi. Ko`pincha is gazini odam
sezmaydi. Bunday gazlar asosan sanoat korhonalaridan chiqadi. Katta industrial
Shaharlarda havo tarkibini bo`zilganligini Shundoq sezish mumkin. Masalan, Olmaliq,
Chirchiq va Navoiy Shaharlarining havosi tarkibida 10 va undan ziyo d turli zararli
gazlar mavjud. Bular Shahardagi sanoat korhonalaridan, avtotransport vositalaridan
ajralib chiqadigan zararli omillardir.

Turar joylar havosidagi zararli moddalarning gigienik normalarini ishlab
chiqish qoidalari.
Gigiena hodimlari havodagi zararli moddalarning ruhsat etiladigan miqdorini aniqlash
borasida bir qator nazariy va amaliy tadbirlar ishlab chiqdilar. Bu sanoat korhonalari
oldiga iflos chiqindilar miqdorini normadan oShirmaslik vazifasini qo`yadi. Bu
sababli ko`pgina korhonalarda tehnologik jarayo nlar o`zgartirildi. Tutun, chang,
qurum va zaharli gazlarni uShlab qoluvchi vositalar o`rnatildi. Har bir kimyo viy

modda uchun ruhsat etiladigan miqdor (REM) ishlab chiqildi va uni amalga tadbiq
etishga ahamiyat berildi. Mabodo atmosfera havosining ifloslanish darajasi
aniqlansa unda faqat moddaning nomini, miqdorini bilish o`zi kifoya qilmaydi. Bunday
aniqlangan miqdor ruhsat etiladiganidan necha % ortdi deb so`raladi. Atmosfera
havosida zaharli moddalarni REMini aniqlash uchun avval eng kichiq miqdor
aniqlanadi. Bu kichiq miqdor REMni aniqlash uchun kerak bo`lgan limitli sezgir
ko`rsatkich bilan ifodalanadi. Agar kishining sezgi a’zolari havodagi zaharli moddlar
hidini sezmasa, biroq mazkur miqdor organizmga hamda tashqi muhitga zarar qilmasa
u holda zaharli moddaning limit ko`rsatkichi odamning sezgi a’zolari hisoblanadi.
Chunki eng kichiq bo`sag`a miqdorni hozirgi kunda odamning sezgi a’zolari aniqlaydi.
Atmosfera havosidagi har bir zararli moddaga gigienik jhatdan ikki hil norma ya’ni
katta va o`rtacha sutkalik ruhsat etiladigan kichiq bo`sag`a miqdor belgilanadi.
REMning turar joylardagi atmosfera havosi ifloslanishini o`rganishda ahamiyati katta.
O`rtacha sutkalik REM moddaning organizmiga umumiy ta’siri kontseragen, mutagen
ta’siri, surunkali tajriba o`tkazish yo `li bilan o`tkaziladi. Katta ruhsat etiladigan
moddani topish uchun odam nafas yo `llariga 5-20 min. davomida ish zonasi havosiga
mo`ljallangan REM ta’sir ettiriladi. Bunday miqdor odam uchun havf tug`dirmaydi.
Eng avval moddaning hidi aniqlanadi. Bo`sag`a osti miqdori ruhsat etiladigan miqdor
deb qabul qilinadi va mahsus komissiyalar tomonidan tasdiklanib, qonunlashtiriladi.
O`rtacha sutkalik REM zaharlanishlarning oldini olishda katta rol o`ynaydi. Jumladan
reflektor reaktsiyalarini aniqlashda hronoreflektsometriyadan
elektroensefalografiyadan va boshqa usulardan foydalanish mumkin. Atmosfera
havosida tarkibida zararli moddalar sistemalar faoliyatiga ta’sir ko`rsatadi. Ayniqsa
zararli chiqindi moddalar kishi organizmiga surunkali ravishda tuShib tursa, ularning
asorati yaqqol ko`rina boShlaydi. Keyingi vaqtlarda kimYo viy taassurotlar natijasida
organizmda kechadigan o`zgarishlarni matematik Yo `l bilan hisoblash tahlil qilish va
hulosa chiqarish Yo `lga quyilmoqda.
REMning ishlab chiqilishi gigiena fanining katta yutugidir. Bu sanitariya amaliYo
tida asosiy qurol qonun hisoblanadi. Sanitariya hodimlari REM yo rdamida
ogohlantirish beradilar. Kundalik sanitariya nazoratini amalga oShiradilar. Hozir

atmosfera havosidagi 600ga yaqin kimyo viy modda uchun REM ishlab chiqilgan
Shuningdek 33 ta moddaning birgalikda ta’sir qilishi o`rganilib, normalar belgilangan.
Atmosfera havosi ifloslanishining oldini olish Yo `llari.
Sanoat korhonalarining tabora rivojlanib borishi. Transport vositalarining ko`payishi,
kommunal ob’ektlar ahlathonalarning ko`payishi va boshqalar atmosfera havosining
ifloslanishdan muhofaza qilishning taqozo etadi. Mazkur masala faqat gigiena fani
oldidagi masala bo`lib qolmasdan, balki ijtimoiy va iqtisodiy masala hamdir. Agar bu
masala vaqtida echilmasa keyinchalik uni echish qiyin bo`lib qoladi. Hozirgi kunda
atmosfera havosini muhofaza qilish uchun 3 ta tadbirni amalga oShirish ko`zda
tutiladi. Bular: tehnologik, loyihalash hamda sanitariya – tehnika tadbirlaridir. Mazkur
tadbirlar amalga oShirilsa, turar joylarda atmosfera havosining ifloslanishini ruhsat
etiladigan darajada ta’minlash mumkin bo`ladi. Tehnologik tadbirlar – atmosfera
havosini muhofaza qilishda tehnologik tadbirlarning ahamiyati katta. TekShirish
natijalariga qarab, ob’ektlarga qarab va atmosfera havosiga tashlanadigan chiqindilar
miqdorini kamaytirish yo ki mutlok to`htatish mumkin bo`ladi. Buning uchun sanoat
korhonalaridagi tehnologik jarayo nlar takomillashtirilishi zarur. Shunda hatto
chiqindisiz yo ki kam chiqindili mahsulot ishlab chiqarish mumkin bo`ladi. Bunday
jarayo n berk jarayo n deyilib, bunda chiqindilar umuman bo`lmaydi yo ki bunday
chiqindilardan boshqa mahsulot tayyo rlanadi. Chiqindisiz yo ki kam chiqindili
korhonalar o`z ichiga kompleks tashkiliy, tehnologik jarayo nlarni oladi. Bunda hom
ashyo tayyo rlash, bor materiallardan to`la-tekis foydalanish, ularni chiqindi sifatida
tashqi muhitga tashlamaslik borasida yo `l-yurik, tavsiyalar ishlab chiqiladi.
Chiqindisiz mahsulot ishlab chiqish nazariy jihatdan qulay bo`lsa-da, amalda uni
boshqarish juda murakkab hisoblanadi. Shuning uchun ham ko`pincha kam chiqindili
ishlab chiqish korhonalariga katta ahamiyat beriladi.
Hozir chiqindisiz korhonalar soni juda kam desa bo`ladi.Ko`p mahsulotlar sifatsiz
bo`lgani, Davlat standartiga to`g`ri kelmasligi tufayli ulardan qayta ishlab chiqarishda
foydalanilmaydi, va natijada ular muhitni ifloslantiruvchi manbaga aylanib kolmoqda.

Hozir ba’zi metall ishlab chiqarish korhonalar chiqindisiz tehnologiyaga o`tgan
masalan, qora metallurgiya kombinatlari, ma’danlarni yangi usullar bilan ya’ni kokssiz
domna o`choqlarisiz eritish usullarini qo`llamoqdalar. Mazkur usullar bo`yicha
ma’danlar tarkibidagi metallar tabiiy gaz yo ki vodorod yo rdamida ajratib olinadi.
Bunday tehnologiyada tashqi muhitni ifloslantiruvchi bosqis juda kam bo`ladi. Bunda
domna pechidagi kul va aglamerat chiqindilar bo`lmaydi. Oqibatda atmosfera havosiga
tashlanadigan gaz chang va boshqa omillar o`z-o`zidan yo `qoladi. Mazkur usul bilan
po`lat eritilganda atmosfera havosiga tuShadigan SO
2 gazi chang va boshqa zararli
omillar kamayadi. Korhona chiqindilaridan to`la tukis foydlanishga imkon tug`iladi.
Rangli metallurgiya korhonalarida nikel, volfram ishlab chiqarishda ham chiqindilar
miqdori tabora kamayib bormoqda. Keyingi vaqtlarda azotli o`g`it ishlab chiqarish
korhonalarida ham hom ashyo lar to`la to`kis chiqitsiz ishlab chiqarilmoqda.
Atmosferani ifloslantiruvchi kimyo viy moddalardan qayta foydalanilmoqda.
Chiqindili zavodlarda mahsus moslamalardan foydalanib, korhonalardan ajralib
chiqayo tgan gazlar Shuningdek zararli moddalar tutib qolinadi va qaytadan mahsulot
ishlab chiqarishga joriy etiladi. Tehnologik jarayo nlarda olov yo kib qizdirish o`rniga
elektr toqidan foydalanish ham chiqindilar sonini kamaytiradi. Masalan
Moskvadagi aluminiy zavodida alyuminning elektr induktsion pechlarda eritishga
o`tish tufayli atmosfera havosiga tuShadigan zararli moddalar soni ancha kamaydi.
Tehnologik jarayo nlarning berkligini ta’minlash ma’sulotlarning bir joydan ikkinchi
joyga transportyo r lentalar vositasida jo`natish ayniqsa, chang chiqaruvchi moddalar
bilan ishlashda suvli yo ki havoli transportirovka vositalaridan foydalanish zararli
moddalar miqdorini ancha kamaytiradi. Tehnologik jarayo nlar biror daqiqa bo`lsa
ham to`htab qolmasligi kerak. Agar jarayo n to`htab qoladigan bo`lsa, chiqindilar
to`planib, atmosfera havosining ifloslanishiga imkon tug`dirishi mumkin. Shuni aytish
kerakki, yuqorida aytib o`tilganlar atmosfera havosini mutlaq ifloslanishdan holi
qilmaydi. Ammo Shunga qaramay sanitariya vrachi sanoat korhonalarining injener va
tehnik hodimlari bilan birga atmosfera havosini chiqindilardan muhofaza qilishga
harakat qilishi lozim

Ozon qatla-mining yemirilishi natijasida ozon “tuynugi” hosil bo’ldi. Mazkur
tuynuk-dan Yer yuzasiga ultrabinafsha nurlarining kirib kelishi donli ekinlar
hosilini keskin kamaytirib yuborishi, odamlarning teri raki kasaliga chalinishlariga
sabab bo’lishi aniqlangan.
1989-yil 81 mamlakat olimlari, mutaha-ssislari hamda davlat arboblari qabul
qilgan “Ozon qatlamini muhofaza qilish Xelsinki Deklaratsiyasi” da 2000-yilga
qadar freon gazlaridan ishlab chiqariladi-gan mahsulotlarni kamaytirib boorish
tad-birlari belgilab berildi. Natijada so’nggi yillarda ozon “tuynugi” ning maydoni
qis-qarib bormoqda.
Cho’llanish. Hozirgi kunda cho’llanish jarayoni, ya’ni hosildor yerlarning, yay-
lovlarning cho’lga aylanishi tabiiy va sun’iy omillar ta’sirida sodir bo’lmoqda.
Tabiiy onillarga asosan qurg’oqchilik kiradi. Masalan, 1968-1974-yillarda Sahroi
Kabirning sohil mintaqasida falokatli qurg’oqchilik oqibatida Chad ko’li may-
donining 60 foizidan ortig’i, Neger, Senegal daryolari qurib qoldi, namlik
yetishmasligi natijasida yaylovlarning mahsuldorligi keskin kamaydi, cho’l 100-
150 kilometrga savannaga bostirib kirdi.
Insonning yerdan noto’g’ri foydalanishi natijasida katta-katta maydonlarda hosil-
dor yerlar cho’lga aylanmoqda.
Hozirgi paytda inson faoliyati ta’sirida 9 million kvadrat kilometr maydonda cho’l
hosil bo’lgan. Har yil taxminan 21 million gektar yer to’liq buzilib cho’lga
aylanmoqda. Har yili sug’orilayotgan yerlarning 6 million gektar maydoni cho’lga
aylanadi.
Hozirgi paytda cho’llanishning oldini olish bo’yicha muntazam ilmiy va amaliy
ishlar olib borilmoqda. Keniya davlatining poytaxti Nayrobida cho’llashishga
qarshi kurashni muvofiqlashtiruvchi tashkilot faoliyat ko’rsatib turibdi.

HUDUDIY EKOLOGIK MUAMMAOLAR VA
ULARNING YECHIMI.
Sanoat va qishloq xo’jaligi yuqori darajada rivojlangan hududlarda tabiat va
jamiyat o’rtasida o’zaro ta’sirning keskinlashuvi oqibatida mintaqaviy ekologik
muammolar kelib chiqmoqda. Bu ekologik muammolar tabiiy muhitni keskin
o’zgartirib, aholi salomatligiga ta’sir etmoqda.
Hozirgi paytda hududiy ekologik muammolar O’rta, Qora, Azov, Boltiq,
Shimoliy, Karib dengizlari havzasi, Fors qo’ltig’i, Kasbiy va Orol dengizlari,
Baykal, Balhash, Ladoga, Onega, Chad, Buyuk ko’llar va boshqa hududlarda
mavjud.
O’rta Osiyo va O’zbekistonda vujudga kelgan hududiy ekologik muammo – bu
Orol dengizi muammosidir. 1911-1960-yillar davomida Orol dengizi har yili
o’rtacha 52 kub kilometr suv quyilib kelgan va uning sathi muntazam ravishda 53
m mutlaq balandlikda, akvatoriyasi 66 ming kvadrat kilometr, suvning o’rtacha
sho’rlanganlik darajasi 9,5-10 foiz (9,5-10g/l) bo’lib, o’rtacha chuqurligi 16
metrni tashkil qilgan.
O’rta Osiyo va Janubiy Qozog’iston-dagi qo’riq yerlarning o’zlashtirilishi, qator
yirik suv omborlarining bunyod etilishi, kanallar, kollektor-zovurlar tizimlarini
qurib, ishga tushirilishi natijasida 1961-yildan boshlab Amudaryo va Sirdaryodan
Orol dengiziga tushadigan suvlar miqdori kamaya boshladi. Buning oqibatida
Orol dengizining sathi pasayib, maydoni kamaya boshladi. Buning oqibatida Orol
dengizining sathi pasayib, maydoni qisqara boshladi, suvning sho’rlanganlik
darajasi esa orta boshladi.
Hozirgi paytda Orol dengizining qurib qolgan qismi maydoni 3 mln ga ni tashkil
qiladi. Dengizning qurigan qismi yalang tekislikdan iborat bo’lganligi uchun yer-osti
suvlarining gorizontal harakati qiyin, shuning uchun ularning asosiy qismi bug’lanib
tuproqda tuz miqdorining ortib ketishiga olib keldi.
Amudaryo va Sirdaryo quyi qismiga oqib kelayotgan suvning kamayishi oqi-batida bu
yerlardagi botqoq va to’qaylar maydoni qisqarib cho’llanish jarayoni rivojlanadi.

Hozirgi vaqtda Orol dengizi muammosi yechimi ikki narsaga –dengiz sathini ma’lum
darajada ushlab turishga va Orolbo’yi ekolo-gik sharoitini yaxshilashga qaratilgan.
Orol dengizi sathini ma’lum bir balandlik-da, ya’ni 33 metr mutloq balandlikda
ushlab turish uchun Orolga har yili Amudaryo va Sirdaryodan 20 kub kilometr suv
tushib turishi lozim.
IQLIM MUAMMOSI: BASHORATLAR, MUAMMO VA YECHIMLAR
Mutaxassislar 2005 yilning birinchi haftasi issiq kunlar bilan boshlanishini bashorat
qilishgandi. Lekin bunday bo‘lib chiqmadi. Anchadan buyon qor ko‘rmayotgan
dunyoning bir qator mamlakatlariga aynan shu haftada qor yog‘di. Selsiy va Farangeyt
shkalalari sovuq va izg‘irinni bildiruvchi raqamlarni ko‘rsatdi. Yaqinda 200 nafar
iqlimshunos Toni Bler taklifiga binoan Angliyaga tashrif buyurishdi va unda Yer
sharida haroratning keskin ko‘tarilib ketishi munosabati bilan 1997 yil qabul qilingan
Kioto protokolini amalga tezroq tatbiq qilish masalalari ko‘rib chiqildi. Iqlimshunoslar
vaqtni qo‘ldan boy bermay, protokol yuzasidan kerakli chora-tadbirlar ishlab chiqish
zarurligiga alohida urg‘u berishdi.
Dastlab haroratning ko‘tarilib ketishi va atmosferaning ifloslanish
darajasi xavfli nuqtaga yaqinlashib qolganligi haqida iqlim o‘zgarishi

munosabati bilan tuzilgan hukumatlararo komissiya rahbari Rajendra Pachauri
to‘xtalib o‘tgandi. U bu mavzuda BMTning Mavrikiyada bo‘lib o‘tgan
konferentsiyasida ma’ruza qildi. Shundan so‘ng Oksford universitetning bir guruh
olimlari iqlimning keskin o‘zgarishi komissiya keltirgan raqamlardan ikki marta ko‘p
xavf keltirishini aniqlashdi. Xalqaro ishchi guruhining ta’kidlashicha, o‘n yildan
keyingi vaziyat asl holiga qaytarib bo‘lmaydigan darajaga yetadi.
Yuqorida aytib o‘tganimizdek, iqlimshunoslarning navbatdagi konferentsiyasida
iqlimning xavfli tomonga burilishi masalasi muhokama qilindi. Hozirdanoq Bosh vazir
harorat muammosini YeI va “katta sakkizlik” davlatlari o‘rtasida tashkil etiladigan
sammitda ko‘tarib chiqish mas’uliyatini olgan. Angliya ekologiya vaziri Margaret
Bekett konferentsiyani ochiq deb e’lon qilarkan, kelajakda haroratning global
ko‘tarilish oqibatlaridan qochib bo‘lmasligini aytib o‘tgan. Keyin barcha qit’alardan
tashrif buyurgan olimlar va iqtisodchilar nutq so‘zlashdi. Ularning fikricha, e’tiborga
arzimagan narsalar hozirda jiddiy muammolarni keltirib chiqarayotir.
Agar hukumatlar chora ko‘rishsa, ibtidoiy va arzon texnikalardan voz kechishga to‘g‘ri
keladi. Aslida bunday qaror ilgari ham qabul qilingan edi. 1986 yil Venada yig‘ilgan
yadro energetikasi mutaxassislari Chernobl fojeasini ko‘tarib chiqishgandi. Sobiq
Ittifoq delegatsiyasi o‘shanda vertolyotda suratga tushirilgan yadro reaktorining cho‘g‘
rangiga kirish jarayonini havola etgandi. Albatta, tasvirlarning bari keskin ruhda
emasdi. Lekin jonli hujjat o‘z davrida dunyo siyosatdonlariga yetarlicha tashvish
tug‘dirayotgan yadro inqirozini yaqqol namoyon etdi. Hozirga kelib yadro
muammosiga haroratning oshishi, muzliklarning erishi qo‘shildi. Ehtiyotkor fan barcha
sirni oshkor qilishni istamaydi. Shunday bo‘lsa-da, Arktikadagi dengiz muzliklari
deyarli yarim hajmidan ayrilganini keltirib o‘tmoq joiz. Qashshoqlik, qurg‘oqchilik,
kuchli shamollar va suvsizlik kabi ofatlar zilzilaga nisbatan uch marta ko‘proq sodir
bo‘layapti. Bularning bari iqlim o‘zgarishiga bog‘liq hodisalardir.

Orol dengizining ekologik ahvoli
Orol dengizi ilgari vaqtda dunyodagi eng katta ichki dengizlardan biri hisoblanib, unda
balikchilik, ovchilik, transport va erkratsion maqsadlarda foydalanilar edi. Dengiz suv
rejimini unga kuyiladigan Amudaryo, Sirdaryo, er osti suvlari hamda otmosfera
yonilgilari tushishi va yuzadan suvning buglanishi tashkil etadi. qadimgi tarixiy
davrlarda dengiz sathining 1,5 - 2,10 o`zgarishi tabiiy iqlim hususiyati bilan bo`liq
bo`lib, suvning hajmi 100 - 150 kub km, suv sathi maydoni - 4000 kv, km ni tashkil
etgan.
Sug`oriladigan dexkonchilikning rivojlanishi natijasida su`orilishga foydalaniladigan
kaytmas suvlar va kurkchilik yillari Amudaryo va Sirdaryoning deltasiga kuyiladigan
suv miqdori kamaydi. Shunday qilib, hozirgi vaqtda dengizning sathi 1961 yilga
nisbatan 16,8 m ga pasaydi. 1994 yil 36,6 m. Bunda dengizning hajmi 3 marta, yuzasi
2 marta, shurlanish darajasi 9-10 gG`l dan 34-37 gG`l ga ortadi; 2000 yilga borib 180-
200 gG`l kutariladi. Schozirgi kunda dengiz sathining pasayishi yiliga 80 - 110 sm
tashkil etmoqda. Kirgok chizigi 60 - 80 km pasayib, ochilib qolgan erlar 23 ming km2
tashkil etadi.Amudaryo va Sirdaryoning kuyi okimlarida suvning sifati yomonlashadi,
hamda ichish uchun yaroksiz bo`libqoladi. Ekologik tizmlar, o`simlik va hayvonlar
chuqur inkirozga uchrayapti. Eng yomon axvol Janubiy oroldir.Ushbu mintaqa
o`z ichiga shimoliy garbiy kizil kum, Zaungao`z, Kora kum, Janubiyustyurt va
Amudaryo delütasikabi landshaft komplekslarini oladi. Orol bo`yining umumiy
maydoni - 473 ming km2 bo`lsa, uning Janubiy qismi 245 ming km2 tashkil etadi.
Bunga KKR hududi,O`zbekistonning Xorazm viloyati, Turkmanistonning Toshavvo`z
vilochtlari kiradi. Orol va orol bo`yida sodir bulayotgan jadal ravishdagi chullanish
hodisasi dunyo tajribasida uchratilmagan. Shuning uchun ham mikdor va sifat jixatidan
baxolash ancha qiyinchilikalrga duch kelmoqda. Dengiz tubining ochilishi va daryo
delütalarining qurishi hisobiga cho`l maydonlari kengaymoqda. Ochilib qolgan 1 mln
ga maydon yuzasi mayda tuz zarrachalari bilan koplanib yangi shakldagi kum
qoplamlarini hosil qiladi.

joylashgan. Turkmanistonning suv xo`jalik tumanlaridamurakkab meliorativ holat
kelib chikmoqda. Amudaryo va Sirdaryoning kuyi okimlarida ko`pchilik maydonlar
konikarsiz meliorativ ahvoli bilan 3 va 4 katigoriyaga mansub erlar hisoblanadi,
shurlangan, kuchli shurlangan maydonlar 35- 70 % tashkil etadi. Tuproq-larning
shurlanishi hisobiga kishlk xo`jalik maxsulotlari hosili O`zbekistonda - 30%,
Turkistonda 40 %, Kozoxistonda - 33%, Tojikistonda - 1990 Kirgizistonda - 20 %
pasayib ketdi. Kuchli shurlangan er osti suvlarning joylashishi, chullanishi jarayonini
kuchaytirmoqda. Amudaryo av Sirdaryo kirgoklarini pasayish natijasida daryolarning
kuyi qismida suv toshkinlarini akmaytirib yuboradi. Bu o`z navbatida tukay
o`simliklari maydonlarini qisqarishiga, ilgari gumusga boy bo`lgan utloki - botqoqli
tuproqlar unumsiz utlok takir cho`l, kumli tuproqlarga aylanishga olib keladi.
Sutemizuvchi hayvonlar qushlar kamayib ketdi. Kurigan maydonlar aholi uchun xavfli
kasalliklarni tarkatuvchi kemiruvchilar bilan tulib bormoqda. Orol bo`yining sanitar -
epidemiologik ahvoli nixoyatda ogir aholi markaz-lashtirilgan suv bilan ta'minlash 29-
67 % ni tashkil etadi. Aholini yarmi ifloslangan ochiqsuv havzalaridan foydalaniladi.
Orol dengizini saqlab qolish mumkinmi? Orol muammosini asosi uni dengiz sifatida
saqlab qolish tashkil etadi.Shuni ta'kidlash lozimki Orol o`z tarixi davomida ilmiy
ma'lumotlarga karaganda ko`p marta o`z shaklini o`zgartirganini va ko`rib qolgani
ma'lum. Orol dengizining dastlabki absolyut balandligini tiklash uchun ming kub km
dan ortiq suv kerak bo`ladi.
ДЕН Orol dengizi muammosi xam dikkatga sazovordir.Orol dengizi 80-yillarda
ayniksa kuriy boshladi Xozirgi vaktda Urta Osiyoni umumiy muammosiga aylanib
kolgan. Dengiz xozirda "ulik dengiz" deb xisoblanmokda. Tirik organizm dengizda
deyarli yuk. Dengizning kurigan soxillaridagi tuplanib kolgan erdagi tuzlar shamol
esganda changlar bilan aralashib, inson salomatligiga jiddiy xavf tugdiradi.Usha erdagi
axolida suv muammosiga duch kelinmokda.Bundan tashkari deyarli Orol dengizining
yarmi kurib kolayotganidan, xech kim kaygurmayapti. Orol dengizini tiklashga chet el
mablaglari ajratilgani bilan usha mablag dengizga xarajat kilinishini xech kim uz
nazoratiga olmayapti. BUndan kelib chikadiki mablaglar usha erga "etmayapti". Buni
kiska kilib shunday ta'riflash mumkinki, Urta Osiyo mamlakatlarida kurgokchilik

vujudga keladi. Buni jaxon xamjamiyati va Urta Osiyo mamlakatlari "pichok suyakka
kadalganida" anglab etishadi. Afsuski Orol dengizi kurib kolgandan sung bu
muammoni echish yullari kidiriladi. Orol dengizining kurishining asosiy sababi bu
xujalik extiyojlariga ishlatilishi ya'ni paxta, bugdoy sugorilishiga Amudaryo va
Sirdaryodan foydalnganliklari uchun Orol dengiziga suv kam etib kela boshlagan. Shu
tufayli Orol dengizi sekin-asta kuriy boshlagan
Orol dengizining kurinishi
Orolni saqlab qolish haqida hozirgi vaqtda bir necha fikrlar mavjud.
1. Orolni qanday bulmasin kutkarish va uni avvalgi holatiga qaytarish zarur.
2. 2. Orol dengizini sathini barqaror bir sathida saqlab bulmaydi, shuning
uchun uni to`liq qurishi mukarrar.
3. 3. Orol sathini ma'lum bir sathda saqlab qolish mumkin va uni amalga
oshirish mumkin.
4. Birinchi fikr 1986G`87 yillarda Uzbekiston yozuvchilar uyushmasi a'zolari
tomiridan va boshqa kardosh respublika yozuvchilar tomonidan kullab kuvatlangan.

5. Ikkinchi fikirda, ular suvni yangi erlarini o`zlashtirish va su`orishga sariflash
kerak, dengizni kutkarib bulmaydi, uning qurishi muqarrar demoqda.
6. Uchinchi fikr, Orol muammosi bilan maxsus shugullangan olimlar va
mutaxassislar tomonidan kutarilgan. Ular o`z fikirlarini ushbu muammo ustidan olib
borgan. Ko`p yillik ilmiy izlanishlari aosida tushuntirib, dengizni barcha ekologik va
ijtimoiy- iqtisodiy ahamiyatini to``ri taxmin kilgan holda uning sathini ma'lum mutloq
balandlikda saqlab qolish mumkinligini isbotlab berdilar. Orol dengizini dastlabki
mutlok balandlikka (53 ) m kutarishning iloji yo`q. Orol sathini bir mutlok balandlikda
saqlab qolish uchun hozirgi kunda bir necha fikirlar o`rtaga tashlanmoqda.
7. " Ba'zilar Kasbiy dengiz suvini kanal orqali Orolga o`tkazishni:
8. " Ko`pchilik Orolni Sibir daryolari suvi hisobiga tuldirishni
9. " Ba'zilari Amudaryo va Sirdaryo boshlanishi mo`zliklarini 17 ming km2
eritib yuborishni ko`pchilik maslaxat berdilar. Markaziy Osiyodagi suv omborlari (92
ta, 72- O`zbekistonda) suvni daryolarga ochib yuborishni o`rtaga tashlagan. Bulardan
tashqari ba'zi mutaxassislar Orol dengizi ostida taxminan 1-1,5 ming m chuqurlikda
Orolning 1961 yilga kadar bo`lgan suv hajmiga nisbatan 4 barobar va undan ham
ko`prok mikdrdagi er osti suvlari mavjud ushbu suvlarni buglanish yo`llari bilan bir
necha skvojinalar (burgular) orqali dengizga kutarib chiqish mumkinligini
ko`rsatadilar. Dengizni saqlab qolish uchun 70 kmG`kub suv kerak
" - 100 kmG`kub suvni er ostidan chiqarish uchun 600 ming ta skvijina kerak.
Unga 100 mlrd sum mabla` kerak.
" 600 ming skvajinani 7 x q 4,2 mln. skvajina kerak bo`ladi.
" 700 kmG`kub suvni er ostidan skvajina orqali suv chiqarish uchun 700 mlrd sum
pul kerak.
" 600 ta skvajinani kazish uchun 1 ml tonna quvur truba kerak.
" 600 ming ta skvajina kazish uchun 1 mlrd, tonna truba yoki quvur
kerak. " 42 mln skvajina kazish uchun - 76 mlrd tonna truba yoki quvur
kerak.
Lekin O`zbekiston respublikasi 2005 yildan boshlab dengiz atrofida 18-20000 ta
skvijina kazish kerak, bunga 30 mln.tonna truba kerak bo`ladi. Shunday qilib Orol
sathini ma'lum bir mutlok balandlikda saqlab qolishning birdan-bir yo`li ushbu

xafzaning o`zida mavjud bo`lgan suv rezerflarini saqlab qolishdir. Orolga xar yili
kamida 20 kmG`kub suv kuyilib turish kerak. Xush ana shu 20 km suvni kayerdan
topish kerak. Ma'lumki su`orish uchun 90 % suv sarf bo`ladi. Uning foydali ish
koiffitsenti 0,63 ga teng. Agarda ushbu ko`rsatkichga 0,80 ga etkazilsa ancha suv
jamgariladi. Demak, asosiy e'tiborni suv yo`qotishni iloji boricha kamaytirishga
karatish kerak.
Orol dengizining qurib borish xavfi g’oyat keskin muammo, aytish mumkinki, milliy
kulfat bo’lib qoldi. Orol dengizi muammosi uzoq o’tmishga borib taqaladi.
Orol tangligi insoniyat tarixidagi eng yirik ekologik va gumanitar fojialardan biridir.
Dengiz havzasida yashaydigan qariyb 35 million kishi uning ta’siriga qoldi.
Ona sayyoramizni asraylik .
XXI asrning katta muammolardan biri bu - atrof-muhitning ifloslanishi hamda iqlim
isishi bilan bog‘liq holda ekologiyaning global tarzda buzilishidir. Ekologik inqiroz
davomiyligi va talofat ko‘lamiga ko‘ra turli xil ko‘rinishda yuz beradi. Ayrimlari bir
necha kun ichidayoq sodir bo‘lib, tezkor talofatlarni keltirib chiqarsa, ba'zilarining
yuzaga chiqishi uchun millionlab yil kerak bo‘ladi. Shuningdek, ekologik inqiroz biror
hudud doirasida yoxud global miqyosda bo‘lishi mumkin.
O‘tmishdagi muzliklar, suvliklar davri va ular o‘rnini egallagan yangi iqlim sharoitlari
hamda ular olib kelgan o‘zgarishlarni tahlil qiladigan bo‘lsak, mazkur davrlarda flora
va fauna olamining ayrim turlari qirilib, o‘rnini yangi navlar egallaganini ko‘rishimiz
mumkin. Hozirga qadar inson zotining Yer yuzida yashab qolishiga jiddiy tahdid
soluvchi ekologik inqiroz yuz bermagan bo‘lsa-da, lekin bugunning eng katta global
muammosiga aylangan iqlim isishi hamda u keltirib chiqargan va chiqarayotgan
asoratlar bu holga jiddiy qarashni taqazo etadi.
Biz bugungi maqolamizda ayni shu global muammo atrofida fikr yuritmoqchimiz.

XULOSA
Global iqlim isishi asoratlari allaqachon o‘zini namoyon qilishga ulgurdi. To‘fonlar,
bo‘ronlar hamda qurg‘oqchilik ofatlarining tez-tez uchrayotgani ayni iqlim isishi
oqibatida yuzaga kelayotir. O‘tgan asrning ikkinchi yarmida sanoati rivojlangan
mamlakatlarda issiqxona gazlarining katta miqdorda va betartib tarzda atmosferaga
chiqarilishi ozon qavatining teshilishiga olib keldi. Natijada Quyoshning inson uchun
zararli bo‘lgan nurlari mazkur teshikdan o‘tib, insoniyat uchun xavfni yuzaga keltirdi.
Jahon hamjamiyati bundan jiddiy tashvishga tushib, issiqxona gazlari miqdorini
kamaytirish uchun lozim bo‘lgan chora-tadbirlar ishlab chiqish zarurligini anglab yetdi
hamda bu borada qilingan amaliy ishlar natijasida mavjud xavfni ma'lum darajada
jilovlashga muvaffaq bo‘lindi. Iqlim isishi abadiy muzliklar diyori bo‘lgan Arktikaga
ham yetib bordi. Bu yerdagi ulkan muzliklarning erishi ummonlardagi suv sathining
ko‘tarilishiga sabab bo‘lyapti. Ayni holat okean qirg‘oqlarida qad rostlagan shaharlar
uchun xavf tug‘dirmoqda.
Atrof-muhit ifloslanishi bilan bog‘liq yana bir muammo bu toza ichimlik suvining
tanqisligidir. Statistik ma'lumotlarga ko‘ra, ayni paytda dunyoning kamida 1 mlrd.
aholisi toza ichimlik suvi ichish imkoniyatiga ega emas. 1990 yildan beri toza ichimlik
suvini iste'mol qiluvchilar soni 1,6 mlrd. kishiga oshgan bo‘lsa-da, lekin bu ne'matga
tashnalar soni hanuz yuqoriligicha qolmoqda.
O‘tgan asrda suvga nisbatan bo‘lgan talabning oshishi aholi o‘sishiga nisbatan ikki
barobar yuqori bo‘ldi. Hali dunyoda suvsizlik muammosi ochiq ko‘zga tashlanmagan
bo‘lsa-da, lekin Yer yuzi aholisining 2,8 milliardi yoki boshqacha qilib aytganda,
jami yer yuzi aholisining 40 foizi suv tanqis bo‘lgan hududlarda yashaydi. Ayni holat
esa mavjud suv resurslaridan tejab-tergab foydalanishni taqozo etadi.
Toza ichimlik suvi borasidagi muammolarga, asosan, Afrika qit'asida yashovchi
insonlar ko‘proq duch kelmoqda. Bu mintaqa suv resurslarining hududlar o‘rtasidagi
taqsimotida jiddiy nomutanosiblik bor. Masalan, Shimoliy Afrikada aholining 92 foizi
toza ichimlik suvi iste'mol qilish imkoniyatiga ega bo‘lsa, sahro mintaqasidagi Afrika
davlatlarida bu ko‘rsatkich 60 foizga ham yetmaydi.

O‘zbekistonda ekologik vaziyat
Yurtimizda ekologiyani asrab-avaylash, atrof-muhit ozodaligini asrash masalalariga
katta e'tibor berib kelinmoqda. O‘zbekistonning eng katta ekologik muammosi Orol
dengizining qurib borishidir. Orol dengizining ekologik falokat hududi,
shuningdek, Qozog‘iston, Turkmanistonni ham qamrab oladi.
Ayni vaqtda O‘zbekistonda 301 o‘simlik va 184 ta hayvon turi "O‘zbekiston Qizil
Kitobi"ga kiritilgan.
Ekologik barqarorlikni ta'minlash uchun O‘zbekiston hukumati bir qator strategik
dasturlarni ishlab chiqqan. Xususan, O‘zbekiston Respublikasi atrof-muhit gigienasi
bo‘yicha milliy harakat dasturi, biologik rang-baranglikni saqlash bo‘yicha Milliy
strategiya va Harakat rejasi, Qurg‘oqchilik va cho‘lga aylanishga qarshi kurash
bo‘yicha Milliy harakat dasturi, Atrof-muhit muhofazasi bo‘yicha Milliy harakat
dasturi kabi bir qator rejalar qabul qilingan bo‘lib, ular asosida yurtimiz
ekologiyasini asrab-avaylash borasida qator ijobiy ishlar amalga oshirilmoqda.
BMT agentliklari tizimi ham O‘zbekistonning tabiiy zahiralarini barqaror rivojlantirish
maqsadida atrof-muhitdan foydalanishni samarali boshqarishga va uni muhofaza
qilishga qaratilgan sa'y-harakatlarni bir qator loyihalar orqali qo‘llab-quvvatlab
kelmoqda.
Xususan, aholini toza ichimlik suvi bilan ta'minlash maqsadida O‘zbekiston hukumati
ekologik muammolarni hal etishga yo‘naltirilgan qator strategik hujjatlarni ishlab
chiqqan. 2000 - 2010 yillarga mo‘ljallangan davrda qishloq aholisini ichimlik suvi va
tabiiy gaz bilan ta'minlash davlat dasturi bu borada muhim amaliy ahamiyatga ega.
Ayni maqsad yo‘lida ham BMT tizimi agentliklari va boshqa xalqaro tashkilotlar suv
zahiralaridan unumli foydalanishda O‘zbekiston bilan faol hamkorlik qilib kelmoqda.
Yurtimizda barqaror rivojlanish ko‘rsatkichiga ega bo‘lish bosh maqsad sifatida
belgilangan. Barqaror rivojlanish shunday taraqqiyot yo‘liki, unda bugunning
manfaatlari yo‘lida kelajak avlod ehtiyojlarining qondirilishi xavf ostiga qo‘yilmaydi.

Kim aybdor?
Achchiq haqiqat shundaki, global isishga eng katta hissa qo‘shayotgan davlatlar bu
rivojlangan sanoat mamlakatlaridir. Yer, suv va havo ifloslanishida eng katta ulushga
ega bo‘lgan o‘lkalar ham ayni shu mamlakatlardir. Lekin ular yaratayotgan muammo
uchun issiqxona gazlarini deyarli chiqarmaydigan Afrika kabi qashshoq hudud
mamlakatlari jabr ko‘rishiga to‘g‘ri kelyapti.
Afrika qit'asining global isishdan eng ko‘p zarar ko‘rayotgan hudud ekani bugun hech
kim uchun yangilik emas. Iqlim o‘zgarishi bu yerdagi shundoq ham jazirama bo‘lgan
havoni yanada isitib, oziq-ovqat manbalari bo‘lgan ekin maydonlarini nobud qilmoqda.
Mutaxassislar fikriga ko‘ra, Afrika bugungi ahvolidan qutilishi uchun iqlim
o‘zgarishining qanchalar jiddiy muammo ekanini, avvalo, o‘z xalqiga tushuntirishi
kerak. Bundan tashqari, muammo keltirib chiqarayotgan jiddiy asoratlarning oldini
olish uchun katta mablag‘ kerak bo‘ladi. Shu bois ularni inqirozdan olib chiqish uchun
boy mamlakatlar yordam qo‘lini cho‘zishi kerak. Bu borada rivojlangan davlatlarning
aksariyati sustkashlikka yo‘l qo‘yayotgan bo‘lsa-da, lekin ular orasida yordam qo‘lini
cho‘zayotganlar ham yo‘q emas. Masalan, Norvegiya Tanzaniyaga so‘nggi besh yilda
iqlim o‘zgarishi va o‘rmonlarning yo‘qolib borishi muammolarining oldini olish uchun
100 million dollar taqdim etdi. Negaki, Tanzaniya o‘rmonlari yo‘qolib, cho‘llashish
darajasining yuqoriligi bo‘yicha Afrikada birinchi o‘rinda turadi. Iqlim o‘zgarishi va
global isishga qarshi kurashda cho‘llashishning oldini olish esa juda muhim.
Norvegiya Bosh vaziri Jens Stoltenberg aytganidek, "Cho‘llashish global miqdorda
issiqxona gazlari chiqishining 20 foizini tashkil qiladi" va bu miqdor shak-shubhasiz
dahshatli oqibatlarni keltirib chiqaradi.
Norvegiya iqlim o‘zgarishining jiddiy muammo ekanini o‘z vaqtida anglab yetgan
ko‘rinadi. U o‘z hududini 2030 yilgacha karbon gazlaridan mutlaqo xoli hududga
aylantirishni rejalashtirmoqda. Agar barcha mamlakatlar (hech bo‘lmaganda, AQSh,
Xitoy, Hindiston kabi yirik sanoat davlatlari) bu borada shu kabi amaliy ishlarga
kirishsa, iqlim o‘zgarishi olib kelishi kutilayotgan salbiy oqibatlarning oldi olingan
bo‘lardi. Xulosa qilib aytganda, global isishning yanada jiddiyroq zararlarini butun

dunyo hududi birday tatib ko‘rmasdan oldin hozirdan global hamkorlik chora-
tadbirlarini amalga oshirmoq lozim.

Foydalanilgan adabiyotlar.
1. Ergashyev. A , Umumiy ekologiya .Toshkent ’’O’zbekiston’’ 2003 y
2. Nigmatov . A , Ekologiyaning nazariy asoslari.
O’zbekiston faylasuflari milliy jamiyati nashiriyoti Toshkent 2013 y
3. Sultonov .P.S , Ekologiya va atrof – muhitni muhofaza qilish asoslari.
’’MUSIQA’’ nashriyoti Toshkent 2007 y
4. P. Egamberdiyeva P . Eshchanov , Ekologiya Asoslari . Toshkent
’’ZAR QALAM’’ nashriyoti 2004 y
5. G.D.Shamsiddinova , D . Karimova Kimyoviy ekologiya Toshkent 2010 y

I KIRISH REJA: 1. Ekologik muammolarning tarkibi. 2. Global ekologik muammolar va ularning oqibatlari. 3. Mintaqaviy va mahalliy ekologik muammolar. III XULOSA IV FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

KIRISH Hozirgi vaqtda inson faoliyati ta'sirida biosferaning o’zgarishi juda tezlik bilan borayapti. Inson Yer kurrasining qiyofasini o'zgartirishda katta geologik kuch sifatida vujudga kelganini V.I.Vernadskiy tomonidan ta’kidlab o'tilgan edi. Insonning tabiiy jarayonlardan noto'g'ri foydalanishi natijasida XX asrning o'rtalarida ekologik muammolar juda avj olib ketdi. Ekologik muammo deganda insonning tabiatga ko'rsatayotgan ta'siri bilan bog ’ liq holda tabiatning insonga aks ta'siri, ya'ni uning iqtisodiyotida, hayotda xo'jalik ahamiyatiga molik bo'lgan jarayonlar, tabiiy hodisalar bilan bog'liq bo'lgan har qanday hodisa tushuniladi. (iqlim o'zgarishi, hayvonlarning yalpi ko'chib ketishi) tabiatdagi muvozanatning buzilishi oqibatida turli miqyosdagi ekologik muammolar shakllanmoqda. Ularni quyidagi guruhlarga ajratish mumkin. 1 Global (umumbashariy). 2 Regional (mintaqaviy). 3 Lokal (mahalliy). Global ekologik muammolar dunyo bo'yicha kuzatiladigan tabiiy, tabiiy antropogen va sof antropogen ta'sirlar natijasida yuzaga kelib umumbashariyatga tegishlidir. Ana shunday ekologik muammolarning ba'zilari bilan tanishamiz: Atmosferaning dimiqish xodisasi. Keyingi yillarda atmosfera tarkibidagi S0 2 miqdori ortib borayotganligi ma'lum bo'lib qoldi. Natijada Yer yuzasining harorati oxirgi 100 yil ichida 0,5-1,0 gradus ortdi. Iqlimning keng ko'lamda o'zgarishi atmosferaning sanoat chiqindilari va avtotrasnportlardan chiqayotgan gazlar bilan bog’liq. Yer yuzasining global isishi, ya'ni atmosferaning dimiqishi S0 2 ning havo tarkibida ortib ketishi, o'rmonlarning kesilishi, toshko'mir va benzin kabi yoqilg’ilarning yonishidan atmosferada to'planadigan S0 2 gazi tufaylidir. Ana shu zaylda ahvol o'zgarmasa XXI asrning o'rtalarida yer yuzasining harorati 1,5-4,5 gradusgacha ortishi mumkin.

Natijada: 1. Iqlimning o'zgarishi ayniqsa, cho'llanish jarayonining kuchayishi. Yogingarchilikning o'zgarishi. Dengiz va okeanlar satxining ortishi Muzliklarning erishi va kamayishi hamda boshqa hodisalar kuzatiladi. O`zbekiston ekologiyasi O`zbekiston ekologiyasini yaxshilash uchun, jumhuriyatimizdagi iqtisodiy ahvolni yaxshilash, ekologik tanazzulning oldini olish uchun xalqimiz orasida qadimda ma`lum bo`lgan ekologik madaniyatni tiklashimiz, tarixni yaxshilab o`rganishimiz hamda undan hozirgi sharoitda foydalanish imkoniyatlarini qidirib topishimiz kerak. Inson faoliyati ta`sirida beosferaning o`zgarishi juda tezlik bilan borayapti. 1. "Atmosferaning dimiqishi" hodisasi. 2. "Ozon qatlamining siyraklanishi" hodisasi. 3. "Chuchuk suv" muammosi . 4. "Tirik tabiatdagi o`simlik va hayvon turlari sonining qisqarishi" muammosi.

5. "Pestisetlardan foydalanish" muammosi. Mintaqaviy ekologik muammolar. Yer yuzasining muayan mintaqasi o`ziga xos tabiiy iqlim, ijtimoiy - ekologik, etnogirafik xususiyatlari uni tabiat bilan inson o`rtasidagi o`zaro aloqa munosabatlari harakterini belgilab beradi. O`zbekistondagi ekologik muammolar Bugungi kunda mustaqil o`zbekiston yirik sanoat va agrar mintaqa bo`lib, kelajakda dunyoga yuz tutgan mashina sozlik, energetika, kimyo, oziq - ovqat sanoati, transport majmuini yanada rivojlantirish ko`zda tutulgan. Bunday ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanishi Respublikada ijtimoiy - ekotizmlarning holatiga muayan darajada salbiy ta`sir ko`rsatadi. Respublikada keskin bo`lib turgan ekologik va tabiatni muhofaza qilishga oid muammolar quyidagilar: 1. Yirik hududiy - sanoat majmualari joylashgan rayonlarda ya`ni Angren -olmaliq Chirchiqlarda, Farg`ona- Marg`ilonda, Navoiy va boshqa rayonlardagi tabiatni muhofaza qilish muammolari. Bu rayonlarda ijtimoiy-ekotizm holati yaxshi emas. Chunki sanoat markazlarida chiqayotgan turli-xil gazlar va chiqindilar atrof-muhitni ekolgik holatini buzulishiga olib kelmoqda. 2. Agrosanoat majmuidagi ekologik muammolar. 3. Tabiatdagi suvlarning sanoat chiqindilari pestisetlar va mineral o`g`itlar bilan ifloslanishi ham muammolardan biridir. 4. O`simlik va hayvonot dunyosini muhofaza qilish va qayta tiklash muammolari, qo`riqxonalar va milliy bog`lar tarmog`ini kengaytirish . O`zbekistonda ekologik vaziyatni yaxshilash yo`llari O`zbekiston Respublikasi tabiatni muhofaza qilish va undan oqilona foydalanish borasidagi asosiy strategik maqsadlar quyidagilar hisoblanadi: Aholining sihat-salomatligi uchun qulay sharoit yaratish, beosferaviy muvozanatni saqlash; O`zbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish samaradorligi va barqarorligini ko`zlagan holda tabiiy resurslardan foydalanish qayta tiklanadigan tabiiy resurslar

ishlab chiqarish va iste`mol jarayonlarining muvoznatini saqlash tiklanmaydigan resurslarni ishlab chiqarish, chiqindilardan oqilona foydalanish; regional va lokal darajalarda tabiatni qayta tiklanish hususiyatini tiklash; tabiatning daslabki turlari va ularning genofondini landshaftlarning xilma - xiligini saqlash. Vujudga kelgan Orol dengizi muammosi bilan bog`liq halokatli ekologik - iqtisodiy va ijtimoiy ahvolni yaxshilash, Orol dengizini saqlab qolish maqsadida aholini sifatli ichimlik suvi bilan ta`minlash. Orol bo`yi aholisini normal sanitar sharoitlar va ozuqa bilan ta`minlash uchun Markaziy osiyo davlatlari bilan birgalikda qisqa vaqt ichida yagona suv xo`jaligi siyosatini ishlab chiqish hamda har-bir Respublikaning Orol dengiziga quya oladigan suvi, ya`ni Orol bo`yidagi barcha tabiiy ko`llarni saqlab qolish kabi ishlar rejalashtirilgan. Ozon qatlamining siyraklanishi: Ozonosfera atmosferaning muhim tarkibiy qismi hisoblanib, u iqlimgava yer yuzasidagi barcha tirik organizmlarni nurlanishdan saqlab turadi. Atmosferadagi azonning eng muhim xususiyati uning doimo hosil bo’lib va parchalanib turishidir. Ozon quyosh nurlari ta'sirida kislorod, azot oksidi va boshqa gazlar ishtirokida hosil bo'ladi. Ozon kuchli ultrabinafsha nurlarni yutib qolib yer yuzidagi tirik organizmlarni himoya qiladi. Ultrabinafsha nurlar miqdorining ortishi tirik organizmlarga salbiy ta'sir qiladi. Ultrabinafsha nurlari ta'sirida nurlanish odamlarda terini kuyishiga sabab bo'ladi. Bugungi kunda teri raki bilan kasallanish ushbu nurlar ta'sirida kelib chiqayotganligi aniqlandi. Hozirgi davrda freonlardan keng foydalanish tufayli hamda aviatsiya gazlari, atom bombalarini portlatishlar atmosferada etarli miqdorda ozon to'planishiga imkon bermayapti.

O'xshashlar

Ekalogik muammolar

Ekologik muomolar, paydo bo’lishi, oldini olish.

ShAXARLARNI LANDShAFTLAShTIRISh VA ShAXARLARDA LANDShAFTLARIShNING EKOLOGIK AXAMIYaTI

EKOLOGIK TURIZMNI TASHKIL ETISH VA RIVOJLANTIRISH ISTIQBOLLARI

Geografiya va ekologik axborot tizimlarining dasturiy ta’minotlari