logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. ShAXARLARNI LANDShAFTLAShTIRISh VA ShAXARLARDA LANDShAFTLARIShNING EKOLOGIK AXAMIYaTI

ShAXARLARNI LANDShAFTLAShTIRISh VA ShAXARLARDA LANDShAFTLARIShNING EKOLOGIK AXAMIYaTI

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

8093.5 KB
Ko'chirib olish
DIPLOM MAVZUSI: “ ShA X ARLARNI LANDShAFTLASh T IRISh VA ShA X ARLARDA LANDShAFTLARIShNING EKOLOGIK A X AMIYaTI ” MUNDARIJA Kirish ............................................................................... ................ .......................3 1-BOB. Adabiyotlar sharxi......................................................................................6 1,1. Landshaftshunoslikning yuzaga kelishi va rivojlanish tarixi ............................6 1.2. Landshaft xakidagi asosiy tushunchalar ............................................................7 1.3. Landshaftlarning ichki tuzilishi ........................................................................7 1.4. Landshaftlarni tasniflash masalalari .................................................................8 2.1. Landshaftlarning maxsus faoliyati ( o’ z funksiyasini bajarishi) .....................10 2.2. Landshaftlarning x ududiy taba xal anishi va taba xal anish omillari ...................10 2.3. Landshaft va inson alo q adorligi masalalari .....................................................10 2.4. Amaliy landshaftshunoslik ..............................................................................11 2.5. Landshaftshunoslik va ekologiya ....................................................................11 2.6 . Landshaft xaritalari va ularning turlari hamda O’zbekiston atmasfera yog’inlari miqdorining o’zgarishi..........................................................................11 3-BOB. Tadqiqot natjalari va ularning muxokamasi. shaxarlarni landshaftlashtirish va landshaftlashtirishning ahamiyati ................................14 3.1. Landshaft sanatida sayohatgohlarintegrasiyalashgan mahsulot birligi...........15 3.1. 1. Geografik uzuq-yuluqlik..............................................................................16 3.1. 2. Sohalararo uzuq-yuluqlik.............................................................................16 3.1. 3. Funksional uzuq–yuluqlik............................................................................17 3.1. 4. Iyerarxik uzuq-yuluqlik................................................................................17 3.2. Markaziy farg’ona cho’llarida antropogen omil ta’sirida sodir bo’layotgan landshaft-ekologik o’zgarishlar ………………………………...........................20 3.3. Janubi-g’arbiy qizilqum yaylovlarida o’sadigan oziqabob o’simliklarning bioekologik tasnifi …………………………………….........................................23 3.3.1. Qandim va dengizko’l mavzelaridagi nodir o’simliklarning muhofazasiga doir mulohazalar………………………………………....…….. 28 3.4. Atrof-muhit muhofazasida nodavlat va notijorat tashkilotlarning o’rni …………………………………………………………………………….... 29 3.5. Cho’l zonasida shaharlar shakllanishi va rivojlanishining ayrim xususiyatlari…………………………………………………………………...…33 3.6. Landshaftlarni tasniflash va shaxarlar barpo etishda madaniy,suniy landshaftlar barpo etish......................................................................................38 3.6.1. Landshaftlarini o’rganish asosida landshaftlar (fasiyalar, urochio’yelar, joylar) tasnifi..........................................................................................................39 3.7.Shaxar landshaftlari barpo etilishi va yer muammosi.....................................42 3.8. . Qishloq xo’jalik landshaftlari organizmlarining kelib chiqishi ............................................................................... ................. ..................52 3.9. Shaxar va tabiat................................................ ......... ................................... . ..55 3.9.1. Shaxar sharoitida atmosferaning ifloslanishi................................................59 1 XOTIMA ...............................................................................................................73 XULOSA ........................................................................................................... ... .78 FOYDALANILGAN ADABIYoTLAR RO’YXATI ..........................................79 Kirish Ma’lumki, inson yaralibdiki tabiatning bir bo’lagi bo’lib, faqatgina unga o’z xukmini o’tkazishga urinib keldi. Insoniyat oldida esa juda katta burchni unutib qo’ydi. Bu tabiiy ko’rinishning tabiatda xuddi tarozining pallasi vazifasini bajargandek muvozanatni ta’minlaydi. Bu muvozanatning buzilishi esa tanazul deganidir. Inson ko’plab shaxarlar, qishloq, ovullar va sanoat deb atalmish misli ko’rinmagan tabiat xodisalarini o’zgartirib yuborishga qodir mashina yaratib oldi. Mavzuning dolzarbligi. Buardan kelib chiqqan xolda, tabiat va inson o’rtasidagi aloxalarni tiklash maqsadida “EKOLOGIYa” degan ovuchoq topib oldi. Endilikda bu ovunchoq inson va tabiat o’rtasidagi munosabatlarni imkon qadar saqlab qolishga xarakat qilayotgan bo’lsa-da, buning uddasidan chiqa olmayapti. Chunki insonlarni oziq ovqat, chorvani yem xashak va sanoatni xom ashyo bilan a’minlash maqsadida “ilm” deb nomlangan fan va texnika yaratuvchisi tinim bilmay izlanishda. Yaratilayotan yangiliklar maqtanishga arzirmikan? Tabiat nima derkan? degan savol barchani qiynaydi albatda. Chegarasiz rivojlanishlar, “tog’ kon metallurgiya”, “neft - gaz” kabi nomlar bilan inson manfaatini qondirish bilan boradir. Bu yuqoridagilardan kelib chiqqan xolda “landshaft” shunoslikni o’rganish dolzarbdir Maqsad va vazfalar . Landshaft va landshaftlashtirishning maqsad va vazifalari. - Inson va tabiat orasidagi o’ zaro alo q a samaradorligini oshirish. - Tabiy vamadaniy landshaftlar taqdiri, - Yerdagi xayotning taqdiriga nisbatan insonlarda javobgarlik xislarini uyg’otish va rivojlantirish. - Landshaftlarning hosil bo’lishi, o’tmishda, xozirgi kunda va kelajakda qanday bo’lishi, ularning ichki tuzilishi, rivojlanishi va ularda ro’y beradigan turli tabiiy geografik jarayon va xodisalarni, modda va energiya almashinishi. 2 - Landshaftlardan shaxarlarda, xalq xo’jaligida to’g’ri va oqilona foydalanish xamda ularni samaradorlashtirish masalalari. - Yer yuzasida obyektiv mavjud bo’lgan geoekotizimlarning maxalliy ko’lamdaligi, landshaft va uning morfologik qismlari. - Eko-ge ografik fanlar tizimida tutgan o’ rni va bosh q a fanlar bilan alo q asi. - Tabiatdan va tabiiy boyliklardan to’g’ri va oqilona foydalanish tabiat qonunlarini bilish, landshaftshunoslik fanining tabiiy geografiyaning muximligi va axamiyatini ko’rsatib beradi. - Shaxarlarda landshaft va landshaftlashtirish ishlarini ekologik ahamiyati va suniy ekotizimlar doirasida madaniy landshaftlar tashkil etish. Tadqiqot obyekti va predmeti: Yer yuzasida obyektiv mavjud bo’lgan geoekotizimlarning maxalliy ko’lamdaligi, landshaft va uning morfologik qismlari. Tadqiqot metodlari: Landshaft xaritalari va ulardan foydalanish. Landshaftlarni xal q x o’ jaligining turli tarmo q larida jumladan shaxarsozlikda keng foydalanish nu q tai nazaridan ba x olash. Ba x olashning asosiy tamoyillari va metodlari. Landshaftlarni prognozlash (bashoratlash). Uning asosiy tamoyillari. Prognozlash metodlari. Ilmiy yangiligi: Landshaftlarni o’ rganishda ekologik yondashish. “Ekosistema”, “Geoekologiya” tushunchalari. Ilk bora shaxarlarda landshft va landshft dizayini to’g’risida tasavvur yaratildi. Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati: Olib borilgan tadqiqotlarimiz davomida shaxarlarni landshaftlashtirishda yangi ekosistemalar barpo etilib tabiatning go’zal ko’rinishdan lavxala sifatida shaxarlarsozlikda, umumiy ovqatlani maskanlarida, saoat zonalarida, davat va nodavlat tashkilotlar oldilarida, o’quv binolari atroflari va axoli yashash punktlarida keng foydlanishni yo’lga qo’yish mumkin. Ishning xajmi: Bitiruv malakaviy ishi kirish, 3 ta bob, xotima, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati va jami 82 betdan iborat. 3 1-BOB. Adabiyotlar sharxi Tabiiyki, O’zbekistonda Sobiq ittifoqdan qanday ekologik holat qoldi degan savol tug’iladi? Ming afsuski, 70 yillik totalitar tuzumidan nihoyatda xatarli ekologik vaziyat va ekologik tanglik qoldi, xolos. BMT ning 48 sessiyasida (1993 yil, sentyabr) Darhaqiqat, sovet davrida respublikamizda paxta yakka hokimligi vaqtida xalq xo’jaligi bir tomonlama rivojlanib, nafaqat iqtisodiyotimizda, shu bilan birga ekologik sharoitimizda og’ir asorat qoldirdi. Bu esa yillar o’tgan sayin vahimali sur’atda avj olib borgan ekologik tanglik ostonasiga olib keldi. Suv resurslaridan uzoqni ko’rmay pala-partish foydalanish, pirovard natijada Orol dengizining qurishiga, katta maydonlardagi yerlarning sho’rlanishiga va boshqa ko’pgina og’ir ekologik oqibatlarga sabab bo’ldi. 1.1. Landshaftshunoslikning yuzaga kelishi va rivojlanish tarixi V.V. Dokuchayevning tabiiy komponentlar alo q adorligi va ular bir butun majmua sifatida o’ rganilishi kerakligi x a q idagi g’ oyalari. 1913-1914 yillardagi rus tabiatshunos olimlari L.S.Berg, G.F.Morozov, I.M.Krasheninnikov, R.I. Abolinlarning Landshaft x a q idagi fikrlari. 1920-1940 yillarda bajarilgan B.B.Polinov, I.V.Larin, A.D.Gojev, L.G.Ramenskiy, L.S.Berg kabilarning ishlari va ularning landshaftshunoslikning rivojlanishidagi a x amiyati. Ikkinchi ja x on urushidan keyingi davrlardagi landshaftshunoslikning rivojlanishi va unda L.S.Berg, N.A.Solnsev, S.V. Kalesniklarning roli. 1950-1970 yillardagi A.G.Isachenko, F.N.Milkov, V.S. Preobrajenskiy, N.A. Gvozdeskiy, D.L.Armand, V.B.Sochava va bosh xal arning landshaftshunoslikka qo’ shgan x issalari. 1970 yildan s o’ nggi landshaftshunoslikning rivojlanishi va undagi asosiy y o’ nalishlar. O’ zbekiston landshaftshunoslarining qo’ shgan x issalari. Tarixiy – genetik konsepsiya. Landshaftlar va boshqa tabiiy geografik komplekslar ham uzoq tarixiy rivojlanish xosilalaridir. O’tgan asrning 20- yillaridayoq, ayniqsa B.B.Polinovning landshaft haqidagi maqolalaridan so’ng, har bir muayyan landshaft tarixiy ekanligi ayon bo’lib qolgan edi. Landshaftlarning 4 tarixiy ekanligi taniqli geograf K.K. Markov asarlarida ko’p bor ta’kidlangan. Uningcha, tabiatni bilish uchun xududning paleogeografiyasini o’rganish lozim. 1.2. Landshaft xakidagi asosiy tushunchalar Landshaft-regional birlik tushunchasi (A.G.Isachenko, S.V.Kalesnik fikrlari); landshaft-tipologik birlik tushunchasi (N.Gvozdeskiy va boshxalar); landshaft-umumiy tushuncha (F.N.Milkov fikri); V.A.Nikolayevning landshaft xakidagi muloxazalari. 1.3. Landshaftlarning ichki tuzilishi Landshaft tashkil qiluvchi omillar va landshaftning tarkibiy qismlari. Landshaftlarning morfologik tuzilishi. L.G.Ramenskiy, B.B.Polinov, N.A.Solnsevlarning landshaft morfologiyasiga qo’shgan xissalari. Fasiya landshaftlarning eng kichik morfologik qismi ekanligi. Fasiyaning bir butunligi va bo’linmasligi. Fasiyalarning o’ziga xos xususiyatlari. Ularni tasniflash masalalari. Urochishalar landshaftlarning asosiy morfologik qismi ekanligi va fasiyalarning yig’indisidan iboratligi. Oddiy va murakkab urochishelar. Urochishalarni tasniflash. F.N.Milkovning “Landshaft” va “Joy turi” tushunchalari xakidagi fikrlari. Tog’ landshaftlari xaqida G.P.Millerning fikri. Landshaftlarning ichki tuzilishini taxlil qilishda turli modellardan foydalanish. Landshaft modellari landshaftlarning tarkibiy qismlari xamda morfologik qismlari orasida bo’ladigan aloqadorliklar xaqida umumiy tasavvur xosil qilishi. Vertikal va gorizontal, t o’g’ ri va teskari alo q adorliklar, ijobiy va salbiy alo q adorliklar va x .k. 1.4. Landshaftlarni tasniflash masalalari Landshaftlarni tasniflashning asosiy tamoyillari. A.G.Isachenko (1961) N.A.Gvozdeskiy (1961)., F.N.Milkov (1967) larning landshaftlarni tasniflash tajribalari. V.A.Nikolayev (1979)ning landshaftlarni tasniflash sxemasi. Tasnif birliklari. Landshaftlar tasnifini yaratish borasida ozmi-ko’pmi ishlar amalga oshirilgan bo’lishiga qaramay (F.N.Milkov, 1973, 1986; N.N.Iogansen, 1970; N.I.Axtirseva, 1977; K.A.Drozdov, 1988 va b.), bu masala ancha serqirra va 5 murakkab bo’lganligi uchun o’z yechimini tugal topmagan. H ar qanday tasnif obyektni chuqur va batafsil taxlil etishni talab qiladi. F.N.Milkov barcha landshaftlarni sinflarga bo’lib olishni tavsiya etadi. Bunda asosiy belgi sifatida inson faoliyatining turi va landshaftlarda qay darajada aks etganini hisobga olishni tavsiya etadi va sanoat landshaftlari, yo’l landshaftlari, qishloq xo’jalik landshaftlari kabi 8 xil landshaft sinfini ajratadi. O’zbekiston hududining hozirgi geologik manzarasi bundan 35 – 36 mln. yil muqaddam boshlangan oligosen – antropogen davrlarni o’z ichiga oladi. (Babushkin, Kogay, 1975, 68, 101 betlar). Lekin bu rivojlanish joylarda bir xil bo’lmagan. Aniqrog’i tog’li rayonlarda tektonik ko’tarish ko’rsatgichlari tekislik rayonlariga nisbatan 5 – 6 marta yuqori bo’lgan. A.A.Yuryev, A.U.Umarov ma’lumotlariga ko’ra (1971) neotektonik harakatlar natijasida, oligosen – antropogen davrda Zarafshon tizmasi 3600 – 4000, Hisor tizmasi 4700 – 5300 metrga ko’tarilgan. Tekislik – cho’l zonasida joylashgan Quljuqtov tizmasi esa atigi 1300 metrga bo’y cho’zgan xolos. Quljuqtovning janubi – sharqiy etagida joylashgan Romitan botig’i esa, shu davrda dengiz sathidan hisoblaganda 350 – 450 metrgacha cho’kkan va cho’kindi jinslar bilan to’lgan (78, 90 betlar). Xullas, neotektonik harakatlar tufayli O’zbekiston hududi relfining umumiy nishabligi g’arb, ya’ni Kaspiy dengizi tomonga yo’nalgan, natijada gipsometrik jihatdan bir – biridan farq qiladigan ikkita morfotektonik poydevor qaror topgan. G’arbdagi tekisliklar oligosen davridan boshlab hozirgi kungacha tog’li rayonlardan kirib keladigan yer usti, yer osti oqimlar uchun yeroziya bazasi bo’lib “xizmat qilgan”. Buning ustiga Kaspiy dengizi tomondan turli davrlarda ketma – ket kirib kelgan dengizlar ham bu tekisliklarda hosil bo’lgan yotqiziqlarning xalinligi va ularning kimyoviy tarkibiga “o’z ulushini” qo’shgan. Natijada tekislik rayonlarda dengiz va quruqlik negiziga ega bo’lgan xalin cho’kindi jinslar qatlami to’plangan. Xullas, yuqorida qayd qilingan paleogeografik sharoitda hududlararo modda va energiya almashinuvida tog’li rayonlar “yetakchi”, tekisliklar esa ularga “qaram” bo’lgan. Hozir ham ushbu jarayon davom etib kelmoqda. O’zbekiston tog’ va tekisliklari tabiatiga xos 6 bo’lgan bunday aloqadorlik va birbutunlik juda ko’p tadqiqotchilar tomonidan asoslangan va ularning mohiyati ochib berilgan (R.I. Abolin, 1929, V.M. Chetirkin, 1960, N.A.Kogay, 1971, L.A.Alibekov, 1994 va boshxalar). Ayniqsa L.A.Alibekovning bu mavzuga bag’ishlangan “geopara” g’oyasi diqqatga sazovor. Qayd qilish joizki tog’ va tekisliklar o’rtasidagi bog’lanishlarda tog’lardan kirib kelgan jinslarning ko’lami doimo katta bo’lgan. Tekislik - cho’l rayonlarda xalin – akkumulyativ – allyuvial tog’ jinslarning to’planganligi ushbu munosabatlarning oqibatidir. 7 2-BOB. Landshaftlarning dinamikasi, evolyusiyasi va rivojlanishi. Landshaftlarda muttasil ro’y berib turadigan modda va energiya almashinishi landshaftlarning qotib qolmagan, doimo o’zgaradigan moddiy tizim ekanligidan dalolat berishi. “Invariant” va “Landshaftning xolati” tushunchalari. Landshaftlardagi asl xoliga qayta oladigan va asl xoliga qayta olmaydigan o’zgarishlar. Landshaftlarning yoshini aniqlash masalasi. Landshaftlarning o’zini- o’zi sozlab turishi va tashqi ta’sirlariga nisbatan barqarorligi. 2.1. Landshaftlarning maxsus faoliyati ( o’ z funksiyasini bajarishi) Landshaftlar faoliyatining energetik omillari. Landshaftlarda moddaning biokimyoviy aylanishi va landshaftlarning bioma x suldorligi. Landshaftlarning maxsus faoliyatini o’ rganishdagi geokimyoviy va geofizikaviy yondashishlar. 2.2. Landshaftlarning x ududiy taba xal anishi va taba xal anish omillari Taba xal anishning asosiy q onuniyatlari. Zonallik, azonallik, provinsiallik. Landshaftlarning balandlik b o’ ylab minta xal anishi va landshaft yaruslari. Landshaftlarning kelib chi q ishi va rivojlanishiga bo g’ li qx olda juftlashib kelishi. (paragenetik va paradinamik landshaftlar). 2.3. Landshaft va inson alo q adorligi masalalari Tabiiy-antropogen landshaftlar va ularning x osil b o’ lish omillari. Landshaftlardagi ma’lum ma q sadlarni k o’ zlab q ilingan ta’sirlar, ularning o q ibatida kutilgan va kutilmagan o’ zgarishlar. Antropogen landshaft, madaniy landshaft tushunchalari. Antropogen landshaftlarni tasniflash tajribalari. q ishlo q x o’ jalik landshaftlari, sanoat landshaftlari, sha x arlar landshaftlari, suv, antropogen landshaftlari, o’ rmon-antropogen landshaftlar va x .k. Madaniy landshaftlar. Ularni barpo q ilishning ilmiy-geografik asoslari. 2.4. Amaliy landshaftshunoslik Landshaft xaritalari va ulardan foydalanish. Landshaftlarni xal q x o’ jaligining turli tarmo q larida foydalanish nu q tai nazaridan ba x olash. Ba x olashning asosiy tamoyillari va metodlari. 8 Landshaftlarni prognozlash (bashoratlash). Uning asosiy tamoyillari. Prognozlash metodlari. 2.5. Landshaftshunoslik va ekologiya Landshaftlarni o’ rganishda ekologik yondashish. “Ekosistema”, “Geoekologiya” tushunchalari. 2.6 . Landshaft xaritalari va ularning turlari hamda O’zbekiston atmasfera yog’inlari miqdorining o’zgarishi Mayda masshtabli, o’ rta masshtabli va yirik masshtabli landshaft xaritalarini tuzishning asosiy xususiyatlari va metodlari. 9 1-jadval O’ZBEKISTONDA ATMOSFERA YoG’INLARI MIQDORINING O’ZGARIShI (o’rtacha ko’p yillik, mm ) № Meteostansiya 1980-1996 19 97 -20 13 F arqi XI-III IV-X yil XI-III IV-X yil XI-III IV-X yil 1 Qoraxalpog’iston 54 85 139 69.9 88.7 158.6 15, 9 3,7 19,6 2 Chimboy 57 53 110 65.2 56.8 122.0 8,2 3,8 12,0 3 Qo’ng’irot 55 53 108 57.6 63.0 120.6 2,6 10,0 12,6 4 Nukus 51 51 102 59.3 45.1 104.4 8,3 -5,9 2,4 5 Mo’ynoq 53 60 113 71.6 62.5 134.1 18,6 2,5 21,1 6 Urganch 56 38 94 56.0 37,8 93.8 0 -0,2 -0,2 7 Xiva 62 38 100 58.3 38.3 96.6 -3,7 0,3 -3,4 8 Tomdi 73 51 124 75.8 48.3 124.1 2,8 -2,7 0,1 9 Navoiy 141 60 201 143.9 49.9 193.8 2,9 - 10,1 -7,2 10 Nurota 159 79 238 162.3 78.3 240.6 3,3 -0,7 2,6 11 Buhoro 98 46 144 100.7 39.9 140.6 2,7 -6,1 -3,4 12 Qorako’l 87 36 123 95.9 35.4 131.3 8,9 -0,6 8,3 13 Qarshi 185 66 251 179.9 63.5 243.4 -5,1 -2,5 -7,6 14 G’uzor 242 84 326 249.4 94.4 343.8 7,4 10,4 17,8 15 Dehqonobod 231 103 334 232.1 105.0 337,1 1,1 2,0 3,1 16 Sho’rchi 193 72 265 217 73.2 290.2 24 1,2 25,2 17 Sherobod 150 44 194 150.3 50.9 201.2 0,3 6,9 7,2 18 Termiz 105 35 140 109.0 39.4 148.4 4,0 4,4 8,4 19 Samarqand 232 126 358 227.6 132.7 360.3 -4,4 6,7 2,3 20 Kattaqo’rg’on 212 101 313 213.0 88.9 301.9 1,0 -2,1 -11,1 21 G’allaorol 228 126 354 235,3 128,9 364,2 7,3 2,9 10,2 22 Bo’ g arn oye 244 131 375 254,2 131,5 385,7 10,2 0,5 10,7 23 Sangzor 254 192 446 262,6 212,6 475,2 8,6 20,6 29,2 24 Jizzax 274 144 418 239,1 129 368,1 -34,9 -5,0 -49,9 25 Yangiyer 207 133 340 197,7 133,1 330,8 -9,3 -0,1 -9,2 26 Sirdaryo 213 111 324 208,1 106,8 314,9 -4,9 -4,2 -9,1 27 Toshkent 269 136 405 274,4 152,1 426,5 5,4 16,1 21,5 28 Tuyabo’g’ i z 260 133 393 253,4 138,7 392,1 -6,6 5,7 -0,9 29 Ko’korol 222 125 347 210,9 122,5 333,4 -11,1 -2,5 -13,6 30 Qovunchi 230 112 342 219 117 336 -11,0 5,0 -6,0 31 Dalvarzin 197 119 316 190,3 121,2 311,5 -6,7 2,2 -4,5 32 Farg’ona 113 69 182 103,1 79,5 182,6 -9,9 10,5 0,6 33 Fedchenko 129 77 206 121,7 84,8 206,5 -7,3 7,8 0,5 34 Andijon 162 99 261 144,8 93,3 238,1 -17,2 -5,7 -22,9 35 Namangan 111 78 189 107,3 76,9 184,2 -3,7 -1,1 -4,8 Jadval ma’lumotlari ko’rsatishicha, tahlilga jalb etilgan 35 ta meteorologik stansiyalardan 13 tasida yillik yog’in miqdori ham sovuq davrda, ham issiq davrda 10 ko’paygan. 6 tasida sovuq oylarda, 7 tasida issiq oylarda oshgan. 7 tasida ham sovuq, ham issiq davrda yog’in miqdori kamaygan. Faqat Urganchda yog’in miqdorida o’zgarish yo’q. Shimoli-g’arbiy hudud bo’lgan Qoraxalpog’istonning shimolida iqlimning ilishi davrida yog’in miqdori sezilarli darajada ko’paygan. Faqat Nukusda yillik yog’in miqdorida o’zgarish kam, sovuq oylarda ko’paygan, issiq oylarda esa kamaygan. Qo’ng’irotda yog’in miqdorining ko’payishi asosan issiq oylarga to’g’ri keladi. Xorazm, Navoiy va Buxoro viloyatlarida yog’in miqdorida o’zgarish kam. Faqat Qorako’lda u sovuq oylarda biroz ko’paygan, Navoiyda esa yoz oylarida kamaygan. Janubiy viloyatlarda yog’in miqdori Qarshidan boshqa meteostansiyalarda, ayniqsa G’uzor va Sho’rchida ko’paygan; Sho’rchida ko’payish asosan sovuq oylarga to’g’ri keladi. Samarqandda yog’inlar issiq oylarga tomon biroz surilgani holda, Kattaqo’rg’onda issiq oylarda sezilarli kamaygan. Jizzax viloyatining g’arbiy qismida yog’in miqdorini ko’payganligini, sharqida esa keskin kamayganligini, bu kamayish asosan sovuq oylarda yuz berganligini, issiq oylarda ham yog’in kamayishi sezilarli darajada namoyon bo’ladi. Sirdaryo viloyatida hamda Toshkent viloyatining janubida yog’in miqdori kamaygan; Tuyabo’g’iz va Qovunchida esa yog’in issiq oylarga biroz surilgan. Toshkentning o’zida esa yog’in miqdori ko’payganligini va uni asosiy qismi issiq oylarga to’g’ri kelishini qayd qilish mumkin. Farg’ona vodiysining janubida yillik yog’in miqdorida o’zgarish kam; faqat u issiq oylarga surilgan. Vodiyning sharqiy qismida esa yog’inlar sezilarli darajada kamaygan va u asosan sovuq oylarda kuzatiladi. Vodiyning shimolida esa yog’in miqdorining biroz kamayganligini qayd etish mumkin. Yuqoridagilar asosida quyidagi xulosalarga kelish mumkin. 1. Global isishning O’zbekiston hududida yog’in miqdoriga ta’siri turli joylarda turlicha bo’lib, 29,1 mm ga ko’payishdan 49,9 mm ga kamayishgacha, 11 foizlarda esa 20 foizga ko’payishdan 15 foizga kamayishgacha tebranishi kuzatilmoqda. 2. Yog’in miqdorining ko’payishi asosan yog’in olib keluvchi havo massalariga ro’para bo’lgan joylarda qayd etiladi. Noqulay hududlarda esa yog’in miqdori global isish davrida ancha kamaygan. Bunga yaqqol misol tariqasida Nurota tog’ining janubi-g’arbiy yonbag’rida yog’inlarning ko’payishi, Jizzax atrofida esa keskin kamayishini ko’rsatish mumkin. Buni global isish davrida Farg’ona vodiysi daryolarining suv sarfi miqdorini o’zgarishida ham ko’rish mumkin. Chotqol-Qurama tog’larining janubi-sharqiy yonbag’irlaridagi daryolarning suvi bu davrda kamaygani holda, Farg’ona tizmasining janubi- g’arbiy yon bag’irlaridagi daryolar suvi ko’paygan. 3. Iqlim isishi bo’yicha xalqaro ishchi guruhi yo’riqnomalarida ko’rsatilishicha, global isishda atmosferaning issiqlik sig’imi ortib borishi sababli nam havo massalari materiklar ichkarisiga kuchliroq kirib boradi va yog’in miqdorini ko’paytiradi. Yuqorida keltirilgan tahlil natijalari bu jarayonlar mohiyatini ancha murakkabligini ko’rsatadi. 12 3-BOB. TADQIQOT NATJALARI VA ULARNING MUXOKAMASI. ShAXARLARNI LANDShAFTLAShTIRISh VA LANDShAFTLAShTIRIShNING AHAMIYaTI. Ma’lumki, bugungi kunning dolzarb muammolaridan bo’lib kelayotgan eng global muammolardan biri urbanizasiya jarayonining shiddat bilan rivojlanib borayotgan bir vaqtda shaxarlarda suniy ekosistemalar yaratish, suniy landshaftlar barpo etish, bir so’z bilan aytganda landshaft dizaynini ishlab chiqish muammosi vujudga kelib qoldi. Bu borada yevropa davlatlari ancha ilgarilab ketgan bo’lib, tabiiylik yuksak baxolanadi. Shaxarlarda esa yuqori sifat va did bilan madaniy eko landshaftlar bapo etganlarki, bularning insonlarga zavq bag’ishlashi, tabiatni sevish xissini uyg’otish va turli tabiat go’zalligi ko’rinishlari odamlarda o’sha tabiat inomini maket ko’rinishidagi kichik kompozisiyadan ham anglab olish mukin. Xozirgi kunga kelib bizning respublikamizda ham bu borada qilinayotgan ishlar talaygina. Birgina ko’cha va xiyobonlarda chet-eldan keltirilgan introduksiya maxsulidagi dekorativ o’simlik to’g’risida tasavvur yasash mumkin. Birgina Andijon davlat universitetining suniy landaft dizayini ham yuksak malakali, ijodkorona tashabbus bilan b.f.d. T.A.Madumarovning maxorati natijasida vujudga kelgan bo’lib, talaba yoshlar, professor o’qituvchilar va kelayotgan har bir mexmonni o’ziga rom etmay iloji yo’qdir. 3.1. LANDShAFT SANATIDA SAYoHATGOHLAR INTEGRASIYaLAShGAN MAHSULOT BIRLIGI. Sayohat shunday o’ziga xos ne’matki, uni iste’mol qilgan turist, mustaqil iqtisodiy faoliyat olib boradigan mehmonxona, restoran, transport, gid va h.k. xizmatlarni yetkazib beradigan korxonalar faoliyati sifatiga alohida baho bermay, balki umumlashtirgan holda sayohat faoliyatini amalga oshgan hudud haqida ma’lum xulosalarga kelib, qoniqish hosil qiladi yoki qilmaydi. Ya’ni, sayohat faoliyati integrasiyalashgan mahsulot birligi sifatida iste’molchilar tomonidan qabul qilinadi va uni iste’mol qilish shu yondashuv asosida amalga oshadi. Ushbu 13 integrasiyalashgan mahsulot xorij ilmiy adabiyotlarida “ destinasiya ” deb atalib, bizning fikrimizcha, o’zbek tilida sayohatgoh so’zini ishlatsak maqsadga muvofiq bo’ladi. Sayohatning maqsadi amalga oshadigan joylar sayohatgoh bo’lib, ular moddiy tijorat birliklari (televizor, non)dan katta farq qiladi. Sayohatgohlar o’ziga xos tovar va xizmatlar majmui sifatida namoyon bo’lganligi sababli, ularning quyidagi xususiyatlarini e’tiborga olish kerak: 3.1. 1. Geografik uzuq-yuluqlik. Mehmondorchilik sohasi o’z ichiga sayohatgoh darajasidagi turistik marketing va boshqaruvga javobgar bo’lgan xilma-xil korxona va tashkilotlarni qamrab oladi. Jumladan, mahalliy turoperatorlar, turistik xizmatlarni ko’rsatishga ixtisoslashtirilgan hududiy va milliy tashkilotlar kiradi. Ularning katta qismi notijorat va nodavlat korxonalari bo’lib chegaralangan moliyaviy imkoniyatga ega. Ularning yuqori texnologiyalar bilan bog’liq bo’lgan bilim va qobiliyatlari ham chegaralangan bo’lib, kam hollarda ma’lum tijorat rejasiga ega bo’ladilar. Sayohatni tashkil qilish bo’yicha qaror qabul qilish jarayoni haddan tashqari sekin va ma’lum hollarda o’zlarini tutishlari tavakkalchilikka asoslangan bo’lib, faqat taklifga yo’naltirilgandir. Bu xususiyatlar milliy, hududiy va mahalliy darajada turistik tashkilotlarning o’rni va javobgarlik doiralarini aniq tasavvur qilish imkonini bermaydi. O’z turistik ehtiyojlarini qondirishga qodir bo’lgan sayohatni rejalashtirish va buyurtma berish bilan qiziqayotgan turistlar uchun sayohatgohlarning geografik uzuq-yuluqligi juda qiyin qabul qilinadi, chunki ko’p hollarda ular tanlagan joylarining ma’muriy chegaralarini e’tibordan chetga qoldiradilar. 3.1. 2. Sohalararo uzuq-yuluqlik. Iste’molchi o’z sayohatini yagona mahsulot sifatida tasavvur qilishiga qaramay, aslida uning sayohati bir–biridan mustaqil tarzda faoliyat olib boradigan ishlab chiqaruvchilar tomonidan taklif qilingan xilma–xil tovar va xizmatlardan tashkil topgandir. Birorta ishlab chiqaruvchi kooperasiyasiz “sayohat”ni yetkazib berishga qodir emas, balki u alohida qismlar sifatida taklif qilinadi, ya’ni 14 mehmonxona xizmati, ovqatlanish, chiptalar sotish, transport va boshxalar. Ishlab chiqaruvchilarning katta qismi o’rta va kichik korxonalardan tashkil topgan bo’lib, yetarlicha bo’lmagan texnologik bilimga ega va ularning xalqaro bozorlarga chiqishlari chegaralangan. Shu ishlab chiqaruvchilarni o’zaro bog’lashga qodir bo’lgan yuqori texnologiyalar, ko’pincha ma’lum sohalarni o’ziga jalb qilgan bo’lib, ya’ni havo transporti va mehmonxonalar, turistik sanoatni to’lig’incha qamrab olmagan; 3.1. 3. Funksional uzuq–yuluqlik. Sayohatgoh bilan bog’liq bo’lgan turistik tashkilotlar odatda o’z faoliyatlarini bir-biriga nisbatdan mustaqil ravishda olib boradilar va ular asosan quyidagi vazifalarni o’z zimmalariga oladilar: 1)hududda joylashgan xususiy turistik korxonalar beradigan xizmatlarni takomillashtirishni qo’llab-kuvvatlaydigan tashkilotlar; 2)marketingga ixtisoslashgan tashkilotlar, potensial turistlarni ma’lum manzillarda o’z ta’tillarini o’tkazishni rag’batlantirish faoliyati; 3)tashrif buyuruvchilarga xizmat ko’rsatishni takomillashtirish; turistik ehtiyojning qondirilishini maksimallashtiruvchi va xarajat qilishni rag’batlantiradigan ma’lumotlar bilan ta’minlash; 4)xonalarga buyurtma berish, madaniy tadbirlarni tashkil qilish va ularga kirish chiptalarini sotish, diqqatga sazovor joylarni boshqarish kabi xizmatlar; 5)iqtisodiy samaradorlikni oshirish va atrof-muhitga, mahalliy aholiga o’tkaziladigan salbiy ta’sirni minimallashtirish maqsadida, hududiy turistik bozorlari haqidagi ma’lumotlarni yig’ish va uni qayta ishlash bilan shug’ullanadigan tadqiqot, rejalashtirish va boshqarish xizmatlarini rivojlantirish faoliyatini olib boradigan tashkilotlar. 3.1. 4. Iyerarxik uzuq-yuluqlik. Sayohatgohning “ geografik ko’lami/ geografik yaqinligi” mutanosibligini tadqiq qilish natijasida mazkur maskanlarni turistik bozorlarda targ’ib qilish masalasiga qanday yondashish kerak degan savolga javob topish imkoniyatini beradi. Ya’ni, sayyohning sayohatgoh haqidagi bilim darajasi, sayohat amalga 15 oshadigan joyning qanchalik uzoq yoki yaqinligiga bog’liq. Demak, “sayohatgohni bozorda targ’ib qilishda bu omil belgilovchi ahamiyat kasb etadi va ushbu faoliyat turistik bozor xususiyatlariga muvofiq ravishda olib borilishi shart” [1] . Boshqacha qilib aytganda, “ sayohatgohlar iyerarxiyasi” [2] mavjuddirki (1-rasmga qarang), turistik oqimni vujudga keltiruvchi bozorlarga asoslangan holda belgilanishi kerak. 1-rasmda Buxoro viloyatida joylashgan “Sitorai Moxi-xossa” turistik maskani misolida “sayohatgohlar iyerarxiyasi”ning tuzilishi ko’rsatilgan. Rasmda tik chiziq bilan turistik maskan haqidagi sayyohlarning bilim darajasi va yotiq chiziq orxali ularning mazkur maskanga nisbatan geografik joylashuvi ifodalangan. 1- chizma . Sayohatgohlar iyerarxiyasi (madaniy turizm misolida)* Rasmdako’rinibturibdiki “ Bog’ishamol ”danbo’lajakturistqanchauzoqyashasa, uning bu maskan haqidagi bilim darajasi shunchakamayadi va aksincha. Yevropalik sayyohlar uchun “ Bog’ishamol ” bu – Buyukipakyo’lidajoylashganMarkaziyOsiyodagiO’zbekistonRespublikasining Andi jon viloyativashahridagi “ Dam olish maskani va ziyoratgoxdir ”. Ya’ni, ularningbilimdarajasisayohatgohlariyerarxiyasining 5 – bocqichida 16М асканлар ҳақидаги билим дараж асиСайёҳнинг географик Х ал қ аро дараж а Бу юк ипак йў ли Мил л ий дараж а Ҳ у ду д дараж аси Андижон вилояти Шаҳ ар дараж аси Бу х оро А ниқ ж ой дараж аси « Боғишамол » 5 4 3 2 Саёҳатгоҳлар иерархияси босқичлари (xalqarodarajada) qarortopgan. Farg’onalikyokixorazmliksayyohlar “ Bog’ishamol ” garespublikamizning Andijon viloyatida joylashgan diqqatga sazovor turistik maskan sifatida qarab, ularning bilimdarajalari yevropaliklarga nisbatan birdarajayuqoriroqdir. Andijon viloyati Andijon , Buloqboshi vaboshqatumanlardagisayyohlaruchunesa , bumaskanhududdarajasidagi diqqatgasazovorjoyhisoblanadi- davaularningbilimdarajasiyevropaliklarganisbatanuchdarajadavafarg’onalikyokixor azmliksayyohlarganisbattanikkidarajadayuqoriroqbo’ladi. Turistikmaskanlarhaqidagisayyohlarningbilimdarajasiularningdoimiyyashas hmakonlaribilanto’g’rialoqadorlikkaega. Bundayaloqadorliknibiz “destinasiyaegrichizig’i” bilanifodalaymiz. Chizmadan ( 2 -chizma) ko’rinibturibdiki, sayyohturistikmaskandanqanchauzoqyashasa, uningbumaskanhaqidagibilimdarajasishunchakamayadivaaksincha. Bu nazariy fikr turistik maskanlarni sayohatgohlarga aylantirishga asos bo’ladi. 2 -chizma. Destinasiya egri chizig’i manba: tadqiqot natijasida olingan ma’lumotlar asosida muallif ishlanmalari Bizning fikrimizcha, destinasiyalarni shakllantirish va boshqarish maqsadida turistik maskanlarni alohida-alohida (yakka tartibda) emas, balki birlashtirilgan holda yaxlit sayohatgoh shakliga keltirib strategik mahsulot birligi (SMB) sifatida, bo’lajak turistlarga taqdim qilinsa, tashrif buyuradigan sayyohlarning sayyohlik ko’lami va bilimi oshadi. Qayd qilish joizki, sayohatgohlarning iyerarxik xususiyati, sayohatgohlarning hududiy birlik sifatida bo’lajak sayyoh tomonidan qanday tassavvur qilinishini, shunga qarab ularni boshqarishning hududiy ko’lami qanday 17Туристик масканнинг узоқлиги Ташриф мақсадиУ3 У2 У1 М1 М2 М3 СМБ kenglikka ega bo’lishini ifodalash bilan bir qatorda, ularni boshqa bozorlarda tanitish bilan bog’liq bo’lgan marketing faoliyatlarni ham to’g’ri olib borish haqida aniq ko’rsatmalar beradi. Demak “sayohatgohlar iyerarxiyasi” va “destinasiya egri chizig’i” alohida rivojlangan turistik hududlararo muvofiqlashtirish mexanizmlarini ishlab chiqishni ko’zda tutadi, toki ular yordamida milliy darajada turizmni jadal rivojlantirish imkoniyatini bersin. Tabiiyki, hamkorlik ko’lami kengaygan sari alohida hududlarning ijtimoiy, iqtisodiy, madaniy jihatdan bir-biriga o’xshamaydigan omillarini e’tiborga olish muhim ahamiyat kasb etadi. Xullas, marketing faoliyatini amalga oshirish jarayonida va sayohatgohlarni boshqarishda ularning yuqorida qayd qilingan xususiyatlarini e’tiborga olish, milliy va mahalliy turistik hududlar nufuzini oshirishda yuqori samara berishiga va O’zbekistonda xalqaro turistik oqimlarning son jihatdan ko’payishiga ishonchimiz komil. 3.2. MARKAZIY FARG’ONA ChO’LLARIDA ANTROPOGEN OMIL TA’SIRIDA SODIR BO’LAYoTGAN LANDShAFT-EKOLOGIK O’ZGARIShLARInson xo’jalik faoliyati ta’sirida antropogen landshaftlarda salbiy o’zgarishlarning sodir bo’lishi XX asrning so’nggi o’n yilliklari va XX1 asr boshlarida ham muntazam kuzatib kelinmoqda. Bu jarayonlar ayniqsa sug’orib dehqonchilik qilinadigan agrolandshaftlarda suvdan oqilona foydalanmaslik oqibatida madaniy tuproqlarning qaytadan sho’rlanishi, botqoqlanishi, irrigasion yeroziyaning faollashuvi kabilarda yaqqol ko’zga tashlanmoqda. Bunday hodisalarni Markaziy Farg’ona cho’llarida barpo etilgan voha landshaftlari va o’zlashtirilgan hududlarida ham kuzatish mumkin. Bundan ko’rinib turibdiki antropogen landshaftlarni tadqiq etish, kartalashtirish va tasniflash bilan birga ularning landshaft-ekologik holatini optimallashtirish masalasi ham alohida e’tiborga molikdir. 18 Markaziy Farg’ona cho’llarida barpo etilgan voha landshaftlari asosan vodiyning cho’lga tutash tekisliklarida, kichik va yirik konussimon yoyilmalarida tarkib topgan. Yoyilmalar esa vodiyning turli xil tabiiy va iqlim sharoitiga ega. Cho’llarning o’ziga xos xususiyatlarini hisobga olmay yerlarni o’zlashtirilishi natijasida katta maydonlarda tuproq yuvilishi, yeroziya hodisalarining turli ko’rinishlari, yer osti suvlari sathining ko’tarilishi natijasida sho’rtob va sho’rxoklanish kabi jarayonlar kuzatiladi. Buning oqibatida ko’plab buzilgan landshaftlar vujudga keldi. Binobarin, cho’llarni o’zlashtirish va ulardan foydalanish borasida yer va suvdan foydalanishda ilm-fan, texnikaning eng so’nggi yutuqlariga hamda inson xo’jalik faoliyatining ijobiy ta’siriga tayanish lozim. Markaziy Farg’ona cho’llari tabiatiga antropogen ta’sirning kuchliligidan madaniy landshaftlarni vujudga kelishi bilan birga landshaft-ekologik muammolarni ham keltirib chiqarmoqda. Bu noxush ekologik muammolar cho’llarning mikroiqlimi, yer usti va yer osti suvlari, tuproq, o’simlik va hayvonot dunyosiga xos bo’lib, bu tabiiy komponentlarning o’zaro ta’siri va landshaftlarga ta’siri demakdir. Antropogen omillar natijasida tabiatning bir yoki ikki komponentini o’zgartirish bilan barcha komponentlarga ham ta’sir etib, uning tadrijiy holati, vazifasi va muvozanatini buzilishiga sabab bo’ladi. Natijada cho’l landshaftlarida salbiy ekologik jarayonlar vujudga kelishi mumkin, bu esa o’z navbatida tuproq yeroziyasini kuchayishiga, mikroiqlimni o’zgarishiga, chuchuk suv resurslarini kamayib, tabiiy o’simlik va hayvon turlarini yo’qolib borishiga olib keladi . O’zlashtirilgan cho’l hududlarida dexqonchilik madaniyatiga amal qilmay ish olib borilishi natijasida o’rmon va bog’larning mol boqiladigan o’tloqlarning yo’qolib borishi, keng ko’lamdagi sho’rlangan maydonlarining vujudga kelishi va tuproq yeroziyasiga (yemirilishiga) sabab bo’ladi. Shu bois yeroziyaning turli ko’rinishlarini oldini olish maqsadida, cho’llarning o’zlashtirilgan hududlariga turli daraxt va o’simliklarni o’tqazish ishlari yo’lga qo’yilgan. 19 Markaziy Farg’ona cho’llari vodiyda keng ko’lamga ega bo’lgan landshaft tiplaridan hisoblanadi. A.Abdulqosimov (2005) ning ma’lumotlariga ko’ra landshaft-tipologik komplekslari ichida eol qumliklari 521 kv.km. yoki vodiyning tekislik qismini 1,6 % ini egallagan bo’lsa, sho’rxok cho’llar 1254 kv.km. yoki 4,4 % maydonni ishg’ol etgan. Lekin bu landshaft tiplarining kuchli antropogen tazyiqqa uchraganligi quyidagi bir qator noxush ekologik muammolarni keskinlashuviga sabab bo’lmoqda:  sizot suvlar sathi va mineral tarkibining o’zgarib borishi;  ikkilamchi sho’rlanishlarning paydo bo’lishi va sho’rlashgan yerlar ko’lamining kengayib borishi;  kimyoviy va mineral o’g’itlarni me’yoridan ortiqcha qo’llanilishi oqibatida suv, tuproq, o’simlik va hayvonot dunyosining zararlanishi hamda qishloq xo’jalik ekinlari, aholi orasida turli kasallliklarni kelib chiqishi;  tabiiy o’simlik va hayvonot dunyosining deyarli o’zgarishga uchraganligi va ayrim turlarni yo’qolib ketayotganligi;  barpo etilgan sanoat korxonalarining nomuvofiq joylashtirilishi oqibatida ularning zararli chiqindilari tomonidan atrof-muhitning ifloslanishi kabilar. Hozirgi kunda Markaziy Farg’ona cho’llarida amalga oshirilishi lozim bo’lgan eng ustivor vazifalarga quyidagilar kiradi:  sug’orish tizimlari va inshootlarini qayta rekonstruksiya qilish;  o’zlashtirilgan yerlardan samarali foydalanish, tabiiy va iqtisodiy geografik omillarni hisobga olgan holda qishloq xo’jalik ekinlarini landshaft tiplariga moslashtirib joylashtirish;  buzilgan antropogen landshaftlarni rekultivasiya qilish va ularning geoekologik muvozanatini tiklash;  Markaziy Farg’ona cho’l landshaftlarini kompleks o’rganish va shu asosda ulardan samarali foydalanish va muhofaza qilishning geografik asoslarini ishlab chiqish. Yer sharining deyarli barcha mamlakatlarida, jumladan respublikamizda ham tan olingan va amalga oshirilayotgan barqaror rivojlanish konsepsiyasi tabiat, 20 iqtisodiyot va ijtimoiy sohalarning teng huquqliligiga asoslanadi. Barcha hududlarda, jumladan Markaziy Farg’ona cho’llarida ham tabiiy resurslardan oqilona foydalanish, ularni yaxshilash, muhofaza qilish, mavjud ekologik muammolarning yechimini topish, barqaror rivojlanishning asosi hisoblanadi. Shu munosabat bilan tabiatdan foydalanish va uni muhofaza qilishni strategik rejalashtirish 3.3. JANUBI-G’ARBIY QIZILQUM YaYLOVLARIDA O’SADIGAN OZIQABOB O’SIMLIKLARNING BIOEKOLOGIK TASNIFI Qizilqum hududining yaylovlari ob-havosi keskin kontinentalligi bilan xarakterlanadi. O’rtacha yillik yog’in miqdori 105-160 millimetrni tashkil etadi va yog’ingarchilikning asosiy qismi qish-bahor mavsumiga to’g’ri keladi. L.S.Gayevskaya, N.Salmanov (1995) ma’lumotlariga ko’ra umumiy yog’ingarchilik miqdorining 45-50 foizi bahor, 35-40 foizi qish, qolgan 10-20 foizi esa kuz va yoz fasllarida sodir bo’ladi. Ob-havo harorati yil mavsumlariga qarab keskin o’zgaruvchanlikka ega. Meteorologik stansiyalar ma’lumotlariga ko’ra o’rtacha yillik havo harorati +13 +17 0 S ni, yoz davridagi harorat +45 0 +47 0 S ni, qish davridagi mutloq minimal harorat esa –25 –30 0 S ni, havoning o’rtacha nisbiy namligi 45-55 foizni, iyul oyida esa bu ko’rsatgich 13-18 foizgacha pasayadi. Mazkur hudud iqlimining xususiyatlaridan biri tez-tez esib turadigan, aksariyat holatlarda esa kuchli, shamollardir. Uning tezligi sekundiga 20-25 metrgacha yetadi. Bu esa tuproq va o’simlik qoplamiga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Shamol aksariyat hollarda shimoldan, shimoli-g’arbdan va sharqdan esadi. Yoz oylarida issiq shamol “garmsel” esib, havoning nisbiy namligi keskin pasayadi. Yaylovlarda o’sadigan o’simliklar qoplamiga iqlim omillari kuchli ta’sir ko’rsatadi va odatda buta-o’tchil o’simliklarning vakillari yetakchilik qiladi. O’simliklarning o’rtacha yillik hosildorligi ob-havo sharoitiga, ya’ni ko’proq namlikka bog’lik holda 2,0-4,0 s/ga atrofida bo’ladi. 21 Cho’l yaylovlarini asosan efemerli-butali hamda juzg’un-saksovul assosiasiyali guruhlari tashkil etadi. Janubi-G’arbiy Qizilqum cho’l yaylovlarida asosan quyidagi guruhlarga mansub o’simliklar tarxalgan: Efemerlar va efemeroidlar. O’zlarining vegetasiya (o’sish) davrini yerta bahorda boshlab, to’liq rivojlanish siklini aprel-may oylarida tugatadi. Bu turga mansub o’simliklar qo’ylar uchun bahor mavsumida turli vitaminlar va oqsillarga (karotin ko’rinishida) boy ko’k ozuqa, yoz oylarida esa quruq ozuqa sifatida ahamiyatli. O’tchil o’simliklar . Bular ildiz tizimi yaxshi rivojlangan o’simliklar bo’lib, yerning chuqurroq qatlamlaridagi suvlardan foydalanishga moslashgan. Ular qo’ylar uchun qimmatli va to’yimli ozuqa hisoblanadi. Buta va yarim buta o’simliklar. Ildiz tizimi kuchli, barglari esa kuchsiz rivojlangan o’simliklar bo’lib, tuproqning chuqur qatlamlaridagi suvlardan foydalanishga moslashgan (saksovul, juzg’un, shuvoq va boshxalar). Bular mayda tuyoqli chorva uchun kuz va qish oylarida to’yimli ozuqa hisoblanadi. Sho’radosh o’simliklar. Ildiz tizimi kuchsiz, barglari esa kuchli rivojlangan, tarkibida ko’p miqdorda tuz saqlovchi o’simliklar bo’lib, kuz va qish oylarida qo’y-echkilar uchun yaxshi ozuqa hisoblanadi. Efemer va efemeroidlar Rang (qorabosh-Poabulbosa)- efemeroid, bahor paytida qo’ylar uchun asosiy ozuqa. O’zining vegetasiyasini yerta bahorda, qulay sharoitda esa, kuzda ham o’sishni boshlab, aprel-may oylarida tugatadi. Namgarchilik yuqori bo’lganda uning hosildorligi 1 gektardan quruq massa hisobida 3-4 sentnergacha yetadi. Vegetasiya davrida yuqori to’yimlilik ko’rsatkichlariga ega. Gullash davrida bu o’simlik 19,0 foizgacha protein saqlaydi. O’simlikning 100 kg quruq massasida vegetasiya oxirida 90-95 ozuqa birligi, 8,0-8,5 kg xazmlanuvchi protein, yozda esa 51,7 ozuqa birligi va 2,6 kg xazmlanuvchi protein saqlanadi. Iloq (Carexpa’ustulis)- efemeroid o’simlik, qumli tuproqlarda yaxshi o’sib rivojlanadi va balandligi 10-20 sm gacha yetadi. Vegetesiya davri fevral oyining 22 oxirlarida boshlanib, may oyida tugaydi. Gullash davrida 100 kg quruq massasida 94 ozuqa birligi, 10 kg xazmlanuvchi protein saqlaydi. Bu ko’rsatkichlar yoz oylarida 60 kg ozuqa birligi va 2,0-3,3 kg proteinga teng. Tarkibida ko’p miqdorda S vitamini (24,mg\kg) va karotin (100 kg\mg) saqlaydi. Qo’ng’irbosh (Poabulbosa). Efemeroid o’simlik bo’lib, g’alladoshlar oilasiga mansub. Vegetasiya davri yerta bahorda boshlanib, may oyida tugaydi. Bu davrda 100 kg quruq massasida 80-90 ozuqa birligi va 7-8 kg protein saqlasa, yoz oylarida bu ko’rsatkichlar 50 ozuqa birligi va 2-3 kg proteinga teng. Yaltirbosh (Bromustectorum). Bir yillik, g’alladoshlar oilasiga mansub. Vegetasiya davri asosan fevral oyining o’rtalari va aprel-may oylariga to’g’ri keladi, qulay sharoitda kuzda ham ko’karadi. Bahor paytida qo’ylar uchun vitaminlarga boy, to’yimli ozuqa hisoblanib, gullash davrida 100 kg quruq massasida 92,3 ozuqa birligi va 5,4 kg xazmlanuvchi protein saqlab, o’simlik qurigandan keyin uning to’yimlilik qimmati ikki baravar kamayadi. Arpag’on (Yeremopyrumbuonapartis). Efemer, g’alladoshlar oilasiga mansub o’simlik. Vegetasiya kuzda yoki yerta bahorda boshlanib, aprel oyining oxirida tugaydi. Ma’lumotlarga ko’ra arpag’on to’yimliligi bo’yicha dukkakli o’simliklardan qolishmaydi. Gullash davrida bu o’simlikni tarkibida 15,5-18%, quruq holatda 9,3-9,9% protein, 100 kg quruq massasida 6,2-1,0 kg xazmlanuvchi protein, 56,4-84,2 ozuqa birligini saqlaydi. Qo’ylar tomonidan yaxshi iste’mol qilinadi. Oq chitir (malkolmiya, Malcolmiaturkestanica). Butgullilar oilasiga mansub bir yillik o’simlik. Yukori to’yimlilikka ega. Gullash davrida 100 kg quruq massasida 96,2 ozuqa birligi va 15 kg xazmlanuvchi protein, 28,1 mg karotin saqlaydi. Barcha davrlarda qo’ylar tomonidan yaxshi iste’mol qilinib, semirtiruvchi ozuqa o’simligi hisoblanadi. No’xatak (astragal, Astragalusfilicaulic) – barcha turlari efemer o’simliklar qatoriga kiritiladi. Cho’l sharoitida boshqa o’simliklar bilan aralash holda o’sadi. No’xatak vitaminli ozuqa o’simligi hisoblanib, vegetesiya davrida 100 kg quruq 23 massasida 54,9 mg karotin, 10-14 kg xazmlanuvchi protein, 25% kletchatka saqlaydi. Dag’al poyali o’simliklar Karrak (Cousiniaresinosa). Murakkabgullilar oilasiga mansub yirik, tikanli o’simlik bo’lib, balandligi 75 sm gacha yetadi. Vegetasiya yerta bahorda boshlanib, yozning boshlarida tugaydi. Qo’ylar tomonidan xashak ko’rinishida maydalangan holda yaxshi yeyiladi. Shonalash davrida uning tarkibida 9% protein, 44% kletchatka, gullash davrida esa 8% protein, 64% kletchatka saqlanadi. Yantok (AlchagiPseudoalchagi). Dukkaklilar oilasiga mansub ko’p yillik o’simlik. Bu o’simlik o’sish davrini aprel oyida boshlaydi, oktyabr oyida pishadi. Shonalash davrida yantok tarkibida protein miqdori 14,8 foizni, gullash davrida 11,6 mevalashda 10 foizni, quruq holatida 9,1 foizni tashkil etadi. Qo’ylar va tuyalar tomonidan qish davrida yaxshi iste’mol qilinadi. Sho’radosh o’simliklar Baliqko’z (Klemocopteralanata). Sho’r yerlarda o’sadigan bir yillik o’simlik. Gullash va mevalash davrlarida 100 g quruq massasida 4,09 mg karotin, 50,7% mineral tuzlar saqlanadi. Tuzlar miqdori qishda 2 baravar kamayadi. Qish davrida 18,46% xom protein bo’lib, uning miqdori qish paytida 6-10% ni tashkil etadi. Baliqko’z kuzda va qishning boshida, ayniqsa qochirish davrida qo’ylar uchun qimmatli ozuqa hisoblanadi. Donasho’r (Gamant’us). Bu o’simlikni o’sish va r ivojlanishi mart oyidan boshlanadi, may oyining oxirida esa gullaydi, kuzda mevalari pishib, oktyabrning oxirida quriydi. Gullash va mevalash davrida tarkibida ko’p miqdorda (44% gacha) mineral tuzlar va kam miqdorda (24% gacha) kletchatka uchrab, qurigan paytda tuzlar miqdori 15,5 % gacha kamayib, kletchatka mikdori 30% ga yetadi. Protein miqdori vegetasiya davriga bog’liq holda 16,4 foizdan 5,0 foizgacha o’zgarib turadi, 100 kg mutloq quruq ozuqa massasida 3,5 kg xazmlanuvchi protein, 34 ozuqa birligini saqlaydi. 24 Kuz-qish davrida va asosan qochirish davrida qo’ylar uchun to’yimli, semirtiruvchi ozuqa hisoblanadi. Shuningdek, Janubi-G’arbiy Qizilqum yaylovlarida efemerli-butali hamda juzg’un-saksovul assosiasiyasi guruxli o’simliklar o’sib yaxshi rivojlanadi va ulardan chorva mollarini boqishda keng ko’lamda foydalanish mumkin. Yuqorida qayd qilingan ozuqabop o’simliklardan samarali foydalanish va ularni ko’paytirish hamda muhofaza qilish viloyatda mavjud bo’lgan yaylovlar mahsuldorligini oshirishga imkon beradi va bu esa qarako’lchilikni rivojlantirishning istiqbolli yo’llaridan biri hisoblanadi. 3.3.1. QANDIM VA DENGIZKO’L MAVZELARIDAGI NODIR O’SIMLIKLARNING MUHOFAZASIGA DOIR MULOHAZALAR. Cho’l ekosistemasining har bir joyda o’ziga xos o’simliklar olami hayvonot dunyosi tarxalgan bo’lib, ular ayni joy muhitda uzoq evolyusiya jarayonida ekologik moslanishlar natijasidir. Qandim mavzesi Qorako’l vohasidan g’arbda - cho’l-yaylov zonasida joylashgan. Bu hududning maydoni asosan barxanli - ko’chma qum va tepa- qumliklardan iborat bo’lib, bir vaqtlar unda fanerofitlar orasida qandim turkumining vakillari yetakchilik qilganligi sababli, qandim nomi bilan atalgan. Biroq keyingi yillarda qandim, cherkez, singren, cho’g’on, qizilcha, saksovul, patloq, quyonsuyak kabi cho’l ekosistemasidagi daraxt-butalardan yoqilg’i, chorva mollari uchun yaylov sifatida foydalanish oqibatida ularning mazkur hududdagi qoplami siyraklashib ketgan. Ayniqsa, hozirgi kunda Qandim mavzesida neftning katta miqdordagi zahirasini aniqlash va undan foydalanish bo’yicha olib borilayotgan ishlar cho’l fitosenozlarining tabiiy holatini buzilishiga sabab bo’lmokda. Mavzeda fanerofitlardan tashqari 50 dan ortiq ko’p yillik va bir yillik efemerlar va efemeroidlar: isfarak, uchma, qizg’aldoq, bo’g’im meva, seta, qum sariqsogoni, ebalak, cho’l olabutasi, chayondum, chitir, momaxaltiroq, yovvoyi o’sma, no’xotak, cho’l yantog’i, qizil tuyatovon, laylak tumshuq, sassiq kovrak, 25 sariq iloncho’p, sariqbosh, kovrak, qarg’a tirnoq, iloq, rang, yaltirbosh, arpagon, selin kabilar o’sadi. Qayd qilish joizki, mavzeda tarxalgan cho’l psammofitlarining qariyb 70%dan ziyod turlari endemiklar hisoblanadi. Shu bois ularni muhofaza qilish chora-tadbirlari amalga oshirilmasa areallari yanada qisqarib borishi aniq. Xuddi shunday holat Dengizko’l mavzesida ham kuzatilmoqda. Ushbu hududda neft, gaz zahiralarini qidirish bo’yicha olib borilgan izlanishlar natijasida ko’l atrofidagi yerlarda katta miqdordagi neft-gaz zahirasi borligi aniqlangan. Undan foydalanish bo’yicha jadal ishlar olib borilmoqda. Hududning qumli va ko’l atrofidagi sho’rxok va sho’rlangan tuproqlarda psammofitlar va galofitlar dominantlik qiladi. Undagi turli hayotiy shaklga mansub o’simlik turlari orasida endemiklar ko’pchilikni tashkil qiladi. Ayniqsa, qandim turkumining O’zbekiston «Qizil kitobi»ga kiritilgan 5 ta turidan 3 tasi; mayin tukli qandim, mattey qandimi, Paleskiy qandimini faqatgina Dengizko’l atroflaridagina tarxalganligini qayd etish joiz. Mazkur kamyob, endemik turlarni muhofaza qilish choralari olib borilmasa, ular butunlay yo’qolib ketishi mumkin. - Yuqorida qayd qilingan muhofazaga muhtoj turlarni saqlab qolish uchun kuz mavsumida ularning urug’larini yig’ib ekish; - Kuz va yerta bahorda esa yosh populyasiyalarini muhofaza qilinadigan joylarga ko’chirib o’tkazish; - Ayniqsa o’simliklari nobud bo’lgan gaz va neft quduqlari atrofidagi yerlarda fitomeliorativ ishlarni amalga oshirish maqsadga muvofiq. Shundagina yer osti boyliklaridan oqilona foydalanish bilan bir qatorda o’simlik resurslarini ayniqsa, nodir va kamyob turlarni saqlab qolish imkoniyatiga ega bo’lamiz. 3.4. ATROF-MU H IT MU H OFAZASIDA NODAVLAT VA NOTIJORATTAShKILOTLARNING O’RNI 26 O’zbekiston mustaqillikka yerishgan vaqtdan boshlab, yurtimiz tinchligi, Vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligiga yerishish yulida ijtimoiy-siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy islohotlar izchil amalga oshirib kelinmokda. Ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodi, mustaqil O’zbekistonning davlat va jamiyat kurilishi tizimi bosqichma-bosqich rivojlanmokda. Mazkur islohotlar, kuchli ijtimoiy siyosat natijasida aholining real daromadlari va farovonligi uzluksiz oshib bormoqda. Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan keng ko’lamli yangilanish va o’zgarishlar natijasi o’laroq aholining keng qatlamlari manfaatlarini ifodalovchi siyosiy partiyalar, nodavlat notijorat tashkilotlar tobora faollashmoqda. Bu o’z navbatida Prezidentimiz I.A.Karimov tomonidan ilgari surilgan «Kuchli davlatdan- kuchli fuqarolik jamiyati sari» konsepsiyasining nechog’lik hayotiy ekanligining yorqin isbotidir. Mamlakatimizning taraqqiyot va demokratiya yulidan izchil borishi O’zbekistonda mavjud bo’lgan boy tabiiy resurslarga tayanadi. Mustaqil taraqqiyotning ilk kunlaridanoq ulardan oqilona foydalanish va kelgusi avlod uchun sof atrof tabiiy muhitni asrab avaylash borasida yo’nalishlar belgilandi. Bu mamlakatimiz aholisining ma’nan boy va sog’lom hayotini ta’minlashdagi asosiy shart va omillardan biridir. Ta’kidlash lozimki, xalqimiz boshidan o’tkazgan totalitar, ma’muriy- buyruqbozlik tizimi atrof-muhitga bepisand munosabatda bo’lish, tabiiy resurslardan nooqilona foydalanish bilan tavsiflanadi. Ushbu davr o’simlik va hayvonot dunyosi genofondiga salbiy ta’sir, biologik xilma-xillikning qisqarishi, katta hajmdagi sanoat va boshqa turdagi chiqindilarning ko’payishi, cho’llanish, yer va suv resurslari tarkibini buzilishi, Orol dengizi halokati kabi mintaqaviy va global miqyosda yechilishi zarur bo’lgan ekologik muammolarni meros qilib qoldirdi. Bu kabi muammolar inson hamda uning manfaatlari himoyasi, birinchi navbatda, sog’lom va musaffo atrof-muhitga ega bo’lish huquqini ta’minlash, amalga oshirilayotgan barcha islohotlarning o’zagini tashkil etgan, O’zbekiston 27 uchun zarur bo’lgan atrof tabiiy muhitni asrab avaylashni va uni sog’lomlashtirishni yanada dolzarb qilib qo’ydi. Mustaqillik yillarida yurtimizda ekologik muammolarni bartaraf etish va ularning salbiy oqibatlarini oldini olish borasida muayyan tajriba orttirildi. Ammo sohadagi vazifalarning miqyosi va ko’lami mamlakatimiz hamda mintaqada ekologik holatni sog’lomlashtirish muammolarini kompleks hal etishda davlat tashkilotlari, jamoat birlashmalari, fuqarolik jamiyati institutlari va fuqarolarning sa’y harakatlarini birlashtirishni talab qiladi. Zero, sog’lom atrof-muhit muhofazasi davlatning, jamiyatning va har bir fuqaroning vazifasi bo’lmog’i lozim. Shu munosabat bilan 2008 yil 2 avgustda mamlakatimiz ekolog olimlari, shu yo’nalishda ish olib borayotgan nodavlat notijorat tashkilotlari va faol jamoatchilikning tashabbusi asosida O’zbekiston ekologik harakatining tuzilganligi bugungi davrning dolzarb talabi hisoblanadi. Ekoharakat siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy islohotlarni amalga oshirish jarayonida ekologiyaga yo’naltirilgan yondoshuv, atrof-muhit va inson salomatligi haqidagi g’oyalarni qo’llab quvvatlovchi hamda ularni amalga oshirish istagida bo’lgan mamlakatimiz fuqarolarini birlashtirishga yo’naltirilgan. Ekoharakat O’zbekiston fuqarolarining hozirgi va kelgusi avlodining qulay atrof-muhit sharoitida yashash, aholi salomatligini yaxshilash, barcha tabiiy resurslarni muhofaza qilish va ulardan oqilona foydalanish huquqlarini hamda ularga so’zsiz rioya etilishini ta’minlashga qaratilgan, yangilanish jarayonlarini yanada chuqurlashtirishda jamiyatning bor kuch va salohiyatini safarbar qilishga intiladi. Shu o’rinda ta’kidlash joizki, Ekoharakatning tashkil etilganligi mamlakatimizda ekologik jamoat birlashmalari rivojlanishining yangi bosqichini boshlab berdi. Endilikda yurtimizda faoliyat yuritayotgan ekologik jamoat birlashmalari Ekoharakat timsolida atrof muhit va inson salomatligi muhofazasi bo’yicha barcha harakatlarni birlashtirish hamda safarbar etish imkoniyatiga ega bo’ldilar. 28 Bu boradagi jamoatchilik say’-harakatlarining davlatimiz tomonidan faol qo’llab-quvvatlayotganligi, jumladan, saylov qonunchiligiga muvofiq Ekoharakatga O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasining o’n besh nafar deputatini saylash vakolatining berilganligi Ekoharakat zimmasiga katta mas’uliyat yuklash barobarida atrof-muhitni muhofaza qilish, ekologik muhitni yaxshilash, aholi salomatligi uchun kurashda keng imkoniyatlarni yaratmoqda. O’zbekiston ekologik harakati Buxoro viloyati bo’linmasi ham o’z atrofiga mutaxassis va olimlarni uyushtirgan holda atrof-muhit muhofazasi borasida izchillik bilan faoliyat olib bormoqda. Viloyatimizda Xalqaro «Suv», «Yer», «Biologik xilma-xillikni saqlash», «Cho’llanishga qarshi kurash», «Umumjahon atrof-muhitni muhofaza qilish» kunlariga hamda «Barkamol avlod» yili dasturi asosida o’tkazilgan ekologik tadbirlar atrof-muhit muhofazasida o’zining ijobiy samarasini berib kelmoqda. Chunki qator yillar davomida atrof-muhit muhofazasi bilan uzluksiz shug’ullanib kelayotgan boy tajribaga ega bo’lgan, taniqli ustoz olimlarimizdan I.K.Nazarov, S.B.Bo’riyev, U.T.Tojiyev, S.B.Baqoyevlarning ekologik tadbirlarda faol ishtirok etishlari, qizikarli, mazmunli ma’ruzalar bahs-munozalarga sabab bo’lib atrof- muhit muhofazasi yechimlarida ijobiy natijalar bermoqda. O’ylaymizki, «Barkamol avlod» yili munosabati bilan tashkil etilgan ilmiy- amaliy konferensiyalar, seminarlar, davra suhbatlari albatta yoshlarimizda ekologik ong, ekologik madaniyatni yuksaltirishda dasturiamal bo’lib xizmat qiladi. 3.5. ChO’L ZONASIDA ShAHARLAR ShAKLLANIShI VA RIVOJLANIShINING AYRIM XUSUSIYaTLARI Cho’l zonasi o’ziga xos tabiiy kompleks bo’lib, Yer sharining mo’tadil, subtropik va tropik iqlim mintaxalaridagi o’ta qurg’oqchil kontinental iqlimli hududlardan iborat. Cho’llarning paydo bo’lishi va rivojlanishi sayyoramiz geografik qobig’ining zonalligi bilan bog’liqligi aniqlangan. Zonallik esa, yer yuzida issiqlik va namlikning bir me’yorda taqsimlanmaganligini mahsulidir. Ayrim olimlar yuqoridagilar bilan birga orografik to’siqlar, subtropik kengliklarda yil davomida yuqori atmosfera bosimini hukmronligi, sovuq dengiz oqimlarining 29 materik sohillariga ta’siri kabi omillar ham cho’llarni shakllanishida yetakchi o’rin tutadi, deb hisoblaydilar (Abdulqosimov A.A., 2007). Iqlimiy ma’lumotlarga ko’ra, hozir cho’l va chalacho’llar 4,7 mlrd. ga ni egallaydi. Quruqlikni qariyb 1/3 qismini ishg’ol etgan bunday joylarda dunyo aholisining 15 foizi yashaydi (Volskiy V.V. va b., 2001). O’rta Osiyo hududida cho’llarni shakllanishi alp burmalanishiga borib taxaladi. Kaynazoy yerasining neogen davrida sodir bo’lgan alp burmalanishi natijasida o’lka janubidagi Pomir, Hindiqush, Paropamiz, Safedko’h, Bandi Turkiston, Kopetdog’ tog’lari ko’tarilgan. Mazkur tog’lar Hind okeanidan keladigan iliq va sernam havo massalarini to’sib, mintaqada arid zonani hosil bo’lishiga hissa qo’shgan. Cho’lshunos olimlar A.G.Babayev va Z.G.Freykin (1977) fikricha, cho’l deganda– juda quruq va jazirama iqlimli, nihoyatda kam yog’inli va nisbatan siyrak o’simlik qoplamiga ega bo’lgan tabiiy hududlar tushuniladi. Bunday joylarda atmosfera yog’inlarining kamligi (250 mm gacha) va ularni yil fasllari bo’yicha notekis taqsimlanganligi xos, shuningdek, tushadigan yog’inlarga ko’ra bug’lanish bir necha marta yuqori. Cho’llarda doimiy oqar suvlar shakllanmaydi. Ana shunday iqlimiy xususiyatlarga ega tabiat zonasi O’rta Osiyoning katta qismini ishg’ol etgan. U g’arbda Kaspiy dengizi qirg’oqlaridan sharq va janubi- sharqda Jung’oriya Olatovi, Tyanshan va Pomir-Oloy tog’ tizimlarigacha, shimolda taxminan 48 0 sh.k. dan janubda Kopetdog’ va Paropamiz tog’ oldilarigacha cho’zilgan. Cho’l va chalacho’llar o’lkaning 65,3 foizini egallab, ularning maydoni qariyb 211 mln gektarga yetadi (Petrov M.P., 1964). Ma’lumki, O’zbekiston hududining 70 foizini cho’l va chala cho’lli hududlar egallaydi. Ushbu holat istiqbolda cho’llarga bo’lgan munosabatning yaxshilanishini va ularni o’rganishning muhimligini taqozo etadi. Agar okean bo’yidagi mamlakatlarining kelajak taraqqiyoti bevosita okeanlar bilan vobasta bo’lsa, cho’l zonasida joylashgan mintaxalarda cho’llarni o’zlashtirish bilan bog’liq. Shu jihatdan olib qaraganda, quruqlikning ichki qismida o’rnashgan davlatlar, jumladan, O’zbekiston uchun cho’llarni tadqiq etish o’ta muhim. 30 Chunki, cho’l zonasi respublika kelajagining “qo’rig’i”, o’zlashtirish, kengayish maydoni hisoblanadi. O’rta Osiyo cho’llarida XX asrning 20-30 yillarida kompleks tadqiqotlar olib borgan yirik olimlar D.N.Kashkarov va Ye.P.Korovinlar cho’llarni o’ziga xos tabiat kompleksi sifatida tushinib, ularni o’rganishda kompleks yondashuv zarurligini qayd qilgan, ya’ni cho’llarni o’rganishda tabiiy geografik sharoitni va bu sharoitning cho’ldagi hayot faoliyatiga ta’sirini o’rganish lozimligini ta’kidlagan (Raximbekov R.U., 1970). Darhaqiqat, har qanday tabiiy sharoit undagi iqlim, suv, tuproq, o’simlik va hayvonot dunyosining shakllanishida muhim o’rin tutadi. Shu bilan birga tabiiy sharoit insonlar va ularning turmush tarziga, joyning xo’jalik tarmoqlari (sanoat, qishloq xo’jaligi, transport), manzilgohlarni tashqi manzarasini (ko’kalamzorlashtirish va obodonlashtirishni) yaxshilashda ham munosib o’rini bor. Chunonchi, ishlab chiqarish kuchlarini joylanishi va rivojlanishida tabiiy muhitni ahamiyati beqiyos. Arid hududlarda “iqtisodiy landshaft” notekis, ya’ni vohalarda zich, cho’llarda esa siyrak joylashuv xosdir. Masalan, O’zbekiston iqtisodiy kartasiga nazar solsak, Xorazm, Buxoro, Navoiy, Qashqadaryo, Jizzax vohalarida ishlab chiqarish kuchlari zich, Ustyurt, Qizilqum, Mirzacho’l, Qarnob, Markaziy Farg’ona, Malikcho’l, Qarshi cho’li kabi mintaxalarda esa ular siyrak joylashgan. Aholi joylashuvida ham katta tafovutlar bor. Agar , aholi yashashi uchun qulay bo’lgan vohalarda aholi zichligi yuqori bo’lsa, cho’l-yaylov hududlarda aksincha, past. Masalan, Buxoro viloyatida aholining o’rtacha zichligi 39,4 kishi bo’lgani holda, u vohalarda 337,6 kishini, cho’llarda esa atigi bir kishiga teng. Cho’l zonasida aholi manzilgohlarining shakllanishi ham o’ziga xos. Garchi noqulay tabiiy sharoitga ega bo’lsada, arid o’lkalar xususan, Misr, Arabiston, Mesapotamiya, O’rta Osiyo kabi hududlar insoniyat tarixida muhim o’rin tutadi. Ayniqsa bu yerdagi Makka, Madina, Bog’dod, Qohira, Buxoro shaharlari insoniyatning bir necha ming yillik tarixini o’z ichiga olgan. 31 Shu bilan birga shaharlar cho’l zonasining o’ziga xos iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy, ilmiy markazlari, tarixiy poydevor, qadriyatlar o’chog’i bo’lib xizmat qiladi. Ularning rivojlanishida xalqaro savdo karvonlari, jumladan Buyuk Ipak yo’li ham ijobiy ta’sir qilgan. Bunday sharoitga ega shaharlarda qurilishlar, infratuzilma, ko’kalamzorlashtirish, obodonlashtirish ishlarini olib borishda tabiiy muhitni hisobga olish, ya’ni Yu.G.Saushkin ta’biri bilan aytganda cho’l bilan uyg’un rivojlanishga e’tibor berish kerak (1980). Yoki V.B.Sochava (1978) ta’kidlaganidek, tabiat bilan jamiyat o’rtasidagi munosabatda ijodiy hamkorlik (sotvorchestvo) bo’lmog’i lozim. Afsuski sobiq Ittifoq davrida shaharlar rivojlanishida mintaqaning cho’llik xususiyatlariga yetarlicha e’tibor berilmadi. Buning oqibatida shaharlarda turli ijtimoiy – iqtisodiy muammolar kelib chiqdi. Cho’lshunos olim I.Q.Nazarov, cho’lni o’zlashtirilganlik darajasiga ko’ra ikkiga – cho’l-voha hamda cho’l-yaylov qismlariga ajratadi (2002). Vohalar juda katta iqtisodiy, ijtimoiy va demografik salohiyatga ega bo’lib, cho’llarning “yuragi” hisoblanadi. Garchi ular keng ko’lamdagi maydonlarni egallamasada, mamlakat cho’l zonasi shaharlar to’rining 95 foizdan ortig’ini o’zlarida mujassamlantirgan. Ayrim viloyatlarda, masalan, Xorazm va Sirdaryoda bu raqam 100 foizga teng. Cho’l-yaylov hududlarda esa shaharlar to’ri juda siyrak. Cho’llarni ekstremal iqlimi aholi manzilgohlarining vujudga kelishi va rivojlanishiga to’sqinlik qiladi. Bunday joylarda shaharlar asosan tabiiy resurslarni qazib olish va qayta ishlash asosida shakllanadi. Arid hududlardagi shaharlar soni jihatidan Qoraxalpog’iston Respublikasi mamlakatimizda yetakchi hisoblanadi. Uning 90 foizini egallagan cho’l joylarida shaharlar to’rining 1/5 qismi joylashgan. Shuningdek, Navoiy va Buxoro viloyatlarining cho’l-yaylov zonasida ham shaharlar soni nisbatan ko’p. O’zbekiston cho’l-yaylov hududidagi aholi soniga ko’ra eng katta shahar – Zarafshondir. Respublika rangli metallurgiyasining asosiy markazlaridan biri hisoblangan ushbu shaharda 60,4 ming kishi yashaydi (01.01.2009 y). Qolgan barcha manzilgohlar kichik shaharlar (aholisi 20 ming 32 gacha) sirasiga kiradi. Ularning istiqboli shu yerdagi mineral resurs zahirasiga bog’liq. Ta’kidlash joizki, keyingi yillarda cho’l-yaylov landshaftlariga ta’sir etuvchi antropogen yuk yildan-yilga ortib bormoqda. Agar bir necha ming yillar davomida cho’llardan asosan chorvachilik maqsadlarida foydalanilgan bo’lsa, XX asrning ikkinchi yarmidan e’tiboran neft-gaz va rangli metal konlarining ochilishi bilan cho’llarni “antropogenlashuvi” jadallashdi. Hozirgi kunda cho’l-yaylov zonasi landshaftlarining moddiy va nomoddiy resurslaridan 37 tarmoq sohalarida foydalanilmoqda (Toshov X.R., 2008). Ayni paytda cho’l resurslaridan nafaqat sanoat yoki qishloq xo’jaligida, balki turizm, rekreasiya va salomatlikni tiklash kabi nomoddiy sohalarda ham yanada kengroq foydalanish choralari ko’rilmoqda. Hammaga ayonki, tog’ zonasi o’zining toza havosi, shifobaxsh suvi va dorivor o’simliklari bilan mashhur. Shu o’rinda cho’llarning ham iqlim sharoitining aholi salomatligini tiklashda muhim o’rin tutishini unutmaslik lozim. Cho’llarda ham xuddi Turkmanistonning Bayram- Ali shahridagi singari dunyo ahamiyatiga ega kurortlarni qurish mumkin. Uzoq davom etadigan (qariyb besh – olti oy) quruq va jazirama iqlim hamda havo namligining 15-20 foizdan oshmasligi buyrak kasalliklarini davolashda yaxshi natija beradi (Leyzerovich Ye.Ye., 1968). Shuningdek, cho’l zonasidagi issiq qum, shifobaxsh loy, tuzli balchiq, minerallashgan quduq va sho’r ko’llar atrofida ham salomatlikni tiklash muassasalarini tashkil qilish mumkin. Mazkur maskanlarda ko’proq suyak kasalliklarini, shuningdek, radikulit, brusellyoz va asab tizimi bilan bog’liq ba’zi kasalliklarni ham davolasa bo’ladi. Buxoro viloyatida bunday tipdagi sanatoriylar allaqachon shakllangan Buxoro shahri (Sitorai Moxi Xossa) va uning yaqinida (Yurunbolo) mineral suv, Olot tumanida sho’r suv va issiq qum yordamida davolash yo’lga qo’yilgan. Kelajakda shu xildagi davolash muassasalarini ko’paytirish choralarini ko’rish zarur. Ma’lumki, yangi tabiiy boyliklarni qidirib topish va ulardan iqtisodiyot tarmoqlarida foydalanish shaharlar to’rining kelajak taraqqiyotini belgilovchi asosiy omil hisoblanadi. Cho’llarda ayniqsa, neft, gaz, rangli metallar, kimyo 33 sanoati xom ashyosi, qurilish materiallarining katta zahiralari mavjud. Bu esa istiqbolda cho’llar mamlakat iqtisodiyotida muhim o’rin tutishidan darak beradi. Mintaxalar iqtisodiyotining yuksalishi esa, eng avvalo shaharlar orxali amalga oshiriladi. Xullas, cho’l zonasidagi shaharlar shakllanishi va rivojlanishining quyidagi xususiyatlarini ajratib ko’rsatish mumkin: - aholi punktlari, shu jumladan shaharlar joylashuvida keskin farqlanish (kontrastlik) kuchli. Ekstensiv hududlarda shaharlar notekis, siyrak holda, kichik shaharlar tarzida shakllansa, ayni paytda uncha katta maydonlarni egalla ma ydigan intensiv dehqonchilik rayonlarida esa ular tig’iz joylashgan bo’lib, murakkab hududiy tuzilmalarni hosil qilgan; - shaharlarning funksional tiplari rivojlanmagan. Sanoati tor ixtisoslashuvga ega bo’lib, asosan agroindustrial yo’nalishga ega; - cho’l mintaqasi tabiiy sharoitidan kelib chiqqan holda, shahar atrofi qishloq xo’jaligi yaxshi rivojlanmagan; - shaharlar va boshqa aholi manzilgohlari arxitekturasi, ularning tashqi qiyofasi, joyning iqlim sharoitiga muvofiq (cho’zinchoq yoki nuqtasimon) holda vujudga keladi; - yaxshi o’zlashtirilgan vodiylar va aholisi zich yashaydigan hududlarga nisbatan cho’llardagi shaharlarning «yuki», mas’uliyati kuchliroq bo’ladi. Bu yerdagi shaharlar, ayniqsa tuman markazlari uzoq-uzoqdagi aholi manzilgohlari uchun ham xizmat qiladi. Chunki, ularda butun tuman uchun xizmat qiladigan – kasalxona, bozor, kollej va singari muassasalar mavjud. Vodiy va vohalarda esa bu funksiyani kattaroq qishloqlar ham bajarishi mumkin. Xullas, O’zbekiston hududining 70 foiz maydoni cho’l va chala cho’llardan iborat ekanligi va bu yerda mineral xom ashyo resurslarining katta zahirasini mavjudligi, ushbu mintaqaning yuksak iqtisodiy salohiyatidan dalolat beradi. Kelajakda bunday hududlarni yuksalishi O’zbekiston iqtisodiyotini yuksaltirishda muhim ahamiyatga ega. 34 3.6. LANDShAFTLARNI TASNIFLASh VA ShAXARLAR BARPO ETIShDA MADANIY,SUNIY LANDShAFTLAR BARPO ETISh. Insonning xo’jalikdagi faoliyati ta’sirida landshaftlarning o’zgarishi darajasi, miqyosi va jadalligi turlicha bo’ladi. Bu bir tomondan landshaftlarning o’ziga xos bo’lgan tabiiy xususiyatlari bilan bog’liq bo’lsa, ikkinchi tomondan insonning landshaftga ta’sir etishi xarakteri bilan bog’liqdir. Landshaftlarning tabiiy xususiyatlari, ya’ni o’zini-o’zi boshqarishi va qayta tiklanish xususiyatining kuchli yoki kuchsizligi, tashqi kuchlar (shu jumladan, inson faoliyati ham) ta’siriga chidamliligi yoki chidamsizligi turli landshaftlarda har xil bo’ladi. Masalan, inson landshaftlarga tog’-kon sanoati sharoitida bir xil ta’sir ko’rsatsa, shaxar qurilishi sharoitida boshqa xil, dexqonchilik, chorvachilik, o’rmon xo’jaligi sharoitlarida esa yana boshqacharoq ta’sir etadi. Natijada xilma-xil o’zgargan landshaftlar hosil bo’ladi va ularni tasniflash zaruriyati tug’iladi. 3.6.1. Landshaftlarini o’rganish asosida landshaftlar (fasiyalar, urochio’yelar, joylar) tasnifi. .A.Drozdov (1988) O’rta Rossiya balandligi landshaftlarini o’rganish asosida landshaftlar (fasiyalar, urochio’yelar, joylar) tasnifi quyidagi 5 qoidaga amal qilingan xolda tuzilishi kerak, deb yozadi. 1. Landshaftlar tasnifi har xil belgilarga asoslanishi mumkin (xo’jalikdagi ahamiyatiga qarab, genezisi (kelib chiqishi) bo’yicha, o’zini-o’zi boshqara olish darajasi va x.). Ammo o’simliklar va xayvonot klassifikasiyasiga o’xshash har bir muayyan landshaftning invarianti hisobga olingan holda tuzilgan asosiy tasnif tarxi bo’lishi kerak. 2. Asosiy tasnif bir vaqtning o’zida ham antropogen, ham tabiiy komplekslarni hisobga olib, ularni keskin ajratib qo’ymaslik kerak. 3. Tasnif fasiyalar uchun aloxida, urochio’yelar uchun alohida va boshqa komplekslar uchun alohida bajarilishi lozim. 4. Fasiya (shuningdek, boshqa tabiiy geografik komplekslar ham) tasnif qilinganda bo’limlar, sinflar, oilalar, navlar va xillarga bo’linadi. Fasiya xili o’simlik yoki xaynovot xili kabidir. 35 5. Har bir tasnif birligini ajratishda bir vaqtning o’zida ikkita (ham geologo- geomorfologik, ham bioiqlimiy) belgidan foydalanish maqsadga muvofiqdir. N.I.Axtirseva (1977) esa landshaftlarning o’zgartirilganligi darajasi hamda landshaftlarning antropogenlashish jarayonining yo’nalishi xususiyatlari asosida antropogen landshaftlarning besh turini ajratadi. 1.O’zgartirilgan landshaftlar – bunda landshaftlarning strukturasi, inson tomonidan kuchli o’zgartirilgan bo’lishiga qaramay, birlamchi tabiiy landshaftlarning strukturasini eslatadi. 2. Renaturlashgan landshaftlar – turi tabiiy rivojlanish jarayonida dastlabki landshaftlarning ko’rinishini egallagan avvalgi ichki tabiiy muvozanatiga qaytgan antropogen landshaftlardan iboratdir. 3. Transformasiya qilingan antropogen landshaftlar – turi, bular sifat jixatidan yangilangan o’simlik qoplami bilan farqlanadi va turli guruxlarga bo’linadi. Masalan, xaydab ekin ekilgan dasht yoki kesib yuborilgan o’rmonlar o’rnida hosil bo’lgan dala landshaftlar guruxi, o’tloq yoki kesib dasht o’rnida hosil bo’lgan dala landshaftlari guruxi, o’tloq yoki dasht o’rnida barpo etilgan o’rmon antropogen landshaftlar guruxi v ax.k. 4.Xudditabiiydek (psevdotabiiy) landshaftlar guruxi. Bular inson ta’sirida hosil bo’lgan, o’z-o’zini boshqarib, barqarorlashib qolgan va tabiiy landshaftlardan farqlash qiyin bo’lgan antropogen landshaftlar turi. 5. Antropogen landshaftlar, ya’ni yangitgan barpo etilgan landshaftlar. Bular yana 4 guruxga (karyer-chiqindi uyumlari landashaftlari, seliteb landshaftlari, qo’rg’onlar landshaftlari, suv landshaftlari) bo’linadi. L.M.Grave (1977) Qoraqum kanali ta’sirida o’zgargan landshaftlarni tasniflashda eng asosiy mezonlar sifatida tabiiy yoki antropogen belgilarni (ularni almashinib kelishini) asos qilib oladi. U o’zgargan landshaftlarni turlarga- sinflarga-kichik sinflarga bo’ladi. 2- jadval O’zbekiston Respublikasi mintaxalarining cho’llik jihatlarini ifodalovchi ba’zi ko’rsatkichlar 36 № Hududlar Aholi zichligi, 1 kv. km/kish i Sug’oriladigan yerlar, foizda Yaylov va pichanzorlar, foizda Umumiy yer maydonig a nisbatan Q/x foydalanadiga n yerlarga nisbatan Umumiy maydonig a nisbatan Q/x yerlarg a nisbata n 1 Qoraxalpog’iston Respublikasi 9,7 2,8 22,5 9,8 78,9 Viloyatlar: 2 Andijon 581,4 54,6 91,2 4,9 8,2 3 Buxoro 39,4 5,6 8,8 57,5 91,2 4 Jizzax 51,8 13,0 23,6 31,6 57,1 5 Navoiy 7,6 0,9 2,0 45,6 97,6 6 Namangan 298,0 32,0 81,8 7,1 18,2 7 Samarqand 182,6 18,5 25,2 43,5 59,4 8 Sirdaryo 164,3 64,8 93,0 4,9 7,0 9 Surxondaryo 101,2 13,5 26,9 34,8 69,1 10 Toshkent 167,3 22,4 57,8 13,6 35,1 11 Farg’ona 417,0 44,1 94,7 3,1 6,6 12 Xorazm 253,0 38,5 87,3 6,7 15,1 13 Qashqadaryo 89,7 16,0 22,3 46,1 64,2 Jadval muallif tomonidan hisoblab chiqilgan. Yuqorida keltirilgan ma’lumotlar tahlili ko’rsatishicha, aholi zichligi va yer fondidan foydalanish o’rtasida qandaydir o’zaro korrelyasion bog’liqlik mavjud. Jumladan, tipik cho’l hududlarining demografik sig’imi juda past (aholi zichligi kichik), sug’oriladigan yerlar hissasi ham oz, pichanzor va yaylovlar ulushi esa aksincha, ancha yuqori. Masalan, Qoraxalpog’iston Respublikasida aholi zichligi 1 kv. km. maydonga o’rtacha 9,7 kishi, sug’oriladigan yerlar umumiy yer maydonining 2,8, qishloq xo’jaligida foydalaniladigan yerlarning 22,5 foizini tashkil qilgan holda, yaylov va pichanzorlar qishloq xo’jaligida foydalaniladigan maydonlarning 78,9 foizini egallaydi. Bu ko’rsatkichlar ayniqsa, Navoiy va Buxoro viloyatlarida yanada yaqqolroq ko’zga tashlanadi, tegishli ravishda 7,6; 0,9; 2,0 va 97,6 %; 39,4; 5,6; 8,8 va 91,2%. Ayni vaqtda Farg’ona vodiysi viloyatlari hamda Xorazm, Sirdaryo va Toshkent viloyatlarida o’zgacha holat kuzatiladi. 37 3.7.Shaxar landshaftlari barpo etilishi va yer muammosi. Ani q lanishicha, h ar bir kubometr havo tarkibida chang zarralarida va bo g’ larga nisbatan shaxarlarda 12 marta k o’ pro q b o’ ladi. Bo g’ li h ududlarda esa chang zarralari kamro q b o’ ladi. Ekologik xavfsizlik muammosi alla q achonlar milliy va mintaqaviy doiradan chi q ib, butun insoniyatning umumiy muammosiga aylangan. Tabiat va inson o’ zaro muayyan q onuniyatlar asosida munosabatda b o’ ladi. Bu q onuniyatlarni buzish o’ nglab b o’ lmas ekologik falokatlarga olib keladi. Afsuski, bu jarayonlar O’ zbekistonni h am chetlab o’ tmaydi. Bu ye rda mutaxassislarning ba h olashicha, juda murakkab, aytish mumkinki, xavfli vaziyat vujudga kelmo q da. Bunday vaziyat nimalardan iborat: Birinchidan, ye rning cheklanganligi va uning sifat tarkibi pastligi bilan bo g’ li q xavf t o’ xtovsiz ortib bormo q da. Markaziy Osiyo sharoitida ye r Ollo x taoloning beba x o in ’ omidir. U tomma ’ noda odamlarni bo q adi, kiyintiradi. Bevosita de hq onchilik bilan bo g’ langan oilalardagina emas, balki ma ’ lum bir tarzda q ishlo q x o’ jaligi bilan alo q ador barcha tarmo q lar va uning ne ’ matlaridan baxramand b o’ layotgan farovon turmush kechirishi uchun moddiy negiz yaratadi. Ayni va q tda ye r ulkan boylik b o’ lib gina q olmay, mamlakatning kelajagini belgilab beradigan omil h amdir. Bu xol O’ zbekistonda ayniqsa yaqqol namoyon b o’ lmokda, chunki yerning iqtisodiy va demografik vazifasi yildan-yilga kuchayib bormoqda. Respublikaning 447,4 ming km 2 dan ortiq b o’ lgan umumiy maydonining atigi 10% gina ekin maydonlarini tashkil qiladi. Aynicho g’ da O’ zbekistonni egallab turgan maydonining ancha qismini qoraqum, qizilqum, Ustyurt kabi ch o’ l va yarimch o’ l yerlar tashkil etadi. Ayniqsa, qishloq x o’ jalik maqsadlarida foydalanilayotgan yer maydonlariga t o’g’ ri keladigan demografik yuk x ozirning o’ zida yo q salmo q li. Markaziy Osiyo mamlakatlari orasida O’ zbekistonda 38 axolining zichligi ayniqsa yuqori b o’ lib, 1 km 2 ga 51,4 kishi t o’g’ ri keladi, xolbuki bura q am Q ozo g’ istonda - 6,1, Q ir g’ izistonda – 9,4 ni tashkil etadi. Respublikamizda xar bir odamga 0,17 gektar ekin maydoni t o’g’ ri kelsa, Q ozo g’ istonda - 1,54, Q ir g’ izistonda - 0,26, Ukrainada - 0,59, Rossiyada - 0,67 gektar ekin maydoni t o’g’ ri keladi. Barcha axolining yarmidan k o’ pro g’ i qishloq joylarida yashayotganligini h isobga olsak, dadilaytish mumkinki, bizning qishloqlarimizda insoniy zaxiralarning nisbiy ortiqligi emas, balki mutlo q ortiqligi yaqqol k o’ zga tashlanadi. Bizda axolining o’ sishi nisbatan yuqori b o’ lib, urbanizasiya va h osildor yerlarni shaxarlarning rivojlanishiga, uy-joy q urilishi, yangi korxonalar, mu h andislik hamda transport kommunikasiyalari tarmo g’ ini barpo etishga ajratib berish jarayonlari jadal bormo q da. Shuni h isobga olsak, yaq in yillar ichida, x atto XX I - asrda yer zaxiralari bilan ta ’ minlanish muammosi yanada keskinlashishi mumkin. 3.8. . QIShLOQ XO’JALIK LANDShAFTLARIORGANIZMLARINING KELIB ChIQIShI . Yer yuzasini turli iqlim va ob - havo sharoitida turli xildagilandshaftlar ( manzara . Ko’rinish ) hosil bo’lgan , buni biz AmerikadantortibEvrosiyo kengliklariga cho’zilib ketgan Tundra zonaisda ko’ramiz , bu kengliko’zida nina bargli o’rmonlar , tayga kabi katta maydonniegallab olgan . So’ngra janubga tomon , iqlim o’rtamiyon viloyatlarga , Yevropa , Sharqiy Osiyo , Shimoliy Amerikani Atlantika okeanisoxillarigacha yogi yashil urmonzorlarni ko’ramiz . Ana shu o’lka xozirgivaqtda yer yuzi aholisini eng katta qismi yashaydi , sivilizasiyava xo’jalikfaoliyatiga o’ta bog’lanib qolgan o’lkadir . Bu yerlarda o’rmonlar birinchipaydo bo’lgan davrga qaraganda keskin kamaygan yoki madaniy o’rmonlargaaylangan joylardir . sh u ningdek , Yer yuzasini katta maydonlaridaQurg’oqchil o’lkalar egallab olgan oblastlar borki , ularda namlikchegaralangan , bu yerdlarda cho’l , dasht , sovannalar , yoki quruq o’rmon . Yong’inko’p bo’ladigan rayonlarda esa ( tropiklar ) gurkirab o’sgan 39 o’rmonlarniko’rish mumkin . Bu ikkalsaidan tashqari litoral tip landshaftlar mavjudbo’lib , ko’pincha suv xavzalariga yaqin joyda , dengiz , botqoqlar , suv bosganqirg’oqlar, botqoq - o’rmonzorlar kabi joylarni ko’rsatish mumkin . Inson landshaftlari o’zgartirib kelayotgan bo’lsa ham , ya o nidehqonchilik va chorvachilik , qurilish va sanoat korxonasi solib , o’rmon vasuv xo’jaligi tashkil etayotgan bo’lsa ham baribir landshaftlarga bog’liqbo’lib qolaveradi . Bir halq egallagan maydonlarni ikkinchisio’zlashtirganda ham o’sha yerdagi yashash fayzi , tabiatdan foydalanishme o yorlari o’zgarmas bo’lib qoladi . Ma o lumki , yer yuzasi muzlikdan xoli bo’la boshlaganda oqar suvlarEvrooiyo va Shimoliy Amerika orqali o’tgan . Keyinroq oqar daryolar xosilbo’lgan , atrofda xar xil yotkiziqlar xosil bo’lgan . Demak , tupoqminerallarini xosil bo’lishida yer osti suvlari bilan ta o minlanish o’zta’sirini ko’rsatadi , qirg’oqlardao’rmonzorlar paydo bo’ladi , daryolarquyadigan suvi bilan tupoq va boshqa minerallarni dengizga oqizadi , natijada sho’rli o’tloqzorlar xosil bo’ldi . o’rmonzorlarga momaqaldiroqtushishi natijasida yong’inlar xosil bo’ldi , yalangliklar paydo bo’lib , buyerlarda ba o zan suv xavzalari shakillandi , goxo ular katta maydonniegalladi , o’rmonlarni bosdi . O’sha suvdagi xayvonlarga ovkat yetishmasligikelib chiqdi , ularni soni kamaydi, ko’llar qurib, o’tloqlar xosil bo’ldi.Daryolar uz yo’lini o’zgartirdi, yangi o’tloqzorlar paydo bo’lib, o’shayerlarni xayvonot olami ularni nobud qildi, natijada yaylovzorlar paydobo’ldiki, yerni unumdorligi asta-sekin yaxshilanadi, inson bu joylardadexqonchilik qilishga odatlandi. Dashtli o’tloqlarda esa boshqacharoqmanzarani ko’rish mumkin bo’ladi, uzoq davom. etgan qurg’oqchilikoqibatida kishilar ko’chmanchi xolatga o’tdilar, yuz yillar davom etganko’chishlardan so’ng ular o’troq xolatga o’tadilar, yerlardan jadalfoydalanish boshlanadi, dashtlar cho’lga aylanish xavfi kelib chiqadi,mezofilo’simliklar va ular bilan ovqatlanadigan xayvonlar kesrofilpjonzotlar bilan almashinadi, bu xolat taxminan eramizdan 6000 yilavval bo’lib o’tgan.Inson tabiatga faol taosir utkaza boshlagandan keyin o’rmonlarmanzarasi o’zgardi, dehqonchilik va chorvachilik insonga “qaram” bo’laboshladi, yaoni ularni ta’sirisiz yaxshi o’smaydigan bo’lib qoldi. Bu davryangi tosh davriga to’g’ri keldi. Bungacha inson olv bilan tabiatga 40 ko’proqtaosir etgan bo’lsa, endi yerni ishlash, avvalo omoch bilan, keyin plugbilan, sug’orish ishlari olib bordi, botqoqni quritdi. Ko’plab foydalio’simliklarni ekdi, xayvonlarni qo’yib yuborish tartibga solinaboshlandi.mezofilp o’rmonlar o’rniga. (ular yoqib yuborildi) o’tloqzorlarva xaydalanadigan yerlar kupaydi Botqoq yerdagi o’rmonlar ildizi orqaliko’payadigan o’tlar o’sib chiqdi. Ularni vakti-vakti bilan o’rib turisherdagichirindini ko’paytirdik. Xaydash oqibatida unumdor tuproq paydobo’ldi.Qurg’oqchil zonadagi o’rmonzorlar o’rnini uzumzorlar, mevalidaraxtlar egalladi, o’z navbatida shu yerga chidamli o’t o’simliklarniko’payishiga olib keldi. Boshoqli dalalar qo’y- echkilar boqadigan yaylovgaaylandi. Ison aralashuvining ming yilikklar davomida tabiat kuynidanminglab gektar maydoi ekinzorlarga aylantirildi, natijada 14.5 mlrd.gaekin eksa yarokli deb xisoblangan maydon xosil beradi. Dunyomateriklarida xozirga kelib dexkonchilik kilishga makbul bo’lgan 4,5mlrd. ga chamasidagi yerning 1,5 mlrd. gektari sug’orib dexkonchilik kilishrusumiga o’tgan. Demak, tabiiy landshaftlar o’z ko’rinishini suniygaalmashtirib berishi insoniyatni ozik-ovqatga bo’lgan extiyojiniqondirishga xizmat kilyapti. Bunda tabiiy penozlar ahamiyati yuqorimeoyorda bo’layotganini kayd etish kerak, Madaniy landshaftdagimavjudotlar, yoki biotoplar maolum joyda yashab kelmagan, ular inson yordamida ongli yoki boshka sababdan kelib. kolgan, ularni yashovchanligiinson faoliyatiga boglik bo’lib qoladi . 3.9. ShAXAR VA TABIAT Bugungi kunda jamiyat va tabiatning o’zaro ta’siri muammolari tabora katta axamiyatga ega bo’lmoqda va xozirgi, shuning dek kelgusi avlodlarning farovonligi, umuman jaxon sivilizasiyasining taqdiri ekologik muammolarning ijobiy xal etilishiga ko’prok bog’liq bo’lib qolmoqda. Ijtimoiy ishlab-chikarishning atrof-mu’itga ta’siri xam mavaqt xam sezilarli darajada bo’lib kelgan. Keyingi vaqtlarda keskinlashib ketgan atrof-mu’itni muxofaza qilishning global muammolari avvalo axolining ko’payishi dunyoning turli nuqtalaridagi demografik axvolning o’ziga xosliklari bilan bog’liq. Lekin o’zaro bog’liq bo’lgana trof – 41 muxitni muxofaza qilish va axoli ko’payi shi muammolarining o’tkirligi xamda ularni xal etishning aniq yo’llari turli mamlakatlar va rayonlardagi ijtimoiy – siyosiy va iqtisodiy sharoitlar bilan belgilanadi. Insonni yashashi va faoliyat ko’rsatishi uchun zarur bo’lgan barcha inoomlarqishloqxo’jaliginiqandayrivojlanganligigaboliqdir. Oziq- ovqatmaxsulotlariniyetishtirishdaqishloqxo’jaligidauchraydiganzarar- kurandalargaqarshijudakattaturlixildagizaxarlikimyoviymoddalardanfoydalanishio qibatidafloravafaunalarga,tuproqqatlamitarkibigaxalokatlita osirko’rsatadi, ularnimaolummiqdordazaxarlaydi. Yeryuzidagio’rmonzorlarningkeskindarajadaqisqaribketishidaxamaxoliningyildan- yilgao’sibborishidir. Masalan: o’rmonresurslariningbiryildako’payishi 2,0 mlrdkub.m.nitashkil etganxolda, o’rmonlarnikesish 3,0 mlrd.kub.m.danoshibketmoqda. O’rmonlarning, ayniqsatropikmintaqalardamuttasilqisqaribborishi, baozijoylardatuproqeroziyasiga, daryolarvabo’loqlarningko’ribkolishiga, boshqayerlarda esaqurokchilikkavaboshqanoxushoqibatlargasababbo’lmokda. Taxminan 2 mingyililgari, eramizningboshlarida, yeryuziaxolisi 3 mln. atrofida edi, 500 yilo’tgach esauyanaavvaltabiatga 160-170 mln. ishchiqo’llaritaosirko’rsatardi. Axolisoniningortishivasanoatishlabchiqarishiningrivojlanishibilantabiatgaantropog entaosirkuchio’sibbormoqda. Keyingi 2 mlnyilichidaYeryuziaxolisi 40 martako’paydi 1850 yildankeyin esayeryuziaxolisitaxminanxar 50 yildaikkixissako’payaboshladi.Agarasrimizningbirinchi 50 yilidaaxoliningo’rtachayilliko’sishitaxminan 1 foiznitashkil etganbo’lsa, 1950 yildantobugungikungachaaxoli 2 martaortdi. Xoziraxolitabiatgaantrogenta’siriyanadafaollashganligibilanbolanibqolgan: o’tgano’nyillikdavomidaatmosferagachiqaribtashlanayotganoltingugurtoksidi 40- 50 foizgaortib, buayniqsasanoatirivojlanganmamlakatlarganisbatanko’llangandayiliga145,5 42 mlntonnaoksid, rivojlanayotganmamlakatlarga esa 5,5 mln.t. oksidergatushadidemakdir. Tabiiyo’sishhisobigaxamdaqishloqaxolisiningmiqdorijadalsuroatlarbilano’sibborm oqda. Bugungikunda 2,1 mlrd.kishi (42foiz) shaxarlardayashamoqdalar. Ko’pginamamlakatlarda (BuyukBritaniya, Avstraliya, Olmoniya, Yaponiya, Meksikavaboshqa) axolining 80-90 foizishaxarlardayashaydi. Ko’pchilikEryuziaxolisiningxaddantashqariortibketishiinsoniyatkelajagiuchuntash vishningasosiyboisidebtushunadi. Keyingipayitdayanashunarsamaolumbo’ldiki, ishlabchiqarishxajmlariortishigamuvofiqravishdafoydalanilayotgantabiatboyliklari miqdoriningxamortayotganinishuningnatijasidaaxolijonboshigato’rikeladiganatrof mu’itgataosir etishningbarchaturlarixamko’payganliginihisobgaolishlozim. Yeryuziaxolisiningsoniayrimtebranishlarvapasayishlargaqaramasdan, umumananchauzoqdavrmaboynidauzluksizo’sibboradi.Shubilanbirgaaxoliko’payis hsuroatlarixamoshadi. BMTningdemografikkomissiyasiberganmaolumotlargaqaraganda, xarsekundda 3 tabolatuiladi, bu esa 10 mln.yokiyiliga 120 mln. bolademakdir. Ulganlar, xalokbo’lganlarnihisobdanchiqaribtashlansaaxoliningyillikko’payishi 80-81 mln. kishinitashkil etadi.Agar 1000 yililgariaxoliningyillikusishi 70 ming. kishinitashkil etganbo’lsa, 1988 yildabukursatkich 80 mln.gatengbo’ldi 1979 yildan 1988 yilgachaYeryuziaxolisi 4336 mln. kishidan 5000 mln. kishigayetdi. Xozirdunyoda 6 mlrd .danortiqkishiyashamoqdako’rinibturibdiki, Yeryuziaxolisiqanchalikzichjoylashsa, insonnigxo’jalikfaoliyatiqanchalikjadalrivojlansa, xo’jalikyuritishningsamaraliusullariniizlashmuammosishunchaliko’tkirlashibborav eradi. BMTmaolumotlarigako’ra 2050 yilgaborib 11-12 mlrd.gayetishikutilmoqdademakxar 10-12 yildaaxoliningko’payishi 1 mlrdnitashkil etadi. Atrofmu’itnimuxofazaqilishmuammosiaxoliko’payishi, uningistiqboldagidinamikasio’zigaxosliklaribilanchambarchasboliqdir. 43 Respublikashaxarlarida 1926 yilda 1013 mingyokiaxolining 21,7 foiziistiqomatkilganbo’lsa 1990 yilgakelibbuko’rsatkich 8282 mingkishiyoki 41 foiznitashkil etadi. Bushuniko’rsatadikisanoatirivojlangan, ishlabchiqarishxajmiko’payganshaxarlardaatrofmu’itgataosirxamotganligidandalol atberadi. O’zbyokistondakasallanishturlariasosanmaolumdarajadachiqindilarningsifatt arkibigavasanoatningturlarigaboliqdir. Chunonchiranglimetallurgiyakorxonalarichiqindilarita’siridayurak-qon- tomirsistemalarikasalliklaribilanorishko’prokuchraydi.Qorametallurgiyasanoatikor xonalariva energetikaqurilmalariavvalonafasorganlarisistemasigataosirko’rsatadi.Ximiyavanef tximiyasisanoatikorxonalarijoylashganrayonlardaallergiyakasalliklarikengtarqalgan . O’lkanboyliklarvaimkoniyatlarmavjudbo’lishigaqaramayxozirgivaqtdasayyo ramizda 1 mlrdkishito’yibovqatemaydi, ulardan 400 mln. kishiumumanoch, qolgan 600 mln. kishi esashunchalikkamovqatemoqdalarkiularningo’rtachaumriikkimartaqisqargan. Yeryuzidagiocharchiliknibartaraf etishuchuntabiatboyliklaridanavvaloqishloqxo’jalikerlarivaxaydaladiganerlardanoq ilonafoydalanishyo’libilanoziq- ovqatmaosulotlariishlabchiqarishniyo’lgaqo’yishtalab etiladi. "Demografikportlash " mineralxomashyoo’rmon, yonili, suv, yer, biologikvaboshqaboyliklaridanfoydalanishningkeskinoshishigasababbo’ladi. Bu esao’znavbatidaunchauzoqbo’lmagankelajakdatabiatdagimuvozanatbuzilishiga, ayrimtabiiyboyliklarnitugallanishigaolibkelishimumkin. Ikkinchidan, tabiatgatushayotganoiryuknibutundunyomiqiyosidaolibko’rilsaatrofmu’itifloslanis hinioldiniolishchora- tadbirlariko’rilmasayeryuzidagiaxoligajiddiyzararetkazishimuqarrarkeyingiyillarda maishiyvaishlabchiqarishchiqindilariniyo’kotishvazararsizlantirishxammajoyda - shaxardaxam, qishloqdaxampaydobo’lganmuammodir. 44 Shaxarlardaxarkunijudakattaxajmdamaishiyvaishlabchiqarishchiqindilariyiil adi. Yevropamamlakatlaridaxarbirkishigabiryildato’rikeladiganmaishiychiqindilarnorm asihisoblabchiqilgan. UlarBuyukBritaniyada 240 kg, Olmoniyada 365kg, Shveysariyada 200 kg , Shvesiyada 300-400 kg ,Daniyada 260 kg, sobiqittifoqda 260-360 kgnitashkil etadi. O’zbyokistonshaxarlarisobiqSovetIttifoqqidagiboshqashaxarlargaqaragandaa yniqsayozoylarida,asosanmevavasabzavotchiqindilarixaddantashqariko’payibketis hibilanajralibturadi. Poytaxtdaxozirninguzidashaxaraxlatinikqaytaishlovchizavodishlabturibdi. Uningpirovardmaxsulotiningorganiko’itsifatidaishlatiladigan-kompostdir. Ishlabchiqarishchiqindilaridanfoydalanishkelgusidaatrofmu’itningifloslanishigaum umanyo’lqo’maydiganchiqindisiztexnologiyaniqo’llashyo’lidagiilkkadamdir. 3.9.1. Shaxar sharoitida atmosferaning ifloslanishi Atmosferaningifloslanishidegandauningtarkibiva’ossalarininginsonsalomatli gi, ‘ayvonlar, o’simliklarva ekosistemalargasalbiytaosirko’rsatadigano’zgarishitushuniladi. Atmosferatabiiyvasunoiyyo’llarbilanifloslanadi. Vulqonlarotilishi, changto’zonlar, o’rmon, dashtlardagiyoninlar, o’simlikchanglari, mikroorganizmlar, kosmikchangvaboshqalartabiiyifloslanishmanbalaridir. Sunoiyifloslanishmanbalariga energetika, sanoatkorxonalari, transport, maishiychiqindilarvaboshqalarkiradi. Xozirgivaqtdaatmosferaifloslanishining 75% tabiiymanbalargava 25% antropogenmanbalargato’rikeladi(3-jadval). 3.9.1.1-jadval Atmosferagayildavomidachiqariluvchibirikmalar Birikmalar Chiqarilishi, mln.t Antropogenchiqindilarning h issasi, % Tabiiy Antropogen qattiqzarrachalar 3700 1000 27 45 SO 5000 304 5,7 C n ’ m 2600 88 3 , 3 NO x 770 53 6,5 SO x 650 100 13,3 CO x 485000 18300 3,6 Atmosferaningsunoiyifloslanishdarajasioshibbormoqda. Atmosferaningmaxalliy,regionalvaglobalifloslanishikuzatiladi. BarchatexnogenmanbalardanEratmosferasigachiqarilganifloslovchibirikmalar 3.9.1. 2 -jadvaldakeltirilgan. 3.9.1.2- jadval Eratmosferasigabarchatexnogenmanbalardanchiqariladiganzararlibirikmala r(XXasrning2013-yil ) Birikmalar Mln.t/yil Qattiqzarrachalarvasanoatchangi Uglerodoksidlari Uchuvchanuglevodorodlarvaboshqaorganika Oltingugurtoksidlari Azotoksidlari Fosforbirikmalari Serovodorod Ammiak Xlor Ftorlivodorod 580 360 320 160 110 18 10 8 1 1 Agregat’olatigako’raatmosferaniifloslovchibirikmalarni to’rtguru’ga bo’lishm umkin: qattiq, suyuq, gazsimonvaaralashbirikmalar. Xavoniifloslovchiasosiymoddavabirikmalargaayerozollar, qattiqzarrachalar, chang, qurum, azotoksidlari(NO x ), uglerodoksidlari(SO,SO 2 ) , oltingugurtoksidlari(SO x ), xlorftoruglerodlar, metalloksidlarivaboshqalarkiradi. Atmosferagao’nminglabmoddavabirikmalarchiqarilganbo’lib, ularningo’zarobirikib’osilqilganaralashmalarito’lao’rganilmagan. 46 Bundaynomaolumbirikmalarningtirikjonzotlarga, shujumladaninsonsoliigata’sirianiqba’olangan emas. Atmosferaningkimyoviy, fizik, akustik (shovqin), issiqlik, elektromagnitifloslanishiyirikshaxarlarvasanoatrayonlaridayuqoridarajagayetgan. 3.9.1.1-rasm. Sanoatning atmosferani ifloslashi Atmosferaning engxavfliifloslanishi radioaktivifloslanishdir . Radioaktivifloslanishningasosiymanbalariyadroquroliningsinovlari, atom eyektrostansiyalaridagifalokatlarhisoblanadi. Radioaktivifloslanishrakvaboshqakasalliklarningortishigaolibkeladi. Xavoningkuchliifloslanishiinsonsoliiga, barchajonzotlargasalbiytaosirko’rsatadi. Shaxarlarvasanoatrayonlaridakishilaro’rtasidaasab, yurak-qontomir, surunkalibronxit, emfizema, nafasqisishivao’pkarakikasalliklariningko’payishikuzatiladi. Ko’zkasalliklarivabolalarkasalliklariningortishiqaydqilingan. Shaxarxavosidasanoatkorxonalarivaavtotransportchiqindilaridakanserogenmoddala rbo’lib (benz(a)piren, aromatikuglevodorodlar), 47 ularningsurunkalita’sirinatijasidarakkasalliklarikelibchiqadi. Avtotransportningchiqindigazlaridagiqo’rg’oshinbirikmalarihaminsonsoliiuchunay niqsa’avflihisoblanadi. Atmosferadagiturlizaxarligazlaro’simlikva’ayvonlargahamzararetkazadi. Oltingugurtgazi, ftorlivodorod, ozon, qo’rg’oshin, xlorvaboshqalaro’simliklargaayniqsakuchlitaosirko’rsatadi. O’simliklarningnobudbo’lishi, ‘osilningkamayishi, fotosintezintensivliginingo’zgarishikuzatiladi. Xavoningkuchliifloslanishibaoziuy’ayvonlariningnobudbo’lishigaolibkeladi. Atmosferaxavosidagiifloslantiruvchimoddalarninginsonorganizmigabevositay okibilvositazararlitasirko’rsatmaydiganmiqdori ru’sat etilganmiqdorREM(PDK ) debyuritiladi. Bundazararlibirikmalarningodamningme’natfaoliyatigavakayfiyatigaputuretkazma sligihamnazardatutiladi. XavoifloslanishiningmuntazamREMdanyuqoribo’lishia’oliningkasallanishdarajasi ningkeskinortishigaolibkeladi. A’oliyashashjoylaridaxavoningifloslanganlikdarajasivatasiriREMko’rsatkichlaribo ’yichabelgilanadi. Atmosferaningifloslanishiindeksi(AII) kompleksko’rsatkichihamqo’llaniladi. Turlimoddalarningtaosirdarajasigaqarabxilma- xilREMko’rsatkichlaribelgilangan. Masalan, quyidagiREMko’rsatkichlariniajratishmumkin: isgazi-3 mg/m 3 ;oltingugurtqo’shoksidi-0.05 mg/ m 3 ; xlor-0.03mg/m 3 ; fenol-0,01mg / m 3 ; formaldegid-0.003 mg/m 3 ;qurum-0,05 mg/m 3 vaboshqalar. REMko’rsatkichlariturlidavlatlardafarqlanishimumkin. Atmosferaifloslanishinimeoyorlashuchunsanoatvatransportdayo’lqo’yilishimu mkinbo’lgantashlanmalar- PDV meoyorlaribelgilanadi. Xarbirturunmanbalaruchunalo’idaPDVmeoyorlaritasdiqlanadi. UshbumeoyorgaamalqilishxavoifloslanishiningREMdarajasidabo’lishinitaominlay di. 48 Ozonmuammosi. Atmosferaning 20-30 kmoraliidajoylashgano’zigaxos’imoyaqobig’i-ozon (O 3 ) qatlaminingsiyraklashuvihamdolzarb ekologikmuammolardanhisoblanadi. Yeryuzidadastlab 1970-yillardastratosferadagiozonningkamayishikuzatildi. 1980- yillardaAntarktidaustidaozonning 50% gakamayishiqaydqilindi. Ko’pchilikmuta’assislarozonningkamayishitexnogenyo’lbilankelibchiqqandebhiso blaydilar. Atmosferadaozonmiqdoriningo’zgarishitabiiyjarayonlar, jumladan, quyoshfaolliginingo’zgarishi, boshqaomillarta’siridahamo’zarganbo’lishihammumkin. Lekin, sabablaridanqatoiynazarushbumuammoniijobiyxalqilishyo’llariniizlash, choralarko’rishlozimdir. » 3.9.1.2-rasm. Antarktidaustidagi «Ozontuynugi Ozonqatlamiinsonlarvabarchajonzotlarniquyoshningultrabinafshanurlarningza rarlita’siridan’imoyaqiladi, sayyoramiznio’zigaxosisituvchi «qobii» hisoblanadi. Sovutkichlardaishlatiladiganxlorftoruglerodlar (freonlar-CFCI 3 , CF 2 CIF 2, ChCIF 2) ), azotoksidlarita’siridaozonparchalanadi. Yeryuziqutblarida, ayrim’ududlarvayirikshaxarlarustidaozontuynuklarivujudgakelgan. Ozonningsiyraklashuvinatijasidaterirakikasalligiko’payadi, ko’zkasalliklariortadi, ‘ayvonlarga, o’simliklarningfotosintetikfaolligigataosirko’rsatadi. 49 Xozirgikundaozonningkamayibborishibilanyuzagakelayotgan ekologikoqibatlarningoldiniolishuchunmilliy, regionalvaumumja’onmiqyosidatadbirlaramalgaoshirilmoqda. OzonmuammosinixalqilishgaqaratilganVenaKonvensiyasivamamlakatlarningozon parchalovchibirikmalarnichiqarishinikamaytirishmajburiyatlariniolishbo’yichaMon real bayonnomalariqabulqilingan. «Kislotaliyomg’ir» larayrimdavlatlardaxaqiqiy ekologikfalokatgaaylanibqolgan. Xarqandayqazilmayoqiliyondirilgandachiqindigazlartarkibidaoltingurgutvaazotqo’ shoksidlaribo’ladi. Atmosferagamillionlabtonnachiqarilayotganbubirikmalaryomg’irnikislotagaaylanti radi. AQSh, Kanada, Germaniya, Shvesiya, Norvegiya, Rossiyavaboshqarivojlangandavlatlardakislotaliyomg’irlarta’siridakattamaydondag io’rmonlarqurishikuzatilgan. Bundayyomg’irlar’osildorliknipasaytiradi, suvxavzalarininordonliginioshiribyuboradi, binolar, tarixiyyodgorliklarniyemiradi, insonsoliigazararetkazadi. Kislotaliyomg’irlarninguzoqmasofagako’chishinatijasidaturlidavlatlaro’rtasidakelis hmovchiliklaryuzagakeladi. Ushbu ekologikxatarnibartarafqilishuchunmaxalliy, regionalvaxalqaromiqyosdatadbirlaro’tkaziladi. Ayrim’ududlardagixavoningxarakasizturibqolishi- inversiyaoqibatidakuzatiladiganzaxarlituman-smog (tutunvatumanaralashmasi) insonlarsoliigao’tasalbiytaosirko’rsatadi. 1952 yili 5-9 dekabrdaLondondayuzbergansmogoqibatida 4000 danortiqkishinobudbo’lgan. KeyingiyillardadunyoningyirikshaxarlaridaLondontipidagismog, Los- Anjelestipidagismoglarqaydqilingan. Los-Anjelesdasmog 50 Fotokimyoviysmogdegandasanoatvatransportchiqindigazlariningquyoshnurlari ta’siridareaksiyagakirishi b’av flibirikmalarni’osilqilishit ush uniladi. Jumladan, ozon, formaldegidvaboshqabirikmalarning’osilbo’lishivamiqdoriningortishikuzatiladi. Smogningoldiniolishmu’imahamiyatiga ega. Yeryuzidaatmosferaxavosiningifloslanishinikamaytirishuchuntezlikbilanzarurchora larko’rilishilozim. AmerikalikmeteorologLuisBattanaytganidek: «Yokiinsonlarxavodagitutunnikamaytiradilar, aks’oldatutuneryuzidagiinsonlarnikamaytiradi». Atmosferaxavosiningifloslanishiturliijtimoiy-iqtisodiyoqbatlargaolibkeladi. Insonlarsoliiningyomonlashuvi, binolar, tarixiyobidalarningemirilishi, o’cimlikva’ayvonlarningnobudbo’lishivaboshqa’odisalarkattaiqtisodiyzararetkazad i. Atmosferaxavosio’zo’zinitozalashxususiyatiga ega. Lekinyiriksanoatrayonlari, shaxarlardaatmosferaningbuimkoniyaticheklangan. Yuqoridarajadagitexnogenifloslanishnibartarafqilishinsonlarningo’zlariamalgaoshi rishlarilozimbo’lganvazifadir. Xavoifloslanishiningoldiniolishvakamaytirishningturliyo’llarimavjud. Chang, gaztozalovchiqurilmalaro’rnatish, ishlabchiqarishtexnologiyasinio’zgartirish, 51 ayniqsakamchiqitli, chiqindisiztexnologiyagao’tishushbumuammonixalqilishning engistiqbolliyo’llaridanhisoblanadi. Zararlikorxonalarshaxarchekkasigachiqariladi, sanitar-ximoyazonalaritashkilqilinadi. Zararlita’siridarajasigako’rakorxonalarbeshsinfgabo’linadi. Birinchisinfkorxonalariuchunsanitar-ximoyazonasiningkengligi 1000 m, ikkinchisi-500 m, uchinchisi-300 m, to’rtinchisi-100 m, vabeshinchisi-50 mqilibbelgilanadivako’kalamzorlashtiriladi. Sanitar-ximoyazonasidaturarjoylar, maktablar, sportmaydonchalariningbo’lishimumkin emas. Xozirgivaqtdaxavoningifloslanishidaavtotransportning’issasioshibbormoqda. Dunyobo’yicha 600 mln.danortiqavtomobilxarkunixavogayuzminglabtonnazararlibirikmalarchiqaradi. O’zbekistondaatmosferaningifloslanishivauningoldiniolishmuammolari O’zbekistonRespublikasidaatmosferaxavosiningifloslanishiasosiy ekologikmuammolardanbirihisoblanadi. Shaxarlarningasosantooldivatooraliqbotiqlaridajoylashganligi, iqlimningissiqvaquruqligiO’zbekistondaatmosferaxavosiifloslanishdarajasiningnis batanyuqoribo’lishigaolibkelgan. O’zbekistondaat mosferaxavosiayniqsaa’oli, sanoatvatransportyuqoridarajadato’planganToshkentvaFaronaiqtisodiyrayonlaridak uchliifloslangan. Atmosferaningifloslanishia’oliningsalomatligi, o’simliklarning’olativa’osildorligi, binolar, metallkonstruksiyalar, tarixiyobidalarvaboshqalargasalbiytaosirko’rsatadi. Atmosferagatashlanadiganchiqindilarmiqdoriningkamayishisanoatkorxonala riquvvatiningpasayishivatransportdayuktashishxajminingtushibketishibilanhambev ositaboliqdir. Atmosferagachiqariladiganchiqindilarmiqdoria’olijonboshiga 1991- yili 183,7 kgdan, 2001-yili 90,1 kggachakamaygan. Atmosferaniifloslaydiganzararlibirikmalarning 51% danortiiuglerodoksidi (isgazi-SO 2 )ga, oltingugurtqo’shoksidiga-16%, uglevodorodlarga-17,9%, azotoksidlariga-8,9%, qattiqbirikmalarga-6%, vaboshqazararlichiqindilarga-0,2% to’rikeladi(2001 yil). 52 Respublikadagisanoatkorxonalaritomonidanatmosferaga 150danortiqifloslovchibirikmalarchiqariladi. Asosiylari-oltingugurtqo’shoksidi, uglevodorodlarvaqattiqbirikmalarhisoblanadi. Uchuvchanorganikbirikmalarnikamaytirishahamiyatga ega. Atmosferagachiqariladiganbirikmalarning 90% gayaqiniasosiy ekologik «iflos» ishlabchiqarishjoylashganToshkent, qashqadaryo, Farona, Buxoro, NavoiyvaSirdaryoviloyatlariningkorxonalari’issasigato’rikeladi. Atmosferaniifloslashda energetika (34,1%), neft-gazsanoati (31,9%), metallurgiya (16,5%), qurilishindustriyasi (3,8%), kommunalxizmat (3,6%) vakimyosanoati (2,6%) korxonalariningulushlari(2001 yil) kattadir. Boshqakorxonalarning’issasi 7,4%danoshmaydi. Respublikadagiasosiysanoattarmoqlaridazararlibirikmalarniushlabqolishvaza rarsizlantirishtalabdarajasida emas. Korxonalardachang- gaztozalashqurilmalaribilantaominlanganlik 85% nitashkilqiladivaularningishisamaradorligi 70,86% bo’lib, qurilmalarning 77% eskirganvayaxshiishlamaydi. Korxonalaruchunxavonibelgilanganmiqdordanortiqchaifloslagani’ollaridato’lovvaj arimalarbelgilangan. Sanoatdaatmosferaningifloslanishinikamaytirishuchun:  yangi tozalashqurilmalariniishgatushirishvasamaradorliginioshirish;  kamchiqitlivachiqindisiztexnologiyalarnijoriy etish;  zararlikorxonalarnichetgachiqarishvaboshqa tadbirlarni amalgaoshirishzar urdir. Avtotransportkompleksi xavoniifloslovchiasosiymanbahisoblanadivaatmos feraifloslanishining 70% gayaqininitashkilqiladi. Asosiyifloslovchibirikmalariisgazi, azotoksidlari, uglevodorodlar, benz(a)piren, aldegidlarvaqo’rg’oshinhisoblanadi. Transportbevosita’ayotmu’itiniifloslaydi, insonlarorganizmidaqo’rg’oshinvaboshqazaxarlivakanserogenbirikmalarningto’pla nishigasababbo’ladi. 53 Toshkent, Samarqand, Buxoro, Faronashaxarlaridaxavoifloslanishining 80 % danortiiavtotransport’issasigato’rikeladi. O’zbekistonningboshqayirikshaxarlaridahamxavoifloslanishidatransportning’issasi ortibbormoqda. Bungasabab etilqo’shilganbenzinvatarkibidaoltingugurtko’pbo’lgandizelyoqilisi(solyarka)danfo ydalanishhisoblanadi. Davlatsektoridagiavtomobillarning 50% vaxususiysektordagiavtomobillarning 40% danortii 10 yildanortiqfoydalaniladivaatmosferanikuchliifloslaydi. Transportda ekologiknazorattalabgato’lajavobbermaydi. Gazyoqilisidanfoydalanadiganavtomobillarsoni 7% danortiqnitashkilqiladi. 400 mingdanortiqqishloqxo’jaliktexnikasida, temiryo’ltransportivaxavotransportidaatmosferaifloslanishinazoratiyo’lgaqo’yilma gan. Birqatorzararlibirikmalarbo’yichako’rsatkichlariREMdanyuqoribo’lganshaxarl arningbaozilaridafotokimyoviysmogxavfimavjud. O’zbekiston’ududidaham «kislotaliyomg’ir»larkuzatiladi. AyrimvaqtlardaOlmaliq- Oxangaronsanoatrayoniningta’siridaChotqolqo’riqxonasi’ududida «kislotaliyomg’ir»larqaydqilinadi. O’zbekistondaatmosferaxavosiifloslanishiningoldiniolishuchuntransportda:  Benzintarkibidagiqo’rg’oshinganisbatanstandarttalablarinikuchaytirish, etilqo’shilganbenzindanasta-sekinbutunlayvozkechishnitaominlash;  Siqilgangazvadizelyoqilisidanko’proqfoydalanish;  Transportxarakatinioptimallashtirish;  Transportparkinisekin-astayangilash;  Elektrtransporti, metronirivojlantirish;  Yashil- ximoyazonalarinitashkilqilishvaboshqalarniamalgaoshirishzarurdir. 54 O’zbekistondaatrof-mu’it’olatinio’rganish, ba’olashvabashoratqilishtizimi- monitoring amalgaoshiriladi. Atmosferaxavosiniifloslanishimonitoringiturunpostlarvako’chmalabaratoriyalaryor damidao’tkaziladi. IchkiIshlarVazirligiavtotransportda ekologiknazorat’izmatiniamalgaoshiradi. Atrof-mu’itifloslanishiningoldiniolishuchunkorxonalarniqurishdanoldin, loyi’abosqichida e kologik e kspertizadano’tkaziladi. Ekologik ekspertiza insonsalomatliginisaqlash, ekologik’avfsizliknitaominlashmaqsadlaridaamalgaoshiriladi. O’zbekistonda 2000- yili «Ekologik ekspertizato’risida» qonuniqabulqilingan. Mamlakatimiz’ududiRossiya, Tojikiston, qozoistonvaboshqaqo’shnimamlakatlardankeladiganzararlibirikmalarbilanchegaral ararohamifloslanadi. SurxondaryoviloyatidaTojikistonalyuminiyzavodiningta’siridaxavoningftorlibirik malar, oltingugurtqo’shoksidi, azotlibirikmalarbilanifloslanishikuzatiladi. XaryiliOroldengiziningqurigantubidanko’tarilayotgan 15-75 mln. tonnachangvatuzlarhamjudakattamaydondaxavoningifloslanishigasababbo’lmoqda. O’zbekistondaozonqatlamini’imoyaqilishbo’yichamaxsusmilliydasturishlabc hiqilganvaamalgaoshirilmoqda.O’zbekistonVenaKonvensiyasivaMonrealbayonno masitomonlarihisoblanadi. Ozonparchalovchibirikmalardanfoydalanish 1996 yilganisbatan 80%gakamaygan, zararsizbirikmalargio’tishamalgaoshirilmoqda. O’zbekiston’ududidahamiqlimo’zgarishioqibatlarikuzatilmoqda. Issiqxonagazlarinichiqarish 1999 yili 160 mln. tonnanitashkilqildivabuja’onbo’yicha 0,7% nitashkilqildi. Xavoxarorati 0,8-1 0 Sgaoshgan. Globalisishbundaykeyinham ekstremalob- xavo’odisalari, yaoni, quroqchiliklarvayozningyuqorixaroratlidavrlarisoniningortishiga, suvresurslariningvujudgakelishrejimidao’zgarishgaimkontudiradivabumamlakatda qo’shimchasalbiyoqibatlargaolibkelishmumkin. 55 Xaroratningortishinatijasidaquruqsubtropikvamo’otadiliqlimmintaqalario’rta sidagichegara 150-200 kmshimolga, balandlikiqlimzonalari 150-200 myuqorigasuriladi. Sovuqsizkunlar 8-15 kungaortadi. SO 2 miqdoriningortishiko’pchilikqishloqxo’jalik ekinlariningo’sishivama’suldorligigaijobiytaosirko’rsatadi, ‘osildorlikortishimumkin. Ammoiqlimningo’zgarishitufayliyuqorixaroratlikunlarningortishivanamliketishmas ligisharoitlarida’osilniyo’qotishsabzovot ekinlarida 10-50%, paxtada 9-15%, sholida 10-20%, poliz ekinlarida 10-30%nitashkilqilishimumkin. Iqlimningkutilayotgano’zgarishiOrolvaOrolbo’yidaqo’shimchasalbiyoqibatl ar: bulanishningortishi, tuzko’chishiningfaollashuvi, sizotsuvzaxiralariningkamayishi, namlilandshaftlarningqisqarishi, oqmasko’llarminerallashuviningortishi, suvxavzalaribotqoqlashuviningtezlashishigaolibkeladi. AmudaryovaSirdaryooqiminingkamayishikutilmoqda. BuOroltangliginingyanadakuchayishigaishoraqiladi. Iqlimo’zgarishimuammosinixalqilishvauningoqibatlariniyumshatishbo’yicha samaralichora-tadbirlarko’rishzarurliginitanolib, O’zbekiston, o’zustigaja’onhamjamiyatioldidamaolummajburiyatlarniolib, 1993 yiliBMTningiqlimo’zgarishiKonvensiyasigaqo’shildi. 1998 yilningnoyabridaO’zbekistonKiotobayonnomasiniimzoladivau 1999 yilning 20 avgustidaratifikasiyaqilindi. Ushbuyo’nalishdarespublikadailmiy- tadqiqotlarvatadbirlaramalgaoshirilmoqda. O’zbekistondaatmosferaxavosinimu’ofazaqilishustuvormasalalardanhisoblan adi. Sanoatkorxonalarini ekologiyalash-tirishmu’imahamiyatkasb etadi. Xavoifloslanishinikuzatishvanazoratqilish-monitoringtiziminitakomillashtirishtalab etiladi. O’zbekistonda «Atmosferanimu’ofazaqilishto’risida» mahsusqonun (1996 yil, dekabr) qabulqilingan. qonungamuvofiqatmosferagasalbiyta’siriuchunkorxonalar, 56 tashkilotlarvamuassasalaruchunto’lovlarbelgilanganvaboshqamajburiyatlaryuklang an. Belgilanganmeoyordanortiqifloslovchibirikmalarnichiqarishuchunhamto’lovlarbel gilangan. O’zbekistonda ekologikvaziyatniyaxshilashyo’llari. O’zbekistonrespublikasidatabiatnimu’ofazaqilishvaundanoqilonafoydalanishb orasidaquyidagistrategikishlarolibborilmoqda: A’oliningsalomatliginitaominlashuchunqulaysharoityaratishbiosferaningmuvozana tnisaqlash; O’zbekistonningijtimoiyiqtisodiyrivojlanishsamaradorligivabarqarorliginiko’zlaga n’oldatabiiyresurslardanfoydalanish, qaytatiklanadigantabiiyresurslarishlabchiqarishvaisteomoljarayonlariningmuvozan atinisaqlash, tiklanmaydiganresurslardan, ishlabchiqarishchiqindilaridanoqilonafoydalanish; tiriktabiatningdastlabkiturlarivaularninggenofondini, landshaftlarningxilma- xilliginisaqlash. Ekologikmuammolarnixal etishmaqsadidadavlattomonidanatrof- mu’itnimu’ofazaqilish, tabiiyresurslardanoqilonafoydalanishningO’zbekistonRespublikasida 2005 yilgachamo’ljallangandasturiishlabchiqildi. Budasturgamuvofiqa’olisalomatligiuchunxavflibo’lganmoddalarnishaxaratmosfera xavosigavasuv’avzalaridaruxsat etilgano’rtachadarajagachayetkazishva 2005 yilgaboribrespublikada ekologika’volnitubdanyaxshilash, ishlabchiqarishdakamchiqindiliyokichiqindisiztexnologiyagao’tish, tabiiyresurslarnitejamkorlikbilanishlatishchoratadbirlariniishlabchiqishkabilaro’zak sinitopgan. Bundantashqari, ekologiknuqtainazardanxavflikorxonalarvaishlabchiqarishniqaytaqurishvazamonav iyuskunalarbilanalmashtirishishlariniamalgaoshirish, tabiatnimu’ofazaqilishdayagonaavtomatlashtirilgan ekologiknazorattiziminiyaratish, a’olining 57 ekologiktaolimvatarbiyadarajasiniko’tarish. Mo’ljallangandavrorasidatuproqnimu’ofazaqilishvauningunumdorliginiamalgaoshi rishborasidayerlardanoqilonafoydalanishnitaominlash, ilmiytexniktaraqqiyotyutuqlariniqo’llashhisobigato - konsanoatima’sulotiningyillikishlabchiqarish’ajminioshirish, shubilanbirgatomassalariqazibolish’ajminikamaytirishyo’libilanularnitashqimu’itg azararlita’sirinikamaytirish. Suvnimu’ofazaqilish, uniifloslanishinioldiniolish, suorishningilortexnologiyasiniyaratish, suorishsistemalarivasuvdanqaytafoydalanishyo’llarihisobigaqishloqxo’jaligivasano atnisuvgabo’lgantalabinikamaytirish. Oroldengizinisaqlabqolishmaqsadidaa’olinisifatliichimliksuvibilantaominlash, Orolbo’yia’olisininormalsanitarsharoitlarvaoziqabilantaominlashuchunMarkaziyOs iyodavlatlaribilanbirgalikdaqisqavaqtichidayagonasuvxo’jaligisiyosatiniishlabchiqi shhamdaxarbirrespublikaningOroldengizigaqo’yaoladigansuvi, yaoni (yiligi 20 – 21 km3), Orolbo’yidagibarchatabiiyko’llarnisaqlabqolishkabiishlarrejalashtirilgan. Shaxarvaa’oliyashaydiganpunktlardaatmosferaxavosiningsifatiniyaxshilash, keyinchaliksanitargigiyenanormativlarga erishish, o’rmon ekotizmlara’voliniyaxshilash, ularniasrashuchunbirinchinavbatdao’rmonresurslarinitiklash, ularnimu’ofazaqilishdabiologikuslublarniqo’llash, dorivoro’simliklarnisanoatko’lamidaishlabchiqarish, noyobo’simlikturlarinisaqlash. ‘ayvonotolaminisaqlashvako’paytirishuchunkamidauchtaqo’riqxonatashkil etish. Baliqlarza’iralariniishlabchiqarishnioshirish. Yovvoyiovchilik’ayvonlarnisunoiyko’paytirishuslublariniishlabchiqishvaqo’llash. Foydalanayotganpopulyasiyalardanruxsat etilganilmiyasoslanganmeoyordayovvoyi’ayvonlarniovlash, noyob’ayvonturlaripopulyasiyalari’olatiustidanmonitoringtiziminiyaratishva’ayvon otdunyosiningkadastriniishlabchiqish. 58 Tabiiydavolashresurslari, landshaftlar, suvoboyektlari, atmosferaxavosi, o’simliklar’olatiustidanmonitoringtiziminitashkil etish. Nurlanishxavfsizliginitaominlashuchun: nurlanishzonasiradionuklidlarustidankompleksmonitoringtiziminiyaratish. Oboyektlar (AZO, radioktivmodda) faoliyatikuchlinazoratostidabo’lishinitaominlash. Nurlanishxavfsizlikxizmatiruxsatisizoboyektlarniishgatushirmaslik. Nurlanishxavfito’risidatezkorxabarberuvchitizimniishlabchiqish. 59 XOTIMA Ishimizning yakuni ko’rinib qolgani uchun quyidagicha xotima yasadik “Ey inson sen ham tabiatning bir bo’lagisan zero buni unutma” qolganini rasmlar asosida so’zlashni lozim topdik 1-rasm. Tabiiy landshaftlarning har-xil ko’rinishlari 60 2-rasm. Tabiiy landshaftlarga antropogen ta’sir 61 62 3-rasm. Suniy landshaftlar (landshaft dizayn asosida shaxar) 63 4-rasm. Madaniy landshaftlar (qishloq xo’jaligi). 64 5-rasm. Shaxar,ko’rinishi va tuzilmasi Yuqorida landshaftlarning turli chiroyli ko’rinishlari aks etgan foto lavxalar bilan tanishib chiqdik. Bulardan tashqari antropogen omillar ta’sirida vujudga kelgan lanshaftlarning yomon ko’rinishlarini bermaganimizning sababi kelgusida kelajak avlod bizdan axlatxonayu suniiy xosil qilingan chiqindi tepaliklarini meros qilib qoldirganimizni sezmasin. Zero biz insonlar bunga yo’l qo’ymasligimiz zarur. Vaxolangki buni oldini olish biz yoshlar qo’lidadir. Bunga bor bilim va g’ayratimizni bag’ishlaymiz. 65 XULOSA Shaxarlarni landshaftlashtirish va shaxarlarni lanshaftlashtirishning ekologik axamiyati to’g’risida quyidagicha xulosa yasadik. 1. Shaxarlarni landshaftlashtirish va landshaft dizayinida tabiiy yodgorliklar ko’rinishini aks ettirgan manzaralar hamda o’simliklardan foydalanish maqsadga muvofiq deb xisoblaymiz. 2. Shaxarlarni landshaftlashtirish va shaxarlarni lanshaftlashtirishning ekologik axamiyati axolining ekologik madaniyatini oshirish bilan birga, estetik zavq va sog’lom turmush tarzi targ’ibot qilish bilan birga, shaxarlar obodonchiligini o’zida mujassamlashtiradi. 3. Shaxarlarni landshaftlashtirish va shaxarlarni lanshaftlashtirishning ekologik axamiyati shundaki, insonlar shaxarlar barpo etishda aloxida lanshaft dizayin asosida barpo etishlari zarur bo’lib, yuksak saviya asosini qamrab olishi, tabiatga keltiriladigan zarar xajmini kamaytirish uchun xizmat qiladi. 4. Bu biz o’rgangan dolzarb mavzu, shaxarsozlik dizayiniga bo’lgan e’tiborni bir-oz bo’lsada o’zining ijobiy natijasini beradi degan umiddamiz. Shuningdek bu ish xali tugallanmagan bo’lib, bu borada daslabki qadamimizdir. 66 FOYDALANILA ADABIYoTLAR RO’YXATI 1. Abdulqosimov A.A., Abbosov S.B. Cho’llarning vujudga kelishi, shakllanishi va geografik tarxalishi // O’zbekiston Geografiya jamiyati axboroti. – T., 2007. 28-jild, – B. 6-10. 2. AbolinR.I. Osnov q yestestvenno – istoricheskogo rayonirovaniya So- vetskoy Sredney Azii. Trudq SAGU, ser. XII - a Geografiya, v qp. 2, Tashkent, 1929 , 76 str. 3. Alibekov L.A. Vzaimodeystviye gornqx i ravninnqx landshaftov. Tashkent.Fan, 1994, 184 str. 4. Atlas. Zemelnqye resursq respubliki Uzbekistan. Izdaniye pervoye. Tashkent, 2001, 65 str. 5. Babayev A.G., Freykin Z.G. Pustqni SSSR vchera, segodnya, zavtra. – M.: Mqsl, 1977. – 350 s. 6. Babushkin L. N., Kogay N. A. Prirodnqye territorialnqye kompleksq Yugo – Zapada Sredney Azii. Tashkent, “Fan”, 1975, 116 str. 7. Volskiy V.V., Kuzina I.M., Ivanova I.S. i dr. Sosialno – ekonomicheskaya geografiya zarubejnogo mira. – M.: Drofa, 2001.– 560 s. 8. Kabushkin N.I., Menejment turizma: Uchebnik/-3-izd., ispr. – Mn.: Novoye znaniye, 2002. s.79. 9. Leyzerovich Ye.Ye. Ekonomiko-geograficheskiye problemq osvoyeniya pustqn. – M.: Mqsl, 1968. – 158 s. 10. Martini U., Da luog’i a destinazioni turistiche. Ipotesi di destination management nel turismo alpino., Mariangela Franch (a cura di), Destination Management.Governare tra locale e globale, G.Giappichelli editore 2002, r.74 . 11. Nazarov I.K. Abiogennqye potoki v aridnqx geosistemax: optimizasiya prirodopolzovaniya.Tashkent. «Fan», 1992, 100 str. 12. Nazarov I.K. Basseynovaya konsepsiya: sushnost i puti resheniya regionalnqx geoekologicheskix problem (na materialax basseyna r.Zarafshan) // Isti q lol va geografiya. O’zbekiston Respublikasi Geografiya jamiyati IV syezdi materiallari 1-qism. Toshkent, 1995, 27-32 betlar. 67 13. Nazarov I.K. Daryo havzasi: geoekologik qonuniyat va oqibat. O’zbekistonda geografiya, ekologiya va turizm muammolari. Samarqand, 1996. 76-78 betlar. 14. Nazarov I.K. Daryo havzasi: geoekologik qonuniyat va tabiatdan oqilona foydalanish. O’zbekiston geografiya jamiyati axboroti. 29 jild. Toshkent. 2007. 35-39 betlar. 15. Nazarov I.K.O nekotorqx zakonomernostyax degradasii geosistem Sentralnoy Azii Mejdunarodnqy nauchno-prakticheskiy jurnal. Prob - lemq osvoyeniya pustin. Ashxabad.1997 a .№6, str. 27-30. 16. Nazarov I.K. Ravnino-pustqnnaya zona Turkestana kak podkomandnaya geoekologicheskaya basseynovaya subsistema // O’zbekiston geografiya jamiyati axboroti. 18- jild. 1-qism. Toshkent. 1997 b , 37-43 betlar. 17. Nazarov I.Q., Allayorov I.Sh., Toshev X.R., Mavlonov A. Madaniy landshaftlar yaratishning tamoyillari xususida // Tog’ va tog’oldi hududlaridan foydalanishning geografik asoslari. –T.: 2002. –B.22-23. 18. Nasionalnqy doklad o sostoyanii okrujayuo’yey prirodnoy sredq i ispolzovanii prirodqx resursov v RUz. Tashkent, 1998, 2005. 104, 131 str. 19. Raximbekov R.U. Iz istorii izucheniya prirodq Sredney Azii. – T.: Ukituvchi, 1970. – 266 s. 20. Saushkin Yu.G. Geograficheskaya nauka v proshlom, nastoyao’yem, buduo’yem. – M.: Prosveo’yeniye, 1980. – 269 s. 21. Sochava V.B. Vvedeniye v ucheniye o geosistemax. – Novosibirsk: Nauka, 1978. – 320 s. 22. Chetqrkin V.M. Srednyaya Aziya: opqt kompleksnoy geograficheskoy xarakteristiki i rayonirovaniya. Tashkent. Izd. SAGU, 1960, 240 str. 23. Yuryev A.A., Umarov A. U. Geomorfologiya i noveyshaya tektonika Zapadnogo Uzbekistana. Tashkent, “Fan”, 1971, 116 str. 68 69

DIPLOM MAVZUSI: “ ShA X ARLARNI LANDShAFTLASh T IRISh VA ShA X ARLARDA LANDShAFTLARIShNING EKOLOGIK A X AMIYaTI ” MUNDARIJA Kirish ............................................................................... ................ .......................3 1-BOB. Adabiyotlar sharxi......................................................................................6 1,1. Landshaftshunoslikning yuzaga kelishi va rivojlanish tarixi ............................6 1.2. Landshaft xakidagi asosiy tushunchalar ............................................................7 1.3. Landshaftlarning ichki tuzilishi ........................................................................7 1.4. Landshaftlarni tasniflash masalalari .................................................................8 2.1. Landshaftlarning maxsus faoliyati ( o’ z funksiyasini bajarishi) .....................10 2.2. Landshaftlarning x ududiy taba xal anishi va taba xal anish omillari ...................10 2.3. Landshaft va inson alo q adorligi masalalari .....................................................10 2.4. Amaliy landshaftshunoslik ..............................................................................11 2.5. Landshaftshunoslik va ekologiya ....................................................................11 2.6 . Landshaft xaritalari va ularning turlari hamda O’zbekiston atmasfera yog’inlari miqdorining o’zgarishi..........................................................................11 3-BOB. Tadqiqot natjalari va ularning muxokamasi. shaxarlarni landshaftlashtirish va landshaftlashtirishning ahamiyati ................................14 3.1. Landshaft sanatida sayohatgohlarintegrasiyalashgan mahsulot birligi...........15 3.1. 1. Geografik uzuq-yuluqlik..............................................................................16 3.1. 2. Sohalararo uzuq-yuluqlik.............................................................................16 3.1. 3. Funksional uzuq–yuluqlik............................................................................17 3.1. 4. Iyerarxik uzuq-yuluqlik................................................................................17 3.2. Markaziy farg’ona cho’llarida antropogen omil ta’sirida sodir bo’layotgan landshaft-ekologik o’zgarishlar ………………………………...........................20 3.3. Janubi-g’arbiy qizilqum yaylovlarida o’sadigan oziqabob o’simliklarning bioekologik tasnifi …………………………………….........................................23 3.3.1. Qandim va dengizko’l mavzelaridagi nodir o’simliklarning muhofazasiga doir mulohazalar………………………………………....…….. 28 3.4. Atrof-muhit muhofazasida nodavlat va notijorat tashkilotlarning o’rni …………………………………………………………………………….... 29 3.5. Cho’l zonasida shaharlar shakllanishi va rivojlanishining ayrim xususiyatlari…………………………………………………………………...…33 3.6. Landshaftlarni tasniflash va shaxarlar barpo etishda madaniy,suniy landshaftlar barpo etish......................................................................................38 3.6.1. Landshaftlarini o’rganish asosida landshaftlar (fasiyalar, urochio’yelar, joylar) tasnifi..........................................................................................................39 3.7.Shaxar landshaftlari barpo etilishi va yer muammosi.....................................42 3.8. . Qishloq xo’jalik landshaftlari organizmlarining kelib chiqishi ............................................................................... ................. ..................52 3.9. Shaxar va tabiat................................................ ......... ................................... . ..55 3.9.1. Shaxar sharoitida atmosferaning ifloslanishi................................................59 1

XOTIMA ...............................................................................................................73 XULOSA ........................................................................................................... ... .78 FOYDALANILGAN ADABIYoTLAR RO’YXATI ..........................................79 Kirish Ma’lumki, inson yaralibdiki tabiatning bir bo’lagi bo’lib, faqatgina unga o’z xukmini o’tkazishga urinib keldi. Insoniyat oldida esa juda katta burchni unutib qo’ydi. Bu tabiiy ko’rinishning tabiatda xuddi tarozining pallasi vazifasini bajargandek muvozanatni ta’minlaydi. Bu muvozanatning buzilishi esa tanazul deganidir. Inson ko’plab shaxarlar, qishloq, ovullar va sanoat deb atalmish misli ko’rinmagan tabiat xodisalarini o’zgartirib yuborishga qodir mashina yaratib oldi. Mavzuning dolzarbligi. Buardan kelib chiqqan xolda, tabiat va inson o’rtasidagi aloxalarni tiklash maqsadida “EKOLOGIYa” degan ovuchoq topib oldi. Endilikda bu ovunchoq inson va tabiat o’rtasidagi munosabatlarni imkon qadar saqlab qolishga xarakat qilayotgan bo’lsa-da, buning uddasidan chiqa olmayapti. Chunki insonlarni oziq ovqat, chorvani yem xashak va sanoatni xom ashyo bilan a’minlash maqsadida “ilm” deb nomlangan fan va texnika yaratuvchisi tinim bilmay izlanishda. Yaratilayotan yangiliklar maqtanishga arzirmikan? Tabiat nima derkan? degan savol barchani qiynaydi albatda. Chegarasiz rivojlanishlar, “tog’ kon metallurgiya”, “neft - gaz” kabi nomlar bilan inson manfaatini qondirish bilan boradir. Bu yuqoridagilardan kelib chiqqan xolda “landshaft” shunoslikni o’rganish dolzarbdir Maqsad va vazfalar . Landshaft va landshaftlashtirishning maqsad va vazifalari. - Inson va tabiat orasidagi o’ zaro alo q a samaradorligini oshirish. - Tabiy vamadaniy landshaftlar taqdiri, - Yerdagi xayotning taqdiriga nisbatan insonlarda javobgarlik xislarini uyg’otish va rivojlantirish. - Landshaftlarning hosil bo’lishi, o’tmishda, xozirgi kunda va kelajakda qanday bo’lishi, ularning ichki tuzilishi, rivojlanishi va ularda ro’y beradigan turli tabiiy geografik jarayon va xodisalarni, modda va energiya almashinishi. 2

- Landshaftlardan shaxarlarda, xalq xo’jaligida to’g’ri va oqilona foydalanish xamda ularni samaradorlashtirish masalalari. - Yer yuzasida obyektiv mavjud bo’lgan geoekotizimlarning maxalliy ko’lamdaligi, landshaft va uning morfologik qismlari. - Eko-ge ografik fanlar tizimida tutgan o’ rni va bosh q a fanlar bilan alo q asi. - Tabiatdan va tabiiy boyliklardan to’g’ri va oqilona foydalanish tabiat qonunlarini bilish, landshaftshunoslik fanining tabiiy geografiyaning muximligi va axamiyatini ko’rsatib beradi. - Shaxarlarda landshaft va landshaftlashtirish ishlarini ekologik ahamiyati va suniy ekotizimlar doirasida madaniy landshaftlar tashkil etish. Tadqiqot obyekti va predmeti: Yer yuzasida obyektiv mavjud bo’lgan geoekotizimlarning maxalliy ko’lamdaligi, landshaft va uning morfologik qismlari. Tadqiqot metodlari: Landshaft xaritalari va ulardan foydalanish. Landshaftlarni xal q x o’ jaligining turli tarmo q larida jumladan shaxarsozlikda keng foydalanish nu q tai nazaridan ba x olash. Ba x olashning asosiy tamoyillari va metodlari. Landshaftlarni prognozlash (bashoratlash). Uning asosiy tamoyillari. Prognozlash metodlari. Ilmiy yangiligi: Landshaftlarni o’ rganishda ekologik yondashish. “Ekosistema”, “Geoekologiya” tushunchalari. Ilk bora shaxarlarda landshft va landshft dizayini to’g’risida tasavvur yaratildi. Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati: Olib borilgan tadqiqotlarimiz davomida shaxarlarni landshaftlashtirishda yangi ekosistemalar barpo etilib tabiatning go’zal ko’rinishdan lavxala sifatida shaxarlarsozlikda, umumiy ovqatlani maskanlarida, saoat zonalarida, davat va nodavlat tashkilotlar oldilarida, o’quv binolari atroflari va axoli yashash punktlarida keng foydlanishni yo’lga qo’yish mumkin. Ishning xajmi: Bitiruv malakaviy ishi kirish, 3 ta bob, xotima, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati va jami 82 betdan iborat. 3

1-BOB. Adabiyotlar sharxi Tabiiyki, O’zbekistonda Sobiq ittifoqdan qanday ekologik holat qoldi degan savol tug’iladi? Ming afsuski, 70 yillik totalitar tuzumidan nihoyatda xatarli ekologik vaziyat va ekologik tanglik qoldi, xolos. BMT ning 48 sessiyasida (1993 yil, sentyabr) Darhaqiqat, sovet davrida respublikamizda paxta yakka hokimligi vaqtida xalq xo’jaligi bir tomonlama rivojlanib, nafaqat iqtisodiyotimizda, shu bilan birga ekologik sharoitimizda og’ir asorat qoldirdi. Bu esa yillar o’tgan sayin vahimali sur’atda avj olib borgan ekologik tanglik ostonasiga olib keldi. Suv resurslaridan uzoqni ko’rmay pala-partish foydalanish, pirovard natijada Orol dengizining qurishiga, katta maydonlardagi yerlarning sho’rlanishiga va boshqa ko’pgina og’ir ekologik oqibatlarga sabab bo’ldi. 1.1. Landshaftshunoslikning yuzaga kelishi va rivojlanish tarixi V.V. Dokuchayevning tabiiy komponentlar alo q adorligi va ular bir butun majmua sifatida o’ rganilishi kerakligi x a q idagi g’ oyalari. 1913-1914 yillardagi rus tabiatshunos olimlari L.S.Berg, G.F.Morozov, I.M.Krasheninnikov, R.I. Abolinlarning Landshaft x a q idagi fikrlari. 1920-1940 yillarda bajarilgan B.B.Polinov, I.V.Larin, A.D.Gojev, L.G.Ramenskiy, L.S.Berg kabilarning ishlari va ularning landshaftshunoslikning rivojlanishidagi a x amiyati. Ikkinchi ja x on urushidan keyingi davrlardagi landshaftshunoslikning rivojlanishi va unda L.S.Berg, N.A.Solnsev, S.V. Kalesniklarning roli. 1950-1970 yillardagi A.G.Isachenko, F.N.Milkov, V.S. Preobrajenskiy, N.A. Gvozdeskiy, D.L.Armand, V.B.Sochava va bosh xal arning landshaftshunoslikka qo’ shgan x issalari. 1970 yildan s o’ nggi landshaftshunoslikning rivojlanishi va undagi asosiy y o’ nalishlar. O’ zbekiston landshaftshunoslarining qo’ shgan x issalari. Tarixiy – genetik konsepsiya. Landshaftlar va boshqa tabiiy geografik komplekslar ham uzoq tarixiy rivojlanish xosilalaridir. O’tgan asrning 20- yillaridayoq, ayniqsa B.B.Polinovning landshaft haqidagi maqolalaridan so’ng, har bir muayyan landshaft tarixiy ekanligi ayon bo’lib qolgan edi. Landshaftlarning 4

tarixiy ekanligi taniqli geograf K.K. Markov asarlarida ko’p bor ta’kidlangan. Uningcha, tabiatni bilish uchun xududning paleogeografiyasini o’rganish lozim. 1.2. Landshaft xakidagi asosiy tushunchalar Landshaft-regional birlik tushunchasi (A.G.Isachenko, S.V.Kalesnik fikrlari); landshaft-tipologik birlik tushunchasi (N.Gvozdeskiy va boshxalar); landshaft-umumiy tushuncha (F.N.Milkov fikri); V.A.Nikolayevning landshaft xakidagi muloxazalari. 1.3. Landshaftlarning ichki tuzilishi Landshaft tashkil qiluvchi omillar va landshaftning tarkibiy qismlari. Landshaftlarning morfologik tuzilishi. L.G.Ramenskiy, B.B.Polinov, N.A.Solnsevlarning landshaft morfologiyasiga qo’shgan xissalari. Fasiya landshaftlarning eng kichik morfologik qismi ekanligi. Fasiyaning bir butunligi va bo’linmasligi. Fasiyalarning o’ziga xos xususiyatlari. Ularni tasniflash masalalari. Urochishalar landshaftlarning asosiy morfologik qismi ekanligi va fasiyalarning yig’indisidan iboratligi. Oddiy va murakkab urochishelar. Urochishalarni tasniflash. F.N.Milkovning “Landshaft” va “Joy turi” tushunchalari xakidagi fikrlari. Tog’ landshaftlari xaqida G.P.Millerning fikri. Landshaftlarning ichki tuzilishini taxlil qilishda turli modellardan foydalanish. Landshaft modellari landshaftlarning tarkibiy qismlari xamda morfologik qismlari orasida bo’ladigan aloqadorliklar xaqida umumiy tasavvur xosil qilishi. Vertikal va gorizontal, t o’g’ ri va teskari alo q adorliklar, ijobiy va salbiy alo q adorliklar va x .k. 1.4. Landshaftlarni tasniflash masalalari Landshaftlarni tasniflashning asosiy tamoyillari. A.G.Isachenko (1961) N.A.Gvozdeskiy (1961)., F.N.Milkov (1967) larning landshaftlarni tasniflash tajribalari. V.A.Nikolayev (1979)ning landshaftlarni tasniflash sxemasi. Tasnif birliklari. Landshaftlar tasnifini yaratish borasida ozmi-ko’pmi ishlar amalga oshirilgan bo’lishiga qaramay (F.N.Milkov, 1973, 1986; N.N.Iogansen, 1970; N.I.Axtirseva, 1977; K.A.Drozdov, 1988 va b.), bu masala ancha serqirra va 5

O'xshashlar

Ekologik muammolar
EKOLOGIK TURIZMNI TASHKIL ETISH VA RIVOJLANTIRISH ISTIQBOLLARI
Geografiya va ekologik axborot tizimlarining dasturiy ta’minotlari
Samarqand shahri ”Chashma” arig‘i florasining taksonomiyasi va ekologik xususiyatlari
Ekologik muomolar, paydo bo’lishi, oldini olish.