logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. Ekalogik muammolar

Ekalogik muammolar

Yuklangan vaqt:

27.11.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

416.056640625 KB
Ko'chirib olish
Ekalogik muammolar MUNDARIJA: KIRISH……………………………………………………..………..…….…… 2 I-BOB. Ekalogik muammolarning tutgan o'rni va uning mohiyati... …….......…4 1.1. Ekalogik muammolarning ahamiyati...……………………………….……4 1.2. Ekalogik muammolar va uning mohiyati...……………….…......…...........9 II-BOB. Ekalogik muammolarning turlari va analizi……....…..…..…....... …..15 2.1. Ekalogik muammolarning turlari..…….….……...……………………….15 2.2. Ekalogik muammolarning tahlili…………………..…..…...…….…....…24 XULOSA…………………….………………..………………………..….…..29 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI………….………..…..… 30 KIRISH Kurs ishining dolzarbligi. Bugungi kunda olamning ilmiy manzarasini ekologok muammolarsiz tasavvur etib bo'lmaydi. Jamiyat va tabiatning o'zaro ta'siri fan, texnika, ishlab chiqarishning yangi sohalari paydo bo'ldi va odamlarning mehnat faoliyatining atrof - muhitga ta'sir doirasi juda kengayib ketdi. Bu o’z navbatida Yer yuzida ekologik vaziyatni keskin yomonlashuviga olib keldi. Agar tez orada insonlarni atrof-muhitga munosabatlarini ma'lum tarzda tartibga solinmasa, insoniyat uning mavjudligiga yadro urushidan ham kuchliroq tahdid soladigan ekologok halokatga duch keladi 1 . Insonning tabiatga aralashuvining mumkin bo'lgan salbiy oqibatlarini oldini olish uchun bir qator ilmiy, texnik, ijtimoiy-siyosiy va boshqa muammolarni hal qilish kerak bo’ladi. Ular orasida birinchi o'rinlardan birini ta'lim muammolari egallaydi. Yosh avlodni maktabda o'qiyotgan davridan boshlab tabiiy muhitga ilmiy asoslangan va ehtiyotkor munosabatda bo'lishga tayyorlash zarur. Kurs ishining maqsadi. Ekalogik muammolarning o‘ziga xos jihatlarini aniqlash va tegishli xulosalar ishlab chiqish. Kurs ishining vazifalari. Kurs ishining oldiga qo‘ygan vazifalari quyidagilardan iborat: ● Ekalogik muammolarning mohiyatini yoritib berish; ● Ekalogik muammolarning hozirgi holati va uni tahlil qilish; ● Ekalogik muammolarni ko’rib chiqish; 1 Mirziyoev SH.M. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz \\ O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimga bag‘ishlangan Oliy Majlis palatalarining qo‘shma majlisidagi ma’ruzasi. 2020 uza.uz/ 1 Kurs ishining obyekti va predmeti. Ekalogik muammolarni tahlil qilish kurs ishining obyekti bo’lib, predmetini ushbu jarayon haqidagi ma’lumotlar tashkil qiladi. Kurs ishining metodik asosi : Ekalogik muammolarga oid hozirgi zamon nazariy qarashlari, o zbek va chet el olimlarining shu boradagi qarashlari,ʻ O zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, O zbekiston Respublikasi ʻ ʻ Prezidentining farmon va qarorlari va boshqalar ishimizga metodologik asos bo lib xizmat qiladi. ʻ Kurs ishining tuzilmasi: Kirish, asosiy qism, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro'yxatidan iborat. 2 I-BOB. Ekalogik muammolarning tutgan o'rni va uning mohiyati 1.1. Ekalogik muammolarning ahamiyati Shuning uchun ham maktab o'quvchilarida ekologok madaniyat (EM) ni shakllantirish hozirgi kunning eng dolzarb muammolaridan biri hisoblanadi 2 . Keyingi yillarda respublikamizda ekologiya muammolariga katta e’tibor qaratilmoqda. Jumladan 2019-yil 27-maydagi O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 434sonli qarori bilan “O’zbekiston respublikasida ekologok ta’limni rivojlantirish konsepsiyasi” qabul qilindi va unda quyidagilar ustuvor yo‘nalishlar etib belgilandi: - O‘zbekiston Respublikasi qonunlariga muvofiq uzluksiz ta’lim tizimida ekologik ta’limni rivojlantirishning asosiy tamoyillarini belgilash, ularni ta’lim- tarbiya jarayoniga izchillik bilan bosqichma-bosqich tatbiq qilish va shu asosda ekologik ta’limning samaradorligini yangi bosqichga ko‘tarish; - ta’lim dasturlarini mavjud ekologik muammolar va ularni bartaraf etish vazifalaridan kelib chiqib takomillashtirish; - ta’lim oluvchilarning e’tiborini umumbashariy ekologik muammolarga qaratish orqali ularning ona tabiatning qayta tiklanmaydigan manbalarini saqlab qolish va ulardan oqilona foydalanish borasidagi mas’uliyatini kuchaytirish; - ekologik ta’limning samarali shakllari va usullarini ishlab chiqish hamda joriy etish; - ekologik ta’lim sifatini, kadrlar tayyorlash tizimi samaradorligini hamda barqaror rivojlanish kafolatlarini va ustuvorligini ta’minlovchi normativ- huquqiy, moddiy-texnika va axborot bazasini yaratish; - ekologiya va atrof muhitni muhofaza qilish sohasidagi vakolatli davlat organlari va ta’lim sohasining o‘zaro manfaatli hamkorligini rivojlantirish. 2 Sharipova D., Xodiyeva D.P., Sharipov M.K. Tabiatshunoslikni va uni o‘qitish metodikasi. darslik.T.. “ Barkamol fayz media” nashiriyoti. 2022 3 2021 yil 31 dekabrda “Atrof-muhitni muhofaza qilish hamda ekologik nazorat sohasidagi davlat organlari faoliyatini tashkil etish chora-tadbirlari to’g’risida” gi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining qarori qabul qilindi va unda ham ekologik tarbiya masalasiga alohida e’tibor qaratildi. Fizika o‘qitish jarayonida o‘quvchilarga ekologok ta’lim berish, avvalambor, ularda tabiatning yaxlitligi, unda sodir bo‘layotgan hodisalar va ularning o’zaro bog‘liqligi, inson va tabiatning o‘zaro ta’siri haqidagi tasavvurlarini shakllantirishga qaratilishi, ya’ni talabalarga jamiyat va tabiatning tobora murakkablashib borayotgan o'zaro ta'sirini chuqurroq, to'liqroq va to'g'riroq tushunishga, tabiatni himoya qilish va ulardan foydalanish bo'yicha ma'lumotlarni o'zlashtirishga imkon beradi. Fizika rivojlanishining hozirgi bosqichi ma'lumotlar oqimining ko'payishi bilan tavsiflanadi, bu esa o'qitishda ma'lum qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi, chunki fanga ajratilgan soatlar miqdori saqlanib qolgan holda, o'quv materialining hajmi oshishi ma’lum muammolarni keltirib chiqaradi. Bunday sharoitda o'quv jarayonini takomillashtirishning asosiy yo'nalishi - ta’lim jarayoniga innovatsion texnologoyalarni joriy etish bo’lib hisoblanadi. Ekologiyaning nazariy asoslari Yu.Odum/1/, A.S.Stepanovskix/2/, T.A.Akimova/3/ va boshqalar tomonidan o’rganilgan. Atrof-muhit masalalarini fizika kursiga kiritish muammolari bilan Respublikamiz olimlaridan E.A. Turdiqulov/4/, rossiyalik olimlar I.D. Zverev/5/, A.P.Rijenkov/6,7,8,9/ va boshqalar shug’ullanishgan. Ular tomonidan ekologok ta’limning ahamiyatini ko‘rsatib berilgan, ekologiya asoslarini o‘rganishda fizika fanining o‘rni muhim ekanligi ilmiy asoslangan, ekologiya bo’yicha materiallarni tanlash tamoyillari, atrof-muhit masalalari o'quv fanining mazmuniga kiritilishini taqozo etuvchi ilmiy xarakterli tamoyillari ishlab chiqilgan. Shunga qaramasdan, bugungi kunda ekologik ta’lim masalasiga doir barcha muammolar to’liq hal etilmagan, mavjud muammolar to’liq ochib 4 berilmagan, ayrim muammolar faqat aytib o’tilgan, ba'zilariga esa umuman e’tibor qaratilmagan, ekologok ta'limning o'ziga xos usullari to’liq ishlab chiqilmagan. Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda biz o‘quv jarayonida EMni , shakllantirish masalalarini ko‘rib chiqamiz. Fizika fan-texnika taraqqiyotining jadal rivojlanishi sharoitida tabiatni muhofaza qilish va uning boyliklaridan oqilona foydalanish masalalari bilan yoshlarni tanishtirishda, biologiya va boshqa tabiiy fanlar bilan birgalikda asosiy o’rinda turadi. Keyingi yillarda yangi texnika va texnologiyalar, atrof-muhitni muhofaza qilishning turli usullari va vositalarini yaratish asosida alohida fan va unga aloqador fanlar vujudga keldi. XX - asrning ikkinchi yarmiga kelib, birinchi marta insoniyat oldida, sanoat faoliyati bilan bog'liq holda butun hayotni yo'q qilish muammosi paydo bo’ldi va yangi fan - ekologiya shakllana boshladi. Bu holat o’z navbatida EM tushunchasi paydo bo'lishiga olib keldi. Jahon ekologok inqirozi paytida inson va tabiat o'rtasidagi qanday munosabatlarni uyg'un deb hisoblash mumkinligi, inson faoliyati atrof-muhitga qanday ta'sir qilishini aniqlash va nima uchun ekologik madaniyat va ekologok ta'lim ayniqsa juda muhimligini ta'kidlash kerak. Shuningdek ekologok ta'lim darajasi dunyodagi ekologik vaziyat, global ekologok inqiroz bilan qanday bog'liqligini, EM darajasi dunyodagi ekologok vaziyat bilan qay darajada bog’liqligini ko'rsatish zarur. Insoniyatning omon qolishi masalasi ekologok ta'limni qay darajada tashkil etilganligiga va ekologok madaniyatni qay darajada shakllanganligiga bog'liq. Shuning uchun ekologok inqiroz muammosiga ehtiyotkorlik bilan yondashish, sivilizatsiya yutuqlarini va barcha qonunlarni yangidan shakllantirish, ekologik ta'lim va tarbiya sohasidagi ishlarni yanada takomillashtirish zarur. 5 Ekologok ta'lim murakkab pedagogik jarayon hisoblanadi. Ekologiya asoslarini bilish, maktab o'quvchilarida shakllangan ekologok madaniyatning eng muhim tarkibiy qismidir. Ta'lim insonning jamiyatda qabul qilingan xulq-atvor normalari va qoidalariga mos keladigan xatti-harakatlarini ta'minlashi kerak. Ijtimoiy tarbiya bolaning ta'lim, ma'rifat, o'qitish va o'z-o'zini tarbiyalash bilan bog'liq. Hozirgi vaqtda har bir inson, qaysi mutaxassisligidan qat'iy nazar, ekologok bilimli, ekologok madaniyatli bo'lishi shart. Shundagina u tabiat bilan munosabat, da bo‘lganda o‘zining amaliy faoliyati oqibatlarini real baholay oladi. Ekologok ta’lim va ma’rifat sohasida ko‘p ishlar boshlangan, eng muhimi, amalga oshirilayotgan bo‘lsa, ekologok madaniyatni shakllantirishga nisbatan hali juda kam ish qilingan. Balki bu ekologok madaniyat nima ekanligini aniq belgilash qiyinligi bilan bog'liq. Eng umumiy shaklda aytishimiz mumkinki, ekologok madaniyat - bu bilimlar, ko'nikmalar, qadriyatlar va tabiatga nisbatan munosabatlar uchun javobgarlik hissidir. Insonning ekologok madaniyatining asosiy tarkibiy qismlari quyidagilar bo'lishi kerak: ekologok bilim, ekologok fikrlash, ekologok xulq-atvor va tabiatga muhabbat hissi. Ekologok madaniyatning asosiy ko'rsatkichlari quyidagilardan iborat: - tabiat va jamiyat taraqqiyotining umumiy qonuniyatlarini bilish; - ularning mavjudligi va tarixi o'rtasidagi munosabatni, tabiatning insoniyat shakllanishi va evolyutsiyasining asosiy printsipi ekanligini tushunish; - tabiiy muhit bilan inson munosabatlarining ijtimoiy shartliligini anglash; - iste'molchilarning tabiatga faqat moddiy ne'matlar manbai sifatida munosabati yo'qligi; - inson faoliyatining yer biosferasiga ta'siri oqibatlarini oldindan ko'ra bilish; 6 - o‘z faoliyatini tabiatdan oqilona foydalanish, atrof-muhitga g‘amxo‘rlik qilish talablariga bo‘ysundirish; - qulay tabiiy sharoitlarni saqlab qolish va bu yo'nalishda aniq ishlarni bajarish va h. Demak, shaxsning ekologok madaniyati insonning tabiatga ehtiyotkorona munosabatda bo‘lish talabiga mos keladigan ma’lum bilim va e’tiqodlari, faoliyatga tayyorligi hamda amaliy harakatlariga ega ekanligini bildiradi. Mamlakatimizda yoshlarga ekologok ta’lim va tarbiya berishning davlat va jamoat shakllari tizimi rivojlangan va samarali rivojlanmoqda. Unda umumiy o'rta maktab asosiy o'rinni egallaydi, chunki: umumiy o‘rta ta’lim maktablarda tabiatni muhofaza qilish asoslarini o‘rganish mamlakatimizning butun yosh avlodiga EMni egallash imkonini beradi; yoshlarga ekologok ta’lim va tarbiya berish maktabda uzluksiz va izchil amalga oshirilishi zarur; Quyidagilar ekologok ta'limni eng samarali tarzda olib borishga imkon beradi: - fanlararo bog’lanish asosda o‘quvchilarning ekologok bilimlarini har tomonlama, bosqichma-bosqich chuqurlashtirish va boyitish hamda ularda tegishli ko‘nikma va malakalarni shakllantirish; - o‘qishni tamomlagandan so‘ng talabalarning ko‘pchiligi ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish sohalarida ishlashadi, shu sababli ular, o’z mehnat faoliyati davomida egallagan ekologok bilim va ko‘nikmalaridan samarali foydalanis imkoniyatiga ega bo‘ladilar; 7 1.2. Ekalogik muammolar va uning mohiyati Talabalarga ekologok ta`lim va tarbiya berish murakkab pedagogik jarayondir. Oxir oqibat, u tabiiy muhitda to'g'ri xulq-atvorning muhimligini, o'z faoliyatining oqibatlarini oldindan ko'ra bilish va baholash qobiliyatini oshirish, tabiatni xalq boyligi sifatida anglashni ta'minlashi kerak, bu har bir mamlakat fuqarosining burchidir. Demak, ekologok ta’lim va tarbiya deganda o‘quvchilarda tabiatni muhofaza qilish, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish va ishlab chiqarish sohasida tabiatdan foydalanishning ilmiy asoslari haqidagi bilimlarini, ularga muvofiq harakat qilish zarurligiga e’tiqodlarini, amaliy ko‘nikmalarini va sohada faol hayotiy pozitsiyani shakllantirishga qaratilgan psixologikpedagogik jarayon tushunilishi kerak.. Ekologok ta’lim va tarbiya dunyoning moddiy birligi va inson va tabiat o‘rtasidagi munosabatlarning turli tomonlarini, tafakkurning ekologok uslubini, tevarak-atrofga huquqiy, siyosiy, axloqiy va estetik qarashlarini aks ettiruvchi shaxs ongini shakllantirishni va unda insonning o'rnini o‘z ichiga oladi. Shu sababli, maktab ta'limi mazmuniga quyidagi elementlarni kiritish zarur: jamiyat va tabiatning o'zaro ta'siri haqidagi bilimlar tizimi, qadriyatlarga asoslangan ekologok yo'nalish, tabiat bilan bog'liq normalar va qoidalar tizimi, o'rganish va uni himoya qilish ko'nikma va malakalari. O'quvchilarga to'laqonli ekologok ta'lim va tarbiya berishni ta'minlash uchun maktabda, eng avvalo, tabiatshunoslik sikli fanlarida butun o'quv jarayonini "yashillashtirish" zarur. Tabiat evolyutsiyasi, uning xilma-xil va tobora murakkablashib borayotgan shakllarining rivojlanish qonuniyatlari, tabiiy jarayonlarning o'zaro ta'siri va o'zaro bog'liqligi haqidagi bilimlar ularning birligida tabiatning fizik, kimyoviy va biologik manzaralarini tashkil etadi. Barcha tabiiy fanlarni, shu 8 jumladan fizikani o‘qitishda ana shu o‘zaro bog‘liqlikni ochib berish va tabiatning to‘liq tasvirini tuzish zarurdir. Umumiy o’rta ta’lim fanlari mazmuni atrof-muhit masalalari va o’quvchilarning ekologok tafakkurini rivojlantirish vazifalarini o’z ichiga oladi. Ekologiya asoslari maxsus fan sifatida o‘rganilmaydi, unga doir bilimlar biologiya, fizika , kimyo, geografiya va boshqa fanlarni o’qitish jarayonida beriladi. Munozarali masalalardan biri Ekologok ta'limni metodik tashkil etish muammosidir. Bu borada ikkita asosiy tendentsiya mavjud. Ayrim ekspertlar alohida “Ekologiya” fanini ishlab chiqish zarur deb hisoblaydilar, uni turli darajadagi ta’lim mazmuniga kiritish zarur, chunki ekologok ta’lim biologik ta’limga teng emas, garchi ular chambarchas bog‘liq bo‘lsa ham. Boshqalar esa, barcha o'quv fanlarini "yashillashtirish" samaraliroq ekanligini ta'kidlaydilar, chunki ekologok muammolar global, fanlararo xususiyatga ega. Hozirgi vaqtda bu yondashuv tobora ko'proq qo'llab- quvvatlanmoqda. Ammo ekologok ta'limning yo'nalishi haqida munozaralar davom etmoqda. Maktab fizikasi kursining ekologok jihati, asosan, o'quvchilarga ekotizimga minimal salbiy ta'sirning texnik va texnologik asoslarini etkazishdan iborat. Bu borada ekologok toza energiya manbalari (daryolar, shamol, quyosh nuri, dengiz to'lqinlari va boshqalar), shuningdek, yopiq ishlab chiqarish sikllari g'oyasi katta ahamiyatga ega. Fizika kursida maktab o‘quvchilari energiya tejovchi ixtirolar (dvigatellarning samaradorligini oshirish, ikkilamchi resurslardan foydalanish, texnologik jarayonlarda xom ashyo va energiya yo‘qotilishini kamaytirish va 9 boshqalar) asosida atrof-muhitga yo‘naltirilgan muhandislik va loyihalash strategiyalarini shakllantirishlari mumkin. Chernobil avariyasi fizika kursida radiatsiyaviy ifloslanish, fon nurlanishi va uning ruxsat etilgan parametrlari, radiatsiya darajasini o'lchash asboblari va ulardan individual foydalanish kabi muammolarni qayta ko'rib chiqishni talab etdi. Tabiat evolyutsiyasi, uning xilma-xil va tobora murakkablashib borayotgan shakllarining rivojlanish qonuniyatlari, tabiiy jarayonlarning o'zaro ta'siri va o'zaro bog'liqligi haqidagi bilimlar ularning birligida tabiatning fizik, kimyoviy va biologik manzaralarini tashkil etadi. Barcha tabiiy fanlarni, shu jumladan fizikani o‘qitishda ana shu o‘zaro bog‘liqlikni ochib berish va tabiatning to‘liq tasvirini tuzish zarurdir. Umumiy o’rta ta’lim fanlari mazmuni atrof-muhit masalalari va o’quvchilarning ekologok tafakkurini rivojlantirish vazifalarini o’z ichiga oladi. Ekologiya asoslari maxsus fan sifatida o‘rganilmaydi, unga doir bilimlar biologiya, fizika , kimyo, geografiya va boshqa fanlarni o’qitish jarayonida beriladi. Munozarali masalalardan biri Ekologok ta'limni metodik tashkil etish muammosidir. Bu borada ikkita asosiy tendentsiya mavjud. Ayrim ekspertlar alohida “Ekologiya” fanini ishlab chiqish zarur deb hisoblaydilar, uni turli darajadagi ta’lim mazmuniga kiritish zarur, chunki ekologok ta’lim biologik ta’limga teng emas, garchi ular chambarchas bog‘liq bo‘lsa ham. Boshqalar esa, barcha o'quv fanlarini "yashillashtirish" samaraliroq ekanligini ta'kidlaydilar, chunki ekologok muammolar global, fanlararo xususiyatga ega. Hozirgi vaqtda bu yondashuv tobora ko'proq qo'llab- quvvatlanmoqda. Ammo ekologok ta'limning yo'nalishi haqida munozaralar davom etmoqda. 10 Maktab fizikasi kursining ekologok jihati, asosan, o'quvchilarga ekotizimga minimal salbiy ta'sirning texnik va texnologik asoslarini etkazishdan iborat. Bu borada ekologok toza energiya manbalari (daryolar, shamol, quyosh nuri, dengiz to'lqinlari va boshqalar), shuningdek, yopiq ishlab chiqarish sikllari g'oyasi katta ahamiyatga ega. Fizika kursida maktab o‘quvchilari energiya tejovchi ixtirolar (dvigatellarning samaradorligini oshirish, ikkilamchi resurslardan foydalanish, texnologik jarayonlarda xom ashyo va energiya yo‘qotilishini kamaytirish va boshqalar) asosida atrof-muhitga yo‘naltirilgan muhandislik va loyihalash strategiyalarini shakllantirishlari mumkin. Shunday qilib, tabiiy biologiya fanlari, eng avvalo, biosferadagi hayotni tashkil etish darajalari va munosabatlarning tizimli tabiati, geografiya - tabiiy dunyoning yaxlitligi haqida, kimyo - tabiiy muhitning ifloslanishi, fizika - tabiat bilan energiya o'zaro ta'siri haqida haqidagi g'oyalarni shakllantiradi. Barcha ilmiy fanlarda “tabiat – jamiyat – inson” tizimini tahlil qilish, bu tizim elementlarining o‘zaro ta’sirini uyg‘unlashtirish yo‘llarini ko‘rsatish zarur. Fizika o‘qitish jarayonida maktab o‘quvchilariga ekologok ta’lim va tarbiya berish, avvalambor, ularda tabiatning yaxlitligi, unda sodir bo‘layotgan hodisalar va ularning sabablari o‘rtasidagi munosabat, inson va tabiatning o‘zaro ta’siri va buning natijasida ba'zi tabiiy jarayonlarning buzilishi; atrof- muhitdan oqilona foydalanish va uni har qanday ifloslanishdan himoya qilish zarurligiga ishonchni rivojlantirish bilan; ilmiy-texnikaviy taraqqiyotning salbiy oqibatlarini kamaytirish uchun ilmiy g‘oyalar va kashfiyotlarni qo‘llash imkoniyatlari, masalan, shovqin, tebranish, turli chastotali elektromagnit maydonlar kabi zararli fizik omillarni ishlab chiqarishda elektr jihozlarining keng qo‘llanilishi tufayli va radio va televidenie stantsiyalari, radar qurilmalari va boshqalar soni va quvvatining o'sishi haqidagi tasavvurlarini shakllantirish bilan bog‘liq. 11 XX asrning ikkinchi yarmida inson ongi va tafakkurining mahsuli texnik yangiliklarning rivoji, industurial jamiyatga o‘tish taraqqiyot mezonini belgilab berish bilan bir vaqtda insoniyat oldida juda ko‘p va murakkab muammolar yuzaga keldiki, ular ta’sir doirasining miqyosi va ahamiyatiga ko‘ra global muammolar nomini oldi. Buning natijasida mahalliy, mintaqaviy, umumbashariy xarakterga ega bo‘lgan turli xil ekologik muammolar yuzaga kelib, insoniyat sivilizasiyasi davomiyligiga tahdidi ortib bormoqda. Ayni vaqtda dunyo aholisining aksariyati ekotizimni buzilishi va atrof-muhitni ifloslanishi kabi ekologik muammolar insoniyat uchun katta xavf ekanligini ta’kidlamoqdalar. Insoniyat hayotini tahlikaga solayotgan ekologik masalaga yondashuvni bugungi kunda kelajak istiqboli nuqtai nazaridan yoshlar ta’lim-tarbiyaning ajralmas va asosiy omili sifatida tashkil etish davr talabi bo‘lib qolmoqda. O‘quvchilarga ekologik tarbiyani singdirishning ilmiy-nazariy jihatlarini tadqiq etgan holda amaliy – tarixiy bilimlar tizimi bilan uzviy bog‘liqligini ta’kidlash zarur. Bu yondashuv pedagogikada ekologik madaniyatni shakllantirishning zamini bo‘lib xizmat qilgan holda, ekologik ta’lim konsepsiyasiga muvofiq tabiat bilan o‘zaro munosabatlarni muvaffaqiyatli ravishda o‘zlashtirishga imkon bergan holda "Ekologik tarbiya" omilining tarkibiy qismi bo‘lib hisoblanadi. "Ekologik tarbiya" atamasi pedagogikada nisbatan yangi tushuncha, biroq inson va atrof-muhit, tabiatning o‘zaro ta’siri muammosi pedagogik yondashuv tarixi davomida turli nuqtai nazardan ko‘rib chiqilgan. Ekologik ta’limning hayotga tatbiq etilishi pedagogik tarixiy ta’limot yondashuvlarida alohida ahamiyatga ega bo‘lib, ekologik ta’lim va tarbiya jarayonini inson shaxsining shakllanishi, yaxlitligi, inson va tabiat, jamiyat va koinot birligi nuqtai nazaridan ko‘rib chiqilgan. YA.A.Komenskiy nuqtai nazaricha insonda tabiiy, mustaqil va o‘z – o‘zini harakatga keltiruvchi kuch mavjud degan qarash ilgari surilgan holda, 12 ta’limning muntazamligi asosida o‘quvchi dunyoni anglash va zaruriy bilimlarni egallashda o‘zini o‘zi faoliyatga undovchi tamoyil nazariyasini shakllantiradi, degan fikrlarni ilgari surgan [30]. 13 II-BOB. Ekalogik muammolarning turlari va analizi 2.1. Ekalogik muammolarning turlari. Tabiat va unga bo‘lgan munosabat bolaning yoshligidan paydo bo‘lishi haqidagi qarash va nazariyalar J.J.Russo ijodida ham alohida ahamiyat kasb etgan bo‘lib, uning nuqtai nazaricha bolaning "tabiiy rivojlanishi" tarbiyaning uchta kombinasiyasiga, ya’ni tabiat, odamlar va jamiyatning uzviy bir-biriga ta’sir va doimiy aloqasiga bog‘liqligiga asoslanishini ta’kidlaydi. Shuningdek, ta’lim jarayonida J.J.Russoning fikriga ko‘ra bola tabiat qoidalariga rioya qilishi zarur. Tabiiy ta’lim jarayonida bolaning moyilligi va ehtiyojlarini hisobga olnishi, ijtimoiy majburiyatlarga yo‘naltirish zarur bo‘lgan hayotiy bilimlar bilan uyg‘unlashish g‘oyasini ilgari suradi. O‘quvchingizni yoshiga qarab jismonan va ruhan davolang, uni har kuni tabiat bag‘riga olib chiqing, u o‘sha erda yugursin va bir necha marta yiqilsin, bu jarayon uni tezroq turib ketishga, ya’ni hayotiy pozitsiyasini o‘zi belgilash va tiklash imkoniyatini beradi[36]. Tarbiya muammolarini faqatgina ta’lim muassasasi doirasida ko‘rib chiqish bir tomonlama qarash bo‘lib, bu borada to‘g‘ri qaror qabul qilishda etarlicha asosga ega bo‘lmaydi. Shuning uchun bola shaxsini shakllantirishda atrof-muhit - tabiat, oila, ijtimoiy institutlar, davlat va nodavlat tashkilotlar, davlat siyosati va iqtisodiyoti ham o‘z o‘rninga ega bo‘lib, ma’lum funksiya va vazifalarni bajargan holda ta’sir doirasi darajasida ekologik ta’lim muammolari bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan maktab va atrof-muhitning o‘zaro munosabatlarini muvofiqlashtirishda tizimlilik muvozanatini ta’minlashda katta xizmat qiladi. Bunda: - maktab ta’limi o‘z faoliyatida atrof-muhit bilan bog‘liq bo‘lgan o‘qitish tizimini amalga oshiradi; 14 - o‘quvchilarda atrof-muhitga qiziqish va jonli tabiatga mehr ko‘rsatish hamda uning bir bo‘lagi ekanligini singdirish borasidagi targ‘ibot va tashviqotni samaradorligini oshirish borasida zamonaviy dasturlar yaratadi; - maktabda o‘quvchilarga nafaqat atrof-muhitni o‘rganish balki uning faol iste’molchisi ekanligini singdirish orqali, kelajakda yashab qolishning birdan- bir manbai ekanligini uqtiradi; -maktab ta’limida jamiyat muvozanati hamda sog‘lom fikr yuritish tabiat va ekotizim mahsuli ekanligini nazariy manbalar va amaliy omillar orqali tushuntiradi; -o‘quvchi yoshlarda atrof-muhit va ekotizm yuzasidan ilg‘or fikrlarni, zamonaviy qarash va nazariyalarni singdirgan holda ijtimoiy faolligini oshirib konservativ qarashlardan holi etadi. Ushbu qarashlarimiz "ekologik pedagogika" muammolarini faol rivojlanishiga o‘z ta’sirini ko‘rsatib, yoshlarda ekologik ta’lim va tarbiyaning yangicha qarashlarini shakllanishiga nazariy va amaliy omil bo‘lib xizmat qilishi mumkin. "Ekologik pedagogika" ta’limi tahlili shuni ko‘rsatadiki, maktab o‘quvchilariga zamonaviy ekologik ta’lim tizimini rivojlantirish uchun muhim bo‘lgan bir qator asosiy yondashuvlarni aniqlash imkonini yaratib, fan dasturiga, xususan, atrof-muhitning mohiyatini va uning pedagogik ahamiyatini, ta’lim tizimidagi o‘rnini asoslash, atrof-muhitning har xil turlarini o‘rganish, atrofmuhit bilan pedagogik ishlarni tashkil etishning uslubiy masalalarini ishlab chiqish, “ko‘rsatkichlar” va "o‘lchov birliklari" kabi masalalar joy olishini taqozo etadi. Shundan kelib chiqqan holda, "atrof-muhit pedagogikasi" konsepsiyasining tarafdorlari insonning shakllanishiga ta’sir qiluvchi tabiiy omillarni, qonuniyatlarni, tashkil etish shakllarini va usullarini, insonni ijtimoiy shakllanishining butun jarayonini doimiy integral sifatida o‘rganish zarurligini ta’kidlaganlar. 15 "Ekologik pedagogika" nazariyasini ishlab chiqish natijasida atrof-muhit va ekologik ta’limni tashkil etishda yangi istiqbollarni ko‘rib chiqishga imkon berdi. Yuqorida ilmiy jihatdan tahlil etilgan ta’lim muhitining g‘oyalari birinchi navbatda ijtimoiy ta’lim muammolari sifatida rivojlandi va pedagogikada ekotizimdan maqsadli foydalanish, avvalambor tabiiy muhit bilan yaqin aloqada "ochiq" pedagogik tizimni yaratishning o‘ziga xos tajribasi yuzaga keldi. Bu qarash va nazariyalar haqida tadqiqotchi V.A.Suxomlinskiy bir qator ilmiy nazariyalarni ilgari surgan bo‘lib, tabiat bilan aloqa qilish orqali insonni tarbiyalash u yaratgan butun pedagogik tizimni qamrab oladi deydi [33]. Ekologik masala yuzasidan 2019-yil 12-aprel kuni Xalqaro ekologik bilimlar kuni munosabati bilan O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasida Ekoharakat deputatlik guruhi hamda ekologiya va atrof muhitni muhofaza qilish masalalari qo‘mitasi hamkorligida “Mamlakatimizda ekologik ta’lim va tarbiyani rivojlantirish” masalasi atroflicha muhokama qilinib, dunyoda kun sayin keskinlashib borayotgan ekologik muammolarni bartaraf etish uchun ekologik bilim yuqori bo‘lmog‘i lozimligi ta’kidlangan. Unda har yili dunyoning ko‘plab mamlakatlarida ekologik bilimlar kuni keng ommaviy ravishda nishonlanishi e’tirof etilgan holda 1992-yil Rio-de-Janeyro shahrida o‘tkazilgan BMT konferensiyasida atrof-muhit muammolari muhokamasi chog‘ida insoniyatning hayoti va barqarorligi uchun butun dunyo aholisi o‘rtasida ekologik bilimni targ‘ib etish atroflicha bayon etilganligi xususida ilmiy-amaliy fikr-mulohazalar yuzasidagi masalalarga e’tibor qaratilgan. Bundan ko‘zlangan maqsad – sayyoramiz aholisining ekologik bilimini boyitish g‘oyasini ilgari surish, aholida ekologik madaniyatni rivojlantirish, jamiyatning ekologik xavfsizligi haqida jamoatchilikning xabardorligini oshirish hamda har bir fuqaroni tabiatga hurmat-ehtirom ruhida tarbiyalashni targ‘ib etishdir. 16 Ekologik madaniyat insoniyatning yangi madaniyati bo'lib, u insonning ekologik jihatdan sog'lom xulq-atvori, faoliyati va inson va ijtimoiy-tabiiy muhit o'rtasidagi munosabatlarning yangi sifat darajasini rag'batlantiradigan qadriyat yo'nalishlarini belgilaydi. Keng ma’noda ekologik madaniyat insoniyat madaniyatining yangi mazmunidir. Tadqiqot muammosini har tomonlama tahlil qilish shuni ko'rsatdiki, insonda tabiat oldidagi burchlarini yangicha tushunish, yangi dunyoqarashni shakllantirish juda qiyin. 3 N.N. Moiseev inson tabiat bilan birlashishi kerak bo'lgan jahon davri paydo bo'layotganini yozgan; davr zo'ravonliksiz bo'lishi kerak degan ma'noda universaldir. Madaniyatning ruh ekologiyasi, inson yashayotgan muhiti sifatidagi bu zamonaviy ta'rifi III ming yillikda madaniyat qaysi yo'nalishda borishi, inson va tabiatning birlashuvi sodir bo'lishi kerakligini ko'rsatadi. O'zini madaniyatda topish, o'zining madaniy qiyofasini shakllantirish - bu inson madaniyat bilan tanishish jarayonida ta'lim orqali hal qilishi kerak bo'lgan vazifadir. Madaniyat ta'limning madaniyat yaratuvchi funktsiyasi amalga oshirilganda shaxsning o'z-o'zini ongini rivojlantirish, uning ma'naviy yuksalish vositasi rolini to'liq bajaradi. Ilg'or pedagogik fikr har doim shaxsning shakllanishida tabiatning rolini yuqori baholagan, insonning ma'naviy hayoti tabiat bilan eng uzviy bog'liq degan pozitsiyaning haqiqatini ta'kidlagan. Ko'pgina pedagoglar tabiatga ruhsiz munosabatda bo'lishga, uni rasmiy o'rganishga va tor amaliylikka qarshi bo'lib, tabiat to'g'risidagi to'liq bilimlarni o'quv dasturlariga kiritishni taklif qildilar, ularning insonning axloqiy fazilatlarini shakllantirishga alohida ta'sirini ta'kidladilar. Ekologik madaniyat fenomenini o'rganuvchi ko'plab olimlar ta'kidlaganidek, ta'limda shaxsning ekologik madaniyati asosida jamiyatning 3 Айдаров Е.Б. Вохидова Р.А, Норматова Д.Т, Қутлимуратов Н.М, Джураева Л.В. Энергетические основы экономической оценки особо охраняемых природных территорий // Фундаментал фан ва амалиёт интегратсияси: Муаммолар ва истиқболлар. Республика илмий- амалий конференцияси материаллари // 2018 йил 24-25 май. Т.: - 2018. - Б. 158-160 17 ekologik madaniyatini ta'minlashga qodir bo'lgan shunday madaniy qadriyatlarni rivojlantirish kerak. Falsafiy va madaniy nuqtai nazardan, zamonaviy olimlar ekologik madaniyat ekologik inqiroz va yangi ekotsentrik fikrlash ta'sirida shakllanadigan madaniyat taraqqiyotining zamonaviy bosqichidir, degan olimlar o’z fikrida. Ekologik madaniyat - bu insonning ma'naviy hayoti, uning qiziqishlari, moyilliklari, qobiliyatlari, odamlarning boshqa odamlar, atrof-muhit bilan o'zaro munosabati, jamiyatning texnik, iqtisodiy va madaniy rivojlanish darajasiga bog'liq. Shuni aniq ta'kidlash mumkinki, insonning ekologik madaniyati uning integral xususiyatidir va tabiatga ma'lum munosabatni ifodalaydi, insonning dunyoqarashi bilan bog'liq va turli vaziyatlarda barqaror namoyon bo'ladi. Ekologik madaniyatning tarkibiy qismlarini tahlil qilish. Ekologik madaniyatda uchta asosiy komponent tarkibiy jihatdan ajralib turadi: kognitiv (bilim); qiymat (qiymat yo'nalishlari); faoliyat (ko'nikma va qobiliyatlar). Natijada, ekologik madaniyat insonning fan, san'at, urf-odat va an'analar sohasidagi bilim va ko'nikmalari, qadriyat yo'nalishlari, shuningdek, atrof- muhitni saqlash va yaxshilash bo'yicha faol ishlar tizimi sifatida namoyon bo'lishi mumkin o'zaro bog'liq elementlardan iborat. Uning tarkibiy qismlarini batafsil o'rganish bilan siz ular nimani anglatishini belgilashingiz mumkin: ekologik bilimlar - tabiatshunoslik, ijtimoiy, huquqiy, texnik va boshqalar; ekologik fikrlash - sabab, ehtimollik, bashoratli va boshqa turdagi munosabatlarni o'rnatish qobiliyati; ekologik jihatdan asoslangan xulq-atvor, bunda ekologik bilimlar, ekologik fikrlashning kundalik harakat normasiga o'tishi amalga oshiriladi; his-tuyg'ular madaniyati, ya'ni hamdardlik, tajriba, hayotga hurmat ko'rsatish qobiliyati. Bir tomondan ekologik madaniyatni ekologik bilimlarning dinamik birligi, tabiatga va atrof-muhitdagi haqiqiy inson faoliyatiga mas'uliyat bilan munosabatda bo'lish, ekologik madaniyat - bu tabiatni bir butun sifatida idrok etish jarayoni, hamkorlik quvonchi deb hisoblanishi mumkin u bilan yaratish, 18 koinotning ijodiy jarayonlari bilan tanishish, tabiat uyg'unligi va go'zalligini his qilish. Boshqa tomondan, ekologik madaniyatni rivojlantirishni ekologik ta'limning maqsadi sifatida belgilab, shuni ta'kidlash mumkinki, ekologik madaniyat insonning asosiy sifati bo'lib, uning atrof-muhitni muhofaza qilishga tayyorligini belgilaydi, chunki munosabatlar tizimida "inson- tabiat" tabiiy muhit bilan o'zaro munosabat jarayonida kelajak avlodlar oldidagi mas'uliyatni anglab, o'zini tabiatning bir qismi sifatida anglash muhimdir. Ekologik madaniyatni shakllantirish fan-texnika taraqqiyoti mahsulotlarini ishlatishda ma'naviy javobgarlikni shakllantirishni, madaniy o'zgartirish faoliyati usullarini ishlab chiqishni o'z ichiga oladi. Atrofimizni o‘rab turgan tabiat biz uchun shunday moslashtirilganki, tabiatdagi barchabarcha narsalar faqatgina insonlar manfaaati uchun xizmat qiladi. Ammo mana shu go‘zal tabiat shunchalar nozikki, unga keltirilgan birgina oddiy zarar ham kelajakda juda katta to‘g‘irlab bo‘lmas xatolarga olib kelishi mumkin. Mana shunday xatolarning eng kichigi bu atrof muhitni ifloslantirish, suvlarga chiqindi tashlash, o‘sib turgan ekinlarni va daraxtlarni behudaga sindirish kabi yomon ishlar hisoblanadi. Bular oddiy e’tiborga loyiq bo‘lmagan ishlardek tuyulishi mumkin, ammo, aynan mana shu bee’tiborlik natijasida biz yashayotgan ekologiya qancha zarar ko‘rishini yaxshilab o‘ylab ko‘rmog‘imiz lozim. Bunday ishlar esa insonlar tomonidan Alloh bergan ne’matga, omonat qilib berilgan tabiatga hiyonatdir. Nahotki ongli qilib yaratilgan insoniyat ekologiyani ifloslantirish natijasida o‘zi va kelajak avlodining salomatligiga putur yetkazayotganini anglamasa!? Axir bizlar ona tabiatni bus-butunligicha asrab kelajak avlodga yetkazib berishga mas’ul emasmizmi!? Tabiatni muxofaza qilish tarbiyasi islom nuqtai nazarida jamiyatning katta yoshdagi a’zolari vazifasidir. Katta yoshdagi kishilar atrof-muhitni muhofaza qilish va ozodalikni asrab avaylashda yoshlarga o‘rnak bo‘lishlari va bu 19 hususida tarbiya berishlari kerak bo‘ladi. Bizning bobolarimiz va buvilarimiz suvga tupurma, ariqlarga chiqindilarni supurma, ko‘chalarga axlat tashlama, ko‘karib turgan biror narsani nobud qilma deya uqtirgan so‘zlarini doimo esimizdan chiqarmasligimiz va yoshlarga ham shularni o‘rgatmoqligimiz lozim. Bundan tashqari xalqimiz orasida «Birni kessang o‘nni ek» degan purma’no ibora ham mavjud. Darhaqiqat biz bugun kesgan birgina ko‘chatning tabiatdagi zarari yillar o‘tib uning o‘rniga ekkan daraxtimiz orqali qoplanadi. Va shunda ona tabiatning toza havosiga, ko‘kalamzorligiga putur yetkazmagan hisoblanamiz. Ekologik madaniyat madaniyatning ko'rinishlaridan biri sifatida umumiy o'z ichiga oladi inson, jamiyat va tabiat o'rtasidagi munosabatlar sohasi. Bundan tashqari, biz bunday munosabatlar haqida gapiramiz ijobiy ijodkorlikni taqdim etadi, uyg'unlashtirishga qaratilgan odamlar faoliyatining ijobiy va ijodiy boshlanishi inson, jamiyat va tabiat manfaatlari. Shu ma'noda, ekologik madaniyat odamlar faoliyatini tashkil etishning o'ziga xos usuli sifatida qaraladi, maqsadi bu faoliyatni tabiat bilan uyg'unlashtirish. Ekologikning muvaffaqiyatli shakllanishi jamiyat va shaxs madaniyatiga bog'liq kognitiv va ta'lim jarayoni. Aynan ekologik tarbiya ekologik madaniyatni shakllantirish omili hisoblanadi va natijada ijtimoiy-tabiiy o'zaro ta'sirni optimallashtirishda inson boshidir va oxiri, butun madaniy jarayonning dvigateli va uning shakllanishi uning ekologik madaniyati va ekologik madaniyat muhiti. Atrof-muhit bo'yicha muhandislar va texniklar olgan bilimlariga qarab, iqtisodchilar va sotsiologlar, siyosatchilar va huquqshunoslar va hokazolar o'z xalqi, insoniyat oldidagi mas'uliyatni qay darajada his qiladilar, shunga qarab (va ko'pchilik boshqa) jamiyat va shaxsning u yoki bu ekologik madaniyati shakllanadi. XX asr oxirida insoniyatning biosferadagi jarayonlarga ta‘siri o‘zining yuqori bosqichiga yetdi. Hozirgi avlod mahalliy va ma‘naviy ekologik inqiroz vaziyatlari kuzatilmoqda. Bunday murrakab davrda ekologiyaning ilmiy- 20 nazariy, amaliy, ta‘limiy-madaniy va axboriy ahamiyatlari tobora ortib bormoqda. Ekologik madaniyat insoniyatning yangi madaniyati bo‘lib, u insonning ekologik jihatdan sog‘lom xulq-atvori, faoliyati va inson va ijtimoiy- tabiiy muhit o‘rtasidagi munosabatlarning yangi sifat darajasini rag‘batlantiradigan qadriyat yo‘nalishlarini belgilaydi. Keng ma‘noda ekologik madaniyat insoniyat madaniyatining yangi mazmunidir. Tadqiqot muammosini har tomonlama tahlil qilish shuni ko‘rsatdiki, insonda tabiat oldidagi burchlarini yangicha tushunish, yangi dunyoqarashni shakllantirish juda qiyin.[1, P. 234] 70-yillarida rivojlangan kapitalistik davlatlarda tushkunlik bashoratlari yuzaga keldi. A.Pechchei, O.Toffler, R.Folk, Dj. Forester, D.Medouz va boshqalar ijtimoiy-ekologik tushkunlik vakillari hisoblanadilar. Ularning fikricha hozirgi o‘sish suratlari va tabiatga tajovuz saqlanib qolsa XXI asrning birinchi yarmi yakunida ekologik inqiroz muqarrardir. Ekologik inqirozning oldini olish uchun ular ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish suratlarini mintaqaviy yoki jahon miqyosida chegaralash, sekinlatish zarurligini ta‘kidlaydilar. Dinamik muvozanat bashoratlari tushkunlik bashoratlarga zid ravishda yuzaga keldi. V. Leonfev, B.Xyuz, Ya.Tinbergen, G.Kan kabi bu yo‘nalish vakillari rivojlangan kapitalistik mamlakatlarda ishlab chiqarish suratlarini sekinlatib, rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiyotini o‘stirish uchun sharoitlar yaratishni taklif qildilar. Shuni ta‘kidlash lozimki, ikkala yo‘nalish vakillari vaziyatning murrakabligi va insoniyatning imkoniyatlariga ortiqcha baho berib yubormaslikka chaqiradilar.[2.] Iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishning maqsad va vazifalari ularning barqarorligini hisobga olgan holda, barcha rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlarda ekologik talablarga muvofiq belgilanishi kerak. Zero, davlatning atrof-muhitni muhofaza qilish sohasidagi asosiy maqsadi hozirgi va kelajak avlodlar uchun ekologik xavfsiz muhitni yaratish, shuningdek, sog‘lom atrofmuhitga bo‘lgan huquqni amalga oshirishdir.[3. P. 66] 21 O‘zbekiston Respublkasi yangi taxrirdagi konstitutsiyasining 49- moddasiga ko‘ra: “Har kim qulay atrof-muhitga, uning holati to‘g‘risidagi ishonchli axborotga ega bo‘lish huquqiga ega. Davlat fuqarolarning ekologik huquqlarini ta‘minlash va atrof- muhitga zararli ta‘sir ko‘rsatilishiga yo‘l qo‘ymaslik maqsadida shaharsozlik faoliyati sohasida jamoatchilik nazoratini amalga oshirish uchun shart-sharoitlar yaratadi.”[4.] Tabiatni muxofaza qilish, tabiatdan oqilona foydalanish va ekologik sharoitlarni yaxshilashda ekologik ta‘lim va tarbiya muhim ro‘l o‘ynaydi. Turli mamlakatdagi ekologik vaziyat, tabiatdan foydalanish xususiyatlari ko‘p jihatdan aholining ekologik savodxonlik darajasi, ekologik madaniyatga bog‘liqdir. Ekologik ta‘lim tarbiya BMT, YUNESKO va YUNEP ning diqqat markazidagi masaladir. Ekologik ta‘lim va tarbiyani rivojlantirish uchun jahon, alohida davlatlar miqyosida turli tadbirlar o‘tkazilmoqda. Har bir soha mutaxassisi ekologik savodxon bo‘lishi va o‘z faoliyatida tabiatga zarar yetkazmasligi, ekologik ta‘lim-tarbiyani rivojlantirishga hissasini qo‘shishi lozimdir. O‘zbekiston respublikasida ekologik ta‘lim va tarbiyani rivojlantirish soxasida ma‘lum tadbirlar o‘tqazilmoqda. Ekologik muammolarning tobora global ahamiyat kasb etib borayotganligi inobatga olinib, so‘nggi yillarda muhim ustuvor vazifalar bilan bir qatorda atrof muhit muhofazasi, ekologik madaniyat, ekologik ta‘lim-tarbiya, ekologik ma‘rifat masalalariga alohida e’tibor berilmoqda. 22 2.2. Ekalogik muammolarning tahlili Bugungi globallashuv, erkin iqtisodiy ishlab chiqarish korxonalarining ko‘payishi atrof-muhit muvozanatining buzilishiga sabab bo‘lgani hech kimga sir emas. Ana shu muvozanatining buzilishi o‘z o‘rnida bir qator global hamda mahalliy ekologik muammolarni keltirib chiqardi va bu insoniyatni ekologik bilimlarni ishga solishga, jamiyat a’zolarining ekologik madaniyatini oshirishga turtki bo‘ldi. Zero, Yangi O‘zbekistonda bu borada olib borilayotgan islohotlar ham kelajak avlod uchun yashashga yaroqli tabiat, atrof-muhitni barpo etishga qaratilgan. Bunda avvalo, ekologik madaniyatning kelib chiqishi va hozirda dolzarb bo‘lgan ekologik deontologiya xususiyatlarini bilish, hayot faoliyatiga tatbiq etishi samarali hisoblanadi. 4 “Atrof-muhit etikasi ikki shaklda bo‘ladi: insonga yo‘naltirilgan va tabiatga yo‘naltirilgan (“antroposentrizm” va “biosentrizm”). Ko‘proq deontologik yondashuv inson huquqlariga e’tibor qaratadigan ekologik madaniyatning bo‘limi hisoblanadi”[1. 53 b.]. Asosiy g‘oya shundan iboratki, huquqlari kafolatlangan inson atrof-muhitga daxl qilishi, buzishi mumkin emas. Ekologik madaniyatdagi deontologik nazariyalar tabiatga yaxshi munosabat, ekologik bilimlarni maksimal darajada oshirish o‘rniga qoidalar, tamoyillar, burchlar, huquqlar yoki ularning kombinatsiyasiga urg‘u beradi. Huquq nazariyalari bu yerda eng muhim qarashlar yig‘indisini tashkil qiladi, xususan, atrof-muhit ham o‘z huquqlariga ega ekanligini ta’kidlaydi. To‘g‘ridan-to‘g‘ri qabul qilinganda, deontologik ekologik madaniyat joiz bo‘lmagan harakatlarni majburiy tarzda amalga oshirmaslikni ko‘rsatadi. “Masalan, tabiiy atrof- muhitning ayrim kichik hududini yong inga qarshi himoya qilish maqsadidaʻ degradatsiyasi keng hududni muhofaza qilishni ta minlash uchun zarur bo lishi ʼ ʻ mumkin. Deontologik ekologik madaniyat nazariyalari ko pincha oqibatlarga ʻ bog liq bo lmagan “to g ri ish qilish” va axloqiy burchlar, tamoyillar, qoidalar ʻ ʻ ʻ ʻ 4 Турдикулов Э.А. Экологическое образование и воспитание учащихся в процессе обучения физике. – М.: Просвещение, 2020 23 va huquqlarga e tibor qaratadi. Atrof-muhit sharoitida deontologiyadanʼ foydalanishning zamonaviy misollariga Garret Xardinning "Umumiy narsalar fojiasi" (18-o‘qish) va Tom Reganning hayvonlar huquqlari bo‘yicha ishlari kiradi.”[2. 177 b.] “1962 yilda antropolog Charlz O.Freyk ekologik madaniyatga "har qanday ekotizimning dinamik komponenti sifatida madaniyatning rolini o‘rganish" deb ta’rif berdi va bu juda to‘g‘ri ta’rifdir. Yer yuzining uchdan bir qismi yarmigacha insoniyat taraqqiyoti natijasida o‘zgargan. Ekologik madaniyatga ko‘ra biz odamlar buldozerlar va dinamit ixtiro qilinishidan ancha oldin yer yuzidagi jarayonlarga ajralmas tarzda kiritilganmiz”[3. 242 b.]. Bunga misol tariqasida insoniyat taraqqiyotining ilk Tosh davrlarida odamlarning atrof-muhit haqidagi tasavvurlarga ega bo‘lishga intilishlari hamda hayvonlarni ovlab ozuqalanish texnologiyalarini kashf etganlliklarini bilishimiz mumkin. Neolit davriga kelib hayvonlarni qo‘lga o‘rgatish orqali chorvachilik, dehqonchilik bilan shug‘ullanganliklari asnosida insonning tabiatga, tabiatning insonga chambarchas bog‘liqligini ko‘rishimiz mumkin. Amerikalik antropolog Julian Styuard 1950-yillarda ekologik madaniyat atamasini kiritgan. “Ekologik madaniyat odamlarning atrof-muhitning bir qismi ekanligini va ikkalasiga ham ta’sir qilishini tushuntiradi”[4. 97 b.]. Zamonaviy ekologik madaniyat tarixiy va siyosiy ekologiya elementlarini, shuningdek, ratsional tanlov nazariyasi, post-modernizm va madaniy materializmni o‘z ichiga oladi. Inson hayot faolliyatidagi o‘zgarishlarning ko‘p chiziqliligini dastlabki tan olinishi natijasida odamlar va ularning atrof-muhit o‘rtasidagi o‘zaro ta’sirining birinchi asosiy nazariyasi– ekologik determinism ishlab 24 chiqildi. Atrof-muhit determinizmiga ko‘ra, odamlar yashaydigan mahalliy muhit ularni oziq-ovqat ishlab chiqarish usullari va ijtimoiy tuzilmalarni tanlashga majbur qiladi. Muammo shundaki, atrof-muhit doimiy ravishda o‘zgarib turadi va odamlar atrof-muhit bilan muvaffaqiyatli va muvaffaqiyatsiz kesishishlarning keng doirasi asosida qanday moslashishni tanlashadi. "Inson ta’siri" va "madaniy landshaft" ikki qarama-qarshi tushuncha bo‘lib, ekologk madaniyatning o‘tmish va zamonaviy voqeliklarini tushuntirishga yordam beradi. 1970-yillarda insonning atrof-muhitga ta’siri sababli global muammolar paydo bo‘ldi: ekologik harakatning ildizlari ana shundan boshlandi. Inson atrofmuhitning bir qismidir, unga ta’sir qiluvchi tashqi kuch emas. Madaniy landshaftlarni - ularning atrof-muhitidagi odamlarni muhokama qilish - dunyoga biomadaniy hamkorlik mahsuloti sifatida murojaat qilishga harakat qiladi. “Insonlarning har biri tabiat to’g’risida individual qarashlarga ega bo’lib, u shaxsning hayotiy tajribalari asosida takomillashib boradi. Jamiyat a’zolari o’z tajribalaridan kelib chiqib, boshqalarga ham ta’sir o’tkazadi. CHunonchi jamiyatda chiqindilarni duch kelgan joyga to’kmaslik, atrofimizni o’rab turgan flora va faunaga zarar yetkazmaslik, turar joylarni ozoda saqlash, xonadon fayzli bo’lishi uchun tozalikka rioya qilishdek harakatlarni targ’ib qilish oddiy jarayon hisoblanadi”[5. 167 b.]. Biz odamlar hayotini osonlashtiruvchi, qiziqarli va foydali texnologiyalar hamda texnologik taraqqiyot qurshovida yashayabmiz. Inson o‘z hayotini elektr, televizor, telefon yoki internetsiz tasavvur qila olmaydi. Kundalik hayotimiz, muloqotimiz, ish faoliyatimiz hatto dam olishimiz ham tehnologiyalar bilan uzviy bog‘liq. Biroq ushbu yutuqlarning salbiy tomoni ham mavjud. Bunday taraqqiyot natijalari butun dunyoda ekologik muhitga be’vosita ta’sir ko‘rsatadi. Toza atrof-muhitni saqlab qolish bilan bog‘liq qiyinchiliklar yuzaga keladi. Inson faoliyati, shuningdek, siz bilan bizning tabiatga qarshi har qanday faoliyatimiz o‘rmonlar, degizlar, hayvonlar butun 25 sayyoramizning nobud bo‘lishiga olib kelmoqda. Havo, yer, suv, o‘simlik va hayvonot dunyosi borliqdagi jami tiriklikning yashashi va ekologik zanjirda o‘z vazifasini bajarishi uchun asosdir. Biroq yerdagi rivojlanish ana shu ekozanjir bog‘lamlarining uzilishiga, havoning ifloslanishi va butun boshli tizimning zararlanishiga sabab bo‘lmoqda. Atmofera havosiga zavod va fabrikalar faoliyati, mashinalardan chiqadigan zaharli gaz, issiqhona gazlaridan tortib yoqilqyotgan hazon ham kesilayotgan daraxt xam salbiy ta’sir o‘tkazmoqda. Oqibatda tuzatib bo‘lmas, misli ko‘rilmagan muammolar eshik qoqmoqda Atrofimizni o‘rab turgan tabiatning, mintaqamizning, yer sayyorasining kelajakdagi taqdiri siz bilan bizga, ekologik madaniyatimiz darajasiga bog‘liq bo‘lib qolmoqda. Insonning ekologik madaniyati juda katta siyosiy, huquqiy va ma’naviy ahamiyatga ega. Siyosiy ahamiyati- ularni ro‘yobga chiqarish orqali fuqarolar davlat ekologiya siyosatini shakllantirish hamda amalga oshirishda qatnashadi va ko‘maklashadi, shu sohada boshqaruv va nazorat ishlarida ishtirok etadi, davlat organlaridan tegishli “ekologik ma’suliyatni” bajarishni talab qilishadi. Huquqiy ahamiyati- ularni ro‘yobga chiqarish bir vaqtning o‘zida “ekologik” majburiyatni xam keltirib chiqaradi. Huquq va majburiyat uyg‘unligi bo‘lmasa, ekologik huquqlqrdan foydalanish va atrof-muhitni muhofaza qilish maqsadlari amalga oshmay qoladi. Ma’naviy ahamiyati- tabiat musaffoligi va ne’matlarga boyligi insonlarning barkamol bo‘lishi va kuchli taraqqiy etishida zamin bo‘lishi bilan izohlanadi. Qolaversa yuksak ekologik ong va madaniyat ekologik ma’naviyat asosidir. 26 Insonning ekologik huquqlarining tan olinishi fuqarolarning nafaqat tabiat ne’matlaridan bahramand bo‘lishlari, balki atrof-muhitni muhofaza qilishdan manfaatdorligini oshirdi. Insonlar o‘z huquqlari va manfaatlari yo‘lida yanada ko‘proq tabiatni muhofaza qilish faoliyatiga jalb etiladi. Xorijiy davlatlar tajribasiga nazar tashlasak ham, insonlarning ekologik huquqlarining e’tirof etilganligi davlatni zamonaviy davlatlar darajasiga ko‘tardi, uni xalqaro obro‘sini oshiradi va “tenglar ichida tenglik” salohiyatini kuchaytiradi. Insonlarning ekologik huquqlqri, ayniqsa qulay atrof-muhitga ega bo‘lish huquqi bir qator davlatlar Konstitutsiyasida aks etgan. Masalan, “Rossiya Federatsiyasi Konstitutsiyasining 42-moddasida har kimning qulay atrof muhitga, uning holati to‘g‘risida ishonchli axborot olishga va ekologik huquqbuzarliklar natijasida uning sog‘lig‘iga va mulkiga yetkazilgan zararni undirib olish huquqi aks etgan[5]. Xorijiy davlatlarda va xalqaro miqyosda bunday huquqlar juda dolzarb hisoblanadi. Ekologik huquqlar ko‘proq ijtimoiy ahamiyat kasb etib, inson huquqlari doirasida e’tirof etilgan shaxsiy, siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlar bilan o‘zaro bog‘liq bo‘lsa-da, mazmun-mohiyati jihatidan alohida kategoryadagi huquqlar hisoblanadi. Shu bois ular rasmiy belgilanishi, subyektlarning doirasi, ijtimoiy ahamiyati, ro‘yobga chiqarilish darajasi va bir qancha jihatlari bilan boshqa huquqlardan farq qiladi. Bu huquqlarning kafolatlanishida birinchi o‘rinda tabiiy holat, ya’ni atrof-muhitning sifati va miqdori ahamiyatga ega bo‘ladi. 27 XULOSA Xulosa qilib aytganda, ekologik ta‘limni tashkil etish, ekologik axborotni joriy etish va ekologik-huquqiy qo‘llab-quvvatlash davlat va jamoat ekologiya tashkilotlari, ommaviy axborot vositalari, ta‘lim tuzilmalari, huquqni muhofaza qilish organlari va huquqni muhofaza qilish organlari va boshqalar faoliyatining yo‘nalishlaridan biridir. Bizning fikrimizcha, ekologik ta‘lim va trabiya bugungi kunning dolzarb maslalaridan biri hisoblanadi va alohida e’tiborni tab qiladi. Yuqoridagilardan kelib chiqqan xolda quyidagi takliflarni bildirish mumkin: 1) ekologik ta‘lim sohasida xalqaro hamkorlikni keng yo‘lga qo‘yish orqali chet el, ayniqsa Norvegiya va Finlandiya tajribalarini joriy qilish; 2) atrof-muhitga etkazilgan zarar oqibatlarini fuqarolarga keng tushintirish va ularning oldini olish maqsadida “Yashil kun” chora-tadbiri rejasini ishlab chiqish; 3) yosh avlodga ekologik fojialarning real oqibatlarini tushuntirish; Bugungi kunda, ekologik noxushliklar ko‘pincha ekologik qonunlarni bilmaslik hamda ularga rioya etmaslik oqibatida kelib chiqadi. Shu sababdan, sog‘lom tabiiy atrof-muhitni saqlash ko‘p jihatdan o‘quvchi yoshlarning ekologiya qonunchiligi to‘g‘risida qay darajada xabardorligi va unga amalda rioya etishligiga bog‘liq bo‘ladi. 28 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI: 1. A.Ergashev, M.Yulchiyeva, O‘.Ahmedov, A.Abzalov. Ekologiya. Darslik. Toshkent, 2018 y. 2. Айдаров Е.Б, Айдарова А.Б, Якубов М.С, Рахимов Ш.Х. Сув хўжалиги майдонида сув балансини ҳисоблаш тизими // Ўзбекистон Республикаси интелектуал мулк агентлиги // № DGU 04897. 2020 йил. 3. Айдаров Е.Б, Айдарова А.Б. Инновационные методы обучения оптимальному управлению водными ресурсами. “Таълимда замонавий ахборот технологияларидан фойдаланишнинг инновацион усуллари” Республика миқёсидаги илмий-амалий конференцияси материаллари тўплами 2020 йил 22-23 октябр. - Б. 133-135. 4. Айдаров Е.Б, Айдарова А.Б. Процессы управления водными ресурсами распределённых ирригaтционных систем // Фундаментал фан ва амалиёт интегратсияси: Муаммолар ва истиқболлар. Республика илмий-амалий конференцияси материаллари // 2018 йил 24-25 май.-Т.: 2018. - Б. 151-153. 5. Айдаров Е.Б, Ахмедов Б.А, Махкамова М.У, Ризаев О.Б. // Trends in the of the pedagogical cluster to improve the quality of information technology lessons // Институт управления и социально- экономического развития. Экономика и социум. Нучно практический журнал ISSN 2225-1545. 12.(79) Декабрь Москва. 2020. Стр. 24-25. 6. Айдаров Е.Б. Вохидова Р.А, Норматова Д.Т, Қутлимуратов Н.М, Джураева Л.В. Энергетические основы экономической оценки особо охраняемых природных территорий // Фундаментал фан ва амалиёт интегратсияси: Муаммолар ва истиқболлар. Республика 29 илмий-амалий конференцияси материаллари // 2018 йил 24-25 май. Т.: - 2018. - Б. 158-160. 7. Айдаров Е.Б. Ортиқова Д.Б. Ёшларда экологик тарбия ва маданиятни ривожлантиришнинг илмий педагогик асослари. “Pedagogs” is awarded by the editorial board of the international electronic journal. Ўзбекистон Республикаси, Фарғона вилояти, Риштон шаҳри. 07.02.2022. –Б. 182-195. 8. Айдаров Е.Б. Табиий ҳудудлардаги атроф-муҳитни муҳофаза қилиш орқали ўқувчида экологик маданиятни ривожлантириш // Таълим- тарбия узлуксизлиги ва узвийлигида интегратив ёндошувлар вариативлиги. Илмий-услубий мақолалар тўплами. “Noshirlik yog’dusi” Т.: -2019. - Б. 145155. 9. Айдаров Е.Б. Ўқувчи ёшларга табиий худудларни мухофаза қили орқали экологик тарбия бериш технологиялари. Барқарор ривожланишда узлуксиз таълим: муаммо ва ечимлар. Халқаро илмий-амалий анжуман илмий ишлар тўплами.20202020-Т.: - Б. 138-139. 10. Айдаров Е.Б. Ўқувчи ёшларга табиий-ҳудудларни муҳофаза қилиш орқали экологик тарбия бериш. Монография.-Т.: “Илм-зиё-заковат” нашриёти, 2019, 120 б. 11. Акимова Т.А. Хаскин В.В. Экология: учебник для вузов. М.: ЮНИТИ, 2020 12. Айдаров Е.Б. Экология ва табиатдан фойдаланиш (ўқув-қўлланма). Гувоҳнома. Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлигининг 2020 йил 30 июньдаги 359-сонли буйруғи. Рўйхатга олиш рақами 359-202.-Қарши, -2021. 04-2170. 13. Frake, Charles O. "Cultural Ecology " American Anthropologist 64.1 (2020): 53–59. Print.and Ethnography. 30 14. Berry, J. W. A Cultural Ecology of Social Behavior. "Advances in Experimental Social Psychology." Ed. Berkowitz, Leonard. Vol. 12: Academic Press, 2022. 177– 206. Print. 15. Head, Lesley, and Jennifer Atchison. "Cultural Ecology: Emerging Human-Plant Geographies." Progress in Human Geography (2020). Print. 16. Sutton, Mark Q, and E.N. Anderson. "Introduction to Cultural Ecology." Second Edition ed. Lanham, Maryland: Altamira Press, 2023. Print. 17. Ismoilova, G.,A. Development of ecological culture on the basis of modern pedagogical technologies. International journal of Social Sciences & Interdisciplinary Research., under Volume: 11 Issue: 04 in April-2022 Pages: 165-170 18. Одум Ю. Экология. В 2-х т. М.: Мир, 2020. 19. "Город как школа". Проект "Интернациональная сеть производственных школ в Европе". Модель "Воспитывающий город": Социальная педагогика за рубежом. Теория и практика. - М.: Все с Межрегиональная ассоциация социальных педагогов и работников. Центр соц. педагогики исоц. работы, 2023.- С.58. 20. Erkin Aydarov, Gavhar Abdullaeva. The Impact of modern Innovative Educational Technologies for The Environmental Education of Students with Hearing Impairments. International Journal of Psychosocial Rehabilitation. (Great britain) Volume 24 21. Norbo‘tayev X.B. Boshlang‘ich sinflarda fanlararo ekologik tarbiya //Zamonaviy ta’lim. - 2018. 11-son. - B. 53-58. 22. Nishonova N.O‘. Umumiy o‘rta ta’lim maktab o‘quvchilarining ekologik madaniyatini shakllantirish: Avtoref. diss. … kand. ped. nauk. - Toshkent, 2021. - 21 b. 31 23. Степановских А.С. Общая экология. — Курган: ГИПП «Зауралье», 2020. 24. Стукаленко Н.М. Развитие экологической культуры как фактор общественного прогресса в целях устойчивого развития // Международный журнал прикладных и фундаментальных исследований. – 2020. – № 12-5. – С. 929-931 URL: https://applied- research.ru/ru/article/view?id=8058 25. Турдикулов Э.А. Экологическое образование и воспитание учащихся в процессе обучения физике. – М.: Просвещение, 2020. 26. Зверев И.Д. Экология в школьном обучении. М.: Просвещение, 2022. Internet resurslari: 1. https://tdpu.uz 2. https://pedagog.uz 3. https://ziyonet.uz 4. https://edu.uz 32

Ekalogik muammolar MUNDARIJA: KIRISH……………………………………………………..………..…….…… 2 I-BOB. Ekalogik muammolarning tutgan o'rni va uning mohiyati... …….......…4 1.1. Ekalogik muammolarning ahamiyati...……………………………….……4 1.2. Ekalogik muammolar va uning mohiyati...……………….…......…...........9 II-BOB. Ekalogik muammolarning turlari va analizi……....…..…..…....... …..15 2.1. Ekalogik muammolarning turlari..…….….……...……………………….15 2.2. Ekalogik muammolarning tahlili…………………..…..…...…….…....…24 XULOSA…………………….………………..………………………..….…..29 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI………….………..…..… 30

KIRISH Kurs ishining dolzarbligi. Bugungi kunda olamning ilmiy manzarasini ekologok muammolarsiz tasavvur etib bo'lmaydi. Jamiyat va tabiatning o'zaro ta'siri fan, texnika, ishlab chiqarishning yangi sohalari paydo bo'ldi va odamlarning mehnat faoliyatining atrof - muhitga ta'sir doirasi juda kengayib ketdi. Bu o’z navbatida Yer yuzida ekologik vaziyatni keskin yomonlashuviga olib keldi. Agar tez orada insonlarni atrof-muhitga munosabatlarini ma'lum tarzda tartibga solinmasa, insoniyat uning mavjudligiga yadro urushidan ham kuchliroq tahdid soladigan ekologok halokatga duch keladi 1 . Insonning tabiatga aralashuvining mumkin bo'lgan salbiy oqibatlarini oldini olish uchun bir qator ilmiy, texnik, ijtimoiy-siyosiy va boshqa muammolarni hal qilish kerak bo’ladi. Ular orasida birinchi o'rinlardan birini ta'lim muammolari egallaydi. Yosh avlodni maktabda o'qiyotgan davridan boshlab tabiiy muhitga ilmiy asoslangan va ehtiyotkor munosabatda bo'lishga tayyorlash zarur. Kurs ishining maqsadi. Ekalogik muammolarning o‘ziga xos jihatlarini aniqlash va tegishli xulosalar ishlab chiqish. Kurs ishining vazifalari. Kurs ishining oldiga qo‘ygan vazifalari quyidagilardan iborat: ● Ekalogik muammolarning mohiyatini yoritib berish; ● Ekalogik muammolarning hozirgi holati va uni tahlil qilish; ● Ekalogik muammolarni ko’rib chiqish; 1 Mirziyoev SH.M. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz \\ O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimga bag‘ishlangan Oliy Majlis palatalarining qo‘shma majlisidagi ma’ruzasi. 2020 uza.uz/ 1

Kurs ishining obyekti va predmeti. Ekalogik muammolarni tahlil qilish kurs ishining obyekti bo’lib, predmetini ushbu jarayon haqidagi ma’lumotlar tashkil qiladi. Kurs ishining metodik asosi : Ekalogik muammolarga oid hozirgi zamon nazariy qarashlari, o zbek va chet el olimlarining shu boradagi qarashlari,ʻ O zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, O zbekiston Respublikasi ʻ ʻ Prezidentining farmon va qarorlari va boshqalar ishimizga metodologik asos bo lib xizmat qiladi. ʻ Kurs ishining tuzilmasi: Kirish, asosiy qism, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro'yxatidan iborat. 2

I-BOB. Ekalogik muammolarning tutgan o'rni va uning mohiyati 1.1. Ekalogik muammolarning ahamiyati Shuning uchun ham maktab o'quvchilarida ekologok madaniyat (EM) ni shakllantirish hozirgi kunning eng dolzarb muammolaridan biri hisoblanadi 2 . Keyingi yillarda respublikamizda ekologiya muammolariga katta e’tibor qaratilmoqda. Jumladan 2019-yil 27-maydagi O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 434sonli qarori bilan “O’zbekiston respublikasida ekologok ta’limni rivojlantirish konsepsiyasi” qabul qilindi va unda quyidagilar ustuvor yo‘nalishlar etib belgilandi: - O‘zbekiston Respublikasi qonunlariga muvofiq uzluksiz ta’lim tizimida ekologik ta’limni rivojlantirishning asosiy tamoyillarini belgilash, ularni ta’lim- tarbiya jarayoniga izchillik bilan bosqichma-bosqich tatbiq qilish va shu asosda ekologik ta’limning samaradorligini yangi bosqichga ko‘tarish; - ta’lim dasturlarini mavjud ekologik muammolar va ularni bartaraf etish vazifalaridan kelib chiqib takomillashtirish; - ta’lim oluvchilarning e’tiborini umumbashariy ekologik muammolarga qaratish orqali ularning ona tabiatning qayta tiklanmaydigan manbalarini saqlab qolish va ulardan oqilona foydalanish borasidagi mas’uliyatini kuchaytirish; - ekologik ta’limning samarali shakllari va usullarini ishlab chiqish hamda joriy etish; - ekologik ta’lim sifatini, kadrlar tayyorlash tizimi samaradorligini hamda barqaror rivojlanish kafolatlarini va ustuvorligini ta’minlovchi normativ- huquqiy, moddiy-texnika va axborot bazasini yaratish; - ekologiya va atrof muhitni muhofaza qilish sohasidagi vakolatli davlat organlari va ta’lim sohasining o‘zaro manfaatli hamkorligini rivojlantirish. 2 Sharipova D., Xodiyeva D.P., Sharipov M.K. Tabiatshunoslikni va uni o‘qitish metodikasi. darslik.T.. “ Barkamol fayz media” nashiriyoti. 2022 3

2021 yil 31 dekabrda “Atrof-muhitni muhofaza qilish hamda ekologik nazorat sohasidagi davlat organlari faoliyatini tashkil etish chora-tadbirlari to’g’risida” gi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining qarori qabul qilindi va unda ham ekologik tarbiya masalasiga alohida e’tibor qaratildi. Fizika o‘qitish jarayonida o‘quvchilarga ekologok ta’lim berish, avvalambor, ularda tabiatning yaxlitligi, unda sodir bo‘layotgan hodisalar va ularning o’zaro bog‘liqligi, inson va tabiatning o‘zaro ta’siri haqidagi tasavvurlarini shakllantirishga qaratilishi, ya’ni talabalarga jamiyat va tabiatning tobora murakkablashib borayotgan o'zaro ta'sirini chuqurroq, to'liqroq va to'g'riroq tushunishga, tabiatni himoya qilish va ulardan foydalanish bo'yicha ma'lumotlarni o'zlashtirishga imkon beradi. Fizika rivojlanishining hozirgi bosqichi ma'lumotlar oqimining ko'payishi bilan tavsiflanadi, bu esa o'qitishda ma'lum qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi, chunki fanga ajratilgan soatlar miqdori saqlanib qolgan holda, o'quv materialining hajmi oshishi ma’lum muammolarni keltirib chiqaradi. Bunday sharoitda o'quv jarayonini takomillashtirishning asosiy yo'nalishi - ta’lim jarayoniga innovatsion texnologoyalarni joriy etish bo’lib hisoblanadi. Ekologiyaning nazariy asoslari Yu.Odum/1/, A.S.Stepanovskix/2/, T.A.Akimova/3/ va boshqalar tomonidan o’rganilgan. Atrof-muhit masalalarini fizika kursiga kiritish muammolari bilan Respublikamiz olimlaridan E.A. Turdiqulov/4/, rossiyalik olimlar I.D. Zverev/5/, A.P.Rijenkov/6,7,8,9/ va boshqalar shug’ullanishgan. Ular tomonidan ekologok ta’limning ahamiyatini ko‘rsatib berilgan, ekologiya asoslarini o‘rganishda fizika fanining o‘rni muhim ekanligi ilmiy asoslangan, ekologiya bo’yicha materiallarni tanlash tamoyillari, atrof-muhit masalalari o'quv fanining mazmuniga kiritilishini taqozo etuvchi ilmiy xarakterli tamoyillari ishlab chiqilgan. Shunga qaramasdan, bugungi kunda ekologik ta’lim masalasiga doir barcha muammolar to’liq hal etilmagan, mavjud muammolar to’liq ochib 4

O'xshashlar

Ekologik muammolar
Global ekologik muammolarning kelib chiqishi sabablari va ularni hal qilish chora tadbirlari
MUSTAQILLIK YILLARIDA O’ZBEKISTON RESPUBLIKASINING GENDER TENGLIK SIYOSATI MUAMMOLAR, ISLOHOTLARNING TARIXIY TAHLILI
O‘RTA ZARAFZON HAVZASI LANDSHAFTLARINING BARQAROR RIVOJLANISHINING GEOEKOLOGIK INDIKATORLARI
Oqmachit qishlog’i yer osti suvlarining ichishga yaroqlilik xususiyatlarini analitik baholash