logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. URBOEKOTIZIM TUPROQLARI HOLATINI EKOLOGIK BAHOLASH” (SAMARQAND SHAHRI MISOLIDA)

URBOEKOTIZIM TUPROQLARI HOLATINI EKOLOGIK BAHOLASH” (SAMARQAND SHAHRI MISOLIDA)

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

22204.323242188 KB
Ko'chirib olish
URBOEKOTIZIM TUPROQLARI HOLATINI EKOLOGIK BAHOLASH” (SAMARQAND SHAHRI MISOLIDA ) MUNDARIJA KIRISH …………………………………………….…………………………..5 UMUMIY QISM I-BOB. ADABIYOTLAR SHARHI 1.1. Urboekotizim tuproqlarining o‘rganilishi, tarixi.........................................9 1.2. Samarqand viloyatining tabiiy-geografik sharoiti ...... ................................15 I I-BOB. TADQIQOT SHAROITLARI, OB ’ EKTI VA USLUBLARI 2.1. Tadqiqot sharoiti: ………… ..... ………… ………...…... ………… ............23 2.2. Tadqiqot ob ’ ekt i:............. ……………………… ……... ……………… ....25 2.3. Tadqiqot uslublari : Kimyoviy tadqiqot usullari yordamida tuproqning minerologik tarkibidagi moddalar miqdorini aniqlash......................................26 ASOSIY QISM III-BOB. TADQIQOT NATIJALARI, SAMARQAND SHAHRI TUPROQLARI TARKIBI, IFLOSLANISHI, SHAHAR SHAROITIDA TUPROQLARNI YAXSHILASH CHORA-TADBIRLARI 3.1. Urboekotizimlarda yashil maydonlarni tutgan o‘rni.............. ....................27 3.2 . Samarqand shahri Universitet xiyoboni tuproqlarining tarkibi, ekologik holati.... .............................................................................................................30 3.3. Urboekotizimlarga ko‘rsatilayotgan antropogen omillar ta’siri, tuproqlarning ifloslanishi..................................................................................52 3.4. Shahar sharoitida tuproqlarning ekologik holatini yaxshilash chora- tadbirlari............................................................................................................56 IV-BOB. URBOEKOTIZIMLAR FLORA VA FAUNASI, SHAHARLARDA DARAXTLAR VA BUTALAR ASSORTIMENTINI TANLASH. 4.1. Urboekotizimlarda flora va faunasi............................................................61 4.2. Urboekotizimlar yashil ekinlari..................................................................69 4.3. Urboekotizimlarda daraxtlar va butalar assortimentini tanlash..................70 XULOSALAR ...…………………………........................................ ...............75 TAVSIYALAR ..………………………….................................... ................. .. 76 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ……….................. .....77 ATAMALAR ....................................................................................................82 ILOVALAR ……………………………………………………… ..................83 3 KIRISH Dissertatsiya mavzusining dolzarbligi va zaruriyati: Bugungi globallashuv zamonida urbanizatsiya jarayonlari tobora kuchayib, shaharlar soni va ularning ko‘lami doimiy ravishda o‘ sib bormoqda. Buning natijasida urbanizatsiyalashgan hududlarda atrof-muhitga doimiy texnogen bosim tushmoqda va bu esa urboekotizimlarda turli ekologik muammolarni keltirib chiqarmoqda. Ma’lumki, urboekotizimlarda tuproq eng ko‘p ta’sirga uchraydi. Tuproq holati va xossalariga ta’sir qiluvchi eng kuchli omil esa bu – antropogen omil hisoblanadi. Ushbu omilning bugungi kunda yuqori darajada ta’sir etishi natijasida urboekotizimlarda ifloslanishlar jadal sur’atlarda ortib bormoqda. Bunday ifloslanishlar asosan, transport, ishlab chiqarish, sanoat korxonalari faoliyati va yonilg‘i mahsulotlarining yo n ishi natijasida ro‘ y bermoqda. Bu esa albatta, atmosfera va suvning ifloslanishiga, tuproq sifati, tarkibining buzilishiga va boshqa bir qator salbiy oqibatlarni yuzaga keltirmoqda. Tuproqlarning ekologik holatini urboekotizimlarda o‘rganish chet-el davlatlari mutaxassislari tomonidan yaxshi o‘rganilgan bo‘ lib, yurtimizda esa urboekotizimlar va uni ekologik baholash hali to‘liq tadqiq et ilmagan. Tadqiqot ob’ekti: Samarqand shahri ko‘ kalamzorlashtirilgan yashil maydonlari ( Universitet xiyobon i) tuproqlari tarkibi, ekologik holatini o‘rganish. Tadqiqot predmeti: Samarqand shahri Universitet xiyoboni tuproqlariga ko‘rsatilayotgan antropogen omillar ta’siri darajasini o‘rganish. Tadqiqot maqsadi: Izlanishlardan ko‘zlangan asosiy maqsad urboekotizimlar haqida umumiy ma’lumotga ega bo‘lish, antropogen omil ta’sirida urbanizatsiya darajasi rivojlanishining atrof-muhitga, mavjud ekotizimlarga buning ta’siri natijasida tuproq tarkibiga, sifatiga, atmosferaning va suvning ifloslanishiga ko‘rsatadigan salbiy ta’sirini aniqlash va yuzaga 4 kelishi mumkin bo‘lgan ta’sir oqibatlarini oldini olish chora tadbirlarini ishlab chiqish. Tadqiqot vazifasi: Urboekotizimlarda asosiy tuproq tipi va uning morfologik xususiyatlarini o‘rganish:  Urboekotizim tuproqlari tarkibidagi organik va noorganik moddalar miqdorini aniqlash;  Urboekotizim tuproqlarining kimyoviy xossalarini tahlil qilish;  Urboekotizim tuproqlari ifloslanishi jarayonlarining oldini olish va zamonaviy shahar ekotizimlarida yashil zonalar maydonini ko‘paytirish;  Urboekotizimlar sharoitiga mos va manzarali bo‘lgan o‘simliklarni aniqlash va ekish bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqish;  Urboekotizim tuproqlari holatini yaxshilash, tuproq unumdorligini oshirish va ularni oziqlantirish bo‘yicha foydalanish uchun tavsiyalar ishlab chiqish: Tadqiqot usullari: Tadqiqot usullarida dissertatsiya ishining dolzarbligini asoslash, yurtimizdagi va xorijiy adabiyotlar shu jumladan internet-resurslari orqali axborot ma’lumotlari izlash va ishning maqsad vazifalarini aniqlashga asoslangan. Tadqiqot ishini “ marshrut” usulida olib borish va laboratoriya tajriba- tahlillarini o‘tkazish, olingan ma’lumotlar natijalarni tahlil qilish kabi jarayonlarni o‘z ichiga oladi. Dissertatsiya ishi tuproqshunoslikda umumiy qabul qilingan usullar, Tahlillar uchun namuna olish tadqiqot maqsadlariga qarab belgilangan standartlar ГОСТ 28168, ГОСТ 17.4.4.02 va ГОСТ ГОСТ 17.4.3.01 bo ‘ yicha organik moddalarni aniqlash usullari: ГОСТ 2620413 ГОСТ 26213-84 ; hujjati asosida: ГОСТ 26213-91 bo‘yicha xromni fotometrik usulda; ГОСТ 26483-85-26490-85 bo‘yicha Ph-Tsiano usuli shuningdek Maxsus apparatlar yordamida; ГОСТ 26213-91 bo‘yicha Gumus- I. V. Tyurin usulida; 5 ГОСТ 26488-85 bo‘yicha Nitrat-Tsinao usulida O‘zStandart bo‘yicha RH 68.02.14:2002 asosida; ГОСТ 26211-91 bo‘yicha Fosfor-Arrenius usulida; ГОСТ 50683-94 bo‘yicha Mis ning harakatlanuvchi birikmalarini Krupskiy va Aleksandrova usuli T sinao modifikatsiyasida aniqlash РД 118.3897485.30-96 ; Ftor- ГОСТ РД 118.3897485.3 3 -9 6 asosida tuproq tarkibidagi moddalar miqdorini aniqlandi. Shuningdek tadqiqotga oid dala tajribasi va statistik ma’lumotlar bilan ishlashda Dospexov Boris Aleksandrovichning metodik ko‘rsatmalari keltirilgan adabiyotlar asosida dala tajriba usullari ma’lumotlaridan foydalanildi. Ishning ilmiy yangiligi: Ilk bor Samarqand shahri ko‘ kalamzorlashtirilgan yashil maydonlari (Universitet xiyoboni)ning antropogen jihatdan o‘zgartirilgan tuproqlarning tarkibi va unga ta’sir etuvchi manbalari o‘rganilgan. S haharlarining tabiiy va antropogen jihatdan o‘zgartirilgan tuproqlari dan olingan ma’lumotlarni sanoat va tabiiy ekotizimlardan olingan tuproq namunalari bilan qiyosiy tahlil qilingan . Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari: Urboekotizim tuproqlari holati, tarkibi, tuproqdagi moddalarning o ‘zgargan miqdoriy ko‘rsatkichlari va ifloslanish darajalari va ularni muhofaza etish chora-tadbirlarini ishlab chiqish. Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati: Ushbu magistrlik dissertatsiya ish i:  T abiatni muhofaza qilish nuqtai nazaridan urboekotizimlar ( shahar ) ning tuproq qoplamini, ayniqsa buzilmagan (o‘zgartirilmagan) tabiiy tuproq farqlarini o‘rganish alohida muhofaza etiladigan tabiiy hududlarni ajratish uchun asos bo‘lishi mumkin.  Bundan tashqari, urboekotizimlarni rejalashtirish obodonlashtirish loyihalarini ishlab chiqishda , urboekotizimlar dagi ekologik vaziyatni nazorat qilishda foydali bo‘lishi mumkin. 6  Dissertatsiyada Samarqand viloyati urboekotizimlari tuproqlari, tabiiy ob’ektlar va sanoat ob’ektlari tuproqlari bo‘yicha olib borilgan tuproq tahlili natijalari umumlashtirildi, ularning fizik va kimyoviy xususiyatlarini o‘rganishning eng zamonaviy usullari qo‘llanildi, bu esa antropogen omil ta’sirida tuproqlarda sodir bo‘ladigan jarayonlarni tushunishni chuqurlashtirishga imkon berdi.  Ishning amaliy ahamiyati shundaki, dissertatsiya ishida keltirilgan ma’lumotlar shahar hududlarining antropogen o‘zgartirilgan tuproqlarining tarkibi va ekologik holati bo‘yicha mavjud g‘oyalarni sezilarli darajada to‘ldiradi. Shuningdek, urboekotizimlar tuproqlarini tadqiq etish jarayonida foydalangan maxsus jihoz esa ta’lim muassasalarida tuproqshunoslik fani bo‘yicha laboratoriya dars mashg‘ulotlarida dala tajribalarini olib borishda va bilimlarni chuqur o‘zlashtirishda foydali bo‘lishi mumkin. Tadqiqot natijalarini e’lon qilinganligi: Dissertatsiya ishi bo‘yicha quyidagi ilmiy ishlar chop etilgan. 1. Abduraximov M.K., Xudoyberdiyev J. R. SHAHAR EKOTIZIMLARINI HOSIL QILISHDA YASHIL MAYDONLARNING TUTGAN O‘RNI (SAMARQAND SHAHRI MISOLIDA) “INTERNATIONAL СONFERENCE ON LEARNING AND TEACHING 2022/15” TASHKENT, UZBEKISTAN 2022/ AUGUST 30 PAGE NO.: 188-194 bet. 2. Abduraximov M.K., Xudoyberdiyev J.R. “Shahar ekotizimlarining tavsifi” Ilmiy tadqiqotlar sammiti. Respublika ko‘p tarmoqli ilmiy sammit materiallari to‘plami (22-fevral, 2022-yil) 48-bet. 3. Madjidova T. R., Xudoyberdiyev J. R. The Impact of the Ecological State of the Soil on the Quality of Food. Vital Annex: International Journal of Novel Research in Advanced Sciences (IJNRAS) Page 191-193. 4. Madjidova T.R., Xudoyberdiyev J.R. URBOEKOTIZIMLAR TUPROQLARI HOLATINI EKOLOGIK BAHOLASH (SAMARQAND SHAHRI MISOLIDA) Innovative Development in Educational Activities (IDEA) ISSN: (https://t.me/openidea_uz) 2181-3523 №23 Page 206 -216. 7 Ish tuzilmasining tavsifi : Dissertatsiya kirish, 4 bob, 89 sahifa matn, 21 rasm va 10 jadval, xulosalar, tavsiyalar, foydalanilgan adabiyotlar, atamalar va 8 ilovalar ro‘yxatidan iborat. I -BOB. ADABIYOTLAR SHARXI 1.1. Urboekotizim tuproqlarining o‘rganilishi, tarixi . Ma’lumki, shaharlar kishilik jamiyatining ilk antik davrlarida yuqоri darajada shakllangan va jamiyat taraqqiyotida muhim o‘rin tutgan. Shaharlar sonining ortishi rivojlanishi XIX – asrda ommaviy ravishda yuz berdi. [5] Ayrim adabiyotlarda esa “XX – asrning ikkinchi yarmidagi ilmiy–texnika inqilobi esa butun dunyoda ishlab chiqarish kuchlarining o‘sishiga va shaharlarda aholi kontsentratsiyasi ortishiga, urbanizatsiya jarayonining jadal rivojlanishiga olib keldi” deb keltiriladi. [6] Urbanizatsiya (frans.– urbanisation, ing.–urbanization, lot. Urbanus–shaharga mansub, urbs–shahar) jamiyat hayotida shaharlar ro‘lining ortib borishi; ishlab chiqaruvchi kuchlarning joylashuvi, aholining ijtimoiy, dеmografik tarkibi, turmush tarzi va madaniyatidagi o‘zgarishlar bilan bog‘liq. U tarixiy rivojlanish asosida shakllangan jamiyat bosqichlari va hududiy mеhnat taqsimoti natijasida sodir bo‘lgan ko‘p qirrali gеografik, ijtimoiy-iqtisodiy va dеmografik jarayondir. Uning torroq doiradagi dеmografik statistik tushunchasi dunyoda, alohida hududlarda, mamlakatlarda shaharlarning (ayniqsa, katta shaharlarning) va shahar aholisi salmog‘ining ko‘payib borishini anglatadi.[7] U rbanizatsiya darajasi mamlakatning iqtisodiy rivojlanish darajasiga bog‘liq bo‘lgan jarayondir. Bugungi kunda rivojlanayotgan mamlakatlarda urbanizatsiya katta – katta hududlarni egallab tobora kengayib bormoqda. Adabiyotlarda ushbu hodisa “shahar portlashi” deb ham ataladi va bu jarayonni aslo nazorat qilib bo‘lmaydi. Ma’lumotlarga asoslanadigan bo‘lsak, 1980 – yilda yer yuzida urbanizatsiyalangan hududlarining umumiy maydoni 4,69 mln km 2 ni tashkil etgan. 2007 – yilga kelib esa u 19 mln km 2 ga yetib, jami 12,8 foizini, yashashga yaroqli yer maydonining 20 foizi dan ortig‘ini ishg‘ol etgan. 8 Tadqiqotchi olimlarning ta’kidlashicha, “bu jarayon agar shunday davom etadigan bo‘lsa, 2030 – yilga borib dunyo aholisining deyarli barchasi shahar tipidagi aholi punktlarida yashaydi” degan bashoratni ilgari surmoqdalar. Lekin unutmaslik kerakki, shahar muhiti insonni tabiatdan uzoqlashtiradi. [8 ] Fanda shahar ekologiyasi va urbanizatsiya jarayonlarini ekologiyaning bo‘limi bo‘lgan “Urboekologiya” o‘rganadi. Urboekologiya lotin tilidan tarjima qilinganda “Urbanus (urbos; urbs,)–shahar, oikos-uy, makon, logos–fan, o‘rganish” degan ma’noni bildiradi. Urboekologiya—urbanizatsiya va tabiiy– muhit o‘rtasidagi o‘zaro ta’sir jarayonlarini o‘rganadi. Shuningdek aholi punktlarida aholi salomatligini muhofaza qilish, litosfera, gidrosfera va atmosferani muhofaza qilish choralari va shaharsozlik bo‘yicha takliflar ishlab chiqishni o‘z ichiga qamrab oladi. Shahar bu nisbatan katta va doimiy aholi istiqomat qiladigan punkt. Rus adadiyotlarida unga quyidagicha ta’rif berilgan: “Shahar bu–aholisi qishloq xo‘jaligidan tashqari ishlar bilan shug‘ullanadigan yirik aholi punkti”.[9] Shu bilan birga shahar bu tabiiy–texnogen tizim bo‘lib, u insonlar tomonidan o‘zlashtirilgan yashaydigan, faoliyat olib boradigan hudud yoki dinamik to‘plamdir. Uning asosiy tizimli omillariga yoki tizim elementlariga inson (u o‘zi va shahar hududida amalga oshiriladigan barcha faoliyat turlari) va tabiiy–muhit (relyef, geologiya, iqlim, suv va boshqalar) kiradi. Ushbu ikki omilning o‘zaro ta’siri o‘ziga xos tabiiy antropogen shahar muhitini yoki o‘ziga xos urboekotizimni yaratadi.[10] Urboekotizimlar — bu sun’iy ravishda yaratilgan muhit va u shahar muhitida hosil bo‘ladi. Unga shaharlar, qishloqlar aholi, turar–joy va sanoat binolari va inshootlarining markazlari kiradi. Rus olimi N.F.Reymersning (1990) ta’kidlashicha, ,,urboekotizimlar — me’moriy va qurilish ob’ektlaridan tashkil topgan va tabiiy ekotizimlarni keskin ravishda buzgan beqaror tabiiy– antropogen tizim” hisoblanadi. U u rbanizatsiyaning rivojlanishi tabiiy muhitning deyarli barcha tarkibiy qismlari – atmosfera, o‘simliklar, tuproqlar, relyef, gidrografik tarmoq, yer osti suvlari, va hatto iqlimni o‘zgarishiga olib keladi. Urboekotizimlarda shahar aholisining o‘sishi va binolar 9 infratuzilmasining atrof–muhitga va shaharga qo‘shni bo‘lgan ma’lum hududlar, maydonlarga bo‘lgan salbiy ta’sirlari ham mavjud. Bu esa shaharlarga va uning yaqinidagi qishloq xo‘jaligi faoliyati bilan shug‘ullanuvchi hududlarga, tabiiy landshaftlarga bevosita o‘z ta’sirini o‘tkazadi. Urboekotizimlar quyidagi hududlarga ajratiladi: — iqtisodiyotning muhim tarmoqlari bo‘lgan sanoat zonalari; — ma’muriy binolar, yashash va turar–joy binolari; — insonlarni dam olishi uchun mo‘ljallangan dam olish joylari va dam olish markazlari; — barcha urboekotizimlarga kiradigan transport tizimlari va inshootlari avtomobil yo‘llari, (metro va temir yo‘llar, yoqilg‘i quyish shaxobchalari, avtomobil turar joylari garajlar, parklar, aerodromlar va boshqalar).[11] Urboekotizimlar doimo faqat inson tomonidan qo‘llab–quvvatlanganligi uchun ular biotik va abiotik ekologik omillarga nisbatan juda zaif bo‘lib, tabiatning rekreatsion qiymatini pasaytiradi, tarkibi va turlari bo‘yicha biologik xilma– xillikni kamaytiradi, tuproqlar va suvlarning o‘z–o‘zini tozalash kabi xususiyatini ham pasaytiradi.[12] Urboekotizimlarda tuproq eng ko‘p ta’sirga uchraydi. Bu holat tabiiy muhitda ekologik muvozanatni o‘zgarishi va buzilishiga olib keladi. [5] Biz tuproqni bejizga keltirmadik ma’lumki, tuproq tirik organizmlar va insonlarning hayotida juda katta ahamiyatga ega bo‘lib, tuproqda barcha yer usti o‘simliklari o‘sadi, rivojlanadi. Insonlar esa o‘zlarining yashashi, hayot kechirishi uchun zarur bo‘lgan oziq-ovqat mahsulotlari va boshqa resurslarni tuproqdan oladi. Umuman olganda, tuproq qoplami biosferada muhim hisoblanadi. Shuningdek tuproq bir qator almashtirib bo‘lmaydigan vazifalarni ham bajaradi. Bular: biologik, bioenergetik, biokimyoviy, girdologik, azot oqsil to‘plash va atmosfera gaz tarkibiga ta’siri shular jumlasidandir. Tarixga nazar soladigan bo‘lsak, tuproq haqidagi dastlabki tushunchalar qadimgi davrlarda ya’ni dehqonchilikni rivojlanishi bilan bog‘liq. Bundan 2- 2,5 ming yil avval O‘rta Osiyo, Misr, Xitoy, Hindiston, Vavilon, Armanistonlik 10 faylasuf olimlar bu haqida o‘z asarlarida ma’lumotlar yozib qoldirishgan. O‘rta Osiyolik allomalardan esa Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali Ibn Sino, Mahmud Qoshg‘ariy asarlari va “Avesto” kitobida tuproq haqida ko‘plab ma’lumotlarni topish mumkin. Fan sifatida XIX asrning oxirlarida Rossiyada V.V.Dokuchayev (1846-1903)., P.A Kostichev (1845-1895)., N.M.Sibirtsev., V.R. Vilyams (1868-1939) tomonidan ilmiy asoslangan. O‘zbekiston tuproqlarini o‘rganish ham uzoq tarixga ega bo‘lib, dastlabki ilmiy ma’lumotlar XIX asrning 80-yillariga to‘g‘ri keladi. Ba’zi adabiyotlarda O‘zbekiston tuproqlarini o‘rganish 7 davrga bo‘lib keltirilgan. [13] 1.1.Jadval 1.1. 1 .Jadval. O‘zbekiston tuproqlarini o‘rganish bosqichlari. O‘zbekiston tuproqlarini o‘rganish bosqichlari. Tadqiqot olib borgan olimlar. Birinchi davr (1920-yilgacha) Bu davrda P.A.Kostichev., N.M.Sibirtsev., S.S.Neustruyev., P.S.Kossovich, I.G.Negodnov., N.A.Dimo kabi olimlar tadqiqot olib borgan. (S.S.Neustruyev 1907-y. Turiston o‘lkasida tuproq geobotanika ekspeditsiyasini tashkil etgan, O‘zbekiston tuprog‘ining genetik tipi-Bo‘z tuproqlar terminini fanga kiritgan). Ikkinchi davr (1919-1930y) Bu davrda O‘rta Osiyo davlat universiteti SAGU (hozirgi Samarqand davlat universiteti) qoshida tuproqshunoslik va geobotanika instituti tashkil etilgan N.A. Dimo unga rahbarlik qilgan. Bu davrda olimlardan S.N.Pustovoyt., A.N Rozanov.G.P.Popov., K.M.Klavdienko., A.P.Livanov., M.A.Pankov., M.A.Orlov., N.V.Kimberg., A.Z.Zaychikov., M.N.Voskresenskiy.,V.N.Bogdanovich.,N.Otamuxamedo v., S.P.Suchkov., I.N.Felitsiant va boshqalar Samarqand, Farg‘ona vodiysi, Toshkent viloyati, Buxoro vohasiga yondashgan hududlar tuproqlar tarkibini o‘rgangan. 11 Uchinchi davr (1931-1937y) Bu davrda O‘zbekiston Respublikasining tuproq xaritasi M.A.Orlov, (Tojikiston Respublikasi M.A.Pankov., Turkmaniston va Qirg‘iziston Respublikalari K.M.Klavdienko) tomonidan tuzilgan. Keyinchalik, S.N.Rijov., S.P.Suchkov, R qo‘ziyevlar tomonidan voha tuproqlari tadqiq etilgan. To‘rtinchi davr (1937-1947y) Bu davrda O‘zbekistonda tog‘li mintaqalar tuproqlari B.V.Gorbunov., A.Z.Zaychikov., N.V.Kimberg., M.A.Pankov., Z.N.Antoshina tomonidan o‘rganilagan. A.A.Rode., A.F.Bolshakov., V.b.Gussak., Y.M.Nasirov., S.Mamaniyazov., L.T.Tursunovlar esa O‘zbekiston lalmi tuproqlarini o‘rgangan. Bu davrda 1947-yil “O‘zbekiston SSR tuproqlari” (I-jild) nomli monografiya nashr etildi. Beshinchi davr (1947-1960y) N.V.Kimberg., A.N.Kalashnikov., M.I.Kochubey., A.N.Rozanov (A.N.Rozanov “O‘rta Osiyoning bo‘z tuproqlari” nomli monografiyani yozgan)., M.A.Pankov., B.V.Gorbunov., S.N.Rijov., V.B.Gussak va boshqalar tomonidan 1957-yil “O‘zbekiston SSR tuproqlari” II-jildi yaratilgan. Oltinchi davr (1960-1970y) Bu davrda tuproq ekspeditsiyasi tashkil etildi. V.B.Gussak., N.V.Kimberg., M.I..Kochubey., S.P.Suchkov., V.R Shreder tomonidan uslubiy qo‘llanmalar yaratildi. O.Komilov., M.U.Umarov., V.A.Kovda., V.V.Yegorov., N.G.Minashina., D.A.Rachinskiy., A.M.Rasulov., R.M.Reshetnika., M.A.Pankov., O. Komilov., L.Tursunov., K.G‘ofurov., M.A.Rasulov., X.Maxsudov., K.Mirzajonov., M.B.Xamrayev. S.M.Elyubayevlar tuproq melioratsiyasi, unumdorligini yaxshilash borasida ilmiy tadqiqot ishlarini olib borishdi. 12 Yettinchi davr (1970-yildan keyingi yillar) Bu davrda X.Maxsudov., S.P.Suchkov., M.I.Kochubey., S.M.Elyubayev., B.Axmedov., A.Nigmatov., N.V.Kimberg., N.V.Bogdanovich., B.V. Gorbunov., A.Z. Genusov., P.V.Prosatov., B.Isayev., X.Risqiyeva., T.Piraxunov., J.Sattarov., F.Xoshimov., K.Mo‘minovlar “O‘zbekiston tuproqlari erroziya” xaritalarini tuzdilar va boshqa agrotexnik tadbirlar borasida tadqiqot olib bordilar.1974-yil A.Z.Genusov., B.V.Gorbunov., N.V.Kimberg M.A.Rasulov “O‘zbekiston tuproqlari va diagnostikasi” nomli ishlarni dunyo kongressida ommaga taqdim etdi. 1975-yil. “ Почв ы Ўзбекистана ” “Fan” Toshkent nomli monografiya nashr etilgan. Hozirgi davr Hozirgi kunda yurtimizda tuproqshunos olimlardan L.T.Tursunov., K.M.Mirzajonov., X.M.Maxsudov., I.T.Turapov ., J.Sattarov., J.Ismatov., R.Q.Qo‘ziyev., X.T.Rixsiyeva., P.O‘zaqov., M.Toshqo‘ziyev., O.Ramazonov., A.Xonazarov., L.A.G‘afurova., S.Azimbayev., X.T.Tursunov., S.A.Abdullayev., J.Maxsudov., T.X.Xojiyev., B.Mambetnazarov., Sh.Xoliqulov., M.Xamrayev., F.Xoshimov., G‘.Yuldashev., V.Isaqov., R.Kurvantayev., A.Axmedov., Sektimenko., Kogay., T.Abduraxmonov., A.Tursunov., I.Akramovlar so‘ngi yillarda tuproqlar bo‘yicha ilmiy- nazariy va amaliy ishlar olib bormoqdalar. Yuqorida qayd etilgan olimlar, O‘rta Osiyo va O‘zbekiston hududi tuproq qoplamini o‘gangan olimlarning ishlarida asosiy e’tibor ko‘proq qishloq xo‘jaligi sohasini rivojlantirishga qaratilgan. Urboekotizimlar (shahar) hududlari, tuproqlarini o‘rganish esa XX-asrning oxirlariga kelib esa dunyo mamlakatlari olimlarini qiziqtira boshladi. 1963- yilda esa rus olimi Zemlyanitskiy L.T. tomonidan birinchi marotaba “ Г ородская почва ( shahar tuprog‘i ) ” atamasi “Почвоведение (Tuproqshunoslik)” jurnalida chop etilgan, “Городские почвы и их характеристики (Shahar tuproqlari va ularning xususiyatlari)” nomli maqolasida qo‘llanilgan. “Shahar tuproqlari” tushunchasini 1974-yilda amerikalik tadqiqotchi Bokgeym J fanga kiritgan. Ushbu tushunchaga u quyidagicha: “shahar va shahar atrofi hududlarida yer yuzasini aralashtirish, 13 to‘ldirish, ifloslantirish natijasida hosil bo‘lgan, qalinligi 50 sm dan ortiq bo‘lmagan qishloq xo‘jaligiga oid bo‘lmagan antropogen qatlamni o‘z ichiga olgan tuproq materiali” deb ta’rif bergan. Shahar tuproqlarini tadqiq qilishning taklif etilayotgan usullarining nazariy asoslanishi va mazmuni eng to‘liq shaklda Rossiya fanlar akademiyasi akademigi Dobrovolskiy G.V. tahririyatida nashr etilgan “Tuproqlar, shahar, ekologiya” (1997) fundamental monografik to‘plamida bayon etilgan. Keyingi yillarda esa rus tadqiqotchilari Stragonova M.N., Gerasimova M.I., Krupenikov I.A., Polinov B.B., Zelikov V.D., Zaharov S.A, gollandiyalik olimlar Vink A va Kroul F. ning ushbu yo‘nalishda olib borgan ishlari tadqiqotlarda muhim ahamiyat kasb etib kelmoqda. Yurtimizda esa ushbu yo‘nalishda Samarqand davlar universitetida faoliyat olib borayotgan tadqiqotchi Radjabov A.I., Istamqulova M., Allayorova F., Gafforova N.lar o‘zlarining ilmiy tadqiqot ishlarini olib borishmoqda. 1. 2 . Samarqand viloyatining tabiiy-geografik sharoiti . Samarqand viloyati – O‘zbekiston Respublikasining viloyatlaridan biri hisoblanadi. Samarqand viloyati 1938-yil 15-yanvarda tashkil topgan. Maydoni 16,8 ming kv.km viloyat respublika hududining 3,2 foizini tashkil etadi. Doimiy aholisi soni 2023-yil 1-yanvar holatiga ko‘ra 4 118,4 ming kishi, shundan 1 513,4 ming aholi shaharlarda 2, 605 0 ming aholisi esa qishloqlarda yashaydi. Samarqand viloyati respublikaning markaziy qismida joylashgan bo‘lib, g‘arb va shimoli-g‘arbdan O‘zbekiston Navoiy, shimoli-sharqdan Jizzax va janubdan Qashqadaryo viloyatlari, janubi-sharqdan Tojikiston Respublikasi bilan chegaradosh. Viloyat Turkiston va Zarafshon tog‘ tizmalari oralig‘ida joylashgan.[14] P. Baratovning ta’kidlashicha, O‘rta Zarafshon okrugi (Samarqand viloyati hududi) Turkistonning markaziy yer po‘stining tektonik jarayonlar natijasida cho‘kkan qismida joylashgan Zarafshon vodiysining O‘rta qismini o‘z ichiga oladi. Zarafshon vodiysi deyarli kenglik bo‘yicha sharqdan g‘arbga 766 km masofaga cho‘zilgan bo‘lib, g‘arb tomoni ochiq va nishabdir. O‘rta Zarafshon shimol tomondan Chumqortov, 14 G‘o‘bdintov, Qaroqchitov, Oqtov va Qoratov, janubdan Qoratepa, Ziyovuddin va Zirabuloq tog‘lari bilan o‘ralgan, sharqiy chegarasi esa shartli ravishda Tojikiston bilan bo‘lgan chegara orqali o‘tadi.[15] I. Hasanov va boshqalarning yozishicha, O‘rta Zarafshon okrugiga Samarqand va Sangzor-Nurota botiqlari to‘g‘ri keladi. Okrug g‘arbda Hazar yo‘lagi orqali Quyi Zarafshon okrugidan ajralib turadi. Sharqdan Chumqortog‘, shimoldan Nurota va Sangzor tizma tog‘lari bilan, janubdan esa Qoratepa, Ziyovuddin va Zirabuloq tog‘lari bilan o‘ralgan. Sharqiy chegarasi Tojikiston bilan bo‘lgan davlat chegarasi orqali o‘tadi. Janubda Nurota-Sangzor botig‘iga parallel holda Zarafshon botig‘i joylashgan. Uning o‘rta qismidan Zarafshon daryosi oqib o‘tadi. Zarafshon botig‘ini shimoldan va janubdan o‘rab turgan tog‘ tizmalari botiqning sharqida – Panjakent yaqinida bir-biriga juda yaqinlashib keladi. G‘arbga tomon esa tog‘ tizmalari bir-biridan uzoqlashib, mutlaq balandligi pasayib boradi.[16] M. Umarovning ta’kidlashicha, Samarqand viloyatini shimoldan Turkiston tog‘ining davomi bo‘lgan Nurota tog‘ tizmasi, janubdan esa Zarafshon tog‘i o‘rab turadi. Zarafshon vodiysining markaziy qismini Samarqand kotlovinasi ishg‘ol etib, shimoliy va janubiy tomonlardan o‘rta qismiga qiyalanib boradi, sharqdan g‘arbga ham 800 m dan 350 metrgacha pasayib boradi. Kotlovinaning markaziy qismini Zarafshon daryosi kesib o‘tib, bir necha terrassalarni vujudga keltirgan. Samarqand viloyati janubidagi Zarafshon tog‘i asosan paleozoyning ohaktosh, gips va kristalli slaneslaridan iborat. Bu t og‘ tizmasi viloyat hududida Chaqilkalon, Qoratepa va Ziyovuddin kabi tog‘larni hosil etib, eng baland nuqtasi Qumg‘aza cho‘qqisi bo‘lib, balandligi 2204 metrni tashkil etadi. Qoratepa tog‘i g‘arbiy tomonga pasayib borib, Jom cho‘liga qo‘shilib ketadi. Shimoliy qismidagi Nurota tog‘i, Turkiston tog‘ini Sangzor daryosi kesib o‘tish joyidagi “Amir Temur” darvozasidan boshlanib, eng baland nuqtasi Hayotboshi cho‘qqisi hisoblanib, uning balandligi 2165 metr. Nurota tog‘i g‘arbga borgan sari G‘o‘bdin, Qaroqchi, Pista, Oqtog‘ va Qoratog‘ massivlarini tashkil etadi. Butun Nurota tog‘ massivining janubiy qismi keng va biroz qiyalashib borsa, shimoliy qismining yonbag‘ri aksincha 15 tikdir. Viloyatning markaziy qismini Zarafshon daryo vodiysi tashkil etadi. Vodiy Rovotхo‘ja aholi punktidan g‘arbga tomon kengayib, ayrim joylarda uning kengligi 50-55 metrgacha etadi. Zarafshon vodiysi sharqdan g‘arbga tomon pasayib boradi va allyuvial yotqiziqlardan iborat bo‘lgan keng terrassalarni vujudga keltiradi. 1.2.1-rasm [ 1 7] 1.2.1-rasm. Samarqand viloyatining geografik joylashuvi Samarqand viloyatini Zarafshon va Turkiston tog‘lari o‘rab turganligi va murakkab relyefi shuningdek, bu yerda Zarafshon daryosining oqib o‘tishi, kanallar qolaversa, suv omborlarining mavjudligi iqlim hosil qiluvchi muhim omillardan hisoblanadi. Viloyat hududining iqlimi keskin kontinental hisoblanib, yozi issiq, qishi sovuq bo‘ladi. Lekin viloyatni shimol, shimoli- sharq va sharq tomondan Nurota, Turkiston va Zarafshon tog‘lari bilan o‘ralganligi sababli shimoldan kelgan ortiqcha sovuq havo massasini tog‘lar qaytaradi, shuning uchun qishda havo harorati yuqori darajada sovuq bo‘lmaydi. Yanvar oyida havo harorati o‘rtacha 0–10 atrofida qishda esa℃ ba’zan havo –35 gacha sovuq bo‘ladi. Yoz oylarida o‘rtacha havo harorati ℃ +28 atrofida bo‘ladi, ba’zan esa harorat +45 gacha isiydi. Yoz oylarida ℃ ℃ havo odatda ochiq bo‘ladi, yog‘ingarchilik deyarli bo‘lmaydi. Yillik o‘rtacha yog‘in miqdori 500-900 mm.ni tashkil etib bu g‘arbiy qismga 100-300 mm, 300-500 mm, sharqiy qismga esa 700-900 mm ga to‘g‘ri keladi. Yog‘inlar asosan bahor va qish oylarida yog‘adi. Viloyat hududida shamollar shimoliy, shimoli-g‘arbiy, shimoli-sharqiy yo‘nalishda esadi. Samarqand shahri yaqinida Zarafshon daryosi (uz. 215 km) oqib o‘tadi. P.Baratovning yozishicha, O‘rta Zarafshon okrugining asosiy daryosi Zarafshondir.[18] Daryo shahardan 8 km 16 o‘tgach ikkiga Oqdaryo (uz. 130 km) va Qoradaryoga (uz. 127 km) bo‘linadi. Daryoning 90% suvi sug‘orish uchun sarfalanadi. Shuningdek hududda yerlarni sug‘orish uchun mo‘ljallangan Eski-Anhor, Bulung‘ur va Darg‘om kanallari ham mavjud. Viloyat hududi yerlarining yarmidan ortig‘ini yaylovlar tashkil etadi. Samarqand vohasining katta qismi Zarafshon daryosining allyuvial oqindi jinslaridan tashkil topgan o‘tloq va o‘tloq-botqoq tuproqlardan iborat [17] Viloyatning balandlik mintaqalarida: kuchsiz karbonatli jigarrang, to‘q tusli bo‘z, tipik bo‘z, och tusli bo‘z tuproqlar, lalmi tuproqlar, cho‘l zonasida esa sur-qo‘ng‘ir, taqirli va taqirlar, tub sho‘rxoklar kabi tuproqlar, tekisliklarida sug‘oriladigan yerlarda och tusli bo‘z tuproqlar, bo‘z o‘tloqi, o‘tloqi-soz, o‘tloqi-bo‘z va o‘tloqi-allyuvial tuproq tiplari uchraydi. Buni quyidagi O‘zbekiston Respublikasining 2020-yilda yangi tahrirda tayyorlangan “O‘zbekiston Milliy Atlasi”da ham ko‘rish mumkin. Unda O‘zbekiston Respublikasi hududida tarqalgan tuproqlar (1.2.2-rasm) shuningdek, Samarqand viloyatidagi tuproqlarning xaritasi keltirilgan. 1.2.3-rasmlar. 17 1.2.2-rasm. O‘zbekiston Respublikasi tuproq xaritasi 18 1.2.3-rasm. Samarqand viloyati tuproq xaritasi. Keltirilgan ma’lumotlarga asosan, Samarqand viloyatida keng tarqalgan tuproqlarining umumiy maydoni quyidagi jadvalda o‘z ifodasini topgan. 1.2.1 Jadval [19;14] 1.2.1. Jadval. Samarqand viloyatidagi tuproq tiplari. 19 Tuproqlar Samarqand viloyati ming ga.(ming gektar) Och tusli qo‘ng‘ir-o‘tloqi dasht Jigarrang 218,8 ming ga To‘q tusli bo‘z 194,1 ming ga Tipik bo‘z 619,7 ming ga Och tusli bo‘z 285,1 ming ga O‘tloqi-bo‘z va bo‘z o‘tloqi 142,6 ming ga Sur tusli qo‘ng‘ir taqirlar bilan 37,0 ming ga Sur tusli qo‘ng‘ir-o‘tloqi Taqirlar 6,5 ming ga Taqir-o‘tloqi va o‘tloqi taqir Qumli-cho‘l С ho‘l-o‘tloqi O‘tloqi, botqoq-o‘tloqi bilan 140,3 ming ga Kontinental sho‘rxoklar 13,2 ming ga Dengizbo‘yi sho‘rxoklari Boshqa yerlar 20,1 ming ga Jami: 1677,4 ming gektar Ushbu jadvalga yana umumiy holatda shuni qo‘shimcha qilish kerakki, viloyatdagi tuproqlarning mexanik tarkibiga ko‘ra esa 58,2 % o‘rta qumoq, 21,3 % yengil qumoq, 19,8 % og‘ir qumoq tuproqlardir. Shuningdek, Samarqand viloyati o‘zining o‘simlik va hayvonot dunyosining xilma–xilligi bilan respublikaning boshqa viloyatlaridan alohida ajralib turadi. Viloyatda o‘simlik va hayvonot dunyosi saqlash muhofaza qilish maqsadida 1975-yilda 2,5 ming gektar maydonida Zarafshon qo‘riqхonasi tashkil etilgan.[14] Viloyat tabiiy xomashyo resurslaridan granit, marmar, oltin, uran, volfram, sement ishlab chiqarish uchun xomashyo bo‘r, gips, keramzit va ohaktosh, qora va rangli metallar, tog‘ rudalari, qoplama uchun toshlar, keramzit xomashyosi, gips, beton qum, shag‘al va silikat xomashyosi zahiralariga boy. 20 Ma’muriy-hududiy jihatidan Samarqand viloyati 14 ta: Bulung‘ur, Ishtixon, Jomboy, Kattaqo‘rg‘on, Narpay, Nurobod, Oqdaryo, Pastdarg‘om, Paxtachi, Payariq, Qo‘shrabot, Samarqand, Toyloq va Urgut tumanlariga 2018-yil ma’lumotlariga ko‘ra esa 14 tuman; 11 ta shahar va 88 ta shaharcha, 125 ta qishloq fuqarolar yig‘inlari va 1829 ta qishloq aholi punktlari, 1112 ta mahalla va 430 ta shahar mahallalariga bo‘lingan. Viloyatning ma’muriy markazi Samarqand shahri hisoblanadi. 1.2.4-rasm. Samarqand shahri respublikadagi qadimiy shaharlardan biri shuningdek, aholi sonining ko‘pligi bilan ham u alohida ahamiyatga egadir. Shaharning maydoni 0,12 ming kv km. bo‘lib, bu yerda 529,9 ming kishi yashaydi.[18] 1.2.4-rasm. 1.2.4-rasm. Samarqand shahri xaritasi. Mustaqillikning dastlabki yillaridan boshlab viloyatda va Samarqand shahrida juda katta qurilish bunyodkorlik ishlari birinchi Prezidentimiz Karimov I.A. (1938-2016-y.) tomonidan amalga oshirilgan bo‘lib, bugungi 21 kunda esa bu ishlarni amaldagi Prezidentimiz Mirziyoyev Sh.M izchil va davomli tarzda amalga oshirib kelmoqda. Xususan, keyingi yillarda Prezidentimiz Mirziyoyev tashabbusi bilan Samarqand shahrini million aholiga ega shaharga aylantirish maqsadida uchun dastlabki qadamlar tashlandi. Ma’lumki, million aholiga ega shaharga aylantirish uchun avvalo uning hududini kengaytirish zarur. Shuning uchun shaharga unga yaqin hududlar: Samarqand tumanidan 12 975 gektar, Oqdaryo tumanidan 1 654 gektar, Toyloq tumanidan 1 269 gektar, Pastdarg‘om tumanidan 1 245 gektar, yer maydonlari uning tarkibiga qo‘shilishi nazarda tutilgan. Ushbu rejaviy dastur amalga oshirilsa Samarqand shahri maydoni esa 28 415 ming gektarga, aholisi 820,4 ming kishiga talabalar, tumanlardan kelib ro‘yhatsiz yashaydiganlar va ishlaydiganlar holatiga ko‘ra, shahar aholisi 1 million kishidan oshadi. Bundan tashqari, aholi soni bir milliondan ortiq bo‘lgan yangi shahar hududida: Bog‘ishamol tumani-maydoni 3,246 ming gektar, 55 ta MFY 170,5 ming aholi; Siyob tumani-maydoni 4,846 ming gektar 100 ta MFY 301,3 ming aholi; So‘g‘diyona tumani-maydoni 3,741 ming gektar 54 ta MFY 184,9 ming aholi; Qorasuv tumani-maydoni 7,921 ming gektar 33 ta MFY 134,7 ming aholi; Maroqand tumani-maydoni 8,333 ming gektar 51 ta MFY 226,6 ming aholiga ega bo‘lgan aholi punktlari tashkil etiladi.[20] I I-BOB. TADQIQOT SHAROITI, OB ’ EKTI VA USLUBLARI . 2.1. Tadqiqot sharoiti: Tadqiqot 2021-2023-yillarda Samarqand viloyati, Samarqand shahrining ko‘ kalamzorlashtirilgan yashil maydonlari Universitet 22 xiyobonida olib borildi. Ushbu Universitet xiyoboni Samarqand shahrining markaziy qismida joylashgan. Xiyobon 19-asr oxirida ya’ni 1871- yilda Samarqand gubernatori Aleksandr Konstantinovich Abramov boshchiligida barpo etilgan. Uzunligi 1044 m, kengligi esa 128 metrni tashkil etib, u 3 ta xiyobonni o‘z ichiga oladi. Xiyobon tufayli shahar ko‘chasi ikki qismga bo‘linadi. Bu yerda chinor, terak, qayrag‘ach, akatsiya va aylantus, botqoq sarvi, archa kabi daraxtlar o‘sadi. Xiyobonni yaratilish tarixiga nazar soladigan bo‘lsak, uni obodonlashtirish ishlari bilan harbiy muhandis, topograf, irrigator Aleksandr Nikolayevich Chernevskiy shug‘ullangan. Daraxtlar va butalar ko‘chatlari bulvarning g‘arbiy qismida yashagan biolog, harbiy gubernator Mixail Ivanovich Nevesskiyning uyida o‘stirilgan. Nevesskiy asosan botqoq sarvini olib kelgan. 1995-yillarning boshlariga qadar Universitet xiyobonida trolleybuslar harakatlangan. Bugungi kunga kelib esa trolleybuslar harakatlanmaydi, ammo boshqa transportlar yengil mashinalar va avtobuslar harakatlanadi. Vatanimiz mustaqillikka erishgunga qadar bu joy “Abramovskaya bulvari” deb nomlangan. Mustaqillikdan keyin esa unga Universitet xiyoboni deb nom berilgan. Bu yerdagi daraxtlarning o‘rtacha yoshi 600 yoshni, hattoki 4000 va undan katta yoshdagi o‘simlik dunyosining haqiqiy patriarxlari ham o‘sadi. Ushbu daraxtning individual namunalarining balandligi 50 metrga diametri esa 10 metrdan oshadi.[21] Bugungi kunda xiyobonda Samarqand shahar hokimligi obodonlashtirish boshqarmasi hodimlari tomonidan doimiy ravishda obodonlashtirish ishlari olib borilib, ko‘plab yangi turdagi daraxt ko‘chatlari ham o‘tqazilyapti. Albatta bu ishlar Samarqand shahrining barcha tabiiy sharoitlari, xususiyatlari soha mutaxasssislari tomonidan keng o‘rganilgan holda amalga oshirilmoqda. Bunda shahar hududida joylashgan O‘zbekiston Respublikasi atrof-tabiiy muhiti ifloslanishi monitoringi Gidrometeorologiya markazining 4 ta postlaridan olingan gidrometeorologik ma’lumotlar asosiy manba bo‘lib xizmat qilmoqda. Mazkur postlarda Samarqand viloyati hududidagi 23 meteorologik hodisalar kuzatiladi va gidrometeorologik ko‘rsatkichlari doimiy qayd etib boriladi. 2.1.1; 2.1.2; 2.1.3. Ilovalar . Shuningdek postlarda ГОСТ 17.2.3.186 standarti asosida quyidagilar: chang, oltingugurt dioksidi, uglerod oksidi, azot dioksidi, azot oksidi, vodorod ftoridi, qattiq ftorid, xlor, fenol va ammiak kabi zararli moddalar aniqlanadi. Quyida gidrometeorologik nazorot postlarining joylashuv xaritasi keltirilgan. [22] 2.1.1-rasm. № Barcha punktlar nomlari Joylashgan manzili: 1 ИКП №1 - Samarqand Registon ko‘chasi.,7 2 ИКП №2 - Samarqand Abu Rayhon Beruniy ko‘chasi.,171 3 ИКП №3 - Samarqand Sattepo daxasi 4 ИКП №4 - Samarqand Shoxi – Zinda ko‘chasi.,151 2.1.1-rasm. Samarqand shahrida joylashgan Gidrometeorologik nazorot postlari. Keltirilgan ilovalardan ko‘rinib turibdiki, yillar davomida viloyatning gidrometeorologik ko‘rsatkichlarida unchalik farq katta emas ekan. 24 2.2. Tadqiqot ob ’ ekt i: Tadqiqotning ob’ekti sifatida Samarqand viloyati Samarqand shahri ko‘kalamzorlashtirilgan yashil maydonlar (Universitet xiyoboni)ning o‘zgartirilgan tuproqlari tarkibi, va uning ekologik holati shuningdek unga ta’sir ko‘rsatayotgan antropogen omillar va u bilan bog‘liq bo‘lgan ifloslantiruvchi manbalarning ta’siri oqibatida yuzaga keladigan ekologik muammolarni aniqlash asosiy maqsad qilib olingan. Ushbu xiyobonda 2 ta asosiy ko‘cha bo‘lib, bu yerda yengil va jamoat transportlari qatnovi yuqori darajada bo‘lib, buning natijasida atrof-muhit ifloslanishi xususan, tuproqlar tarkibidagi o‘zgarishlar va turli xil toksikantlar, shu jumladan og‘ir metallarni to‘planishiga ham olib keladi. Quyidagi rasmda xiyobonning joylashuvi keltirilgan. 2.2.1-rasm. 2.2.1-rasm. Universitet xiyobonining joylashuvi Tuproqlarning kimyoviy tarkibini o‘rganish shahar atrof-muhit holati texnogen ifloslanishining xususiyatlarini ob’ektiv baholashga imkon beradi 25 2.3. Tadqiqot uslublari : Kimyoviy tadqiqot usullari va ГОСТ standartlari:  ГОСТ 26213-91 bo‘yicha xromni fotometrik usulda;  ГОСТ 26483-85-26490-85 bo‘yicha Ph-Tsiano usuli shuningdek Maxsus apparatlar yordamida;  ГОСТ 26213-91 bo‘yicha Gumus- I. V. Tyurin usulida;  ГОСТ 26488-85 bo‘yicha Nitrat-Tsinao usulida O‘zStandart bo‘yicha RH 68.02.14:2002 asosida;  ГОСТ 26211-91 bo‘yicha Fosfor-Arrenius usulida;  ГОСТ 50683-94 bo‘yicha Mis ning harakatlanuvchi birikmalarini Krupskiy va Aleksandrova usuli T sinao modifikatsiyasida aniqlash РД 118.3897485.30-96 ;  Ftor- ГОСТ РД 118.3897485.3 3 -9 6 asosida tuproq tarkibidagi moddalar miqdorini aniqlash. Shuningdek tadqiqotga oid dala tajribasi va statistik ma’lumotlar bilan ishlashda Dospexov Boris Aleksandrovichning metodik ko‘rsatmalar keltirilgan adabiyotlari va dala tajriba usullaridan foydalanildi. 26 III-BOB. TADQIQOT NATIJALARI, SAMARQAND SHAHRI TUPROQLARI VA ULARNING IFLOSLANISHINI OLDINI OLISH CHORA-TADBIRLARI 3.1. Urboekotizimlarda yashil maydonlarni tutgan o‘rni. Bugungi kunda dunyo mamlakatlarida urbanizatsiya darajasining jadal rivojlanishi buning natijasida shaharlarda istiqomat qiluvchilar sonining tobora ortib borishi yuz bermoqda. Bu esa shaharsozlikda zamonaviy ekologik shaharlarni barpo etish, muqobil energiya resurslaridan foydalanish, shuningdek shaharlarda yashil maydonlarni barpo etish va shu kabi boshqa muhim ekologik-ijtimoiy masalalarni hal etishni taqozo etmoqda. Negaki, bugungi kunda shahar aholisi urbanizatsiyadan kelib chiqadigan ekologik hayotiy tahdidlarga duch kelmoqdalar. O‘sib borayotgan urbanizatsiya natijasida urboekotizimlarda kuchli bosim yuzaga kelib, u insonlarning jismoniy va ruhiy holatiga, tabiiy muhitning deyarli barcha tarkibiy qismlariga urboekotizimlardagi ko‘kalamzorlashtirilgan yashil maydonlarga ham katta zarar yetkazmoqda. Bu esa juda ham salbiy oqibatlarni yuzaga keltirmoqda. Aslida urboekotizimlarda joylashgan yashil maydonlar jamiyat rivojlanishida ekotizimning muhim tarkibiy qismi va inson uchun foydali maskandir. Bu maskanlar shahar aholisining mehnat va dam olishlari uchun maqbul sharoitlarni yaratishga yordam beradi va o‘ziga xos bo‘lgan bir qator funksiyalarni bajaradi. Ular orasida eng asosiy funksiyalardan biri bu shahar havosini va uning mikroiqlimini yaxshilashdir. Bunga ko‘kalamzorlashtirilgan yashil maydonlarning quyidagi xususiyatlari yordam beradi: — o‘simliklardagi fiziologik jarayon ya’ni fotosintez jarayonida karbonat angidridning o‘simliklar tomonidan qabul qilinib kislorod chiqishi; — o‘simliklar tomonidan namlikning doimiy bug‘lanishi va havo haroratining pasayib me’yorlashishi; — transportlar va boshqa xil vositalar natijasida yuzaga keladigan shovqinni kamaytirish; — atmosfera havosini chang va gaz bilan ifloslanishini kamaytirish, 27 ifloslantiruvchi moddalarni o‘zlashtirish; masalan 20 ta daraxt kuniga 60 mil (96 km) yuradigan avtomobilning ifloslanishini bartaraf eta oladi. — turli xil shamollar ta’siridan himoya qilish; — o‘simliklar tomonidan uchuvchan fitontsid moddalarining chiqarilishi; — insonlarning hayot faoliyatiga va asab tizimiga ijobiy ta’sir; — iqlim isishi ta’sirini yumshatish, bundan tashqari ushbu maydonlar turli xil qushlar, baliqlar, hayvonlar, hasharotlar va boshqa organizmlar uchun yashash muhitini ta’minlaydi va tuproq eroziyasini oldini oladi, shuningdek yomg‘ir suvini faol o‘zlashtirib drenajni yaxshilaydi. Ma’lumki, ko‘kalamzorlashtirilgan yashil maydonlar 3 asosiy toifaga bo‘linadi: — umumiy tarzda foydalanish uchun mo‘ljallangan joylar (bog‘lar, maydonlar, bulvarlar); — cheklangan tarzda foydalanish uchun mo‘ljallangan joylar (maktablar, kasalxonalar va turar-joy binolari boshqa muassasalar hududida); — maxsus maqsadlar uchun tashkil etilgan joylar (pitomniklar va boshqalar). Ko‘kalamzorlashtirilgan y ashil maydonlar bu jamiyatning ekologik barqarorligini baholashda muhim o‘ringa ega bo‘lgan ekotizim hisoblanadi. So‘nggi hisob-kitoblarga ko‘ra, inson salomatligi jismoniy harakatsizlik, yashash muhitining yomonligi va ko‘kalamzorlashtirilgan yashil maydonlarning kamayishi, dam olish joylarining yetishmasligi bilan bog‘liq bo‘lib, bu holatlar global o‘limlarning 3,3 foizini tashkil qiladi. Bugungi kunda yuqorida keltirilgan aholi sonining ortishi, urbanizatsiya jarayonlari jadal sur’atlarda rivojlanmoqda. Albatta, bu jarayonni nazorot qilib bo‘lmasligini inobatga olgan holda urbanizatsiya jarayonlarini tashkil etishda joyni tanlash, shamol yo‘nalishi, quyosh tushishi va shu kabi boshqa omillarni inobatga olgan holda zamonaviy shahar muhiti urboekotizimlarni hosil qilishda doimiy ravishda tashkiliy-amaliy ishlarni olib borish zarur. Yurtimizda hozirda ko‘plab shaharlar va ko‘kalamzorlashtirilgan yashil maydonlar bo‘lib, xususan Samarqand shahrida ham bunday joylar ko‘plab topiladi. Quyida ular haqida ma’lumot keltirilgan. 3.1.1.Jadval. 28 3.1.1.Jadval. Samarqand shahrida joylashgan ko‘kalamzorlashtirilgan hududlar . T/r Hiyobon nomi Ko‘kalamzorlashtirish maydoni (gektar) 1 Samarqand shahar Islom Karimov haykali 21,31 ga 2 Samarqand shahar Registon maydoni 105,20 ga 3 Samarqand shahar Bibi-Xonim maqbarasi 2,25 ga 4 Samarqand shahar Hamid Olimjon nomli drama teatri 5,1 ga 5 Samarqand shahar Universitet hiyoboni Umumiy maydoni 10,9 ga ko‘kalamzorlashtirilgan maydoni 4,3 ga 6 Samarqand shahar Ruhobod maqbarasi Umumiy maydoni 16,1 ga ko‘kalamzorlashtirilgan maydoni 4,40 ga 7 Samarqand shahar Go‘ri Amir maqbarasi 8,2 ga 8 Samarqand shahar Alisher Navoiy bog‘i 0,78 ga 9 Samarqand shahar Ona haykali 1,14 ga 10 Samarqand shahar Hazrati-Hizir majmuasi 0,63 ga 11 Samarqand shahar Afrosiyob muzeyi 0,99 ga 12 Samarqand shahar Hazrati Doniyor majmuasi 2,05 ga 13 Samarqand shahar Mirzo Ulug‘bek Observatoriyasi 2,24 ga 14 Samarqand shahar “ Afrosiyob ” Umumiy maydoni 140,84 ga ko‘kalamzorlashtirilgan maydoni 10,05 ga 15 Samarqand shahar Abu Mansur Moturudiy majmuasi 1,04 ga 16 Samarqand shahar Aeroporti Umumiy maydoni 270,90 ga ko‘kalamzorlashtirilgan maydoni 9,40 ga 17 Samarqand shahar Temir yo‘l vokzali 25,24 ga 18 Samarqand shahar Mirzo Ulug‘bek bog‘i 5,80 ga 19 Samarqand shahar S. Buxoriy bulvari 3,03 ga 29 20 Samarqand shahar hokimligi Obodonlashtirish boshqarmasi balansidagi ko‘kalamzorlashtiriladigan maydonlar jami : 623,74 gektar Keltirilgan ma’lumotlardan ko‘rish mumkinki, Universitet xiyoboni alohida ahamiyatga ega bo‘lgan hudud hisoblanadi. Bugungi kunda xiyobonda bargli daraxtlar soni 1192 dona, archalar soni esa 2700 donani shuningdek ko‘kalamzorlashtirilgan gazonlar maydoni 47 884 m 2 (kvadrat metr) ni tashkil etadi.[21] Ushbu xiyobon urboekotizim tuproqlarini tadqiq etish uchun eng maqbul joy hisoblanadi. Chunki urboekotizimlar tuproqlari doimo bir xil ya’ni dominant bo‘lgan antropogen omillar ta’sirida bo‘ladi.[23] 3.2. Samarqand shahri Universitet xiyoboni tuproqlarining tarkibi, ekologik holati. “Shahar tuprog‘i — inson faoliyati natijasida hosil bo‘lgan, urbanogen kelib chiqadigan materiallarni aralashtirish, to‘ldirish, ko‘mish yoki ifloslanish natijasida hosil bo‘lgan 50 sm dan ortiq sirt qatlamiga ega bo‘lgan antropogen o‘zgargan tuproqlardir” deb adabiyotlarda keltirilgan.3.2.1-rasm [24] 3.2.1-rasm. Urboekotizim tuproqlari. 30 Shuningdek uning quyidagi turlari adabiyotlarda keltiriladi: 1. Konstruktozem — tabiiy tuproqga o‘xshash, profilni qurish (yaratish) uchun maqsadli ravishda yaratiladigan, turli xil organik birikmalar va turli tarkibga ega bo‘lgan o‘zgarib turadigan qatlamlardan tashkil topgan tuproqlar kiradi.[25] 2. Industrizem — mexanik qo‘shimchalar, toksik moddalar va og‘ir metallar, bilan ifloslangan sanoat ob’ektlarining tuproqlari kiradi.[26] 3. Agrourbanozemlar (kulturozem) — tuproqlar gumus gorizonti 40 sm gacha alohida ajralib turadigan, shaharga yaqin joylashgan bog‘larning tuproqlari kiradi. 4. Nekrozemlar — tuproqlar chuqurligi 200 sm dan ortiq bo‘lgan turli qo‘shimchalar aralashgan tuproqlar kiradi. 5. Ekranozem — tuproqlari bular asfaltlar, tosh va beton qoplamalar binolar, inshootlar ostida qolishi natijasida hosil bo‘ladigan tuproqlarga aytiladi.. Ular ham deyiladi asfaltlangan, muhrlangan. Zamonaviy shaharlarda turar-joy zonalari maydonining 30-40 foizigacha muhrlangan tuproqlar egallaydi. Bundan tashqari tuproq gorizontlari ham o‘ziga xos rangi, tuzilishi shuningdek boshqa morfologik xususiyatlari tufayli bir-biridan farq qiladigan bir necha qatlamlardan tashkil topgan bo‘lib, tuproq namunalarini olganda vertikal kesim holatida bu yana ham aniq ko‘zga tashlanadi.. Ushbu qatlamlar genetik gorizontlar (ufqlar) deb ham ataladi. Ular tuproqning genezisi (rivojlanishi) jarayonida dastlab ona jinsining bir hil qalinligidan hosil bo‘lgan. Tuproqshunos olim V.V.Dokuchayevning tasniflashiga ko‘ra tuproq profilining tarkibi quyidagi genetik gorizontlar ajratiladi. 3.2.2-rasm. 31 3.2.2-rasm. V.V.Dokuchayevning tasniflashiga ko‘ra tuproq profilining tarkibi . Bunda O – tuproqning bir qismi emas, balki uning anatomik tuzilishini saqlaydigan o‘simlik qoldiqlari va boshqalar; A gorizont – ( A 1 va A 2 organik qoldiqlarni mineral moddalarni o‘z ichiga olgan organik moddalarga boy bo‘lgan tuproq qatlami; B gorizont – organik tuproqning organik fazasi bilan yaqin aloqada bo‘lgan tuproq hosil bo‘lish jarayonidan qisman ta’sirlangan ilyuvial tuproq qatlami; C gorizont – tuproq hosil qilish jarayoni ta’sir qilmagan tosh qatlam hisoblanadi. Keltirilgan tuproq gorizontlarini urboekotizimlarda kamdan-kam hollarda uchratish mumkin. Bu holat tuproqlarning turli darajada o‘zgarishga, buzilishga uchrashi bilan bog‘liqdir. Shuning uchun urboekotizim tuproqlari “Urbic” diagnostik gorizont indeksi bilan ifodalanadi ya’ni U 0 ; U 1 (0-10 sm); U 2 (10-20 sm); U 3 (20-30 sm); U 4 (30-40 sm); U 5 (40-50 sm) : Mahalliy va xorijiy adabiyotlarni tahlil qilish shuni ko‘rsatadiki, hozirgi vaqtda urboekotizim tuproqlarini tasniflash muammosiga yagona yondashuv ishlab chiqilmagan. Urboekotizim tuproqlarining tasnifi quyidagi tamoyillar asosida tuzilgan.  Morfologik profiliga ko‘ra;  Substratning tabiati;  Kelib chiqishi;  Rivojlanish bosqichlari. 32 Shuningdek bugungi kunda, urboekotizimlarni o‘rganishda tadqiqotchilar yaqin yillardan beri atmosfera havosining ifloslanishi masalalariga ham alohida e’tibor qaratib kelmoqdalar. Ma’lumki barcha sanoat, ishlab chiqarish transport va boshqa ko‘plab jamiyat rivoji uchun foydalaniladigan sohalarda turli xil o‘g‘ir metallar, zaharli gazlar va chang holatidagi birikmalar atmosferaga chiqariladi. Keyin esa gaz va chang zarralari tabiatdagi iqlimiy omillar, yog‘ingarchiliklar natijasida tuproq, suv o‘simliklar yuzasiga tushadi. Albatta bunday ifloslangan havo insonni ham chetlab o‘tmaydi.[22] Shu munosabat bilan atmosfera havosidagi ifloslantiruvchi moddalar tarkibini aniqlash zarurati tug‘iladi.[27] Shuning uchun ham biz dastlab, Samarqand viloyati va Samarqand shahri hududida atmosfera havosi ifloslanishiga ta’sir etayotgan transport vositalari, sanoat ob’ektlarini to‘g‘risida ma’lumot keltirishni joiz deb topdik. Ular haqidagi ma’lumotlar quyidagi jadvallarda o‘z aksini topgan. 3.2.1.Jadval 3.2.1. Jadval. Atmosfera havosiga ta’siri bo‘lgan va nazorat ostidagi korхona va tashkilotlar to‘g‘risida (Samarqand vil. bo‘yicha 2022y) T/r Nomlanishi Kor x ona va tashkilotlar soni Izoh Jami: 1154 Ishlab chiqarish kor х ona va tashkilotlari 1. Kimyo sanoati 3 2. Neft va gaz sanoati 4 3. Energetika sanoati 3 4. Qurilish sanoati 78 5. Mashinasozlik sanoati 3 5.1 . Metallurgiya sanoati 4 33 6. "O‘zbekiston temir yo‘llari" AKga qarashli kor х onalar 6 7. Oziq-ovqat sanoatiga 44 8. Paхta sanoati 12 9. Ye ngil sanoat 53 10. Aeroportlar 1 … …va boshqalar 158 shu jumladan: 785 Transport korхonalari 1. Avtotransport korхonalari 46 2. Avtoremont zavodlari 0 3. Avtoteххizmat shahobchalari 57 4. Avtomobillarga yonilg‘i quyish shahobchalari 288 5. Avtomobillarga gaz quyish shahobchalari 394 metan 144 t а, propan 250 ta 3.2.2 . Jadval. Foydalanishda bo‘lgan avtotransport lar soni ( Samarqand vil. bo‘yicha yillik 2022y) Nomlanishi JAMI X ususiy sektorda Davlat sektorida Avtobenzin 43188 33870 9318 ulardan: Avtobuslar 0 0 0 Yuk avtomobillari 0 0 0 Engil avtomobillari 43188 33870 9318 34 Dizelь yonilg‘isi 1668 741 927 ulardan: Avtobuslar 124 0 124 Yuk avtomobillari 1544 741 803 Engil avtomobillari 0 0 0 Gaz yonilg‘isi 336131 324320 11811 ulardan: Avtobuslar 1735 386 1349 Yuk avtomobillari 23922 19104 4818 Engil avtomobillari 310474 304830 5644 J ami : 380987 358931 22056 3.2.3 . Jadval. Sanoat manbalaridan tashlamalari ( Samarqand vil. bo‘yicha yillik 2022y) T/r Shahar va tumanlar soni Hisobot yilidan oldingi yil Hisobot yiliTransport Sanoat Jami Transport Sanoat Jami 1 Samar q and sh 20,415 15,631 36,046 20,412 15,627 36,039 2 Jomboy t. 4,952 0,519 5,471 4,865 0,516 5,381 3 Taylo q t. 4,406 0,487 4,893 4,402 0,484 4,886 4 Samar q and t 5,647 0,474 6,121 5,641 0,471 6,112 5 Nurobod t 1,731 0,571 2,302 1,698 0,569 2,267 6 Urgut t 5,876 0,623 6,499 5,725 0,621 6,346 7 Pastdarg‘om 6,108 1,475 7,583 6,102 1,469 7,571 35 8 Katta q urg‘on t 4,816 0,142 4,958 3,806 0,138 3,944 9 Narpay t 3,628 17,226 23,08 3,581 17,125 23,08 10 Paхtachi t 2,862 0,542 3,404 2,844 0,541 3,385 11 Qo‘ shrabot t 1,663 0,305 1,968 1,641 0,303 1,944 12 Payari q t 5,852 0,151 6,003 5,832 0,149 5,981 13 Ishtiхon t 3,746 0,162 3,908 3,669 0,161 3,83 14 O q daryo t 2,941 0,403 3,344 2,963 0,498 3,461 15 Bulung‘ur t 3,643 0,316 3,959 3,644 0,311 3,955 16 Katta qo‘ rg‘on sh 3,964 0,338 4,302 3,962 0,321 4,283 Jami: 82,25 39,365 121,615 80,787 39,304 120,091 Izoh: Sanoat manbalaridan tashlamalar dast la bki miqdori 39,304 ming tonnani tashkil qiladi. Stat svod farqi bo‘yicha 2023 yil 1-yarim yillikda o‘zgaradi. 3.2.4 . Jadval. Atmosferaga sanoat kor х onalari tomonidan chiqarilgan zararli moddalar miqdori ming tonna. ( Samarqand vil. bo‘yicha yillik 2022y) Nomlanishi Yillar 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 Jami, h udud bo‘yicha: 51,63 51,6 52,6 44,17 39,892 39,365 39,304 Energetika korхonalari 0,103 0,1 0,36 0,068 0,056 0,055 0,054 Neft va gaz korхonalari 44,44 44,78 45,1 38,2 33,893 33,565 33,562 Temir yo‘llari 1,04 1,011 1,01 0,862 0,748 0,696 0,683 Paхta sanoati korхonalari 0,58 0,53 0,65 0,483 0,549 0,437 0,416 Kimyo 0,11 0,103 0,32 0,096 0,083 0,046 0,026 36 korхonalari Qurilish korхonalari 3,555 3,99 3,99 3,306 3,253 3,213 3,211 Boshqalar. 1,797 1,086 1,09 1,153 1,366 1,408 1,406 Umuman olganda, viloyatda sanoat, ishlab chiqarish, transportlar soni ham yildan yilga ortib bormoqda. Bu esa ekologik-ijtimoiy muammolarni yaqin yillarda yuzaga keltirishi mumkin. Yuqorida keltirligan ma’lumotlarga yana shuni qo‘shimcha qilish mumkinki, viloyatdagi jami zararli moddalar chiqaruvchi manbalarning umumiy soni 1954 ta bo‘lib shundan 1225 tasi tashkillashtirilgan, 459 tasi tozalash uskunalari bilan jihozlangan, tozalash uskunasining umumiy soni esa juda kam 539 tani tashkil etadi. [28] Bu albatta Samarqand viloyati va shahri atmosfera havosiga tuproqlariga va suvlariga o‘z ta’sirini o‘tkazmay qolmaydi. Ushbu magistrlik dissertatsiyasida yuqorida keltirilgan ma’lumotlar asosida, Samarqand shahri tuproqlariga ko‘rsatilayotgan ta’sirlarni ko‘rib chiqamiz. Bunda dastlab barcha kerakli ma’lumotlar, shaharning geografik joylashuvi, gidrometeorolik ko‘rsatkichlari, hududda tarqalgan tuproqlar va tupoqdan namuna olish va uni laboratoriya tahlillari asosida aniqlash uchun kerakli jihozlar internet manbalari orqali dissertatsiya ishiga doir yurtimizda va chet elda olib borilayotgan ilmiy ishlar o‘rganildi. Shunga asosan Samarqand shahri Universitet xiyobinining geografik xaritasi va joylashuv koordinatalari olindi. 3.2.3-rasm. 37 3.2.3-rasm. Samarqand shahri Universitet xiyoboni joylashuvining fazoviy ko‘rinishi va koordinatalari. Dastlabki amaliy ishlar davomida urboekotizim tuproqlariga berilgan ta’rifga asosan tuproq namunalarini olish uchun foydalaniladigan maxsus jihozning kerakli o‘lchamdagisi tanlab olindi. Albatta bu asbob yurtimizda kamligi rivojlangan davlatlarda esa ko‘plab topilishi mumkinligini inobatga olib ushbu jihozining nusxa varianti yaratildi. U ham yuqorida qayd etilgan jihozning barcha funksiyalarini o‘z ichiga olgan va undan farq qilmagan holda tayyorlandi. 3.2.1; 3.2.2; 3.2.3-Ilovalar. Shundan so‘ng, Samarqand shahri universitet xiyobonining tuproqlaridan namuna olish tartibi belgilandi. Bunda tuproqshunoslikda keng qo‘llaniladigan “konvert” usuli tanlangan hudud uchun to‘g‘ri kelmasligini inobatga olgan holda asosan geologik tadqiqotlarda qo‘llaniladigan “Marshrut” yoki “Zig-zag” deb yuritiladigan tadqiqot usulidan foydalanildi. Odatda, marshrut usuli keng ko‘lamli dala tadqiqotlarini 38 o‘tkazish, organizmning turli xil hayot shakllari mavjudligini aniqlash, tuproqlarni, o‘simliklarni va relyefni o‘rganish tavsiflash, sxemalar va xaritalash uchun ishlatiladi. 3.2.4-rasm. 3.2.4-rasm. Tuproqdan namuna olishning “Marshrut” ( Zig-zag) usuli Maxsus jihoz yordamida Samarqand shahri universitet xiyobonining turli nuqtalaridan 50 sm chuqurlikdagi tuproq namunalari olindi.3.2.5-rasm. 39 3.2.5- rasm. Tuproq namunalar ini olish jarayonidan lavhalar . 3.2.6-rasm. Tuproq monitoring tahlillari laboratoriya xonasi. 40 3.2.7- rasm. Tuproq namunalar ini qabul qilish joyi. 41 Quyida esa hududdagi tuproq namunalari olingan joylarning geografik koordinatalari keltirilgan. 3.2.8-rasm. 3.2.5. Jadval. 3.2.8-rasm. Universitet xiyobonining tuproq namunalari olingan nuqtalari. 42 3.2.5. Jadval . Samarqand shahri Universitet xiyoboni tuproq namunalari olingan joylarning geografik koordinatalari № Samarqand shahri Universitet xiyobonining geografik koordinatalari : N 39° 38' 48" E 66° 57' 40" O‘nli kasrlar bilan darajalarda esa 39,646571°; 66,961113°: Tuproq namunalari olingan joylarning geografik koordinatalari: Shimoliy kenglik ( N ) Sharqiy uzunlik ( E ) O‘nli kasrlar bilan darajalarda 1 39°39'00.5256" 66°57'53.7804" 39,650146°; 66,964939°: 2 39°38'59.1972" 66°57'50.9004" 39,649777°; 66,964139°: 3 39°38'57.408" 66°57'51.516" 39,649280°; 66,964310°: 4 39°38'57.7176" 66°57'49.014" 39,649366°; 66,963615°: 5 39°38'49.7112" 66°57'44.6472" 39,647142°; 66,962402°: 6 39°38'48.2352" 66°57'41.6772" 39,646732°; 66,961577°: 7 39°38'45.852" 66°57'39.4308" 39,646070°; 66,960953°: 8 39°38'44.124" 66°57'39.7404" 39,645590°; 66,961039°: 9 39°38'41.6868" 66°57'37.71" 39,644913°; 66,960475°: 10 39°38'40.7796" 66°57'34.5852" 39,644661°; 66,959607°: 11 39°38'38.4792" 66°57'34.9308" 39,644022°; 66,959703°: 12 39°38'37.2876" 66°57'32.4252" 39,643691°; 66,959007°: 13 39°38'36.2472" 66°57'32.4252" 39,643402°; 66,959007°: 2 021-2023-yillarda Samarqand shahri Universitet xiyobonidan olingan tuproq namunalari belgilangan ГОСТ standartlari: ГОСТ standartlari: ГОСТ 26213-91 bo‘yicha xromni fotometrik usulda ГОСТ 26483-85-26490-85 bo‘yicha Ph-Tsiano usuli shuningdek Maxsus apparatlar yordamida; ГОСТ 26213-91 bo‘yicha Gumus- I. V. Tyurin usulida; 43 ГОСТ 26488-85 bo‘yicha Nitrat-Tsinao usulida O‘zStandart bo‘yicha RH 68.02.14:2002 asosida; ГОСТ 26211-91 bo‘yicha Fosfor-Arrenius usulida; ГОСТ 50683-94 bo‘yicha Mis ning harakatlanuvchi birikmalarini Krupskiy va Aleksandrova usuli T sinao modifikatsiyasida aniqlash РД 118.3897485.30-96 ; Ftor- ГОСТ РД 118.3897485.3 3 -9 6 asosida tuproq tarkibidagi moddalar miqdorini aniqlash. Shuningdek tadqiqotga oid dala tajribasi va statistik ma’lumotlar bilan ishlashda Dospexov Boris Aleksandrovichning metodik ko‘rsatmalar, dala tajriba usullaridan foydalanildi. Tuproq tarkibi bo‘yicha laboratoriya tahlillari Tabiat resurslari vazirligi Samarqand viloyati boshqarmasi “Atrof-muhit ifloslanishi monitoring bo‘limi (sinov laboratoriya)” ning moddiy texnik bazasidan kelib chiqqan holda tuproqshunoslikda qabul qilingan usullar yordamida amalga oshirildi va dissertatsiya ishi uchun zarur ma’lumolar olindi. 3.2.6. Jadval. 3.2.6. Jadval. Samarqand shahri “Universitet xiyoboni” tuproq tarkibidagi moddalarning miqdori. № Tuproq tarkibidagi ingradientlar Moddalarning tuproq tarkibidagi miqdori (100 mg/kg) Qatlam chuqurlik, sm Amaldagi konsentratsiya (28.04 .2022-y) 1-chorak Amaldagi konsentratsiy a (4.12.2022-y) 2-chorak ND hujjat raqami (miqdori ПДК ) 1 Ph miqdori 0-10 sm, 10-20 sm, 20-30 sm, 30-40 sm, 40-50 sm. 7,6 7,8 6,5-8,5 2 Gumus 1,5 1,8 Fon 3 Nitratlar mg/l (NO 3 ) 110,0 112,0 130 4 Fosfat (P 2 O 5 ) 10,0 12,0 27,2 44 Sharq; Janub; G‘arb; Shimol:5 Mis (Cu) 1,8 1,8 3 6 Xrom (Cr) 3,7 3,7 6 7 Ftor (F) xx xx 2,8 8 Rux (Zn) xx xx 23,6 3.2.7. Jadval. Samarqand shahri Universitet xiyoboni tuproq namunalaridagi to‘la va gigroskopik namlik miqdori. hududlarning tuproq tarkibidagi tahlil qilingan moddalar miqdori. Tuproq namunalari hudud joyi va qatlamlari va namuna og ‘ irligi gr. Hudud joyi va qatlamlar 0-10sm; g r 10-20sm; g r 20 -30 sm; g r 30 -40 sm; g r 40 -50 sm; g r I 11,32 11,29 11,45 11,56 13,32 II 11,45 11,54 12 12,45 13,16 III 12 11,45 11,55 11,48 13,14 IV 11,21 11,48 11,45 12,54 13,51 V 11,41 11,53 11,35 11,54 13,11 VI 12,33 11,48 11,42 12,49 12,56 VII 11,46 11,41 12,04 12,5 13,22 VIII 11,44 11,47 12,09 12,45 13,25 IX 12 11,55 10,29 12,45 13,48 X 11,48 11,35 11,34 12,56 12,59 XI 11,55 11,44 12,3 12,45 13,02 XII 12 11,46 12,05 12,55 13,45 XIII 12,36 11,39 12,35 13,05 13,34 Tuproqning vazni 152,01 148,84 151,68 160,07 171,15 Hududdan olingan tuproq vazni: [gr] 783,75 gr. Silindr bilan tuproq vazni: [gr] 911,45 gr. Byukslar og ‘ irligi 21,7 27,1 22,5 21,2 20,4 45 1-marta Termostatda 105 da℃ quritilgandan 2 soat oraliqdagi og ‘ irlik 144,05 140,03 144,15 151,01 162,25 1-marta Termostatda 105 da quritilgandan so ℃ ‘ ng og ‘ irlik vazni: 741,49 g 2-marta Termostatda 105 da ℃ quritilgandan 2 soat oraliqdagi og ‘ irlik 136,35 132,12 136,05 145,4 156,21 1-marta Termostatda 105 da quritilgandan so'ng og'irlik vazni: ℃ 706,13 g 3-marta Termostatda 105 da ℃ quritilgandan oxirgi og ‘ irlik 130,4 127,3 130,25 138,01 147,25 3-marta Termostatda 105 da quritilgandan so ℃ ‘ ng og ‘ irlik vazni: 673,21 g Tuproqdagi suv miqdori 21,61 21,54 21,43 22,06 23,9 Tuproqdagi hajmiy og ‘ irlikka nisbatan Gigroskopik namlik miqdori % 17 17 16 16 16 Tuproqning to ‘ la nam sig ‘ imi % 14 14 14 14 14 Tadqiqot natijalariga ko‘ra, tuproq tarkibidagi moddalar kontsentratsiyasining miqdor ko‘rsatkichlari belgilangan REK ( ПДК ) 46 me’yoridan oshmaganligini ko‘rsatdi. Buning sababi urboekotizim tuproqlariga doimiy mos keladigan “yangi” tuproqlarning qo‘shilishi bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin. Shunga ko‘ra, qayd etilgan urboekotizimlar tuproqlari natijalarini hududda yaqin joylashgan boshqa sanoat obe’ktlari va tabiiy tabiat zonalari hududlaridan olingan tuproqlar tarkibi va natijalarini keltirish orqali qiyosiy tahlil asosida rasm, gistogramma yordamida ifodalab ko‘rib chiqamiz. 3.2.8. Jadval. 3.2.9-dan 3.2.15-gacha bo‘lgan rasmlar. 3.2.4-3.2.5. Ilovalar 3.2.8. Jadval. Samarqand shahri “Universitet xiyoboni” va unga yaqin bo‘lgan hududlarning tuproq tarkibidagi moddalar miqdori T/r Hududlar va tuproq tarkibidagi moddalar. Ph Gumus Nitrat mg/l Fosfat ioni Mis Xrom 1 Universitet xiyoboni tuproqlari tarkibi 7,8 1,8 112 12 1,8 3,7 2 Zarafshon milliy tabiat bog‘i tuproqlari tarkibi 7 2,8 56 14 1 2 3 UZBIOKOMBI NAT sanoat majmuasi tuproqlari tarkibi 7,2 1, 8 120 20 1,2 2 47 Universitet xiyoboni tuproqlari tarkibi UZBIOKOMBINAT sanoat majmuasi tuproqlari tarkibi6.46.66.8 77.27.47.67.8 Ph miqdori Ph miqdori 3.2.9- rasm. Tuproq tarkibidagi Ph miqdori.(%) 0 1 2 3 Gumus 100 gr tuproq tarkibida % Gumus % 3.2.10- rasm. Tuproq tarkibidagi gumusning miqdori.(%) 48 0 40 80 120 Nitratlar 100 gr tuproq tarkibida % Nitratlar 100 g tuproqda %3.2.11- rasm. Tuproq tarkibidagi nitratning miqdori.(%) 0 6 12 18 Fosfatning 100 gr tuproq tarkibidagi miqdori % Fosfatning 100 g tuproq tarkibidagi miqdori % 3.2.12- rasm. Tuproq tarkibidagi fosfatning miqdori.(%) 49 0 0.6 1.2 1.8 Misning tuproq 100 gr tuproqdagi miqdori % Misning tuproq 100 g tuproqdagi miqdori %3.2.13- rasm. Tuproq tarkibidagi misning miqdori.(%) 0 1.5 3 Xromning 100 gr tuproq tarkibidagi miqdori % Xromning 100 g tuproq tarkibidagi miqdori 3.2.14- rasm. Tuproq tarkibidagi xromning miqdori.(%) 50 Universitet xiyoboni tuproqlari tarkibi Zarafshon milliy tabiat bog'i tuproqlari tarkibi UZBIOKOMBINAT sanoat majmuasi tuproqlari tarkibi020406080100120140 Ph2 Gumus3 Nitratlar mg/l4 Fosfat ioni5 Mis Xrom Ftor Rux 3.2.15- rasm. Gistogramma ko‘rinishida tuproq tarkibidagi moddalarning solishtirma qiyosiy holati (%) Yuqorida keltirilgan jadval va ilovalardan hududlar tuproqlarining ekologik holatidan ko‘rish mumkinki, tuproq unumdorligi ya’ni tuproqning o‘simliklarni suv va turli oziq moddalar bilan ta’minlash xususiyati, gumusligi Zarafshon milliy tabiat bog‘ida yuqori darajada bo‘lib, qolgan ingradientlar miqdori esa eng kam miqdorda ekan. Ma’lumki tuproq unumdorligi tabiiy holatda antropogen ta’sirga uchramagan daraxtzorlar, o‘rmonzorlarda shuningdek antropogen ta’sirga uchragan yerlarda ongli ta’sir etgandagina yaxshilanib boradi, noto‘g‘ri ishlov berilganda esa aksincha pasayib boradi. O‘ simliklarning hayoti uchun zarur shart-sharoitlarni ta ’ minla sh t uproq unumdorligi ni oshirishda ГОСТ 16265-89 tuproq xususiyatlari to‘plami mavjud bo‘lib, uning bugungi kunda ushbu yo‘nalishda ahamiyati kattadir. Shuningdek hozirgi paytda urboekotizim tuproqlari takibida og‘ir metallarning ham miqdori ortib ularning ifloslanishi ham yuz bermoqda. Ma’lumki, og‘ir metallarga Mendeleyev D.I. tuzgan davriy jadvaldagi 40 dan ortiq kimyoviy elementlar kiradi. Ularning atom massasi 50 dan ortiq. Og‘ir metallarning asosiy antropogen manbalariga: 51  hududlarni shakllantirishning davomiyligi shaharlashishlar,  sanoat zonalari hududlari, sanoat chiqindilari, maishiy chiqindilar va boshqalar.  issiqlik elektr stantsiyalari, rangli va qora korxonalar;  metallurgiya, avtomobil transporti, kanalizatsiya loylari Eng zaharli og‘ir metallarga esa kadmiy, simob, mishyak rux, mis va qo‘rg‘oshin kiradi. Bu metallar tuproqqa asosan havo orqali kirib, biologik siklda oziq-ovqat zanjirida qatnashadi, va ular inson salomatligi uchun bir qator salbiy oqibatlarni namoyon etadi. Og‘ir metallar ko‘plab biokimyoviy reaksiya jarayonlariga ta’sir ko‘rsatib, tuproq tarkibidagi organik moddalarning parchalanish tezligini pasaytiradi. Faqat ayrim metallarning suvda eriydigan harakatlanuvchi shakllari tuproqning suvli eritmasiga va tuproq profilidan tashqarida yerosti suvlariga o‘tishi mumkin. Shuningdek qish mavsumida muzga qarshi tuzlar: kaltsiy, natriy xloridlar va boshqalarni piyodalar yo‘laklari, avtomobil yo‘llariga sepilishi natijasida esa yerusti va yerosti suvlari, drenaj suvlari ifloslanadi. Turli xil moddalar bu suvlar bilan orqali tuproqqa tushadi va singiydi . Ushbu tuzlarning mavjudligi shahar tuproqlarining ishqoriyligi oshishi ga olib keladi . Urboekotizim tuproqlarining ishqoriyligining yana bir sababi kislotali yog ‘ ingarchilik ta ’ sirida qurilish chiqindilaridan (sement changlari, qurilish qoldiqlari, g ‘ isht qoldiqlari) kaltsiy birikmalarining chiqarilishi hisoblanadi . Tuproqning yuqori ishqoriyligi uni o'simlik o ‘ sishi uchun yaroqsiz holga keltirishi mumkin. Shuningdek shaharlarning turli chiqindi gazlar bilan ifloslanishi natijasida shahar tuproqlarining gaz tarkibidagi o‘zgarishlar sodir bo‘ladi. Bu holat daraxtlar va butalarning qurib ketishiga olib kelishi oqibatda anaerob mikroorganizmlar guruhlarining faol rivojlanishiga olib kelishi mumkin. Aerob mikroorganizmlar esa kislorod iste’mol qilish va karbonat angidrid ishlab chiqarish orqali tabiiy gazning oksidlanishida ishtirok etadi. Bundan tashqari shahar tuproqlari patogen organizmlar, gelmint tuxumlari va hasharotlar lichinkalari bilan ifloslanishga moyil bo‘lib, ularning alohida guruhlari turli xil etiologiyalar 52 (ichak infektsiyalari, gelmintozlar, parazitar kasalliklar) kasalliklarining paydo bo‘lishi va yuqishini keltirib chiqarishi mumkin. Ularning tuproq tarkibida ko‘payishi hozirgi paytda ko‘plab salbiy holatlarni keltirib chiqarmoqda. Lekin tuproqlar bakteriyalardan xalos bo‘lishga qodir. Ushbu jarayon tuproq turi va ularning ifloslanish darajasi bilan bog‘liqdir. Juda kuchli bakterial ifloslanish, tuproqning o‘z-o‘zini tozalash jarayonini bir necha oyga uzaytirishi mumkin. Umuman olganda, avtotransport va sanoat korxonalarining gaz chiqindilari, zaharli moddalar, shahar tuproqlariga va hudud o‘simligiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Shuni inobatga olgan holda, bugungi kunda chet-el mamlakatlarida ko‘plab yirik shaharlar hududlarining turli manbalar ta’sirida ifloslanish xaritalari tuzilmoqda. Eng kam ifloslangan tuproqlar esa tabiiy hududlarda bo‘lib, ushbu hududlarga turar-joy zonalari, transport harakati kam bo‘lgan va sanoat ob’ektlari hududlaridan uzoqda joylashganligi bilan ifodalanadi. 3.3. Urboekotizimlarga ko‘rsatilayotgan antropogen omillar ta’siri, tuproqlarning ifloslanishi. Shaharlar hududlarida tuproqlar ifloslanishga duch kelib, ularni mexanik, kimyoviy va biologik turlarga ajratish mumkin. Mexanik ifloslanish, tuproqni yirik siniq parchalar bilan ifloslanish ko‘rinishida bo‘lib, qurilish chiqindilari, singan oyna, keramika va boshqa inert chiqindilardan iborat. Bunday holat tuproqlarningi mexanik xususiyatlariga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Tuproqlarning kimyoviy ifloslanishi, ularning tarkibida kimyoviy elementlaming tabiiy kontsentratsiyasini, me'yordan yuqo ni darajada o‘zgartirib yuboradigan moddalarning sizib kirishi bilan bog‘liq bo‘lib, uning oqibatida tuproqning fizik-kimyoviy xossalari o‘zgarib ketadi. Ifloslanishning bunday turi keng tarqalgan bo lib, uzoq muddatli va xavfli hisoblanadi.ʻ Biologik ifloslanish, inson organizmiga xavf tug‘diruvchi organizmlaming tuproqqa singib borishi va ko‘payib borishi bilan bog‘liq Shahar tuproqlarining bakteriologik, gelontologik va entemologik ko‘rsatkichlari, ularning 53 epidemilogik xavflilik darajasini belgilab beradi. Ifloslanishning bunday turlari birinchi navbatda seliteb va rekreatsion zonalarda nazorot qilinishi nazarda tutiladi. Antropogen faoliyat natijasida tuproqlarning ifloslanishi ulaming kimyoviy tarkibi o‘zgarishi va sifati buzilishiga olib keladi. Bir qancha salbiy oqibatlarga, jumladan bioproduktivlik qobiliyati va o‘zini-o‘zi tozalash xususiyatlarini yo‘qotishiga olib keladi. Urbanizatsiyalashgan hududlarda tuproqlarning ifloslanishi odatda sanoat korxonalari, transport, issiqlik energiyasi korxonalari chiqindilari, kanalizatsiya va tindirgichlardan sizib chiqishlar, sanoat va maishiy chiqindilar ta’siri, shuningdek muayyan tarzda o'g'itlar pestitsidlardan foydalanish natijasida yuz beradi. Zararli moddalar tuproq tarkibiga binolami qurish va buzish. transport, metallurgiya, neftni qayta ishlash va kimyoviy korxonalarning chiqindilari. oqava suvlarni oqizib yuborish. muzlashga qarshi kimyoviy moddalardan foydalanish natijasida kelib tushadi. Tuproqlar texnogen ifloslanishining eng xavfli komponentlari – og‘ir metallar bo‘lib, ularga simob, qo‘g‘oshin, kadmiy, rux. mis kiradi. Og‘ir metallar asosan, tuproqqa havodan kelib tushadi, biologik aylanmaga jalb qilinib, oziqlanish zanjirlari bo‘ylab tarqaladi va inson salomatligi uchun salbiy oqibatlarni keltirib chiqaradi. Og‘ir metallar ko‘pgina biokimyoviy reaksiyalar jarayonlarini to‘sib qo‘yadi, tuproqda organik moddalar parchalanish tezligini susaytiradi. Faqat suvda eruvchan mettallarning harakatchan shakllari tuproqning suv eritmasiga singib ketishi va tuproq profilidan tashqariga sizot suvlarga chiqib ketishi mumkin. Bugungi kunda ko‘pgina yirik shaharlar uchun og‘ir metallar bilan ifloslanishning kartosxemalari tuzilmoqda. Muzlashga qarshi tuzlar: xlorid kalsiysi, natriy va boshqalar. ushbu moddalar bilan qishda trotuar va yo‘llar qayta ishlanib, yer yuzasi oqimlari va drenaj suvlari bilan tuproq tarkibiga kelib tushadi. Ushbu tuzlaming tuproq tarkibiga kelib tushishi bilan shaharlar tuprog‘i ildizlar rivojlanuvchi qatlamining ishqorlilik darajasi oshib ketadi. Shahar tuproqlarining yuqori darajada ishqorligining boshqa sabablari, qurilish chiqindilaridan ishqorli 54 atmosfera yog‘inlari ta’sirida ajralib chiquvchi kalsiy birikmalari hisoblanadi. Bularga: beton parchalari, sement changi, qurilish chiqindilari, g‘isht parchalari kiradi.Tuproqning yuqori darajada ishqorligi o‘simliklar o‘sishi uchun yaroqsiz qilib qo‘yishi mumkin. Tuproqning shahar kommunikatsiyalaridan sizib chiqqan tabiiy gaz bilan ifloslanishi. uning gaz tarkibi o‘zgarishiga sabab bo‘ladi. Bu holat daraxtlar va butalarning so‘lishiga, shuningdek anaerob mikroorganizm guruhlarining faol rivojlanishiga olib kelishi mumkin. Mikroorganizmlar kislorodni iste’mol qilish orqali, karbonat angidridni ishlab chiqarish orqali, tabiiy gazning oksidlanishini keltirib chiqaradi. Gaz sizib chiqishi masofasi va ta’sir ko‘rsatish intensivligi 20 m radiusgacha bo‘lishi mumkin. Shahar hududlari tuproqlari patogen organizmlar, gelmintlar tuxumlari va hasharotlar lichinkalari bilan ifloslanishga moyil bo‘lishi mumkin bo‘lib, ularning alohida guruhlari turli etiologiyadagi kasalliklarni qo‘zg‘atish va yuqtirish xususiyatlariga ega (ichak-qorin infeksiyalar, gelmintozlar, parazitar kasalliklar). Tuproq tarkibiga najas massalari bilan tushuvchi ichak infeksiyalarini qo‘zg‘atuvchilar katta sanitar xavfga ega. Turli mikroorganizmlarning tuproqda halok bo lish tezligi bir xil emas. Ba’ziʻ kasallik qo‘zg‘atuvchi bakteriyalar tuproq va gruntlarda uzoq muddat saqlanib turishi va hatto ko‘payishi ham mumkin. Ular qatoriga qoqshol. gaz gangrenasi, kuydirgi, botulizm va boshqa mikroblar kiradi. Tuproqlar bakteriyalardan xalos bo‘lish xususiyatiga ega. Juda kuchli bakterial ifloslanishda ham tuproqning o‘zini-o‘zi tozalash jarayoni bir-necha oylarda amalga oshishi mumkin. Bu jarayonda tuproqning turi va uning ifloslanish darajasi muhim ahamiyat kasb etadi. Tuproqlarning ifloslanish darajasi undagi mavjud ifloslantiruvchilarni boshga muhitlarga tarqalishi bilan bog‘liq bo ladi: ʻ havoda va suvda tuproqdagi zararli moddalar o‘simliklarga ham o‘tadi Shahar tuproqlarining asosiy ekologik funksiyalari - shahar muhitini zararli moddalar bilan ifloslanishdan tozalash. Bunday funksiya tuproqlaming o‘ziga singdirish, adsorbsion va biologik funksiyalaridan iborat. 55 Tuproqlar turk ifloslantiruvchilarni samarali chiqarib tashlaydi. o'zgartiradi va zararsizlantiradi. Shahar tuproqlari gazsmion modda- larni, shuningdek avtotransport. IEM, saonat korxonalardan chiqqan zararli moddalarni o'ziga singdirib. atmosfera havosi tarkibini tartibga solib turadi. Havo tarkibini o'zgartirishda tuproqning to'g' ridan-to'g'ri ishtirok etishi, unda yashovchi mikroorganizmlaming. gazlami mikrobiologik oksidlash reaksiyalarida faol ishtirok etishi bilan bog liq.ʻ Tuproq shuningdek, atmosfera havosidan sizot suvlar va daryo tarmog‘iga ko‘chib ishida ko‘pchilik zaharli birikmalar (og‘ir metallar, pestitsidlar, neft mahsulotlari va h.k.) uchun yaxshi biogeokimyoviy to‘siq hamdir. Tuproq orqali yer yuzasi oqava suvlari sizot sovlar hovuzlar ya suv oqimlari tarkibiga qo‘shiladi. Bu o‘rinda tuproq tozalovchi filtr polini o‘ynaydi. Tuproq shuningdek yaxshigina antiseptik ham hisoblanib, patogen mikroorganizmlar qilib, turli organik qoldiqlar va tirik organizmlarning mahsulotlarini parchalab tashlaydi. Lekin, tuproqlarni turli ifloslantiruvchi moddalar bilan ifloslantirishning muayyan chegarasi ham mavjud. Ushbu chegaradan oshib ketish tuproqlar patologiyasi rivojlanishiga olib keladi. Shahar tuproqlariga qo‘yiladigan asosiy talablardan - bu yashil o‘simliklarning o‘sishi uchun optimal sharoitni ta’minlash. Tuproqlarning unumdorligini belgilovchi omillarga ulami yetarli miqdorda to‘yimli moddalar bilan ta’minlash, vodorod ko‘rsatkichi ahamiyati, tuproq zichligi, og‘ir metallar, uglevodorodlar va boshqa zaharli moddalar bilan ifloslanish darajalari kiritiladi. Tuproqlami ifloslantiruvchi asosiy moddalarga metallar, neft mahsulotlari, radioaktiv moddalar, o‘g‘itlar va pestitsidlar hisoblanadi. Ular inson organizmiga asosan tuproq bilan aloqada bo‘lgan muhitlar orqali kirib keladi: havo va suv orqali ya’ni tuproqlar muhitning ikkilamchi ifloslanish manbai hisoblanadi va birinchi navbatda shahar sharoitlari uchun, yer usti qismining atmosfera havo qatlami uchun. Tuproqning ifloslantiruvchi moddalari inson organizmiga oziq-ovqat zanjirlari orqali kirib kelishi mumkin. (o‘simlik va chorvachilik oziq-ovqat mahsulotlari 56 orqali). Bundan tashqari, tuproq ifloslanishi, uni turli kasallik uyg‘otuvchi mikroorganizmlardan o‘zini-o‘zi tozalash xususiyatini pasaytiradi, bunday holat esa shahar aholisi uchun epidemiologik xavfni keltirib chiqaradi. Shuning uchun gigiyenik jihatdan tuproqning kimyoviy moddalar bilan ifloslanishi uning havo va suvga oziq-ovqat mahsulotlariga bevosita insonlarga, shuningdek tuproqning biologik faolligi va o‘zini-o‘zi tozalash jarayonlariga salbiy ko‘rsatishi darajasi bilan baholanadi. Tuproqdagi og‘ir metallar atmosfera havosining va boshqa ifloslantiruvchilar bilan ifloslanganligining indikatorlari (ko‘rsat kichlari) hisoblanadi. Seliteb hududlar tuproqlari ekologik holatining qo‘shimcha ko‘rsatkichlariga genotoksiklik va biologik ifloslanish ko‘rastkichlarini kiritish mumkin. Genotoksiklik nazorat miqdoriga nisbatan taqqoslanganda mutatsiyalarning soni bilan belgilanadi. Biologik ifloslanish patogen mikroorganizmlar soniga qarab baholanadi, koli-titrga (1 ichak tayoqchasi mavjud bo‘lgan, tuproqning grammlardagi eng kam massasi) va gelmintlar tuxumlariga qarab. Seliteb hududlarning ekologik holati, quyidagi sharoitlarga amal qilgan holda qoniqarli hisoblanadi: Kimyoviy zararlanishning yalpi ko'rsatkichlari 16 oshmagan holda: 1 g tuproqqa to‘g‘ri keluvchi patogen mikroorganizmlar soni 104 dan kam: koli-titr 1.0 yuqori: 1 kg tuproqda gelmintlar tuxumlari mavjud bo‘lmaganda; Tuproqning genotoksikligi 2 dan oshmaganda. 3.4. Shahar sharoitida tuproqlarning ekologik holatini yaxshilash chora-tadbirlari. O‘zbekiston Respublikasi qonunlariga binoan yerdan foydalanuvchilar yer unumdorligini oshirish bo‘yicha samarali choralar, agrotexnik chora-tadbirlar majmuasini amalga oshirishga majbur, yerlarning botqoqlashishi, ifloslanishi va begona o‘tlar bilan qoplanishiga yo‘l qo‘ymasliklari zarur. Tuproq qatlamini buzish bilan bog‘liq sanoat yoki boshqa qurilishlarni olib borayotgan qurilish 57 yoki boshqa korxonalar, yerning unumdor qatlamini kesib olib yashil qurilishlarda ishlatish uchun saqlashlari zarur, shuningdek, qurilish ishlarini olib borish davrida buzilgan yer uchastkalari va yashil o‘simliklarni, qurilish ishlari tugagandan so‘ng, darhol o‘z hisobiga tiklashga majbur. Tuproqlarni muhofaza qilish bo‘yicha chora-tadbirlar, uning unumdor qatlamini kesish va saqlash O‘zR SanMQ talablari asosida amalga oshiriladi. Ma’lumki, urboekotizim tuproqlari va ularning asosiy ekologik funksiyalari bajarish qobiliyatini saqlash muhim bo‘lib, bu jarayon doimiy tadbirlarni talab etadi. Ifloslangan tuproqlarni ifloslanish xavfini gigiyenik tadqiqotlarda “tuproq-o‘simlik”, “tuproq-mikroorganizmlar, “biologik faollik”, “tuproq- yerosti suvlari”, “tuproq-atmosfera havosi” tizimlariga va bilvosita-inson salomatligiga ta’siri darajasiga qarab baholashga imkon beradi.[29] Gigienik nuqtai nazardan, tuproqning ifloslanish xavfi uning aloqa muhitlariga, oziq-ovqat mahsulotlariga va to‘g‘ridan-to‘g‘ri odamlarga, shuningdek tuproqning biologik faolligiga va o‘z-o‘zini tozalash jarayonlariga mumkin bo‘lgan salbiy ta’sir darajasi bilan belgilanadi. Zamonaviy shaharsozlikda tuproqlarning “buzilishi, o‘zgarishini” cheklash va asosan tabiiy ekotizimlarning o‘ziga xos xususiyatlarini saqlaydigan bir-biriga bog‘langan yashil ko‘kalamzorlashtirilgan zonalarni barpo etish zarur. Shuningdek shaharda inson uchun qulay yashash muhitini yaratishning zaruriy sharti tuproqning unumdor qatlamiga ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo‘lishdir. Ma’lumki, shaharlashish doirasida intensiv qurilish-muhandislik faoliyati tuproq qatlamiga salbiy ta’sir ko‘rsatadigan katta hajmdagi tuproq ishlari (yo‘llar, kommunikatsiyalar yotqizish, poydevor uchun chuqur qazish, meliorativ ishlar va boshqalar) amalga oshiriladi. Bunda unumdor va potentsial tuproq qatlamini saqlab qolish yerlarning pastki tuproq qatlamlarini alohida olib tashlash kerak. Olingan tuproq qatlamining kuchi ma’lum bir hududda yerga tushadigan unumdor bo‘lmagan yerlarning unumdorligi darajasi bilan belgilanadi. Agar unumdor qatlamning sanitariya ko‘rsatkichlari qishloq xo‘jaligi hududlari tuproqlari talablariga javob bersa, olib tashlangan unumdor 58 tuproq qatlami qishloq xo‘jaligi zonasining eroziyalangan yoki boshqa xil holatdagi tuproqlarini tiklash uchun ishlatilishi mumkin. Ushbu amaliy ishlar ГОСТ 17.5.3.06-85 asosida tartibga solinadi. Bugungi kunda urboekotizimlardagi tuproqlar ko‘pincha toksikantlar bilan ifloslanganligi sababli, atmosferaning ikkilamchi ifloslanishiga yo‘l qo‘ymaslik eng asosiy masalalardan biri bo‘lib turibdi. Bu holatni barqarorlashtirish uchun esa shaharlarda yashil maydonlar hosil qilish, daraxtlar, butalar va o‘simliklar ekish orqali amalga oshirish mumkin. Aytish joizki, urboekotizimlarda og‘ir metallar va boshqa zaharli moddalar bilan kuchli ifloslangan tuproqlar ekologik holatini tiklash uchun universal usul yo‘q. Ammo ifloslangan tuproqlarni holatini yaxshilashda hudud tuprog‘ining yuqori qatlamini ifloslanmagan tuproq bilan aralashtirish yoki yuqori ifloslangan qatlamni olib tashlash va import qilingan ifloslanmagan tuproq bilan to‘ldirish usuli; Neft va neft mahsulotlari bilan ifloslangan tuproqlarni tiklash uchun esa mikrobiologik tozalash usullari va tuproqni sirt faol moddalar bilan ohak bilan ishlov berish usuli qo‘llaniladi. Unutmaslik kerakki, har bir ishlov berish usulining ta’siri tuproqning xususiyatlariga va unda o‘sadigan o‘simliklarning o‘ziga xos xususiyatlariga bog‘liq holda olib borilishi zarur. Shuning uchun har bir holat uchun maxsus tadqiqotlar talab etiladi.[30] Shuni alohida qayd etish kerakki, bugungi kunda respublika bo‘yicha tuproq ifloslanishini nazorot qilish bo‘yicha kuzatuvlar doimiy ravishda olib borilmoqda. Xususan, respublikamizda o‘tgan yillar davomida va 2022-yilda ham tuproq ifloslanishi holati ustidan Qoraqalpog‘iston Respublikasi va 12 ta viloyatdagi qishloq хo‘jalik maydonlarida, shaharlar atrofidagi 261 ta namuna olish punktlarida doimiy kuzatuvlar olib borilgan. 2022-yil O‘zbekiston Respublikasi hududida tuproqni qishloq хo‘jaligi va sanoat toksikantlari bilan ifloslanish holati kuzatuv tahlil natijalariga ko‘ra, o‘rganilgan tuproqlarda gumus miqdori o‘rtacha 1,0 foizni tashkil etdi. Gumusning eng yuqori miqdori esa Andijon viloyatida kuzatildi - 1,35 foiz, Samarqand viloyatida esa gumusning o‘rtacha miqdori 1 foiz atrofida ekanligi qayd etilgan. 59 Tuproqlarni sanoatdan kelib chiqadigan toksikantlarning tarkibi bo‘yicha tekshirish natijalari shuni ko‘rsatdiki: Samarqand shahrida neft mahsulotlari, qo‘rg‘oshinning ko‘chma shakli ustuvor bo‘lib, mis, qo‘rg‘oshin va ruхning suvda eruvchan shakllari, qo‘rg‘oshinning kislotada eruvchan shakllari, ruх va misning harakatchan shakllari, simob va suvda eruvchan ftor tarkibining o‘rtacha ko‘rsatkichlari REM dan oshmadi. Shuningdek Samarqand shahri atmosferasi va daryo suvlari tarkibidagi fenol, neft mahsulotlari, nitritli azot, хrom VI, ammoniyli azot va minerallashuv miqdori bo‘yicha ham hech qanday yuqori ifloslanish kuzatilmagan . Shahar atmosferasi ifloslanishi 2021 - yil bilan solishtirilganda chang konsentrasiyasi pasaygani qayd etilgan. Atmosfera ifloslanish indeksi 2.08 past darajada. Daryo suvlarida esa mis va sulfatlar konsentratsiyasi miqdori bo‘yicha ortish qayd qayd etilgan. Suv ifloslanish indeksi suv sifati bo‘yicha esa Samarqand shahri III sinf – o‘rtacha ifloslangan suvlarga to‘g‘ri kelgan. Yuzaga kelayotgan ekologik muammolarni oldini olish urboekotizimlarda atrof-muhit sifatining sanitariya-gigiyena me’yorlarini ta’minlash uchun esa avvalo, yashil maydonlarni yaratish kerak. Ular ekologik muvozanat va hayot muhitini, biologik xilma-xillikni saqlashga imkon beradi. Yashil o‘simliklar atrof-muhitni kislorod bilan boyitishda va hosil bo‘lgan karbonat angidridni o‘zlashtirishda katta rol o‘ynaydi. Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti (JSST) 1 shahar aholisiga 50 m 2 shahar yashil maydoni va 300 m 2 shahar atrofi to‘g‘ri kelishi kerak deb hisoblaydi. Yashil maydonlar shahar hududining mikroiqlimini yaxshilaydi, tuproqni, binolarning devorlarini, yo‘laklarni haddan tashqari qizib ketishdan saqlaydi, havo namligini oshiradi, chang zarralarini ushlab turadi, mayda aerozollarni cho‘ktiradi va gazsimon ifloslantiruvchi moddalarni o‘zlashtiradi. Ko‘pgina o‘simliklar patogen bakteriyalarni o‘ldiradigan yoki ularning rivojlanishiga to‘sqinlik qiladigan uchuvchi moddalar–fitonsidlarni ishlab chiqaradi. Shahar atrofidagi hududlarni shovqin ta’siridan himoya qilib, insonning aqliy va hissiy holatiga foydali ta’sir etadi. Yashil maydonlarning qo‘shni hududlarning mikroiqlimiga ta’siri samaradorligini oshirish uchun 60 shaharlarda har 400-500 m kenglikda 75-100 m kenglikdagi yoki har bir tuman shaharlarning 30 foizini yashil chiziqlar bilan qoplash mutaxassislar tomonidan tavsiya etiladi. Bu borada ishlar yurtimizda ham doimiy tarzda amalga oshirib kelinmoqda. O‘tgan yillar mobaynida Prezidentimiz Sh.M. Mirziyoyev tomonidan “Respublikada ko‘kalamzorlashtirish ishlarini jadallashtirish, daraxtlar muhofazasini yanada samarali tashkil etish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi farmoni, “2030 yilgacha O‘zbekistan Respublikasining “yashil” iqtisodiyotga o‘tishiga qaratilgan islohotlar samaradorligini oshirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi (PQ–436-son, 02.12.2022 y.) Prezident qarori, Vazirlar Mahkamasining 2023 - yil 29 - apreldagi “Buzilgan y erlarni rekultiva t siya qilish, tuproqning unumdor qatlamini saqlash va undan oqilona foydalanishni tashkil etish chora-tadbirlari to ‘g‘ risida” 169-son qarori ning qabul qilin ganligi ham urboekotizimlarni tashkil etish va urboekotizimlardagi tuproqlar bilan bog‘liq bo‘lgan ko‘plab masalalarni hal etishda alohida ahamiyatga ega ekanligini ta’kidlash lozim. Ushbu qaror, farmonlar doirasida yiliga 200 million ko‘chat ekish va ko‘chatlarning umumiy sonini 1 milliarddan oshirish orqali shaharlardagi yashil maydonlarni 30 foizdan ortiqroqqa kengaytirish, yashil maydonlarni yaratish maqsadida “Yashil makon” loyihasi amalga oshirish, har bir shahar va tumanlarda atmosfera havosi ifloslanishini monitoring qilish uchun avtomatlashgan kichik stansiyalar tashkil etish ko‘zda tutilgan. Xususan, loyiha doirasida Samarqand shahrida ham, gujum, lola, ko‘ksarvi, leynadini, olov ko‘zi, soz oshig‘i, katta tuya guli, oya manzarali, londra chinori, klyon, yasin, goluboy keparis, eldor sasna, kampak tuya, kashtan, safura, katalpa, majivelnik kabi 101 ming tup daraxt ko‘chatlari, 5 million tup gul ko‘chatlarini ekish rejalashtirilgan. 61 IV-BOB. URBOEKOTIZIMLAR FLORA VA FAUNASI, SHAHARLARDA DARAXTLAR VA BUTALAR ASSORTIMENTINI TANLASH. 4.1. Urboekotizimlarda flora va faunasi. Shahar nafaqat insonlar populyatsiyasining yashash joyi, balki, turli tuman hayvonlar, o‘simliklar, qo‘ziqorinlar, eng sodda, prokariotlar uchun yashash muhiti bo lib, shaharlikʻ insonning yashash muhitining ajralmas qismi hisoblanadi va quyidagi guruhlarda ifodalanadi. Birinchi guruh faqat xonakilashtirilgan (hayvonlar) yoki madaniylashtirilgan (o‘simliklar) holda uchraydi va inson tomonidan o‘zining ehtiyojlarini qondirishi uchun foydalaniladi - dorivor o‘simliklarda, uy-joyni qurish va bezashda foydalaniladigan qurilish materiallari, harakatlanish vositalari (misol uchun, ot, eshak), muloqotda (misol uchun, it va mushuklar). Shaharda yashovchi insonlar uchun so‘nggilaming ahamiyati juda yuqori bo‘lib, qishloq xo‘jaligi hayvonlari va o‘simliklarining ahamiyati shahar turg‘uni uchun qishloq turg‘uniga qaraganda past. Ikkinchi guruh - ushbu so‘zlaming to‘liq mazmunidan kelib chiqqan holda xonakilashtirilmagan va madaniylashtirilmagan hayvonlar va o‘simliklar bo‘lib, bundan farqli, boshqa tabiiy-iqlimning urbanizatsiyalashmagan muhitida yashagan, faqat insonlar uy-joyida yoki maxsus binolarda yashashi mumkin (oranjereyalar, issiqxonalar. terrariumlar, akvariumlar. qafaslar va h.k.), va sun‘iy ravishda ularning ko‘payishi va yashashi uchun sharoitlar yaratiladi. Ushbu guruhga, ekzotik o‘simliklar va hayvonlar kiritilib ular ilmiy to‘plamlar (zoologiya bog‘lari, botanika bog‘lari, pitomniklar) va xususiy kolleksiyalar asosini tashkil etadi xonaki va oranjereya o‘simliklari, akvarium baliqlari, terrarium, insektariylarda yashovchilar, xonaki va dekorativ qushlar va sut emizuvchilar. Uchinchi guruh turlari bular shuningdek, xonakilashtirilmagan va madaniylashtirilmagan hayvonlar va o‘simliklar bo‘lib, inson ularni ongli ravishda (biror bir maqsadda) shaharlarda joylashtiradi va yetishtiradi, lekin 62 endi uy-joylarda emas, tabiiy-antropogen yoki antropogen yashash joyida. Ushbu guruh ikkita kichik guruhlarga ajratiladi: 1) mintaqa uchun yangi bo'lgan (introdusentlar) va 2) aborigen (avtoxtonlar) turlar, ular yangi yoki o‘zgartirilgan sharoitlarda o‘sadi. Introdutsiyalangan turlari, yangi sharoitlarga moslashish jarayonini o‘tkazib, ushbu jarayondan keyin ular mahalliylashadi, ya’ni inson aralashuvisiz yashashi va ko‘payishi mumkin yoki ulaming mavjud bo‘lishi (ko‘payishi) uchun doimiy ravishda insonning yordam choralari zarur bo‘ladi, agrotexnik to‘simliklar uchun) yoki biotexnik (hayvonlar uchun) shaharliklar ushbu turdagi xayvonlar va o‘simliklarga oddiy hayotda ko‘p duch kelishadi - shahar ko‘chalar, bog‘lar, sayilgohlarda lekin ko‘pchilik hollarda ularning nomlarini bilmaydilar. Ushbu turlarning to‘rtinchi guruhi - bu ko‘zda tutilmagan introdusentlar, “kelgindi turlar” ulaming muayyan mintaqa yoki shaharda paydo bo‘lishi inson tomonidan ko‘zda tutilmagan, lekin ular urbanizatsiya jarayonlariga hamohang, landshaftlarning antropogen o zgarishlari natijasida organizmlarning yokiʻ ularning uyqudagi bosqichida insonlarning ko‘chirish agenti sifatida va yordamida tarqalgan va mahalliylashgan turlari kiradi. Beshinchi guruh turlari-sinantroplar, ya’ni, seliteb landshaftda bevosita insonlar bilan qo‘shnichilikda yashovchi turlar: uy-joylar va boshqa inshootlarda, uy-joylar va vaqtinchalik qurilmalar yaqinida va ushbu turdagi landshaftlar kengayishi bilan tarqaluvchilar, Bularga quyidagilar kiradi: a) neolit davridan, evolyutsiyasi inson populyatsiyasi bilan aloqada bo‘lgan turlari (misol uchun, dala begona o‘ti, tarakanlarning ba’zi turlari, bitlar. uy sichqoni ( Mus musculus L .), va boshqalar), yangi va eng yangi davrda inson turmush tarzining ko‘lamlari bilan belgilanadigan, ekologik joylami o‘zlashtirgan turlari, uning xonakilashtirilgan hayvonlari va madaniylashtirilgan o‘simliklari, misol uchun, uy chumchugi (Passer domesticus LL). kulrang kabutar (Columba livia Gm.), qora qaldirg‘och (Apus apus L.) kulrang kalamush (Rattus norvegicus L.). Shu bilan birga, ancha yosh 63 sinantrop turlar, o‘zining boshlang‘ich tabiiy tarqalish joylari bilan aloqalarni to‘liq uzmaydilar va ulardan muayyan vaziyatdan kelib chiqib antropogen sharoit bilan bir qatorda foydalanadilar. Nihoyat eng so‘nggi oltinchisi va eng ko‘p guruhlar turi yovvoyi holda o‘suvchi o‘simliklar va yovvoyi hayvonlar (ing. wildlife), shaharlarda turli yashash joylarda tarqalganlar-kam buzilgan va tabiiy-dan antropogengacha transformatsiyalangan. Bu yerda biz turli-tuman turlarni uchratishimiz mumkin qachondir yashovchanligi yuqori bo lgan populyatsiyalaring yo‘qolib ketishʻ arafasida turgan qoldiqlari bilan, shaharlarga faol yoki passiv kinb borayotgan va ularda ko‘payib borayotgan turlargacha Ya’ni o‘simliklar hayvonlar. Zamburug‘lamig “ittifoqchilar”, “nomaqbul qo‘shnilar yoki zararkunanlar ular beshinchi, to‘rtinchi va qisman uchinchi guruhdagilar bilan birga shahar florasi va faunasini, insonning xohishiga qarshi va uning istaklaridan o'laroq rivojlanadigan “hayot orasidagi hayotni” shakllantiradilar Shahar iqlimi, tuproq xususiyatlarini yaxshilashda, hovoni turli aralashmalardan va kasallik qo‘zg‘atuvchi agentlardan tozalashda, shovqinni bartaraf qilishda, yashil o‘simliklarning o‘rni, ya’ni fitomelionatsiyaning o‘rni beqiyos. Boshqa tomondan, o‘simliklar insonni o‘rab turuvchi muhitga, insonda allergik reaksiya qo‘zg‘atuvchi moddalar va zarrachalari ajratib chiqaradi (huddi shu narsa hayvonlarga ham taaluqli). Begona o‘simliklar ham urboekotizimning noma’qul bo‘lgan, lekin ajralmas qismi hisoblanadi, shuningdek. shaharlarda tarqalgan ko‘pchilik hayvonlar va mikroorganizmlar, kasallik qo‘zg‘atuvchi yoki tashuvchisi hisoblanadi. Shu bilan birga ularning ba‘zilari, organik moddalar va maishiy chiqindilarni parchalash jarayonida ishtirok etish orqali sanitariya funksiyalarini bajaradi. Shaharlarning bugungi kundagi atrof-muhiti va hayot sifatini belgilovchi asosiy ko‘rsatkichlardan o‘simliklar bilan biri hayvonot dunyosi ham katta ahamiyatga ega. Ba’zi hayvonlaming soni va turi tarkibi, urbanizatsiyalashgan hududlarning u yoki bu tumanining ekologik farovonlik darajasini belgilab beradi. Shahar tizimlari faoliyatining ekologik jihatlarini, shahardagi atrof- 64 muhit sifatining optimal holati va yuzaga kelayotgan ekologik muanunolarni ko‘rib chiqish, biotik komponentlarni ajratishni nazarda tutadi (fitogen va zoogen komponentlar). Shahar tizimining zoogen komponenti deganda, biz shahar hududining hayvonot olamini tushunamiz. Urbanizatsiyalashgan muhitda yashayotgan hayvonlar yig‘indisi, ya’ni antropogen jihatdan o‘zgartirilgan yashash joylariga muayyan moslashgan. Shahar hududlari faunasi asosan adventiv turlar hisobiga shakllanadi. Shahar faunasining sinantroplashuvi ba’zi hayvonlarning inson bilan, inson faoliyati bilan bog‘liq yangi sharoitlarda yashashga moslashganligidan iborat. Olib borilgan turli tadqiqotlarga ko‘ra, shaharda yuz berayotgan, o‘rab turgan atrof-muhitni antropogea o‘zgarishtirishiar ta‘sirida hayvonlar olamida quyidagi tavsifdagi o‘zgarishlarni ajratish mumkin: 1) tabiiy populyatsiyalarning deyarli to‘liq yo‘q bo‘lib ketishi va turlar xilma- xilligining keskin transformatsiyasi, bunday holat qadimiy (relikt) turlarning yo‘q bo‘lib ketishi va yangi adventiv turlarning paydo bo‘lishi bilan bog‘liq. Shahar sharoitlarida relikt turlar ustuvor ravishda oqava suvlarda, tuproqda va uzoq yashovchi daraxtlarda saqlanib qolgan: 2) tabiiy tropik aloqalarning buzilishi: 3) alohida turlar sonining o‘zgarishi, shuningdek turlar xilma-xilligining o‘zgarishi hisobiga shahar ekotizimlari turlar xilma-xilligining pasayishi va uning oqibatida barqarorlikning pastligi va o‘zini-o‘zi tartibga solishning imkoniyati yo‘qligi bilan tavsiflanadi. Bunday ekotizimlarning gomeostazi insonlar aralashuviga binoan saqlanib turiladi. Shahar hududlarining hayvonot olamiga insonlar to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir ko‘rsatishi (muyayan turdagi hay- vonlarning yo‘q qilinishi va yangilarning olib kelinishi) yoki bevosita ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Shahar faunasining xususiyatlaridan biri bu hayvonlarning sinantrop turi mavjudligi bo‘lib, uning sinantroplashuvi o‘rab turgan atrof-muhitning omillari bilan, birinchi navbatda ozuqa bazasining mavjudligi va birlamchi 65 biotoplarning o‘zgarishi bilan. shu jumladan atrof-muhitning yuqori darajada ifloslanganligiga bog‘liq. Sinantroplashuv namoyon bo lish shakli, tarqalishiʻ va namoyon bo‘lish davrida farqlanadi. Lekin umumiy holatda bir nechta haqiqiy sinantroplami (misol uchun, malla suvarak (Blattella germanica), xona moli (Tineola bisselliella) , inson parazitlari) va qisman sinantroplarni (misol uchun, kulrang qarg‘a (Corvus cornix) , uy sichqoni (Mus musculus) kabilarni ajratib ko‘rsatish mumkin. Haqiqiy sinantroplar sifatida. uy hayvonlarini alohida ko‘rsatib o‘tish zarur. Hayvonot olamining ijtimoiy-psixologik funksiyalari birinchi navbatda uy hayvonlari tomonidan ta’minlanadi itlar (Canis lupus familiaris ), mushuklar (Felis silvestris catus), turli xil qushlar (kanareykalar (Passeriformes ), to‘lqinli to tiqushlar ʻ (Melipsittacus undulatu s), akvarium baliqlari. Boshqa tomondan uy hayvonlarini saqlash muhim estetik ahamiyat kash etadi. Undan tashqari inson salomatligini tibbiy tiklashda hayvonlardan foydalanish dasturlari ham mavjud. Yana boshqa bir tomondan, hayvonlar, bu - parazitologik-gigiyenik muammolar va xavfsizlik muammosi. Egasiz hayvonlar turli xil kasalliklami tarqatuvchi bo‘lib, yovvoyi itlar galalari inson uchun xavf tug‘diradi. Shuning uchun, qonunchilik darajasida uy hayvonlarini saqlash va yovvoyi hayvonlarni uy hayvonlari sifatida saqlash sharoitlarini tartibga solish zaruriyati mavjud. “Kichik ukalarmizga bo‘lgan” tolerant munosabatda bo lishni tarbiyalash ham muhim ahamiyat kasb etadi. ʻ Inson bilan yonma-yon yashashga hayvonalrning nisbatan kamchilik turi moslasha oldi. Ular, mazmunan, ular tomonidan yaratilmagan landshaftdan foydaladigan kvartirant hisoblanadi. Inson tabiiy muhitni buzar ekan, unda organizmlarning kichik bir guruhlar turiga joy qoldiradi. Odatda, bular uy hayvonlari va o‘simliklar, shuningdek kichik xonadoshlar guruhi, ba’zida inson parazitlari. Ularni shartli ravishda uchta guruhga ajratish mumkin: 1) bu barcha turlarning vakillari-birlamchi faunaning qoldiqlari bo‘lib, u yoki bu darajada o‘zgartirilgan “tabiat orolchalarida” omon qolishgan sayilgohlar, bog‘lar va yalangliklar turg‘unlari (turli-tuman hasharotlar, sayroqi qushlar va kemiruvchilar, yoki o‘rmon bog‘lardagi quyonlar, tulkilar va 66 olmaxonlar). Bunday hayvonlar ba’zida fakultativ sinantrop deb ham ataladi, chunki ular, shunday muvaffaqiyat bilan ham tabiiy tizimlarda va urbanizatsiyalashgan tizimlarda ham agar inson ularga yetarli sharoit qoldirgan bo‘lsa yashab ketish qobiliyatiga ega. Unday hayvon turlari, shahar chekkalari odatiy bo‘lib u yerda shahar muhiti inson tomonidan kam o‘zgartirilgan orolchalar ekotizimi bilan aralashib ketadi o‘rmon bog‘lar. ikkilamchi o‘rmonlar, dalalar, bosh maydonchalar) kottedj qurilmalari, dala-hovli qo‘rg‘onlari, shahar tashqarisiga chiqarilgan korxonalar keng tarqalishi bilan, ko‘pgina turdagi yovvoyi hayvonlar bunday chegaradosh hududlarga bevosita integratsiyalashuvi mumkin 2) bu shunday hayvonlarki, butun shahar ular uchun yashash joyi hisoblanib, ular tabiat orolchalariga emas, aksincha zich qurilmalarga intiladi. Aynan shu hayvonlari sinantrop deb ataydilar: kulrang kabutar, uy chumchug i,ʻ kulrang kalamush. uy sichqoni. Ular inson tomonidan o‘zlari bilmagan holda shaharga olib kelingan, yoki ularning o‘zlari shaharga o‘tib olgan. Shahar joylashgan tabiiy-iqlim sharoitlariga ko‘ra, ularga quyidagilar kirishi mumkin:  o‘rab turgan tabiiy biotsenozlarga xos bo‘lgan turlar - ular shaharga mustaqil ravishda ko‘chib o‘tadilar.  ushbu geografik zonaning tabiiy ekotizimlarida yashamagan turlari uchun bunday misol - kulrang kalamush. Bunday hayvonlar inson bilan birga joylashadi, asosan ko‘proq tasodifiy olib kelinishi tufayli ba’zida, aholi punktlari bir biriga nisbatan zich joylashganda - punktdan punktgacha migratsiya qilishi orqali. Shahar sharoitlarida bunday hayvonlar obligat sinantroplarga kiritilishi mumkin (ya’ni, ular insonlar yashaydigan aholi punktlari bor joylarda yashaydi). 3) Bu shahar uy hayvonlari. Bular inson tomonidan atayin shahar faunasiga kirtilgan turlar. Oldingi ikkita guruhga nisbatan olganda, ular inson bilan yashashga o‘zlari moslashmagan, aksincha insonlarning o‘zlari ulami o‘z ehtiyojlaridan kelib chiqib, xonakilashtirish jarayonlari va sun’iy tanlash 67 natijasida moslashtirigan. Shaharlar uchun bunday turlarga itlar va mushuklar kiradi. (shahar sharoitida ularning bir qismi doimiy ravishda ko‘chada bo‘lib, nazoratsiz, egasiz qolib ikkilamchi ravishda yovvoyilashuvi mumkin) Shunisi qiziqki, turli guruhlarning paydo bo‘lishi, turli ravishda insonning maqsadi va maqsadsiz faoliyati bilan bog‘liq. Uchinchi guruh vakillari uy hayvonlari atayin shahar hayvonot olamiga kiritilgan. Ikkinchi guruh hech qachon ataylab kiritilmagan. Yovvoyilashgan kulrang kabutarlari istisno qilganda), lekin paradoks. shundan iboratki, aynan ushbu guruh vakillari soni ko‘pchilikni tashkil etmoqda. Birinchi guruh vakillari odatda kamchilikni tashkil etadi. shahar faunasi tarkibiga ataylab kiritilmaydi, lekin, shaharning odatiy Landshaftiga estetik qo‘shimcha sifatida jalb qilinadi va shaharliklar tomonidan iliq kutib olinadi. Ulardan faqat bir nechta turigina, birinchi guruhdan ikkinchi guruhga o‘tadi. Shahar faunasidagilardan insonlarda eng katta tashvish uyg‘otuvchi hayvonlar, egasiz hayvonlar hisoblanib, ularga asosan, itlar va mushuklar kiradi. Ular inson uchun juda xavfli: sanitar epidemiologik vaziyatni yomonlashtiradi, chunki ba’zi kasalliklami tarqatishi mumkin (quturish, leptospiroz, gelmintozlar va boshqalar); insonlarga hujum qilish holatlari ham uchraydi. Ko'pincha egasiz itlar galalarga uyushib, nafaqat insonlarga, balki boshqa uy hayvonlariga ham xavf tug‘diradi. Yuqorilardagidan kelib chiqqan holda, yovvoyilashgan hayvonlar sonini tartibga solib turish shart. Shahar hududlarida qushlar ichida eng ko‘p tarqalganlari kulrang qarg‘a, kulrang kabutar va uy chumchug‘i hisoblanadi. Ushbu turlarga qushlaming 70% dan ortig‘i to‘g‘ri keladi. Suzib yuruvchi qushlar, yetarli sharoitlar mavjud bo‘lganda shahar hududlarini nisbatan osongina o‘zlashtiradi. Ulardan ekologik jihatdan eng moslashuvchan turi bu maldard-o‘rdak bo‘lib, ular kichik suv havzalarida, shahar va shahar atrofidagi hovuzlarda, daryolar vodiylari va o'zanlarida istiqomat qilisha qobiliyatiga ega. Shahar sharoitlariga sinitsalar, tez moslashadi, ko‘pincha qorachiqlar, pikalar, yog‘och o‘roqchilar, tryasoguzkalar, va boshqa qushlarni uchratish mumkin. Skvorets qaldirg‘och, 68 zyabli va shchegol kabi qushlar shaharlarda nomuntazam ravishda kam miqdorda uya quradi. Shahar muhitida amfibiyalar va sudralib yuruvchilarga amfibiyalar oyoqsizlar (qurtlar), damlilar tsalamandralar, tritenlari va dumsiz amfibiyalar kiradi (qurbaqalar) kiradi. Sudralib yuruvchilar sinfidan quyidagilarni ajratish mumkin: Ular inson zararli bo‘lgan hasharotlarni yeyish bilan unga foyda keltiradi. Shahar sharoitida hasharotler. Hadamlar bizning sayyoramizda 50 mln yildan beri xo‘jayinlik qilmoqda. Xonaki pashsha-insoning ajralmas sherigidir (sinantrop), u yovvoyi muhitni allaqachon tark etgan bo‘lib, shahar muhitida yashashni afzal biladi. Pashsha turli kasalliklarni faol tarqatuvchi hisoblanadi. Pashsha salmonells, stafilokokk, ichak tayoqchalor shigella mikroblarini tarqatishi mumkin. Ushbu bakteriyalar hayvonlarda, vabo, ich ketish, gopati, poliomiyelit, sil kasalliklarini qo‘zg‘atadi. Lekin, boshqa tomondan, pashshaning lichinkalari, katta miqdordagi chirindilarni yo‘q qiladi. Suvaraklar, ayniqsa malla (prusak) va qoralari, haqiqiy) yoki jiddiy sinantrop hisoblanadi. O‘zbekistonda malt suvaraklar keng tarqalgan. Suvaraklar o‘zini 30 da juda qulay his qiladi, undan past haroratda ularning℃ rivojlanishi sekinlashadi, temperaturaning -5 gacha tushishi ular uchun ℃ halokatli hisoblanadi, Suvaraklar insonlar uchun katta xavf tug‘diradi: ular nafaqat oziq-ovqatlari buzadi balki turli kasalliklarni tarqatadi (tif, vabo, ich ketish, oil, qurtar tuxumlari ), o‘lik suvaraklar terisi o‘zidan kuchli allergen moddalar chiqaradi. Xonaki suvaraklar bilan kurashish muhim ahamiyat kasb etadi. Chivinlar barcha joylarda tarqalgan. Ushbu hasharotning 20 mingdan ortiq turi ma’lum. Shaharda uchraydigan chivinlarning asosiy turlari chiyildoq- chivin (an’aviy “yerto‘la chivini, bezgak chivini. Chivinlaming so‘nggi turida so‘lak bezlarida plazmodiy mavjud-inson qoni paraziti. Qon so‘ruvchi, shundan kelib chiqqan holda inson uchun xavfli bu chivinlarning urg‘ochisi sanaladi, erkak chivinlar esa o‘simliklarning sharbati bilan oziqlanadi. Chivinlar bilan kurashish muhim ahamiyat kasb etadi. 69 Chumolilar insonlar yonida birinchi marta XVIII asrlarning oxirida janubiy yarimsharda suzib yuruvchi kemalarda paydo bo‘lgan deb taxmin qilinadi. Endi chumolilar deyarli barcha joyda yashaydi. Chumolilar, arilar singari, sanitarlar funksiyasini bajaradi, o‘zining naslini o‘simlik yashil massasini iste’mol qiluvchi o‘lik yoki shol bo‘lib qolgan hasharotlar bilan boqadi. Turar joylarda paydo bo‘lishi bilan, insonga noqulaylik keltirishi mumkin bo‘lgan chumolilar. inson va hayvonlarga turli kasalliklar yuqtirishi mumkin. Katta harakatlarga qaramasdan, chumolilarga ekologik jihatdan ziyonsiz va samarali kurash vositasi hanuzgacha topilmagan. Turli zaharlarni qo‘llash esa, chumolilardan tashqari insoning o‘ziga ham xavf tug‘diradi. Shunday qilib, hayvonlar shaharda, ekologik va ijtimoiy-psixologik funksiyalarni bajaradi. Hayvonlarning ekologik o‘mi, shundan iboratki, ular turli darajadagi urboekotizimning muhim tarkibiy qismi bo‘lib, ularsiz, insonni o‘rab turuvchi muhitning mavjudligi va faoliyati ya’ni “tabiiyligini” ta’minlash mumkin emas. 4.2. Urboekotizimlar yashil ekinlari. Yashil ekinlarning asosiy ekologik funksiyasi fotosintez hisobiga birlamchi mahsulot olish. Shahar ekotizimi yashil o‘simliklar bajaradigan boshqa funksiyalar ham muhim ahamiyatga ega. Ular qatoriga shahar havo muhiti sifatini yaxshilash va sog‘lomlashtirish, mikroiqlimga foydali ta’sir ko‘rsatish kiradi. Bundan tashqari, yashil o‘simliklar eroziyaga qarshi, estetik va me’moriy- rejalashtirish funksiyalarini bajaradi. O‘simliklar tomonidan havo sifatini yaxshilash, ular tomonidan kislorod chiqarish va gaz oksidini yutish hisobiga amalga oshiriladi. Terak eng kop kislorod chiqaruvchi daraxt hisoblanadi. Bundan tashqari, 196 daraxt-buta ekinlari ustidagi atmosferada manfiy zaryadlangan ionlar konsentratsiyasi oshib boradi, o‘z navbatida bu inson salomatligiga ijobiy ta’sir ko'rsatadi. Yashil ekinlar atmosfera havosini ifloslantiruvchilaming assimulyatsiyasi va filtratsiyasini kuchaytiradi. Ular chang, aerozollar va zararli gazlami ushlab qolish xususiyatiga ega. Changni 70 eng ko‘p turib qolish xususiyatiga ega daraxtlarga nilufar va qarag‘ay, eng kam eman va archa kiradi. Yashil ekinlar, havodagi og‘ir metallami o‘ziga singdiradi. Ignabargli daraxtlarning yuqori qismi qo‘rg‘oshin, rux. kobalt. xrom, mis, titan, molibdenlarni adsorbsiyalash xususiyatiga ega. Qo‘rg‘oshinni terak va zarang daraxtlari yutadi. Yashil o‘simliklar atmosfera havosida patogen agentlar rivojlanishi bartaraf qiluvchi biologik faol moddalarni ajratadi. Yashil ekinlar tovush tebranishlarini bartaraf qilish hisobiga shovqin darajasini pasaytiradi. Mikroiqlim yaxshilanishi quyidagi jarayonlar hisobiga amalga oshadi. Yashil ekinlar shamol rejimini barqarorlashtirib, havo oqimini diffuziya jarayonlariga jalb etadi. Ko‘kalamzorlashtirilgan hududlar havoning namligini oshirishga qodir. Daraxtlar va butalar, o‘tlar va gullarning barglar yuzasi, shu o‘simliklar band etgan maydonni 20 baravar va undan ham ortiqroq. Yashil o‘simliklar namlik darajasining sutkalik va mavsumiy tebranishlarini kamaytiradi. O‘simlik qatlami yog'inlarning bir qismini to‘xtatib qoladi va yer yuzi oqimini kamaytiradi. O‘simliklar sachraydigan gruntlarni, yonbag‘irlardagi tuproqlarni mustahkamlaydi, shu bilan eroziya darajasini kamaytiradi. Yashil qurilish zamonaviy shaharsozlikning ajralmas qismi hisoblanadi. Bog'lar. sayilgohlar, xiyobonlar, bulvarlar, himoya ekinlari. O‘rmon bog‘lari, shahar atrofidagi o‘rmonlar shahar landshaftining ajralmas qismi bo‘lib, shaharning rejalashtirish tarkibiga kiradi. Har bir shahar turg‘uniga umumfoydalaniladigan yashil ekinlar maydoni 11.8 m 2 ni tashkil etadi. 4.3. Urboekotizimlarda daraxtlar va butalar assortimentini tanlash. Avtotransport va sanoat korxonalarining gaz chiqindilari. zaharli moddalar, shahar o‘simligiga ta‘sir ko‘rsatadi. Daraxt tanasi asosiy qismining shohlarining tezkor ravishda qurishi, tanasi va shohlarning chiziqli o‘sishi sekinlashadi, kurtak yozish jarayonlari kurtaklarning o‘lishi hisobiga kamayadi. Bu yerda shahardagi boshqa turdagi o‘simliklarga nisbatan, ko‘chada ekilgan daraxt o‘simliklarining holati sezilarli ravishda murakkab O‘simliklarning eng ko‘p siqilishi holatlari, chorrahalarda kuzatiladi. Transport 71 oqimlaridan chiqadigan gaz-chang chiqindilari intensivligi va daraxtlarning tashqi ko‘rinishi orasida to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liqlik mavjud. Shahar sharoitida yashil ekinlar nisbatan nimjon bo‘lib, xasharotlar hujumiga va zamburug‘li kasalliklarga dosh bera olmaydi. Qarag‘ay ekinlarini, ilm oqimli zabolonnik lichinkalari egallaydi, bu esa o‘z navbatida daraxtlarni “golland kasalligi” bilan zararlaydi. Shu yerda bir-ikki oy ichida ilmlaming qurishi yuz heradi. Uning og‘ir shakli qurg‘oqchil yillarda kuzatiladi. Ba’zi yillarda beresklet o‘rgimchak moli bereskletdagi barglarni butunlay yo‘q qiladi. Uning natijasida, xasharotlar va zamburug‘li kasalliklar kuchayishi natijasida, daraxtlar o‘zining chiroyini yo‘qotadi, muhitni muhofaza qilish xususiyatlari pasayib boradi va qurib qoladi. Yo‘l bo‘yi hududlari, sanoat korxonalari sanitar-himoya qilish zonalari va shahaming boshqa sanoat va avtotransport funksiyalari rivojlangan qismlarini ko‘kalamzorlashtirishda daraxtlar va butalar assortimentini tanlashda ulaming atmosferani ifloslantirishga biologik chidamligi va muhitni muhofaza qilishi xususiyatlarini e’tiborga olish, ushbu joyda o‘suvchi o'simliklarni tanlash zarur. Yo‘l bo‘yi hududlarining, shovqindan himoya qilish ekranlar funksiyasini bajaruvchi o‘simliklar, shohdor qalin va zich barglarga yoki ignalarga ega bo‘lishi kerak. Daraxtlar qalin va zich barglarga yoki ignalarga ega bo‘lishi kerak. Daraxtlar balandligi 5.8 metrdan past bo‘lmasligi kerak. Darat ostidagi bo‘shliqlar maksimal darajadagi zichlikka ega bo‘lgan butalar bilan to‘ldirilishi kerak. Shovqindan himoya qiluvchi yashil ekinlar qatori bir qator daraxtlardan ihorat bo‘lishi mumkin bir qatorli. Shovqindan himoya qilishda eng samarali bo‘lgan, daraxtlari shaxmat tarzida ekish usulidan keng foydalaniladi. Qatorning eni 10 m dan 20 m gacha bo‘lishi shovqin darajasini 4-8 Dba gacha pasaytirish imkonini beradi. Eni 20 m dan 25 m gacha va oralig‘i 3-5 m bo‘lgan ikki qatorli ekinlar shovqin darajasini 8-10 Dba gacha pasaytiradi. Eni 26 m dan 30 m gacha bo‘lgan ikki yoki uchqatorli ekinlar shovqin darajasini 10-12 Dba gacha pasaytiradi. Ushbu iqlim mintaqasida o‘suvchi va shahar muhitiga moslashuvchan, tez o‘suvchi daraxtlar va butalar tavsiya etiladi. 72 Shaharlarning me’moriy-rejalashtirish kompozitsiyalarida o‘simliklar estetik xususiyatlarga ega bo‘lishlari zarur chiroyli kronalar, kurtaklar, barglar, gullar, mevalarga ega bo‘lishi kerak. Yashil ekinlar rekonstruksiyasini ularning yosh tarkibini hisobga olgan holda o‘tkazish zarur. Yetuk va yetishib ketgan daraxt poyalar yosh o‘zgarishlaridan kelib chiqib o‘zlarining biologik muhitni muhofaza qilish va estetik funksiyalarini yo‘qotadi. O‘simliklar assortimentini tanlashda ulaming allergopatologik xususiyatlarini hisobga olish zarur. Shahar havo muhitining sanitar gigiyenik holatiga terakning urg‘ochi utralari urug‘larni sochish davrida salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Bunday holat ayniqsa so‘nggi yillarda ko‘payib borayotgan bo‘lib, aholi orasida allergik kasallikning oshib borayotganligini kuzatish mumkin. Sanitar-muhofaza va ishlab chiqarish zonalarining hududlari korxonani qurishni va qayta qurishni loyihasi bilan birvarakayiga ishlab chiqilgan loyiha asosida obodonlashtirilishi va ko‘kalamzorlashtirilishi lozim. Ko‘kalamzorlashtirish bo‘yicha ishlami qurilishi boshlanishidan oldin bo‘sh uchastkalarda boshlash mumkin bo lib, korxonani ishga tushirgunga qadarʻ zararli chiqindilarni bartaraf qilish uchun yashil ekinlar mavjud bo‘lishi kerak. Sanitar-muhofaza zonasining umumiy balansida maydonning 10 foizi bino va inshootlarga. 20 foizi barcha turdagi kommunikatsiyalar uchun, 30 foizi qishloq xo‘jalik ekinlari uchun (asosan texnik ekinlar) ajratiladi. Yashil ekinlar maydonning 40% idan kam bo‘lmagan hududini egallashi, lekin ko‘kalamzorlashtirilgan hududlar maydoni 70-80% ga qadar ko‘paytirilishi mumkin. Sanitar-muhofaza zona hududida mevali bog‘lar va tomorqalar joylashtirilishi mumkin emas. O‘simliklar assortimentiga, ushbu geografik rayonda tabiiy sharoitlar o‘suvchi va pitomniklarda yetishtiriluvchi o‘simliklar kiritiladi, shu bilan birga ularning uzoq muddatligi, o‘sish tezligi, o‘sish sharoitlariga talabchanligi, vegetatsiya davrining davomiyligi, bakteritsidlik xususiyatlari, gazni yutish qobiliyati, ishlab chiqarish ta’sirlariga bardoshligi, o‘simlikning hayvonlar va insonlarga ta’siri hisobga olinishi zarur. 73 Ko‘kalamzorlashtirish tarkibi - bu yashil o‘simliklarni hajm - makon jihatdan tashkillashtirilishi bo‘lib, ya’ni ochiq va yopiq maydonlarni ketma- ketligini ta’minlash, ko‘kalamzorlashtirishni hajm jihatidan yechimini topish, ekish turi esa bu daraxtlar va butalarni ko‘kalamzorlashtirilayotgan hududlarda joylashtirish usullaridan iborat (qatorlar soni, qator oralig‘idagi masofa, daraxt turlarining ketma-ketligi). Daraxtlarning toq guruhlarini shakllantirish va ularni shaxmat tartibida joylashtirmaslik tavsiya etiladi. Ixcham o‘tqazilgan atrofi butalar bilan o‘ralgan bir-nechta daraxtlar guruhi eng keng tarqalgan usul hisoblanadi. Butalar guruh atrofida yarimaylana bo‘lib yoki tomoshabinga qaratilgan holda bir tomondan joylashtirilishi mumkin. Butalar guruhning va daraxtlarning pastki qismini yaxshi dekoratsiyalaydi, ekinnni zich va qomatli qilib ko‘rsatadi. Daraxt va butalarni qatorlab ekish:  yayov yuruvchi yo‘lovchilar harakati trassani aniqlash imkonini beradi;  sanoat korxonalari hududlarida turli maqsadlarga qaratilgan uchastkalarni ajratishning samarali vositasi bo‘lib xizmat qiladi;  makon kompozitsiyasining muhim elementi hisoblanadi. Qatorli ekinlar issiq kunlarda quyoshdan himoya qiladi, trotuar va alleyalarda ko lanka va yorug'likning jozibador o'yinlarini hosil qiladi. Alleyaliʻ ekinlar uchun tanasi to'g'ri va piramidali, oval yoki sharsimon kronaga ega daraxtlar qo'llanilib, alleyaning doimiyligini ta'kidlab turadi: keng yoyilgan shakllari alleyaga jozibadorlik xususiyatini ato etadi, cheksiz yashil gumbaz hosil qiladi. Daraxtlarning qatorli ekinlari bir-ikki- va ko'p qatorli bo'lishi mumkin. Ko'pqatorli ekishda, daraxtlari kvadrat perimetrlari bo'ylab, shaxmat tartibida (qator oralig'idagi masofa bir xil qilib) yoki guruh qilib, shuningdek yarusli qilib ekish mumkin. O‘tish yo‘llari bo‘ylab daraxtlar ekilganda, yayov yo‘lovchilar uchun qulayliklar yaratish zarur. Buning uchun daraxtlar shtambining balandligi 2 metr va yo‘lovchilar yuradigan alleya bulvar yoki trotuardan masofa 1.5 m. ni tashkil etishi kerak. Yashil chimlarni turlariga qarab ajratish mumkin. 74 Parterli gazonni (inglizcha) muayyan o‘tlar assortimentidan shakllantiriladi Ular yashil qurilish ob’yektlarining porterlari va boshqa ochiq dekorativ qismlari uchun ishlatilib, doimiy ravishda tekislab (har o‘n kunda bir) turishni talab etadi. O‘tloqlardagi gazon teksilanmaydi. aksincha o‘rib turiladi. U oddiy o‘tloqlardan farqlanib, o‘tlar maxsus tanlanadi, bog‘lar va o‘rmon bog‘lari massivlarida o‘tloqlarda keng qo‘llaniladi. Gullab turgan gazon (markitan) bir yillik gullar bilan aralashmadan hosil qilinadi, katta yaylovlarda keng qo‘llaniladi. Sport uchun gazonlar, sportmaydonchalari uchun qo‘llaniladigan maxsus barqaror, bosishga chidamli o‘tlarni va maxsus qarovni talab etadi. O‘simlik qatlamini muhofaza qilishning chora-tadbirlari. O zR qonunchiligigaʻ binoan barcha yashil ekinlar davlat muhofazasiga olingan. Yerdan foydalanish huquq berilgan tashkilotlar, muassasalar, korxonalar, yashil ekinlar muhofazasi va takror barpo bo‘lishini ta’minlashlari zarur, yashil ekinlarni axlatlar, qurilish chiqindilari, oqava suvlari bilan ifloslanishiga yo‘l qo‘ymasliklari zarur. Yashil ekinlarni o‘zboshimchalik bilan yo‘qotganlik yoki ziyon yetkazganlik uchun korxonalar, tashkilotlar va muassasalar rahbarlari, shuningdek yashil ekinlarga ziyon yetkazishda bevosita aybdor shaxslar, segishli tartibda javobgarlikka tortiladi va yetkazilgan ziyon undiriladi. 75 XULOSALAR. Urboekotizim tuproqlarini o ‘ rganish quyidagi xulosalar chiqarishga imkon beradi: 1. Urboekotizimlar — bu sun’iy ravishda yaratilgan muhit hisoblanadi va u shahar muhitida hosil bo‘ladi. Shahar muhiti bu – aholisi qishloq xo‘jaligidan tashqari ishlar bilan shug‘ullanadigan yirik aholi punktlari bo‘lib, u me’moriy va qurilish ob’ektlaridan tashkil topgan va tabiiy ekotizimlarni keskin ravishda buzgan beqaror tabiiy–antropogen tizimdir. 2. Samarqand shahar ekotizimidagi tuproq va o‘simliklarning yomonlashuvining asosiy omillari quyidagilardan iborat: atmosfera ifloslanishiga ta’sir qilish, rekreatsion yukning yuqori darajasi va antropogen ta’sirlar bo‘lib, ushbu holatlarni tadqiq etishda shahardagi ko‘kalamzorlashtirilgan hududlar asosan, Universitet xiyoboni antropogen o‘zgargan tuproq qoplami o‘rganildi. Tuproq namunalari hududning turli nuqtalaridan olindi va namuna olingan joy koordinatalari keltirildi. 3. Urboekotizim tuproqlari holatini ekologik baholash “tuproq — atmosfera havosi” ta’siri darajasiga qarab baholandi. Bunda tuproq tarkibidagi moddalar kontsentratsiyasining miqdor ko‘rsatkichlari belgilangan REM (PЭМ) me’yorlardan oshmaganligini ko‘rsatdi. Buning sababi urboekotizim tuproqlariga doimiy mos keladigan “yangi” tuproqlarning qo‘shilishi bilan bog‘liq. Shuningdek urboekotizim tuproqlarini ekologik baholashda “tuproq- o‘simlik” tadqiqotlarini olib borishning ahamiyati katta. Shahar hududida yashil maydonlarni tashkil etish mikroiqlimini yaxshilaydi, tuproqni, binolarning devorlarini, yo‘laklarni haddan tashqari qizib ketishdan saqlaydi, havo namligini oshiradi, chang zarralarini ushlab turadi, mayda aerozollarni cho‘ktiradi va gazsimon ifloslantiruvchi moddalarni o‘zlashtiradi. 76 TAVSIYALAR. Urboekotizim tuproqlari holatini ekologik baholash bo‘yicha o‘rganishlarimiz natijasida quyidagi tuproqlarni yaxshilash chora-tadbirlari tavsiya etiladi: 1. Urboekotizim tuproqlari tarkibini belgilangan me’yorlar asosida nazorot qilish, tadqiq etish, amalga oshirilayotgan har qanday qurilish bunyodkorlik ishlarini olib borishda tuproq qatlamidan oqilona foydalanishni tashkillashtirish; 2. Antropogen omillarning urboekotizimlarga ta’sirini kamaytirishda dissertatsiya ishida keltirilganidek, atmosfera ifloslanishini (sanoat, ishlab chiqarish, turg‘un va ko‘chma manbalardan hosil bo‘ladigan ifloslanishlar) oldini olish chora tadbirlarini ishlab chiqish, shahar yashil maydonlarini barpo etish. Yashil maydonlarda ko‘kalamzorlashtirish ishlarini olib borishda atmosfera isfloslanishiga chidamli bo‘lgan: gujum, lola, ko‘ksarvi, leynadini, olov ko‘zi, soz oshig‘i, katta tuya guli, oya manzarali, londra chinori, klyon, yasin, goluboy keparis, eldor sasna, kampak tuya, kashtan, safura, katalpa, majivelnik, kashtan, oddiy eman, bunduk, gledichiya, yapon saforasi, lola daraxti, aylant, archa (oddiy, kazak, virgin archasi), sharq biotasi, qarag‘ay (oddiy, Qrim) kabi daraxt turlarini ekish; 3. Bundan tashqari, urboekotizimlarni hosil qilgan o‘simliklarni qo‘shimcha oziqlantirish ishlarini amalga oshirish zarur. Ushbu oziqlantirishda azot, fosfor, kaliy o‘g‘itlari o‘simliklarni butun o‘suv davrida, ayniqsa oziq moddalariga talab qo‘yiladigan davrda oziq elementlari bilan ta’minlash uchun eritma sifatida qo‘llanilganda yaxshi samara beradi. Chunki urboekotizimlar doimiy antropogen ta’sir ostida bo‘ladi. Yilning kuz faslida esa to‘kilgan daraxt barglarini yig‘ish va obodonlashtirish ishlarining olib borilishi natijasida urboekotizim tuproqlari tarkibidagi moddalar, xususan gumuslik miqdorini qashshoqlashishi yuz beradi. 77 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI. I. Normativ-huquqiy hujjatlar va metodologik ahamiyatga molik nashrlar. 1. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob хalqimiz bilan birga quramiz. – T.: O‘zbekiston. 2017y. 2. Mirziyoyev Sh.M “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar strategiyasi” O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmoni.-Toshkent. (O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 2017 y., 6-son, 70-modda), “Xalq so‘zi" gazetasi, 2017 yil 8 fevral 28(6722)-soni. -1 -2 betlar. 3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 30.10.2019 yildagi PF-5863- son. “2030-yilgacha bo‘lgan davrda O‘zbekiston Respublikasining atrof- muhitni muhofaza qilish konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”gi farmoni. 4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 30.12.2021 yildagi PF-46-son “Respublikada ko‘kalamzorlashtirish ishlarini jadallashtirish, daraxtlar muhofazasini yanada samarali tashkil etish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi farmoni. 5. “O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ-436-son, 02.12.2022y. “2030-yilgacha O‘zbekiston Respublikasining “yashil” iqtisodiyotga o‘tishiga qaratilgan islohotlar samaradorligini oshirish bo‘yicha chora- tadbirlar to‘g‘risida”gi qarori. II. Ilmiy-nazariy adabiyotlar. 1. Milliy nashrlar 6. O‘lkashunoslik atlasi Samarqand viloyati [14] Toshkent 2016-y. 7. Баратов П. Ўзбекистон табиий географияси. [15] –Т., Ўқитувчи, 1996- г. 8. Hasanov I., G‘ulomov P.N., Qayumov A. O‘zbekiston tabiiy geografiyasi (2-qism).[16] O‘quv qo‘llanma. - T.:Universitet, 2010y. 78 9. Umarov M., Ashurov G., Saidmurodov F. Samarqand oblasti geografiyasi. [17] T.: O‘qituvchi, 1989y. – 73 b. 10. Kadirov M.A. Samarqand viloyati geografiyasi [18] Toshkent 2019-y. 11. O‘zbekiston Milliy Atlasi [19] Toshkent 2020-y. 12. Samarqand viloyati hokimligi ma’lumoti [20]. 13. Samarqand shahar obodonlashtirish boshqarmasi ma’lumoti [21]. 14. Samarqand viloyati Gidrometeorologiya markazi ma’lumoti [22]. 15. Tabiat resurslari vazirligi Samarqand viloyati boshqarmasi ma’lumoti[28]. 16. Egamberdiyeva L.Sh., Egamberdiyev K.F. SHAHAR VA SANOAT EKOLOGIYASI O‘quv qo‘llanma Toshkent “Shafoat Nur Fayz” 2021y. 17. Косимова С.Т., Бадер О.А.. Шоджалилов Ш. Городская климатология. ТАСИ, 2005 й . 2. Xorijiy nashrlar 18. Соболева Н.П., Замятина Ю.Л., Барановская Н.В., Жорняк Л.В. ГЕОУРБАНИСТИКА [9] Томского политехнического университета 2012 г.-301с 19. Тюменцева В.Г., Чубарева М.В. Урбоэкология и мониторинг Иркутский государственный аграрный университет им. А.А. [10] Ежевского, 2018г. 20. Реймерс Н. Экология. [11] – Москвa 1998г. 21. Денисова В.В., Экология города [12] 2008г. 22. Литвенкова И.А. Экология городской среды: урбоэкология Курс лекций.[29] – Витебск: Издательство УО «ВГУ им. П.М.Машерова», 2005 – 163 с. 23. Петрянина Л.Н., Викторова О.Л., Разживин В.М. УРБАНИСТИКА И ЭКОЛОГИЯ ГОРОДСКИХ ТЕРРИТОРИЙ Пенза 2015 г. 24. БИТЮКОВА ВИКТОРИЯ РАСУЛОВНА ЭКОЛОГИЯ ГОРОДА ГЕОФАК МГУ 79 25. Еремченко О.З., Шестаков И.Е, Москвина Н.В. “ПОЧВЫ И ТЕХНОГЕННЫЕ ПОВЕРХНОСТНЫЕ ОБРАЗОВАНИЯ УРБАНИЗИРОВАННЫХ ТЕРРИТОРИЙ ПЕРМСКОГО ПРИКАМЬЯ” МОНОГРАФИЯ Пермь 2016 г. 251с. 26. Федорец Н.Г., Медведева М.В. “МЕТОДИКА ИССЛЕДОВАНИЯ ПОЧВ УРБАНИЗИРОВАННЫХ ТЕРРИТОРИЙ” (учебно- методическое пособие для студентов и аспирантов эколого- биологических специальностей) Петрозавод III. Lug‘atlar 27. O‘zbekiston Milliy Ensiklopediyasi [7] 2000-2005y. IV. Arxiv materiallari 28. ГОСТ 17.4.1.02-83. Охрана природы. Почвы. Классификация химических веществ для контроля загрязнения. 29. ГОСТ 17.4.4.02-84. Охрана природы. Почвы. Методы отбора и подготовки проб почвы для химического, бактериологического и гельминтологического анализа. 30. ГОСТ 26204-84, 26213-84. Почвы. Методы анализа. 31. ГОСТ 17.4.3.06-86. Охрана природы. Почвы. Общие требования к методам определения загрязняющих веществ. V. Dissertatsiya va avtorefaratlar 32. Шумилова Л.П. “Оценка экологического состояния почв и воздушной среды г. [5] Благовещенска” 2012г. 33. Александра Б. В . АНТРОПОГЕННЫЕ ИЗМЕНЕНИЯ ПОЧВ НА УРБАНИЗИРОВАННЫХ ТЕРРИТОРИЯХ 2020г. 34. Нефедова Т.Г., Трейвиш А.И. (Москва) ПЕРЕСТРОЙКА РАССЕЛЕНИЯ В СОВРЕМЕННОЙ РОССИИ: УРБАНИЗАЦИЯ ИЛИ ДЕЗУРБАНИЗАЦИЯ? “УРБАНИЗАЦИЯ И ГЕОГРАФИЯ ГОРОДОВ” РЕГИОНАЛЬНЫЕ ИССЛЕДОВАНИЯ №2 (56), 2017 г . 80 35. Шестаков Игорь Евгеньевич ЭКОЛОГИЧЕСКОЕ СОСТОЯНИЕ ПОЧВЕННОГО ПОКРОВА г. ПЕРМИ Автореферат диссертации Пермь – 2012 36. ПОПОВА Л.Ф., НАКВАСИНА Е.Н. НОРМИРОВАНИЕ КАЧЕСТВА ГОРОДСКИХ ПОЧВ И ОРГАНИЗАЦИЯ ПОЧВЕННО- ХИМИЧЕСКОГО МОНИТОРИНГА Учебное пособие Архангельск – 2014 VI. Ilmiy to‘plam, jurnal va gazetalardagi maqolalar 37. Вестник Университета правителства Москвa., Научно-практический журнал. [8] 38. Гладков Е.А. Влияние комплексного взаимодействия тяжелых металлов на растения мегаполисов // Экология. [23] 2007 г . № 1. С. 71-74. 39. Строганова М.Н., Мягкова А.Д., Прокофьева Т.В. Роль почв в городских экосистемах// [23] Почвоведение. 1997 г . № 1. С. 96-101 с . 40. Прокофьева Т.В., Строганова М.Н. Почвы Москвы. [24] М.: ГЕОС, 2004 г . 60 с. 41. Рохмистров, В.Л. Изменение дерново-подзолистых почв в условиях крупного промышленного центра / [25] В.Л. Рохмистров, Г.Т. Иванова //Почвоведение. – 1985. – №5. – С. 71-76. 42. Богданов, Н.А. Анализ микроэлементного состава почвогрунта при диагностике изменчивости состояния урбанизированных территорий /Н.А. Богданов, А.Н. Бармин, М.М. Иолин // Проблемы региональной экологии. – [26] 2011. – № 4. – С. 76-81. 43. Баранова JI.A. Экологический мониторинг состояния атмосферного воздуха, почвы и растительности вокруг ТЭЦ г. Тюмени // [27] Материалы 5-ой Международной. 44. Anne Blanchart, Geoffroy Séré, Johan Cherel, Gilles Warot, Marie Stas, т Consalès Jean Noël, Jean-Louis Morel, Christophe Schwartz 81 “ Towards an operational methodology to optimize ecosystem services provided by urban soils 5 Feb 2019. 45. Современная экология: образование, наука, практика Материалы международной научно-практической конференции (г. Воронеж, 4 - 6 октября 2017 г.) Том 2 Воронеж Издательство «Научная книга» 2017 46. Тригуб В.И., Городские почвы как особий вид почв Ученые записки таврического национального университета имени В.И. Вернадского серия География Том 24 (63). 2011г. 321-325с. VII. Internet saytlari 47. https://znaytovar.ru 48. https: //www.wikipedia.org 49. https: //www.Ziyonet.uz 50. https: //www.stat.uz 51. https: //www.tpfdiakom.ru 52. https://studentopedia.ru 53. https:// yuz.uz 82 ATAMALAR 1. Urbanizatsiya — (frans.– urbanisation, ing.– urbanization, lot. Urbanus shaharga mansub, urbs.–shahar) jamiyat hayotida shaharlar ro‘lining ortib borishi; ishlab chiqaruvchi kuchlarning joylashuvi, aholining ijtimoiy, d е mografik tarkibi, turmush tarzi va madaniyatidagi o‘zgarishlar bilan bog‘liq. 2. Urboekologiya — lotin tilidan tarjima qilinganda ,,Urbanus (urbos; urbs,)–shahar, oikos-uy, makon, logos–fan, o‘rganish“ degan ma’noni bildiradi. Urboekologiya—urbanizatsiya va tabiiy–muhit o‘rtasidagi o‘zaro ta’sir jarayonlarini o‘rganadi. 3. Urboekotizimlar — me’moriy va qurilish ob’ektlaridan tashkil topgan va tabiiy ekotizimlarni keskin ravishda buzgan beqaror tabiiy– antropogen tizim” hisoblanadi. 4. Shahar tuproqlari — inson faoliyati natijasida hosil bo‘lgan, urbanogen kelib chiqadigan materiallarni aralashtirish, to‘ldirish, ko‘mish yoki ifloslanish natijasida hosil bo‘lgan 50 sm dan ortiq sirt qatlamiga ega bo‘lgan antropogen o‘zgargan tuproqlar. 5. ГОСТ (Государственный стандарт) — davlat standarti me э yoriy hujjat bo‘lib, uning talablariga muvofiq ishlab chiqarish jarayonlarini standartlashtirish va xizmatlar ko‘rsatish amalga oshiriladi; MDH ning standartlashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirish bo‘yicha davlatlararo kengashi tomonidan qabul qilingan mintaqaviy standart. 6. ПДК (предельно допустимая концентрация)- ruxsat etilgan maksimal konsentrasiya ( REK ) — atrof-muhitdagi kimyoviy elementlar va ular birikmalarining maksimal kontsentratsiyasi. Bu birikmalar uzoq vaqt davomida insonga kundalik ta’sir etganda ham uning salomatligiga amalda ta’sir qilmaydigan va atrof-muhitga salbiy ta’sir ko‘rsatmaydigan zararli moddaning atrof-muhitdagi tarkibining qonuniy ravishda belgilangan standarti. 83 ILOVALAR. 2.1.1. Ilova. 2019-yil davomida Samarqand viloyatining gidrometeorologik ko‘rsatkichlari. Meteorologik h odisalarYanvar Fevral Mart Aprel May Iyun Iyul Avgust Sentabr Oktabr Noyabr Dekabr Havo harorati oylar uchun o‘rtacha mak/min harorat 6,4 6,7 10,5/ 11,4 15,9/1 6,7 22,2/ -19,4 27,2/ 25,0 32,4/ -30,6 29,0/ 20 23,8/- 25,4 13,3/ 20,3 11,1 7,7 Oylik o‘rtacha havo harorati 5,7 4,6 11,5 14,7 20,8 24,4 29,5 26 20,4 15,3 5 6,5 Quyosh yog‘dusi davomiyligi o‘rtacha oylar uchun (soat) 115,3 96,9 194,7 138 310,9 323,6 391,4 356 1048 2 252,7 183,8 132, 1 Bulutlanish umumiy ko‘rsatkichi (o‘rtacha) (ball) 193 96,9 195 224 100 110 31 17 65 88 107 191 Shamolning tezligi m/sek 9- 18m/ s 6- 13m/s 5- 12m/s 7- 13m/s 4- 11m/s 5- 12m/s 6- 12m/s 5- 11m/s 5- 12m/s 4- 10m/s 4- 12m/s 9- 18 m/s Yog‘in miqdori oylik (o‘rtacha mm) 61,1 30,1 79,2 147,3 34,7 18 37 x 5,2 17,8 30,3 21,7 Havo namligi (oylik o‘rtacha %) 66 73 73 80 53 44 x 41/ 38,2 47 53 75 69 O‘zbekiston Respublikasi Gidrometeorologiya xizmati markazining 2019-yil 12 oy mobaynida Samarqand shahrining tuproq yuzidagi havo harorati T/r Oylar Tuproq yuzidagi harorat 2 sm balandlikda minimal harorat. maksimal minimal 1 Yanvar 20,4 -4,4 -4,4 2 Fevral 23,2 -3,9 -3,9 3 Mart 46,7 -1,5 -1,5 4 Aprel 49 5,5 5,5 5 May 33,4 9,6 9,6 6 Iyun 69,1 11 11 7 Iyul 40,4 19 19 8 Avgust 69 9 9 9 Sentabr 58,5 5,5 5,5 10 Oktabr 48,1 1 1 11 Noyabr 28,2 -7,4 -7,4 12 Dekabr 28 -4,8 -4,8 84 2.1.2. Ilova. 2020-yil davomida Samarqand viloyatining gidrometeorologik ko‘rsatkichlari. Meteorologik h odisalarYanvar Fevral Mart Aprel May Iyun Iyul Avgust Sentabr Oktabr Noyabr Dekabr Havo harorati oylar uchun o‘rtacha mak/min harorat 21,3/ 4 24,0/- 5,2 13,4/- 7,3 34,4/- 1,5 34,9/ 11,8 38,0/ 11,7 38,4/ 18,8 37,4/ 13,3 19,8/ 9,2 24,5/ 0,5 4,0/- 3,1 4,7/ -8,1 Oylik o‘rtacha havo harorati 1,4 6,6 11 15 20,6 25,7 27,7 26,5 19,1 12,3 13,6 0,4 Quyosh yog‘dusi davomiyligi o‘rtacha oylar uchun (soat) 99,7 133 183,1 203 287,5 108,4 11,5 102,4 2850/ 9,5 263,3 /8,5 142,3 82,9 Bulutlanish umumiy ko‘rsatkichi (o‘rtacha) (ball) 224 184 179 177 127 35 24 27 48 47 147 212 Shamolning tezligi m/sek 8- 15m/ s 9- 19m/s 6- 12m/s 9- 15m/s 4- 16m/s 4- 12m/s 4- 11m/s 3- 9m/s 4- 12m/s 4- 10m/s 4- 13m/s 3- 9m/ s Yog‘in miqdori oylik (o‘rtacha mm) 66,5 52,6 74,3 99,1 101,8 x 0,3 15,4 4 x 35,7 20,9 Havo namligi (oylik o‘rtacha %) 82 6,9 67 70 61,8 35 38 46 45 51 67,4 83 O‘zbekiston Respublikasi Gidrometeorologiya xizmati markazining 2020-yil 12 oy mobaynida Samarqand shahrining tuproq yuzidagi havo harorati T/r Oylar Tuproq yuzidagi harorat 2 sm balandlikda minimal harorat. maksimal minimal 1 Yanvar 18,6 -9 -9 2 Fevral 31,7 -4,4 -4,4 3 Mart 43,5 -2,9 -2,9 4 Aprel 56,5 -1 -1 5 May 62,5 8 8 6 Iyun 65 9,2 9,2 7 Iyul 70,6 12 12 8 Avgust 67,5 12,8 12,8 9 Sentabr 58,4 3,6 3,6 10 Oktabr 47,5 -2,5 -2,5 11 Noyabr 38,7 -16 16 85 12 Dekabr 14 -14,2 -14,2 2.1.3. Ilova. 2021-yil davomida Samarqand viloyatining gidrometeorologik ko‘rsatkichlari. Meteorologik h odisalarYanvar Fevral Mart Aprel May Iyun Iyul Avgust Sentabr Oktabr Noyabr Dekabr Havo harorati oylar uchun o‘rtacha mak/min harorat 2,6 7,8 11,0/- 9,5 21,8/- 18,6 26,2/ 22,8 33,2/ -29,1 35,3/- 31,1 32,5/- 30,6 24,3/- 26,0 12,0/- 20,1 11,2 8,2 Oylik o‘rtacha havo harorati 2,3 8,2 9,5 19,8 23,3 27,7 29,2 26,7 23 11,5 6,7 6,9 Quyosh yog‘dusi davomiyligi o‘rtacha oylar uchun (soat) 66 16,6 156,1 102 313,7 131,2 /13,2 138,8 341,7 310,3 228,8 170,7 141, 9 Bulutlanish umumiy ko‘rsatkichi (o‘rtacha) (ball) 107 157 212 25 104 5 7 20 8 99 106 153 Shamolning tezligi m/sek 5- 14m/ s 4- 12m/s 8- 16m/s 7- 10m/s 4- 16m/s 3- 9m/s 4- 12m/s 6- 12m/s 4- 9m/s 4- 10m/s 5- 13m/s 8- 17 m/s Yog‘in miqdori oylik (o‘rtacha mm) 0,1 23,8 72,7 x 12,8 x x x x 7,5 14,9 19,4 Havo namligi (oylik o‘rtacha %) 64 63 68 44 44 30 33 36 37 55 66 63 O‘zbekiston Respublikasi Gidrometeorologiya xizmati markazining 2021-yil 12 oy mobaynida Samarqand shaxrining tuproq yuzidagi havo harorati T/r Oylar Tuproq yuzidagi harorat 2 sm balandlikda minimal harorat. maksimal minimal 1 Yanvar 22,5 -9,9 -9,9 2 Fevral 37,5 -10,3 -10,3 3 Mart 35,5 -5,5 -5,5 4 Aprel 58,5 4,5 4,5 5 May 66 8 8 6 Iyun 65 10 10 7 Iyul 68,5 16,6 16,6 8 Avgust 64,5 12 12 9 Sentabr 61 9 9 10 Oktabr 43,5 -4,7 -4,7 86 11 Noyabr 27,6 -7 -7 12 Dekabr 23,5 -8,9 -8,9 3.1.1. Ilova. Bolg‘a boshi bilan tuproqdan namuna olish vositasi. 3.1.2. Ilova. Tuproqdan namuna oluvchi Puerckhauer vositasi 87 3.1. 3 . Ilova. Tuproqdan namuna oluvchi jihozning nusxa modeli Umumiy uzunlik 81 sm , namuna olish chuqurligi 60 sm , tashqi diametri 25 mm , ichki diametri 15 mm , umumiy og ‘ irligi 3,5 kg . 88 3.2.4. Ilova. Samarqand shahriga yaqin hududda joylashgan “UZBIOKOMBINAT” sanoat ob’ekti tuproq tarkibidagi moddalarning miqdori. № Tuproq tarkibidagi ingradientla r Moddalarning tuproq tarkibidagi miqdori (100 mg/kg) Qatlam chuqurlik , 0-30 sm, Amaldagi konsentratsiy a (24.02.2022-y) 1-chorak Amaldagi konsentratsiy a (9.09.2022-y) 2-chorak ND hujjat raqami (miqdor i ПДК ) 1 Ph miqdori 0-10 sm 10-20 sm 20-30 sm 1.Sharq; 2.Janub; 3.G‘arb; 4.Shimol: 7,0; 6,5; 7,2; 6,8: 7,0; 7,0; 7,0; 7,0: 6,5-8,5 2 Gumus 1,8; 1,6; 1,4; 1,2: 1,2; 1,2; 1,2; 1,2; Fon 3 Nitratlar mg/l (NO 3 ) 60,5; 62,4; 61,6; 61,8: 120,0; 120,0; 120,0; 120,0: 130 4 Fosfat ioni (P 2 O 5 ) 10,2; 10,4; 10,0; 10,2; 20,0; 20,0; 20,0; 20,0: 27,2 5 Mis (Cu) 1,2; 0,98; 0,96; 0,96: 1,2; 1,2; 1,2; 1,2: 3 6 Xrom (Cr) 0,88; 0,86; 0,84; 0,86: 2,0; 2,0; 2,0; 2,0: 6 7 Ftor (F) 0,88; 0,86; 0,84; 0,86: xx 2,8 8 Rux (Zn) xx xx 23,6 89 3.2.5. Ilova. Samarqand shahriga yaqin hududda joylashgan “Zarafshon milliy tabiat bog‘i” tuproq tarkibidagi moddalarning miqdori. № Tuproq tarkibidagi ingradientlar Moddalarning tuproq tarkibidagi miqdori (100 mg/kg) Qatlam chuqurlik 0-30 sm Amaldagi konsentratsiya (28.02.2022-y) 1-chorak Amaldagi konsentratsiya (24.11.2022-y) 2-chorak ND hujjat raqami (miqdori ПДК ) 1 Ph miqdori 0-10 sm 10-20 sm 20-30 sm 1.Sharq; 2.Janub; 3.G‘arb; 4.Shimol: 6,5; 7,2; 7,8; 6,8: 6,5; 7,0; 7,5; 8,0 6,5-8,5 2 Gumus 2,2; 2,8; 2,2; 2,8: 1,6; 1,8; 1,4; 1,2: Fon 3 Nitratlar mg/l (NO 3 ) 92,0; 88,0; 87,0; 88,0: 58,0; 60,0; 56,0; 62,0 130 4 Fosfat ioni (P 2 O 5 ) 18,4; 18,6; 18,3; 18,7: 16,0; 14,0; 18,0; 16,0; 27,2 5 Mis (Cu) 1,4; 1,5; 1,3; 1,4: 1,0; 1,2; 1,0; 1,4: 3 6 Xrom (Cr) 2,5; 2,4; 2,4; 2,2: 2,0; 2,2; 2,0; 2,4: 6 7 Ftor (F) 1,8; 1,5; 1,8; 1,5: 2,8 8 Rux (Zn) xx xx 23,6 90

URBOEKOTIZIM TUPROQLARI HOLATINI EKOLOGIK BAHOLASH” (SAMARQAND SHAHRI MISOLIDA ) MUNDARIJA KIRISH …………………………………………….…………………………..5 UMUMIY QISM I-BOB. ADABIYOTLAR SHARHI 1.1. Urboekotizim tuproqlarining o‘rganilishi, tarixi.........................................9 1.2. Samarqand viloyatining tabiiy-geografik sharoiti ...... ................................15 I I-BOB. TADQIQOT SHAROITLARI, OB ’ EKTI VA USLUBLARI 2.1. Tadqiqot sharoiti: ………… ..... ………… ………...…... ………… ............23 2.2. Tadqiqot ob ’ ekt i:............. ……………………… ……... ……………… ....25 2.3. Tadqiqot uslublari : Kimyoviy tadqiqot usullari yordamida tuproqning minerologik tarkibidagi moddalar miqdorini aniqlash......................................26 ASOSIY QISM III-BOB. TADQIQOT NATIJALARI, SAMARQAND SHAHRI TUPROQLARI TARKIBI, IFLOSLANISHI, SHAHAR SHAROITIDA TUPROQLARNI YAXSHILASH CHORA-TADBIRLARI 3.1. Urboekotizimlarda yashil maydonlarni tutgan o‘rni.............. ....................27 3.2 . Samarqand shahri Universitet xiyoboni tuproqlarining tarkibi, ekologik holati.... .............................................................................................................30 3.3. Urboekotizimlarga ko‘rsatilayotgan antropogen omillar ta’siri, tuproqlarning ifloslanishi..................................................................................52 3.4. Shahar sharoitida tuproqlarning ekologik holatini yaxshilash chora- tadbirlari............................................................................................................56 IV-BOB. URBOEKOTIZIMLAR FLORA VA FAUNASI, SHAHARLARDA DARAXTLAR VA BUTALAR ASSORTIMENTINI TANLASH. 4.1. Urboekotizimlarda flora va faunasi............................................................61 4.2. Urboekotizimlar yashil ekinlari..................................................................69 4.3. Urboekotizimlarda daraxtlar va butalar assortimentini tanlash..................70

XULOSALAR ...…………………………........................................ ...............75 TAVSIYALAR ..………………………….................................... ................. .. 76 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ……….................. .....77 ATAMALAR ....................................................................................................82 ILOVALAR ……………………………………………………… ..................83 3

KIRISH Dissertatsiya mavzusining dolzarbligi va zaruriyati: Bugungi globallashuv zamonida urbanizatsiya jarayonlari tobora kuchayib, shaharlar soni va ularning ko‘lami doimiy ravishda o‘ sib bormoqda. Buning natijasida urbanizatsiyalashgan hududlarda atrof-muhitga doimiy texnogen bosim tushmoqda va bu esa urboekotizimlarda turli ekologik muammolarni keltirib chiqarmoqda. Ma’lumki, urboekotizimlarda tuproq eng ko‘p ta’sirga uchraydi. Tuproq holati va xossalariga ta’sir qiluvchi eng kuchli omil esa bu – antropogen omil hisoblanadi. Ushbu omilning bugungi kunda yuqori darajada ta’sir etishi natijasida urboekotizimlarda ifloslanishlar jadal sur’atlarda ortib bormoqda. Bunday ifloslanishlar asosan, transport, ishlab chiqarish, sanoat korxonalari faoliyati va yonilg‘i mahsulotlarining yo n ishi natijasida ro‘ y bermoqda. Bu esa albatta, atmosfera va suvning ifloslanishiga, tuproq sifati, tarkibining buzilishiga va boshqa bir qator salbiy oqibatlarni yuzaga keltirmoqda. Tuproqlarning ekologik holatini urboekotizimlarda o‘rganish chet-el davlatlari mutaxassislari tomonidan yaxshi o‘rganilgan bo‘ lib, yurtimizda esa urboekotizimlar va uni ekologik baholash hali to‘liq tadqiq et ilmagan. Tadqiqot ob’ekti: Samarqand shahri ko‘ kalamzorlashtirilgan yashil maydonlari ( Universitet xiyobon i) tuproqlari tarkibi, ekologik holatini o‘rganish. Tadqiqot predmeti: Samarqand shahri Universitet xiyoboni tuproqlariga ko‘rsatilayotgan antropogen omillar ta’siri darajasini o‘rganish. Tadqiqot maqsadi: Izlanishlardan ko‘zlangan asosiy maqsad urboekotizimlar haqida umumiy ma’lumotga ega bo‘lish, antropogen omil ta’sirida urbanizatsiya darajasi rivojlanishining atrof-muhitga, mavjud ekotizimlarga buning ta’siri natijasida tuproq tarkibiga, sifatiga, atmosferaning va suvning ifloslanishiga ko‘rsatadigan salbiy ta’sirini aniqlash va yuzaga 4

kelishi mumkin bo‘lgan ta’sir oqibatlarini oldini olish chora tadbirlarini ishlab chiqish. Tadqiqot vazifasi: Urboekotizimlarda asosiy tuproq tipi va uning morfologik xususiyatlarini o‘rganish:  Urboekotizim tuproqlari tarkibidagi organik va noorganik moddalar miqdorini aniqlash;  Urboekotizim tuproqlarining kimyoviy xossalarini tahlil qilish;  Urboekotizim tuproqlari ifloslanishi jarayonlarining oldini olish va zamonaviy shahar ekotizimlarida yashil zonalar maydonini ko‘paytirish;  Urboekotizimlar sharoitiga mos va manzarali bo‘lgan o‘simliklarni aniqlash va ekish bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqish;  Urboekotizim tuproqlari holatini yaxshilash, tuproq unumdorligini oshirish va ularni oziqlantirish bo‘yicha foydalanish uchun tavsiyalar ishlab chiqish: Tadqiqot usullari: Tadqiqot usullarida dissertatsiya ishining dolzarbligini asoslash, yurtimizdagi va xorijiy adabiyotlar shu jumladan internet-resurslari orqali axborot ma’lumotlari izlash va ishning maqsad vazifalarini aniqlashga asoslangan. Tadqiqot ishini “ marshrut” usulida olib borish va laboratoriya tajriba- tahlillarini o‘tkazish, olingan ma’lumotlar natijalarni tahlil qilish kabi jarayonlarni o‘z ichiga oladi. Dissertatsiya ishi tuproqshunoslikda umumiy qabul qilingan usullar, Tahlillar uchun namuna olish tadqiqot maqsadlariga qarab belgilangan standartlar ГОСТ 28168, ГОСТ 17.4.4.02 va ГОСТ ГОСТ 17.4.3.01 bo ‘ yicha organik moddalarni aniqlash usullari: ГОСТ 2620413 ГОСТ 26213-84 ; hujjati asosida: ГОСТ 26213-91 bo‘yicha xromni fotometrik usulda; ГОСТ 26483-85-26490-85 bo‘yicha Ph-Tsiano usuli shuningdek Maxsus apparatlar yordamida; ГОСТ 26213-91 bo‘yicha Gumus- I. V. Tyurin usulida; 5

ГОСТ 26488-85 bo‘yicha Nitrat-Tsinao usulida O‘zStandart bo‘yicha RH 68.02.14:2002 asosida; ГОСТ 26211-91 bo‘yicha Fosfor-Arrenius usulida; ГОСТ 50683-94 bo‘yicha Mis ning harakatlanuvchi birikmalarini Krupskiy va Aleksandrova usuli T sinao modifikatsiyasida aniqlash РД 118.3897485.30-96 ; Ftor- ГОСТ РД 118.3897485.3 3 -9 6 asosida tuproq tarkibidagi moddalar miqdorini aniqlandi. Shuningdek tadqiqotga oid dala tajribasi va statistik ma’lumotlar bilan ishlashda Dospexov Boris Aleksandrovichning metodik ko‘rsatmalari keltirilgan adabiyotlar asosida dala tajriba usullari ma’lumotlaridan foydalanildi. Ishning ilmiy yangiligi: Ilk bor Samarqand shahri ko‘ kalamzorlashtirilgan yashil maydonlari (Universitet xiyoboni)ning antropogen jihatdan o‘zgartirilgan tuproqlarning tarkibi va unga ta’sir etuvchi manbalari o‘rganilgan. S haharlarining tabiiy va antropogen jihatdan o‘zgartirilgan tuproqlari dan olingan ma’lumotlarni sanoat va tabiiy ekotizimlardan olingan tuproq namunalari bilan qiyosiy tahlil qilingan . Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari: Urboekotizim tuproqlari holati, tarkibi, tuproqdagi moddalarning o ‘zgargan miqdoriy ko‘rsatkichlari va ifloslanish darajalari va ularni muhofaza etish chora-tadbirlarini ishlab chiqish. Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati: Ushbu magistrlik dissertatsiya ish i:  T abiatni muhofaza qilish nuqtai nazaridan urboekotizimlar ( shahar ) ning tuproq qoplamini, ayniqsa buzilmagan (o‘zgartirilmagan) tabiiy tuproq farqlarini o‘rganish alohida muhofaza etiladigan tabiiy hududlarni ajratish uchun asos bo‘lishi mumkin.  Bundan tashqari, urboekotizimlarni rejalashtirish obodonlashtirish loyihalarini ishlab chiqishda , urboekotizimlar dagi ekologik vaziyatni nazorat qilishda foydali bo‘lishi mumkin. 6

O'xshashlar

Samarqand shahri ”Chashma” arig‘i florasining taksonomiyasi va ekologik xususiyatlari
O‘RTA ZARAFSHON VOHALARIDA SUG‘ORISH TA’SIRIDA RO‘Y BERAYOTGAN DINAMIK JARAYONLAR VA AGROLANDSHAFTLARNING EKOLOGIK HOLATINI BAHOLASH
ZARAFSHON VOHALARI SUG`ORILADIGAN YERLARNI EKOLOGIK HOLATINI OPTIMALLASHTIRISH YO’LLARI
Samarqand shahri sirfidlari xilma-xilligi, o’zgaruvchanligi hamda ahamiyati
Samarqand shahri sharoitida ko’p yillik lianalarning biologik xususiyatlari.