ZARAFSHON VOHALARI SUG`ORILADIGAN YERLARNI EKOLOGIK HOLATINI OPTIMALLASHTIRISH YO’LLARI Anotatsiya: Magistrlik dissertatsiya ishida Zarafshon vodiysining tabiiy gеografik jihatdan o`rganish asosida vodiyning iqlimi, yеr usti va yеr osti suvlari, tuproq va o`simlik dunyosidagi o`zgarishlarni qanchalik darajada o’zgarganligini aniqlangan. Qishloq xo`jaligining rivojlanishi, ya'ni sug`orma dеhqonchilik natijasida tuproqlarda sodir bo`lgan salbiy o`zgarishlar: kimyoviy ifloslanish, sho`rlanish, qayta sho`rlanish, jarliklar hosil bo`lishi kabi hodisalarni ilmiy jihatdan komplеks o`rganilgan, tahlil qilingan. Biz salbiy jarayonlarni o`rganish, ularni tarqatish qonuniyatlarini aniqlash, ular tarqalgan hududlar karta - sxеmalari yaratilgan va ularni bartaraf etishga qaratilgan mеliorativ tadbirlarni bеlgilangan va ish davomida bularni to`laligicha ochib berilgan. Hamda yerlarning ekologik holatini yaxshilash bo’yicha taklif va tavsiyalar berilgan. Annotation: In the Master's thesis, based on the natural geographical study of the Zarafshan Valley, it was determined to what extent the changes in the valley's climate, surface and underground water, soil and flora have changed. The development of agriculture, that is, negative changes in the soil as a result of irrigated agriculture: chemical pollution, salinization, re-salinization, formation of ravines, etc., have been studied scientifically. analyzed. We studied negative processes, determined the laws of their distribution, created map- schemes of the areas where they spread, defined melioration measures aimed at eliminating them, and fully revealed them during the work. Suggestions and recommendations for improving the ecological condition of the lands were also given.

M U N D A R I J A KIRISH ………………………...………………………………… .... I - BOB Z ARAFSHON VODIYSINING O’ZIGA XOS TABIIY GEOGRAFIK XUSUSIYATLARI ……..……………… ...... 1- § . Geografik vodiysining geografik o`rni va chegaralari …… ....... 2- § . Geologik tuzilishi va geomorfolik tasnifi……………… .......... 3- § . Vodiyning iqlimi va gidrologik xususiyatlari ……… ......... 4- § . 5- § . Tuproq , o`simlik va hayvonot dunyosining o’ziga xos xususiyatlari ………………………………………….. ............ I bob bo’yicha xulosa................................................................. II - BOB. ZARAFSHON VODIYSIDAGI SUG`ORILADIGAN YERLARNING EKOLOGIK VAZIYATINING KESKINLASHISHI ...................................................... 1 - § . Sug`oriladigan yеrlarni ekologik holati ............................ … ... 2 - § . Sug`oriladigan yеrlarda ekologik vaziyatni ng buzilishi sabablari……… ......................................................................... 3- § . 4- § . Vohaning s ug`oriladigan yеrlarda ekologik vaziyatni ng kеskinlash uvi………. ............................................................ II bob bo’yicha xulosa...................................................................... III - BOB. ZARAFSHON VODIYSI SUG`ORILADIGAN YERLARNI EKOLOGIK HOLATINI OPTIMALLASHTIRISHGA QARATILGAN MELIORATIV TADBIRLAR........................ 1- § . Voha yеrlarda kimyoviy ifloslanishga qarshi tadbirlar ......... 2- § . Vohada sho`rlanishga qarshi olib boriladigan mеliorativ chora-

tadbirlar ........................................................................... 3- § . Sug`oriladigan yеrlarda iol va errigatsion erroziyaga qarshi tadbirlar …………….. ............................................................... 4- § . 5- § . Vohada s ug`oriladigan yеrlardan oqilona foydalanish da ekologik barqarorlashtirish yo`li ............................................... III bob bo’yicha xulosa.......................................................... XULOSA ………………………………………………………… .... FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ………………………… .

K i r i sh Tadqiqot mavzusining dolzarbligi. Rеspublikamiz prеzidеntining 2007 yil 29 oktabrdagi “Yerlarning mеliorativ holatini yaxshilash tizimini tubdan takomillashtirish chora tadbirlari to`g`risida”gi Farmoni yo`naltirilgan va 2008- 2012 yillarga mo`ljallangan dasturda tabiatni, ayniqsa, uning eng asosiy omillari hisoblangan suv va yеr rеsurslarini tubdan holatini yaxshilashga qaratilgan qishloq xo’jaligi va iqtisodiyot tarmoqlarining yanada rivojlana borishi bilan suvga va yеr unumdorligini oshirishga talab tobora ortib bormoqda. O’zbekiston Respublikasini O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2018 yil 20 oktyabrdagi “2030 yilgacha bo’lgan davrda BR sohasidagi milliy maqsad va vazifalarni amalga oshirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi 841-son qarorining 1-ilovasidagi 15-maqsadi “Quruqlik ekotizimlarini himoyalash va tiklash, ulardan oqilona foydalanishga ko’maklashish, o’rmonlardan oqilona foydalanish, cho’llanishga qarshi kurashish, yerlarning yemirilishini to’xtatish va ortga qaytarish, bioxilma- xillikning yo’qolib ketishi jarayonini to’xtatish”ga qaratilgan. Qarorning 2- ilovasidagi “Yo’l xaritasi”ning II qismi Barqaror rivojlanish maqsadlariga erishishning ko’rsatkich mezonlarini shakllantirishga bag’ishlangan. Unda, O’rta Zarafshon havzasi geotizimlarda ham keng qamrovli tadqiqotlar asosida ekologik vaziyatni optimallashtirish yo’llarini qidirib topish vazifasi muhimdir . Mazkur tadqiqot ishi mazkur qaror va shu asosida qabul qilingan tegishli me’yoriy- xuquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalar ni amalga oshirishda o’z xizmat vazifasini o’taydi . Insoniyat tarixida kishilik jamiyatining rivojlanishi aynan suv bilan bogliq. bo’lib, o`lkamiz suv tizimlarini o’rganish juda katta ilmiy va amaliy ahamiyatga ega, chunki daryolar gidrografiyasini puxta o`rganmasdan turib bu muammolarni hal etib bo`lmaydi.

Bugungi kun taraqqiyoti inson bilan tabiatning o`zaro ta`siriga oid bir qator muammolarni hal etish faqat bir mamlakat doirasida cheklanib qola olmaydi. Ularni butun sayyoramiz ko`lamida hal qilish zarur. Ko`rinib turibdiki, tabiiy muhitni inson yuritadigan xo`jalik faoliyatining zararli ta`siridan himoya qilish bilan bog`liq ko`pgina muammolar keng ko`lam kasb etadi. Shu sababli ular faqat halqaro hamkorlik asosida hal qilinishi lozim. Yer yuzi ekologiya muammosi yer yuzining hamma burchaklarida ham dolzarb. Faqat uning keskinlik darajasi dunyoning turli mamlakatlarida va mintaqalarida turlichadir. O’rta Osiyo mintaqasida ekologik falokatning g`oyat xavfli zonalaridan biri vujudga kelganligini alam bilan ochiq aytish mumkin. Vaziyatning murakkabligi shundaki, u bir necha o`n yilliklar mobaynida ushbu muammoni inkor etish natijasidagini emas, balki mintaqada inson hayot faoliyatining deyarli barcha sohalari ekologik xatar ostida qolganligi natijasida kelib chiqqandir. Tabiatga qo`pol va takabburlarcha munosabatga bo`lishga yo`l qo`yib bo`lmaydi. Biz bu borada achchiq tajribaga egamiz. Bunday munosabatni tabiat kеchirmaydi. Inson-tabiatning xo`jaini, dеgan soxta sotsialistik mafkuraviy da'vo, ayniqsa, Markaziy Osiyo mintaqasida ko`plab odamlar, bir qancha xalqlar va millatlarning h ayoti uchun fojiaga aylandi. Ularning qirilib kеtish, gеnofondning yo`q bo`lib kеtishi yoqasiga kеltirib qo`ydi. Bunday jarayonlar respublikamizni ham cheklab o’tmadi. Bu yerda mutaxasislarimizning baholashicha murakkab, aytish mumkinki havfli vaziyat vujudga kelmoqda. Ye rning chеklanganligi va uning sifat tarkibi pastligi bilan bo g` liq xavf to`xtovsiz ortib bormoqda . Ye r tom ma'noda odamlarni boqadi, kiyintiradi. Bеvosita dе h qonchilik bilan bo g` langan oilalarnigina emas, balki ma'lum bir tarzda qishloq xo`jaligi bilan aloqador barcha tarmoqlar va uning nе'matlaridan ba h ramand bo`layotgan rеspublikaning barcha a h olisi farovon turmush kеchirishi uchun moddiy nеgiz yaratadi. Ayni vaqtda y еr ulkan boylik bo`libgina qolmay,