logo

SUG’ORISH EROZIYASI JARAYONIDA TUPROQLARNING FIZIKAVIY XOSSALARINING O’ZGARISHI

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

158.765625 KB
1
SUG’ORISH EROZIYASI JARAYONIDA TUPROQLARNING FIZIKAVIY
XOSSALARINING O’ZGARISHI
MUNDARIJA
          Kirish……………………………………………………………………..3
1. Adabiyotlar sharhi……………………………………………………..5
1.1.   Sug’orish eroziyasining tuproq morfologiyasiga ta’siri……………....5
1.2. Bo’z tuproqlar agrokimyoviy xossalarining sug’orish eroziyasi ta’sirida
o’zgarishi……………………………………………………………………….....10
1.3. Tuproqlar umumiy fizik xossalarining sug’orish ta’sirida o’zgarishi...30
2. Tadqiqot sharoitlari, obyekti va uslublari……………………………40
2.1 Tadqiqot sharoitlari…………………………………………………….40
2.2. Tadqiqot obyektlari……………………………………………………42
2.3 Tadqiqot uslublari…………………………………………..................42
3. Tadqiqot natijalari………………………………………….................43
3.1. Tuproqning zichlashuvini kamaytirish yo’llari……………………….43
3.2.   Och   tusli   bo’z   tuproqlari   sharoitida   chigitni   har   xil   muddatlarda
ekilganda paxta hosildorligiga ta’siri…………………….……………………….44
3.3.   Sug’oriladigan   tuproqlarning   agrofizik   holatini   maqbullashtirish   va
boshqarish…………………………………………………………………….......46
Xulosalar………………………………………………………………….48
Tavsiyalar ………………………………………………………………..49
Foydalanilgan adabiyotlar…………………………………………........50  2
                KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. 
Respublikamiz   mustaqillikka   erishgandan   so‘ng   yer   resurslaridan   samarali
foydalanishga   qaratilgan   «Yer   kadastri»,   «Fermer   xo‘jaligi   to‘g‘risida»   gi,
«Dehqon xo‘jaligi to‘g‘risida» gi, «Davlat yer kadastri to‘g‘risida» gi qonunlarning
qabul   qilinishi,   Respublika   Prezidentining   Farmonlari   va   bir   qator   Hukumat
qarorlari   mamlakatimizda   yer   resurslaridan   oqilona   foydalanishning   huquqiy
zaminini yaratdi. 
O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidenti   I.A.Karimov   Vazirlar   Mahkamasining
2015 yilda ijtimoiy – iqtisodiy rivojlanishning yakunlariga va 2016 yilda iqtisodiy
dasturning   eng   muhim   ustivor   yo‘nalishlariga   bag‘ishlangan   majlisda
aytganlaridek,   mamlakatimizda   mulkchilik   munosabatlarining   o‘zgarishiga
dehqonlarda   yer   egasi   hissiyotini   rivojlantirishga   qaratilgan   iqtisodiy   islohatlarni
maqsadga   yo‘naltirilgan   holda   amalga   oshirish   qishloq   xo‘jaligida   chuqur   ijobiy
o‘zgarishlar yuz berishiga olib keldi. Fermer xo‘jaliklari qishloq xo‘jaligi 
ishlab   chiqarishining   asosiy   shakliga,   ya’ni   shu   soha   rivojlanishining   asosiy
dokomotiviga aylandi.
Shuni   ham   aytish   kerakki,   qishloq   xo‘jaligi   sohasida   xususan   yer
resurslaridan   foydalanishda   iqtisodiy-huquqiy   islohatlarni   amalga   oshirish   agrar
sohaning   respublikamiz   iqtisodiyotiga,   xalq   xo‘jaligining   barcha   tarmoqlarida
islohatlarni amalga oshirishda asosiy ahamiyatga ega ekanligi bilan belgilanadi.
Bugungi   kunda   yer   resurslarini   boshqarish   –   yer   resurslarini   o‘rganish   va
ularni   haritalash,   yer   monitoringini   va   yer   kadastrini   yuritishni,   yerdan   samarali
foydalanishni   va   uni   muhofazalash,   tuproqlar   unumdorligini   saqlash   va   oshirish
kabi asosiy yo‘nalishlarni o‘z ichiga oladi.
Bu   xususda,   O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   O‘zbekiston
Respublikasi   Yer   resurslari,   geodeziya,   kartografiya   va   davlat   kadastri   davlat 3
qo‘mitasini   tashkil   etish   to‘g‘risidagi   2004   yil   15   oktyabrdagi   PF   -3502   –   sonli
Farmoni   va   Vazirlar   Mahkamasining   2004   yil   19-oktyabrdagi   483   –   sonli
O‘zbekiston Respublikasi Yer resurslari, geodeziya, kartografiya va davlat kadastri
davlat   qo‘mitasi   faoliyatini   tashkil   etish   to‘g‘risida   qarori   respublikamiz   yer
resurslaridan foydalanishda yagona davlat siyosatini amalga oshirishning asoslarini
yaratib berganligini ta’kidlash zarur.
Tadqiqotning   maqsadi.   Sug‘orib   dehqonchilik   qilinadigan   yerlarda
sug‘orish   eroziyasi   jarayonida   tuproqlarning   fizikaviy   xossalarining   o‘zgarishi   va
uning tuproq unumdorligiga ta’sirini ilmiy manbalardan o’rganishdan iborat.   
      Tadqiqot vazifalariga  quyidagilarni kiritildi.
1. Qadimdan   sug‘oriladigan   tipik   bo‘z   tuproqlarning   sug‘orish   eroziyasi
natijasida morfologik  o‘zgarishlarini o’rganish.
2. Sug‘orish   eroziyasi   mavjud   maydonlarda   mineral   va   organik   o‘g‘itlar
qo‘llashning tuproq fizikaviy xossalariga  ta’sirini o’rganish.
3. Sug‘orish   eroziyasiga   uchragan   tuproqlarning   unumdorligini   oshirish
chora tadbirlarini o’rganish.
Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati . 
Tuproqlarning cuv fizik xossalarining o‘zgarishining ilmiy ahamiyati, uning
unumdorligini   belgilashda,   ayniqsa   madaniy   o‘simliklarning       me’yorida
rivojlanishida,   hosildorligini   oshirishda   hamda   tuproqda   kechadigan   barcha
jarayonlarning namoyon bo‘lishida muhim ahamiyatga ega.
Tuproqlarning   fizikaviy   xossalarining   o‘zgarishining   amaliy   ahamiyati
shundan   iboratki,   sug‘oriladigan   tuproqlarni   unumdorligini   saqlash   va   tiklash
uchun uning umumiy fizik xossalari muhim hisoblanadi. Tuproqlarning zichlanishi
oldini   olish   maqsadida   har   2-3   yilda   tuproqning   haydalma   osti   (plug   tovon)
qatlamini   yumshatish,   tavsiya   etilgan   me’yorlar   asosida   organik   va   mahalliy
o‘g‘itlardan   keng   foydalanish,   hamda   tuproqlarning   havo   va   namlik   rejimini
yaxshilash maqsadida almashlab ekish tizimini ishlab chiqarishga keng joriy etish
yuqori samarali usullardan hisoblanadi.   4
Ishning tuzilishi va hajmi.  Malakaviy bitiruv ishi – 64 betdan iborat bo’lib,
kirish,  3  bob, xulosalar,  foydalanilgan 31  ta adabiyotlar   ro’yxati  va  tavsiyalardan
iborat.  Malakaviy bitiruv ishi matnida 1 ta jadval, 10 ta  rangli rasm  keltirilgan. 
1. ADABIYOTLAR SHARHI
1.1. Sug’orish eroziyasining tuproq morfologiyasiga ta’siri
  Qishloq   xo‘jaligini   rivojlantirishning   asosiy   yo‘nalishlaridan   biri   –
xo‘jaliklarda   eroziya   jarayonlariga   qarshi   chora-tadbirlarni   keng   joriy   qilishdir.
Dehqonchilik madaniyatini yuqori pog‘onalarga ko‘tarish, sug‘oriladigan yerlardan
oqilona   foydalanish   va   ularni   unumdorligini   oshirish,   fan   va   texnika   yutuqlarini
hamda   ilg‘orlar   tajribalarini   amaliyotga   qo‘llash   ko‘p   jihatdan   chora-tadbirlarni
to‘g‘ri   joriy   qilishga   bog‘liq.   Ilmiy   jihatdan   asoslangan   va   xo‘jaliklarning
tuproqlariga   mos   keladigan   chora   –   tadbirlarni   joriy   qilish,   ishlab   chiqarish
omillaridan unumli foydalanish, uning samaradorligini oshirish imkonini beradi.
Eroziya   jarayonlariga   qarshi   qo‘llanilayotgan   chora-tadbirlar   tufayli   yerdan
unumli foydalanish yaxshilanadi. Tuproqning donadorligiva sifati oshib, sug‘orish
suvi tejaladi, xo‘jaligining moliyaviy ahvoli yaxshilanadi, dalalar begona o‘tlardan
tozalanadi,   o‘simliklarning   zarakunanda   hasharot   va   zararkunandalardan
zararlanishi kamayadi.
Eroziyaga   doir   chora-tadbirlar   to‘g‘ri   va   sifatli   olib   borilishi   natijasida
yerlarning   unumdorligi   oshadi,   oraliq   va   takroriy   ekinlardan   oqilona   foydalanish
tufayli   yerning   unumli   foydalanish   koeffitsenti   ortadi,   ekinlar   hosildorligi   oshib,
mahsulot sifati yaxshilanadi.
  O’ zbekiston   mustaqillikka   erishgandan   so‘ng   g‘alla   mustaqilligini
ta’minlash  zaruriyati  munosabati  bilan sug‘orib ekiladigan  dehqonchilikda keskin
burilishlar   ro‘y   berdi,   ya’ni   g‘o‘za   yakka   ziroatchiligi   barham   topib,   eroziyaga
uchragan   yerlarda   don   va   boshqa   qishloq   xo‘jaligi   ekinlarini   joylashtirish
strukturasi ham o‘zgardi.
Respublikaimzning   eroziyaga   uchragan   yerlariga,   xususan,   Qashqadaryo
viloyati   tuproq-iqlim   sharoitiga   mos   keladigan,   g‘o‘za-don-siderat   ekinlarni 5
almashlab ekish tizimini joriy qilish ijobiy natijalar bermoqda. Eroziyaga uchragan
sug‘oriladigan tuproqlarda g‘o‘za-don-siderat ekinlarining o‘rni qanday va bu ekin
turlari   tuproq   unumdorligiga   qay   darajada   ta’sir   etadi,   biz   qo‘llagan   chora-
tadbirlardan   keyin   ekilgan   ekin   turlarining   hosildorligi   qanday   bo‘ladi?   –   degan
savollarga   ilmiy   asoslangan   javob   topish   hozirgi     kunning   eng   muhim   dolzarb
masalalaridan biri bo‘lib qolmoqda.
Bundan tashqari, O‘zbekiston aholisini g‘alla bilan va chorvani yem-xashak
mahsulotlari   bilan   ta’minlash,   chetdan   mahsulot   olmasdan   turib,   o‘zimizda   arzon
va   sifatli   don   mahsulotlarini   yetishtirish   va   eroziyaga   uchragan   yerlarning
unumdorligini   oshirishda   qo‘llanilayotgan   chora-tadbirlarni   kiritish   va   uni   ilmiy
jihatdan   asoslash   ayni   paytda   muhim   ahamiyat   kasb   etuvchi   vazifalardan   biri
hisoblanadi.
Bu   muammolarni   ijobiy   hal   qilish   maqsadida   X.Maqsudov   tomonidan
tuproq   eroziyasi   va   muhofazasi   bo‘limi   xodimlari   Qashqadaryo   viloyatining
Shahrisabz   tumani   «Ibragimov»   xo‘jaligida   2006   yildan   boshlab,   hozirgi   kunga
qadar   «O‘zbekistonning   tog‘lik   hududlarida   tuproq   eroziyasini   oldini   olishga
qaratilgan   tavsiyalar   ishlab   chiqish»   mavzusi   bo‘yicha   dala   tajribalari   olib
borilgan.
1. Tuproq + NPK (fon) xo‘jalik sharoitida qo‘llaniladigan o‘g‘itlar me’yori.
2.  Tuproq +  (fon) + K-9 (gektariga 10-15 kg).
3. Tuproq +  (fon) + sideratlar (Perko + roj).
(Polikompleks 1-2 vegetatsiya sug‘orishdan so‘ng jo‘yak orasiga 10-15 sm 
kenglikda sepiladi).
Tajriba   o‘tkazilayotgan   dala   tuprog‘i   sug‘orilib   kelinayotgan   tipik   bo‘z
tuproqlar, mexanik tarkibi moyil yengil va o‘rta qumoqlardan iborat.  
Tuproqlarning morfologik belgilari tuproq turini aniqlashda, tuproqqa tavsif
berishda,   shuningdek   eroziyalanganlik   darajasini   aniqlashda   muhim   diagnostik
ahamiyatga ega. Tuproqning morfologik ko‘rsatkichlariga eroziyani va unga qarshi
o‘tkazilgan   chora-tadbirlarning   ta’sirini   o‘rganishda,   biz   asosan   har   qaysi
kesmaning gkmksli  qatlam qalinligiga, yuqori  qatlamning rangiga, donadorligiga, 6
zichligiga karbonat va gips kabi yangi yaralmalarning yuqori chegaralariga chuqur
ahamiyat berdik.
1-jadval
Tipik bo‘z tuproqlarning morfologik ko‘rsatkichlari
Kesmalar raqami Qiyalik   va
ekspozitsiyala
r Gumus
qatlaminin
g   qalinligi,
sm
(A+V
1 +V
2
) Karbonatlarning
yuqori   chegarasi,
sm Gips
to‘plan-
Gan
chegaras
i
sm Haydalma
qatlamnin
g
rangi 
Psevdo
-
mitseli
y konkresiy
a
Lyossimon yotqiziqlarda tashkil topgan tipik bo‘z tuproqlar, tog‘ oldi
to‘lqinsimon tepalikli relef
K.1.Suv
ayrig‘ich,
Kuchsiz
eroziya
langan 56 22 31-56 yo‘q bo‘z
K.2.Qiyaliknin
g o‘rta qismi
Kuchsiz
eroziya
langan Shimoliy
ekspozitsiy
a, 6 0 52 0-19 - - Bo‘z
kulrangd
a
tuslanadi
K.3.Qiyaliknin
g o‘rta qismi
Kuchsiz
eroziya
langan Janubiy
ekspozitsiy
a, 4,5-5 0 41 - 8 - Bo‘z
kulrangd
a
tuslanadi
   
Eroziyaga   qarshi   chora-tadbirlar   olib   borilayotgan   Shaxrisabz   tumanining
tipik   bo‘z   tuproqlarini   yuqori   gumusli   qatlam   qalinligi   suv   ayrigichda   56   sm   ni
tashkil   qilgan   bo‘lsa,   shimoliy   va   janubiy   ekspozitsiyalarda   52-41   sm   ni   tashkil
etmoqda. Buni ko‘rinib turibdiki eroziya ta’sirida gumusli qatlam qalinligi anchaga
kamaygan,   ya’ni   tipik   bo‘z   tuproqlarning   genetik   qatlam   qalinligiga   ta’sir   etgan.
Bundan   tashqari   1-jadvaldan   ko‘rinib   turibki   eroziya   ekspozitsiyalar   o‘rtasida, 7
tuproq   paydo   bo‘lish   va   guminifikatsiya   jarayoniga   salbiy   ta’sir   ko‘rsatgan.
O‘rganilgan   hudud   tuproqlari   yuqori   haydalma   qatlamini   unumdoligi   yuqori
bo‘lganligi   uchun   bo‘z   kul   rangda   jilovlanadi.   Qiyaliklarning   o‘rta   qismida   SO
2
karbonatlar tuproqni chuqur qatlamlariga yuvilganidan, ularning yuqori chegarasi 1
metrdan pastda kuzatildi. Qiyalikning etagida SO
2  karbonatlarning tuproqni chuqur
qatlamlariga yuvilish jarayoni davom etmoqda. Ilmiy izlanishlarimizni eroziyadan
muhofaza   qilinmagan   hudud   tuproqlarining   morfologik   xususiyatlarini   ham
o‘rganishga   bag‘ishladik.   Olingan   natijalar   shuni   ko‘rsatadiki,   tuproqlarni   yuza
qatlamlari   yuvilib   ketganligidan   gumusli   qatlam   AQV
1 QV
1   qalinligi   ancha
qisqargan, ya’ni 52 sm, SO
2  karbonatlar esa tuproqni yuqori qatlamlaridayoq 12 %
ni   tashkil   qiladi.   Yuqoridagilarni   tasdiqlash   maqsadida   ba’zi   bir   tuproq
kesmalarining morfologik yozilmasini beramiz.
Kesma   2.16.04.07.   Maxsudov   X.M.,   Haqberdiyev   O.E.   tipik   bo‘z   tuproq,
o‘rta qumoqli, kuchsiz yuvilgan, shimoliy ekspozitsiyaning o‘rta qismi, qiyaligi  6 0,
Ibragimov xo‘jaligi Shaxrisabz tumani, Qashqadaryo viloyati.
0-20 sm Bo‘z, kul rang tuslanadi, quruq, o‘rta qumoq, changsimon donador,
g‘ovakli, o‘simlik ildizlari siyrak, yangi yaralmalar uchramaydi, keyingi qatlamga
o‘tish sezilarli.
20-35   sm.   Och   bo‘z   rang,   nam,   o‘rta   qumoq,   mayda   donador   changsimon,
zichlashgan,   karbonatlar   tomirsimonmayda   kristallar   shaklida,   hasharotlar   inlari
uchraydi, o‘simlik ildizlari unchalik ko‘p emas, keyingi qatlamga o‘tish bir xilda.
35-52   sm.   Bo‘zsimon   kul   rang,   nam,   o‘rta   qumoqli,   zichroq,   ustunsimon
karbonatlar tomirsimon shaklda, keyingi qatlamga o‘tish bir xilda.
52-76 sm. Bo‘zsimon kul rang, nam, o‘rta qumoqli, zichroq, mayda donador,
o‘simlik   ildizlari   kam   uchraydi,   hasharotlar   inlari,   keyingi   qatlamga   o‘tish   bir
xilda.
76-115   sm.   Bo‘zsimon   kul   rang,   nam,   o‘rta   qumoqli,   zichlashgan,   mayda
donador,   yangi   yaralmalar   tomirsimon   karbonatlar   shaklida,   keyingi   qatlamga
o‘tish bir xilda. 8
Kesma   3.   16.04.07.   Haqberdiyev   O.E.,   Maxsudov   X.M.   tipik   bo‘z   tuproq,
o‘rta qumoqli, o‘rtacha yuvilgan, janubiy ekspozitsiyaning o‘rta qismi, qiyaligi 4-
4,5 0
,  Ibragimov xo‘jaligi Shaxrisabz tumani, Qashqadaryo viloyati.
0-23   sm   Bo‘z   rang,   quruq,   o‘rta   qumoq,   kesakchasimon   mayda   donodor
strukturaga   ega,     zichroq,   ko‘p   yillik   o‘simlik   ildizchalari   uchraydi,   keyingi
qatlamga o‘tish zichligi bilan ajralib turadi.
23-46   sm.     Bo‘zsimon   kul   rang,   nam,   o‘rta   qumoqli,   mayda   donador
strukturaga ega, zich,   o‘simlik ildizlari kam uchraydi, hasharotlar inlari uchraydi,
keyingi qatlamga o‘tish rangi bilan ajralib turadi.
46-72   sm.   Kul   rang,   nam,   o‘rta   qumoq,   changsimon   donodor   strukturaga
ega,   yakka   holda   yirik   o‘simlik   ildizlari   uchraydi,   yangi   yaralmalar   dog‘simon
karbonatlar shaklida, keyingi qatlamga o‘tish bir xilda.
72-110   sm.   Kul   rang,   nam,   o‘rta   qumoq   yengilga   yaqinroq,   changsimon
strukturaga   ega,   zichlashgan,   yakka   holda   chirigan   ildizchalar   uchraydi.   Yangi
yaralmalar uchramadi, keyingi qatlamga o‘tish bir xilda.
Xulosa   qlib   aytganda,   geologiya-gemorfologiya,   iqlim,   tuproq   va   tuproq
hosil   qiluvchi   jinslarning   har   xilligi,   past-baland   relf   sharoiti   va   eroziyaga   qarshi
chora-tadbirlarning   yo‘qligi   bu   hududda   tuproqlarning   har   xil   darajada
eroziyalanishiga   olib   kelgan.     [ X.Maqsudov.   tuproq   morfologiyasiga   sug‘orish
eroziyasining ta’siri, 2007 ] . 9
1.2. Bo’z tuproqlar agrokimyoviy xossalarining sug’orish eroziyasi
ta’sirida o’zgarishi   [ S.Haqimbayeva, O.Qo‘ziboyev, N.Japaqov ] .
Qashqadaryo   vohasi   murakkab   geologik,   geomorfologik   tuzilishga,   turli
tuproq qoplamlariga ega bo‘lib bepayon tog‘lik, adir  tog‘oldi  tekisliklari  va cho‘l
tekisliklardan   iborat,   bu   hudud   tuproq   xossalarini   o‘rganish,   kelgusida   uning
unumdorligi saqlash va oshirib borishda ilmiy asoslangan tavsiyalar ishlab chiqish
bugunning kechiktirib bo‘lmaydigan muhim masalalaridan biridir.
Ma’lumki   dehqonchilikda   foydalanib   kelinayotgan   tuproqlarda   me’yorida
sug‘orish,   agrotexnik   tadbirlar,   turli   o‘simliklar   ozuqa   moddalarini   o‘zlashtirishi
hisobiga   ularning   miqdori   kamayib   boradi,   o‘rnini   to‘ldirish   esa   murakkab
jarayondir. Shundan kelib chiqib, o‘rganilayotgan hudud sug‘oriladigan taqirsimon
o‘tloqi   tuproqlarida   gumus   va   oziqa   moddalarini   sug‘orish   davri   bilan   bog‘liq
o‘zgarishini aks ettiruvchi ma’lumotlar adabiyotlarda kam yoritilgan.
Izlanish   ob’ekti   bo‘lib,   Qarshi   cho‘li   hududi   tuproqlaridan   quyidagi
tuproqlar olindi:1) 3 yil sug‘oriladigan og‘ir qumoqli taqirsimon o‘tloqi tuproqlar;
2) 10 yildan buyon sug‘oriladigan og‘ir qumoqli taqirsimon o‘tloqi tuproqlar; 3) 30
yildan   buyon   sug‘oriladigan   og‘ir   qumoqli   taqirsimon,   o‘tloqi   tuproqlar;   4)   50
yildan   buyon   sug‘oriladigan   og‘ir   qumoqli   taqirsimon,   o‘tloqi   tuproqlar;   5)100
yildan  ziyod  sug‘oriladigan   og‘ir   qumoqli  taqirsimon,  o‘tloqi   tuproqlar;   6)  qo‘riq
og‘ir qumoqli, taqirsimon o‘tloqi tuproqlar.
Yuqorida   izohlangan   tuproqlarida   “kalit   maydonlar”   tanlab   olinib   fizik
nuqtalarda tuproqlarni quyidagi xossalari o‘rganildi:
Tuproq   kesmasi   olinib   genetik   qatlamlar   bo‘yicha   laboratoriya   sharoitida
tahll qilish uchun tuproq namunalari olindi.
Tuproqlarning   genetik   qatlamlari   bo‘yicha   hajm   massasi   silindr   usulida
aniqlandi.   Laboratoriya   sharoitida   a)   kimyoviy   tarkib   bo‘yicha   quyidagi   tahlillar 10
amalga   oshirildi.   Gumus   miqdori   Tyurin   usulida,   yalpi   Ke’ldal   usulida,   umumiy
fosfor Mlsheryakov usulida, umumiy kaliy alangada kuydirish usulida aniqlandi.
Qashqadaryo   viloyatida   tuproqlardagi   gumus   va   oziqa   moddalarning
o‘zgarish   dinamikasiga   sug‘orishning   ta’siri   katta   bo‘lib,   olingan   ma’lumotlarni
ko‘rsatishicha (jadval) o‘zlashtirish va sug‘orish muddati oshib borgan sari tuproq
qatlamida   gumus   va   oziqa   moddalarning   ayniqsa   azot   va   fosforning   umumiy
miqdorini ortib borishini kuzatish mumkin. Misol uchun hududda taxminan 100 yil
muddatda sug‘orilib kelinayotgan tuproqlar haydalma qatlamida (0-35 sm), qo‘riq
tuproqlarga   nisbatan   gumus   1,16   %   miqdorida   kuzatilsa   qo‘riq   tuproqlarda   bu
ko‘rsatkich   0,5-0,8   %   ni   tashkil   qiladi,   sug‘orish   ta’sirida   sug‘oriladigan
tuproqlarimizda 1-1,5 barobar organik moddaning ko‘pligi qayd etiladi.
Bunday   o‘zgarish   tuproqlarimizning   chuqur   qatlamlarida   ham   davom
etmoqda.   Ayniqsa   g‘o‘za   ekini   bilan   band   bo‘lgan   yerlarda   bu   hodisani   yaqqol
kuzatish mumkin. Agar  qadimdan sug‘orilib kelinayotgan tuproqlarimizni 54-100
sm   li   qatlamlarida   gumus   0,52   %   ni   tashkil   qilsa   xuddi   shu   chuqurlikdagi   qo‘riq
tuproqlarda (54-82 va 82-115 sm) bu ko‘rsatkich 0,14-0,10 % dan oshmaydi. Shu
bilan birga chirindili qatlamning ham oshib borishi kuzatilmoqda.  
Umumiy azotning miqdori ham sug‘orish muddati oshgan sari oshib boradi.
Masalan,   qadimdan   sug‘orilib   kelinayotgan   yerlarning   haydalma   qatlamida
umumiy azot 0,097 % ni tashkil qilsa, taxminan 30 yil atrofida dehqonchilik qilinib
kelinayotgan yerlarda uning miqdori 0,083 %, sug‘orilmaydigan tuproqlarda esa bu
ko‘rsatkich 0,067 % ni tashkil qiladi. Bunday holat fosforga ham tegishli (jadval).
Shuni   ta’kidlash   lozimki   umumiy   kaliyni   miqdori   teskari   ko‘rinishga   ega
bo‘ladi.   Qadimdan   sug‘orilib   kelinayotgan   (100   yil   atrofida)   tuproqlarda     kaliyni
miqdori 1,50 % ni tashkil qilsa 30-50 yil atrofida dehqonchilik qilinib kelinayotgan
tuproqlarda bu ko‘rsatkich 1,58-1,60 % ni tashkil qiladi, qo‘riq tuproqlarda esa bu
miqdor   1,21-2,08   %   ni   ko‘rsatadi.   Buning   sababi,   bizning   fikrimizcha,   qadimdan
sug‘orilib   dehqonchilik   qilinib   kelinayotgan   yerlarda   bir   xil   texnik   ekinlarni
ekilishi oqibatida tuproqning o‘simliklar oziqlanish qatlamidan kaliyni olib chiqib
ketilishi natijasida uning miqdori kamaygan bo‘lishi mumkin. 11
1- jadval
Sug‘oriladigan   taqirsimon   –   o‘tloqi   tuproqlarda   gumus   va   oziqa
moddalari miqdorining turli sug‘orish davrlaridagio‘zgarishi %  
Qatlam chuqurligi, sm Gumus Azot Fosfor kaliy
Qo‘riq tuproq, 6-kesma
0-5 0,88 0,067 0,110 1,71
5-28 0,50 0,039 0,102 2,08
28-48 0,43 0,038 0,102 1,96
48-54 0,26 0,017 0,078 1,71
54-82 0,14 0,015 0,054 1,58
82-115 0,10 0,011 0,048 1,52
Uch yil sug‘orilgan, 1- kesma
0-28 0,79 0,076 0,118 1,71
28-38 0,52 0,068 0,118 1,48
38-80 0,29 0,038 0,100 1,54
80-123 0,17 0,027 0,006 1,40 12
2- jadval
Sug‘oriladigan   taqirsimon   –   o‘tloqi   tuproqlarda   gumus   va   oziqa
moddalari miqdorining turli sug‘orish davrlaridagio‘zgarishi %  
Qatlam chuqurligi, sm Gumus Azot Fosfor kaliy
O‘n yil sug‘orilgan, 2- kesma
0-33 0,86 0,075 0,150 1,71
33-50 0,84 0,070 0,130 1,83
50-60 0,55 0,052 0,120 1,96
60-100 0,07 0,013 0,100 1,52
O‘ttiz yil sug‘orilgan, 3- kesma
0-35 0,01 0,083 0,116 1,58
35-46 0,86 0,064 0,142 1,52
46-85 0,41 0,045 0,124 1,04
85-100 0,45 0,034 0,124 1,08 13
3- jadval
Sug‘oriladigan   taqirsimon   –   o‘tloqi   tuproqlarda   gumus   va   oziqa
moddalari miqdorining turli sug‘orish davrlaridagio‘zgarishi %  
Qatlam chuqurligi, sm Gumus Azot Fosfor kaliy
Ellik yil sug‘orilgan, 4- kesma
0-35 0,09 0,096 0,160 1,60
35-46 0,92 0,082 0,130 1,60
46-85 0,59 0,048 0,136 1,34
85-100 0,47 0,037 0,124 1,47
Yuz yil atrofida sug‘orilgan, 5- kesma
0-36 0,16 0,097 0,182 1,50
36-50 0,06 0,082 0,128 1,38
50-80 0,60 0,055 0,116 1,51
80-100 0,52 0,040 0,114 1,63
Shunday jarayonlarning yana ham aniqroq tasavvur qilish uchun, gumus va
oziqa moddalarning ko‘rsatkichlarini keltirish mumkin. Sug‘orish muddati oshgan
sari   gumus   va   oziqa   moddalari   miqdorining   ham   ortib   borishi   kuzatiladi,   biroq
umumiy kaliy  miqdori  bundan  mustasno.   Qo‘riq tuproqlarida  gumusning  zahirasi
0-30 va 0-100 sm li qatlamda 24,5 va 48,8 t/ga teng bo‘lsa, xuddi shu qatlamlarda
30-50   va   100   yillar   davomida   sug‘orilib   kelinayotgan   tuproqlarda   bu   ko‘rsatkich
36,7 va 80,0, 43,2 va 11,7, 50,5 va 114,6 t/ga teng. Gumus va oziqa moddalarning
miqdori sug‘orish muddati oshgan sari uning ko‘rsatkichi 1,5, hattoki 2 barobariga
ortib borishi mumkin.
Bundan   tashqari   sug‘orish   muddati   bilan   bog‘liq   oziqa   moddalarning   (azot
va   fosfor)   o‘zgarishi   ham   keskin   sezilmoqda.   Masalan,   umumiy   azot   bir   metrlik
qatlamda qo‘riq tuproqlarda 4,8 t/ga ni tashkil qilgan bo‘lsa, bu ko‘rsatkich 50 va 14
100 yil mobaynida sug‘orilib kelinayotgan tuproqlarda 9,4 t/ga teng. Bunday holat
fosfor   miqdorining   ham   o‘zgarishida   yaqqol   seziladi   uning   miqdori   qo‘riq
tuproqlarga nisbatan hattoki ikki barobarga oshib borganligi kuzatiladi.
Tadqiqotlar   olib   borilgan   tuproqlarda   sug‘orish   muddatining   ortib   borishi
tuproqga   ishlov   berish,   organik   va   mineral   o‘g‘itlar   qo‘llash,   o‘simliklar
qoldig‘ining   yillar   sayin   ortib   borishi   va   sug‘orish   suvlarining   sifatiga   bog‘liq
holda uning gumus qatlami qalinlashib, miqdorini oshib borishi va unga mutanosib
holatda azot va fosfor umumiy miqdorini ortishi mumkinligi izlanishlar natijasida
asoslandi   deb   hisoblash   mumkin.Yuqorida   aytganimizdek   bu   jarayon   faqat
umumiy kaliydan qisman mustasno, bu borada tadqiqiotlar davom etmoqda.
[Sattorov   J.S.,   Atoyev   B.]     Qishloq   xo‘jalik   ishlab   chiqarishning
samaradorligini oshirishda tuproqlarning agrokimyoviy xossalarini o‘rganish katta
ahamityaga   ega.   Chunki,   o‘g‘itlarni   to‘g‘ri   qo‘llash   tuproqni   gumus   va   oziqa
elementlar   bilan   ta’minlanganlik   darajasini   yaxshi   bilishga   bog‘liq.     Tuproqdagi
oziqa   elementlar   bilan   ta’minlanganlik   darajasini   yaxshi   bilishga   bog‘liq.
Tuproqdagi   oziqa elementlar miqdorini bilish o‘g‘itdan foydalanish koeffitsentini
oshiradi.   Gumus   esa   suv   g‘   havo   rejimini   yaxshilab   o‘simliklarni   ildiz   orqali
oziqlanish   sharoitini   maqbulashtiradi.     Shuning   uchun   ham   Surxondaryo   viloyati
sug‘oriladigan   tuproqlar   agrokimyoviy   holatini   o‘rganish   zarur   deb   hisoblaymiz
(1-jadval).
Bu   xossalarning   asosiylaridan   biri   chirindi   (gumus)   miqdoridir.   Avtomorf
tuproqlarda,   ya’ni   o‘tloqlanish   jarayoni   bo‘lmagan   tuproqlarning   haydalma
qatlamida,   gumus   miqdori   daryoning   yoyilmasi   bo‘ylab   pastga   qarab   yurilganda
kamayib   boradi   Masalan   Sariosiyo   tumanining   sug‘oriladigan   tipik   bo‘z
tuproqlarida gumus 1,05 %, Uzun tumanining xuddi shunday tuproqlarida 0,98 %,
Denov tumanida 0,96 %.
Sho‘rchi   va   Qumqo‘rg‘on   tumanlarida   sug‘oriladigan   och   tusli   bo‘z
tuproqlar   tarqalgan   .   Ularning   haydalma   qatlamlarida   (yuqoridagi   ketma-ketlik
bilan) 0,77 va 0,71 %. Demak och tusli bo‘z tuproqlar ilgarigi mavjud qonuniyatga
muvofiq   gumus   miqdori   nisbatan   kamligi   bilan   tavsiflanadi   Surxondaryo   tabiiy   - 15
geografik     sharoitida   tasdiqlandi.   Sug‘oriladigan   o‘tloqi   tuproqlarda   organik
qoldiqlarni chirish va polimerizatsiya jarayoni sekin boradi, hamda gumus ko‘proq
to‘planadi.   Shuning   uchun   barcha   tuproqlarning   o‘tloqi   ayrimasida   gumus
avtomorf tuproqlarga nisbatan biroz ko‘proq t o’ planadi. Sug‘oriladigan tipik b o’ z
tuproqlarda   o’ tloqi   tuproqlarga   nisbatan   gumus   0,05-0,70   %   ga   kamroq.
Sug‘oriladigan   och   tusli   b o’ z   tuproqlarning   o’ tloqi   ayirmalarida   esa   gumus   0,10-
0,20 % ga yuqori.
Tuproqlarning   haydalma   qatlamidagi   umumiy   azot   miqdorining   o’ zgarishi
ham gumus miqdorini  o’ zgarish qonuniyatlariga b o’ ysinadi. Sug‘oriladigan  o’ tloqi
tuproqlarda umumiy azot miqdori avtomorf tuproqlarnikiga nisbatan biroz k o’ proq.
    Sug‘oriladigan   tipik   b o’ z   tuproqlar   och   tusli   b o’ z   tuproqlarga   nisbatan
umumiy azotni k o’ proq saqlaydi.
Demak,   gumus   va   umumiy   azot   miqdori   b o’ yicha   tuproqlar   quyidagicha
o’ rinni egallaydi: sug‘oriladigan  o’ tloqi tuproq > sug‘oriladigan tipik b o’ z tuproq >
cug‘oriladigan och tusli b o’ z  16
1-jadval
Tuproqlar agrokimyoviy xossalari
[Sattorov J.S., Atoyev B.]
Tuman Tuprog‘i Maydoni,
ga (tuman
b o’ yicha) Kesmalar Gumus
% N P K
Umumiy miqdori
%
1 2 3 4 5 6 7 8
Sariosiyo
(Diyorov
nomli
x o’ jalik) Sug‘oriladigan
tipik b o’ z 592 119
a,b,v,g,d (5) 1,05 0,065 0,1
3 1,49
Sug‘oriladigan
o’ tloqi 209 1,10 0,084 0,1
5 1,58
Uzun
(Guliston
x o’ jaligi) Sug‘oriladigan
tipik b o’ z 2 130 a,b,v
(3) 0,98 0,058 0,1
4 1,48
Sug‘oriladigan
o’ tloqi 1033 137
a,b,v,g,d (5 1,04 0,068 0,1
5 1,51
Denov
(A.Temur
nomli
x o’ jalik) Sug‘oriladigan
tipik b o’ z 59 0,96 0,055 0,1
5 1,54
Sug‘oriladigan
o’ tloqi 1781 260
a,b,v,g,d,ye
yo,j,z (9) 0,98 0,065 0,1
6 1,63
Sh o’ rchi
(Oxunboboye
v nomli
x o’ jalik) Sug‘oriladigan
och tusli b o’ z 584 0,77 0,042 0,1
5 1,60
Sug‘oriladigan
o’ tloqi 1050 269
a,b,v,g,d (5 0,91 0,042 0,1
6 1,68
Qumq o’ rg‘on
(Boymatov
nomli
x o’ jalik) Sug‘oriladigan
och tusli b o’ z 2700 0,71 0,040 0,1
5 1,58
Sug‘oriladigan
o’ tloqi 1800 283
a,b,v,g,d,ye,
j,z,i,k (10) 0,92 0,050 0,1
6 1,65 17
Umumiy   fosfor   miqdori   b o’ yicha   avtomorf   tuproqlar   o’ rtasida   aniq
qonuniyat topish qiyin. Sariosiyo va Uzun tumanlarining sug‘oriladigan tipik b o’ z
tuproqlarida umumiy fosfor  miqdori  (0,13 va o,15 %) kamroq, Denov tumanidan
joylashgan   xudi   shunday   tuproqlarning   haydalma   qatlami   esa   umumiy   fosforni
biroz k o’ proq saqlaydi.
Sh o’ rchi   va   Qumq o’ rg‘on   tumanlarining   sug‘oriladigan   och   tusli   b o’ z
tuproqlarida umumiy fosfor miqdori yana ham kamayganga  o’ xshaydi.
Agarda   avtomorf   tuproqlarni   o’ tloqi   tuproqlar   bilan   solishtirsak   barcha
o’ tloqi tuproqlarda umumiy fosfor miqdori k o’ pligi bilan ajralib turadi.
Surxondaryo   viloyatining   b o’ z   tuproqlar   mintaqasida   joylashgan
sug‘oriladigan   b o’ z   tuproqlarida   umumiy   fosfor   miqdori   0,13-0,16   %   oralig‘ida
o’ zgarib turadi.
Umumiy kaliy miqdori 1,49 -1,68 % atrofida aniqlandi.   O’ tloqi tuproqlarda
kaliy   k o’ p   b o’ lib   1,58-1,68   %   ni   tashkil   qiladi.   Avtomorf   tuproqlarda   esa   kaliy
nisbatan   kamroq,   1,48-1,60   %.   Och   tusli   b o’ z   tuproqlarda   tipik   b o’ z   tuproqlarga
nisbatan kaliy k o’ proq.
Umumiy   fosfor   va   kaliy   haqida   daryo   yoyilmasi   b o’ ylab   pastga   qarab
million   yillar   davom   etib   kelayotgan   harakat   borligini   taxmin   qilish   mumkin.
Chunki tuproqdagi umumiy fosfor va kaliy miqdori birinchi navbatda tuproq hosil
qiluvchi   ona   jinsni   kimyoviy   tarkibiga   bog‘liq.   Bu   miqdorni   o’ zgartiradigan
omillar   geologik,   meteorologik   va   biologik   jarayonlardir.   Mineral   va   organik
o’ g‘itlar bu miqdorni sezilarli darajada  o’ zgartira olmaydi. 18
Beriladigan   o’ g‘itlar,   o’ simlik   va   hayvonot   dunyosi   qoldiqlari   tuproqda
oziqa   moddalarni   xolos   harakatchan   shakllarini   o’ zgartirishi   mumkin.   Chunki
bunday shakldagi oziqa moddalar miqdori juda kam. Shuning uchun ham ular tez-
tez  o’ zgarib turadi.
Surxondaryo   viloyatining   o’ rganilgan   tumanlarining   sug‘oriladigan
tuproqlarida oziqa moddalarning harakatchan shakllari  miqdorini   o’ zgarishi    k o’ p
sharoitlarga bog‘liq. (1,2 rasmlar).
Birinchi   navbatda   tuproq   sharoiti   katta   ahamiyatga   ega.   Masalan
sug‘oriladigan avtomorf tuproqlardagi harakatchan azot, fosfor va kaliy miqdorlari
sug‘oriladigan   o’ tloqi   tuproqlardagiga   nisbatan   boshqacha   Sariosiyo   tumanidan
Qumq o’ rg‘on   tumaniga   qarab   yuradigan   b o’ lmak   sug‘oriladigan   tipik   b o’ z
tuproqlarning bir kilogrammida nitrat miqdori 33,1-30,4 mg/kg, sug‘oriladigan och
tusli   b o’ z   tuproqlarga   o’ tilganda   nitratlar   miqdori   27,5-28,2   mg/kg   gacha
kamayadi. Demak, tuproqlar (nitrat) azot bilan past darajada ta’minlangan.
O’ tloqi   tuproqlarda   harakatchan   azot   (NO
3 )     miqdori   hamma   vaqt   ma’lum
darajada   k o’ p.   Sababi   shundaki,   bu   tuproqlar   o’ zida   gumus   va   umumiy   azotni
k o’ proq saqlaydi. 
Shuni   ta’kidlash   kerakki,   o’ tloqi   tuproqlarda   ham     yuqoridan   pastga   qarab
tushganda harakatchan azot miqdori biroz kamayib boradi.
Harakatchan fosfor miqdori bilan ham tuproqlar yomon ta’minlangan. Biroq
avtomorf tuproqlarda harakatchan fosfor miqdori   o’ tloqi tuproqlarga nisbatan kam
aniqlandi.   Daryo   yoyilmasidan   pastna   qarab   borganda     o’ tloqi   tuproqlarda
harakatchan   fosfor   biroz   k o’ paygandek   k o’ rinadi.   Avtomorf   tuproqlarda   esa
bunday  o’ zgarish y o’ q. 
Harakatchan   kaliy   miqdorining   o’ zgarishi   xos   o’ zgarishga   ega.   Yuqoridan
pastga  qarab tushayotganda   sug‘oriladigan  tuproqlarda  harakatchan  kaliy miqdori
q o’ yidagicha   o’ zgaradi:   sug‘oriladigan   tipik   b o’ z   tuproqlarda   harakatchan   kaliy 19
kamroq,   sug‘oriladigan   och   tusli   b o’ z   tuproqlarda   harakatchan   kaliy   miqdori   esa
k o’ p.
Sug‘oriladigan   o’ tloqi     tuproqlarda   harakatchan   kaliy   miqdori   avtomorf
tuproqlarga nisbatan k o’ proq.
Biroq   shuni   aytish   kerakki,   tipik   b o’ z   tuproqlar   mintaqasidagi   o’ tloqi
tuproqlar   harakatchan   kaliyni   kamroq,   och   tusli   b o’ z   tuproqlar   mintaqasidagi
sug‘oriladigan   o’ tloqi   tuproqlar   esa   k o’ proq   saqlaydi.   Tipik   b o’ z   tuproqlar
mintaqasida   sug‘oriladigan   tuproqlar     kaliy   bilan   past   darajada   ta’minlangan
b o’ lsa,   och   tusli   b o’ z   tuproqlar   mintaqasida   esa   kaliy   bilan   ta’minlanganlik
o’ rtacha darajada ekanligi ma’lum b o’ ldi.  
  Shu   olingan   ma’lumotlar   o’ g‘it   q o’ llashdan   oldin   barcha   tuproqlarni   azot,
fosfor   va   kaliy   bilan   ta’minlanganlik   darajadasini   aniq   bilib   olish   zarurligini
k o’ rsatadi.
Ayniqsa   tog‘   mintaqasining   tekislik   ch o’ l   zonasi   bilan   chegaralangan
dalalariga   kaliy   o’ g‘itini   q o’ llayotganda   tuproqdagi   harakatchan   kaliy   miqdorini
t o’ g‘ri   aniqlab   olish   kerak.   Chunki   ch o’ l   sharoitida   yoki   unga   yaqin   tuproqlarda
harakatchan kaliy miqdori yuqori. Bu albatta gidrometrik yoki biologik jarayonlar
tufayli kaliyni qattiq holatdan harakatchan shaklga   o’ tishini tezlashishi tufayli deb
tasavvur qilish mmumkin.
Ekilgan   ekin,   berilgan   suv,   organik   va   mineral   o’ g‘itlar   tuproqdagi   ozuqa
elementlarning   harakatchan   shakl   miqdorini,   joylashish   chuqurligini   o’ zgarishiga
t o’ g‘ridan-t o’ g‘ri   ta’sir   k o’ rsatadilar.   O’ simliklar   o’ z   ildiz   shakllariga   qarab
iste’mol  qiladilar. Ularning miqdorini  har  xil  chuqurlikda  turlicha kamaytiradilar.
O’ g‘itlar   esa   tuproqda   oziqa   elementlarning   suvda   eriydiganini   k o’ paytiradi.
Sug‘orish suvi  ham yuvib ketib, ularning miqdorini  ozaytiradi. Yig‘ilgan statistik
ma’lumotlar   k o’ rsatishicha,   yuqorida   aytilgan   x o’ jaliklarda   2006,   2007,   2008 20
yillari   ekinlar   asosan   g‘ o’ za   va   kuzgi   bug‘doy   b o’ lgan.   Berilgan   o’ g‘itlar   va   suv
se’yorlari  o’ zgarmagan desa b o’ ladi. Demak, Sariosiyo, Uzun, Denov, Sh o’ rchi va
Qumq o’ rg‘on   tumanlaridagi   sug‘oriladigan   maydoni   32,7   ming   gektardan   iborat
b o’ lib sug‘oriladigan  yerlar esa 7,0 ming gektarni tashkil etadi.
Toshkent   yirik   sanoat   markazi   b o’ lib,   sobiq   ittifoq   davrida   T o’ qimachilik
kombinati,   ip   yigiruv   fabrikalari,   aviasozlik,   kompressor,   agregat,   kabel,
ekskovator,   O’ zbekselmash,   Tashkselmash,   g‘isht   va   yirik   beion   korxonalari
qurilgan   b o’ lib,   ularning   chiqindilari   shahar   atmosferasining,   tuprog‘i,   suvi   va
o’ simliklarini   og‘ir   metallar   bilan   turli   darajada   ifloslantirgan.   Bu   korxonalar
faoliyati, xomashyo, ishchi kuchi va mahsulotga b o’ lgan talabning y o’ qligi tufayli
hozirgi paytda t o’ xtab qolgan. Ularning  o’ rnida kichik ishlab chiqarish korxonalari
tashkil   etilib,   natijada   shahar   aholisini   is’temol   mollari,   kiyim-kechak   va   oziq-
ovqat mahsulotlari bilan ta’minlash masalasi amalga oshirildi.
   21
Tuproqlardagi oziqa elementlarning harakatchan birikmalari
miqdorlari, mg/kg
Sug'.tipik bo'z. 
Sarosiyo (Denov 
nomli xo'jalik) Sug'. tipik bo'z. 
Uzun (Guliston 
xo'jalik) Sug'. tipik bo'z. 
Denov (A.Temur 
nomli xo'jalik) Sug'.och tusli bo'z. 
Sho'rchi 
(Oxunboboyev 
nomli xo'jalik) Sug'.och tusli bo'z. 
Qumqo'rg'on 
(Boymatov nomli 
xo'jalik)020406080100120140160180200220240260
NO3
P2O5
K2OHarakatchan shakl m
g/kg
 Rasm 1 22
Tuproqlardagi oziqa elementlarning harakatchan birikmalari
miqdorlari, mg/kg
Sug'.tipik bo'z. 
Sarosiyo (Denov 
nomli xo'jalik) Sug'. tipik bo'z. 
Uzun (Guliston 
xo'jalik) Sug'. tipik bo'z. 
Denov (A.Temur 
nomli xo'jalik) Sug'.och tusli bo'z. 
Sho'rchi 
(Oxunboboyev 
nomli xo'jalik) Sug'.och tusli bo'z. 
Qumqo'rg'on 
(Boymatov nomli 
xo'jalik)020406080100120140160180200220240260280300
NO3
P2O5
K2OHarakatchan shakl m
g/kg
Rasm  - 2 23
Toshkent shahri tipik b o’ z tuproqlar tarqalgan hududda joylashgan b o’ lib, bu
tuproqlar   prolyuvial   lyoss   yoki   lyossimon   yotqiziqlar   ustida   hosil   b o’ lgan.
Ularning   morfologik   tuzilishi,   g‘ovakligi,   donadorligi   yaxshi   rivojlangan   b o’ lib,
mexanik   tarkibini   asosan   chang   va   loy   zarrachalari   tashkil   qilib,   gumus,   azot,
fosfor   va   kaliy   kabi   oziqa   moddalari   bilan   o’ rta   darajada   ta’minlangan.   Tuproq
qatlami   fizik   xossalari   va   agrokmiyoviy   tarkibi   bilan   ajralib,   tabaqalanib   turadi.
Karbonatlar,   gips   va   suvda   eriydigan   tuzlar   kesmaning   pastki   qatlamlari   sari
yuvilib   ketgan.   Shaharda   tabiiy   tuproqlar   sug‘orilib   sernamlanadi,   gidromorfizm
jarayonlari   rivojlanib,   suv   o’ tkazuvchanlik   qobiliyati   kamayadi,   zichlashadi,
gidromorf   sharoit   shakllanib   gleylanish   muhit   o’ zgarib   qaytarilish   jarayonlari   avj
oladi, natijada  o’ tloqi va  o’ tloqi tuproqlar hosil b o’ ladi.
Tipik b o’ z tuproqlarning granulometrik tarkibi   o’ rta va og‘ir qumoqdir. Bu
tuproqlar   lyoss   va   lyossimon   yotqiziqlar   ustida   shakllanganligi   tufayli   ularning
granulometrik   tarkibida   chang   va   loy   zarrachalari   asosiy   qismini   tashkil   qiladi.
Sug‘oriladigan   tipik   b o’ z   va   o’ tloqi   b o’ z   tuproqlarning   granulometrik   tarkibi
yengil,   o’ rta  va  og‘ir   o’ rta  va  og‘ir  qumoqlardan iboratdir. Sug‘oriladigan   o’ tloqi
tuproqlarda  yirik chang zarrachalar kamayib, uning hisobiga  o’ rta va mayda chang
hamda loy zarrachalarining miqdori oshib boradi (1 jadval).
Shahar   tuproqlari   asosan   o’ rta   qumoqli   b o’ lib,   sanoat,   qurilish   va   maishiy
chiqindilar   tarkibidagi   umumiy   va   harakatchan   og‘ir   metallarning   yutilish
qobiliyati   va   geokimyoviy   harakatini   belgilab   beradi,   bu   jarayonning   yuksalishi
yog‘ingarchilik mavsumi va yerlarni sug‘orish davriga t o’ g‘ri keladi. 24
Shaharning   tabiiy   tipik   b o’ z   tuproqlarining   chimli   qatlamlarida   gumusning
miqdori   1,38-2,60%   tashkil   qiladi.   Gumusning   miqdori   o’ tloq   va   o’ tloqi   botqoq
tuproqlarida,   maishiy   chiqindilar   bilan   ifloslangan   yerlarda   4,75   %   gacha   oshib
borishi   kuzatiladi.   Azotning   miqdori   tipik   b o’ z,   sug‘oriladigan   b o’ z   va   o’ tloqi
tuproqlarda   0,07-0,09%,   texnogen   tuproqlarda   0,11-0,12   %,   fosforning   miqdori
0,18-0,21 %, kaliy esa 1,80-2,30 % tashkil qiladi. Shahar tuproqlari fosfor va kaliy
bilan  o’ rta darajada ta’minlangan hisoblanadi (1 jadval).
Toshkent   shahrining   tuproq,   suv   va   o’ simlik   tarkibidan   og‘ir   metallar
miqdori va ularni atrof muhitga ta’siri t o’ g‘risidagi masalalar mualliflar tomonidan
har tomonlama  o’ rgana boshlandi. 
Tuproq   uchun   qabul   qilingan   og‘ir   metallar   me’yori   miqdori   quyidagicha
miss uchun umumiy miqdor 20 mg/kg, harakatchan shakli esa 10 mg/kg, umumiy
rux   30   mg/kg   harakatchanligi     10   mg/kg,   umumiy   q o’ rg‘oshin   uchun   20   mg/kg,
harakatchan   shakli   uchun   10   mg/kg,   umumiy   kadmiy   3   mg/kg,   harakatchan
formasi   0,5   mg/kg,   ftorning   umumiysi   20   mg/kg,   harakatchan   turi   esa   3,5-5,0
mg/kg   etib   qabul   qilingan.   Toshkent   shahri   tuproqlarini   og‘ir   metallar   rux,   miss,
q o’ rg‘oshin, kadmiy va ftor  bilan asosiy  ifloslantiruvchi  manba aviasozlik,  kabel,
ekskovator,   agregat,   mikond,   t o’ qimachilik   kombinati,   panel   konstruksiyalar
shakli, qurilish vamaishiy korxonalar chiqindilaridir.
Aviasozlik   korxonasi   chiqindilari   tarkibida   umumiy   miss   346,0     mg/kg,
harakatchanligi   esa   230   mg/kg,   yalpi   rux   17490   mg/kg,   harakatchan   shakli   240
mg/kg,   umumiy   q o’ rg‘oshin   uchun   292,0   mg/kg,   harakatchan   shakli   uchun   1,0
mg/kg,   umumiy   kadmiy   28,0   mg/kg,   harakatchan   formasi   1,45   mg/kg,   yalpi
ftorning   umumiysi   108,0   mg/kg,   harakatchan   turi   esa   2,50   mg/kg   tashkil   qiladi.
Qurilish   va   maishiy   chiqindilarda   og‘ir   metallarning   miqdori   sanoat
chiqindilaridan biroz kamroqdir.  25 26
1-jadval
Toshkent shahri tuproqlarining granulometrik va agrokimyoviy tarkibi
Kesma
№ Chuqurligi
,sm Zarrachalarning  og‘irligi va  o’ lchami,% Fizik
loy, % Gumus
, % Umumiy,% Karb
onatl
ar, %<0,25 0,25-
0,1 0,1-
0,05 0,01-
0,01 0,01-
0,00
5 0,005-
0,001 <0,00
1 azot fosfor kaliy
Tipik b o’ z tuproqlar
1 0-5 1,2 1,3 45,0 12,4 19,7 10,5 42,6 1,38 0,08 0,20 2,24 6,8
5-24 0,5 0,7 6,8 44,9 11,6 18,9 12,2 42,6 1,29 0,08 0,21 2,27 7,2
24-60 1,3 0,6 5,3 42,5 11,2 18,7 13,6 44,3 1,00 0,05 0,20 2,11 7,4
60-95 1,1 0,5 7,4 44,2 13,2 18,7 13,5 45,4 0,65 0,04 0,17 2,06 7,6
95-130 0,7 0,7 9,8 46,1 13,9 19,2 11,3 44,5 0,42 0,02 0,13 1,90 8,0
Sug‘oriladigan tipik b o’ z tuproqlar
2 0-20 1,2 1,7 5,2 40,3 10,8 21,2 12,4 44,5 1,29 0,99 0,21 2,31 6,7
20-55 0,8 1,8 4,1 41,3 9,5 19,3 13,7 42,6 1,03 0,05 0,21 2,25 7,8
55-92 0,4 1,3 6,3 43,1 9,3 18,0 10,7 43,3 0,74 0,04 0,19 2,18 7,6
92-134 0,7 1,1 9,0 46,0 1,4 18,5 14,7 44,5 0,37 0,02 0,14 2,02 8,1
Sug‘oriladigan  o’ tlog‘i b o’ z tuproqlar
3 0-30 1,0 1,1 7,7 41,7 14,1 14,5 14,9 43,5 1,67 0,11 0,21 2,21 6,6
30-65 0,8 0,4 7,3 39,8 13,0 16,3 16,0 45,3 1,28 0,07 0,20 2,09 7,0
65-110 1,0 0,9 8,6 42,0 21,0 13,1 12,2 37,4 0,82 0,05 0,18 2,00 7,2
110-150 0,6 0,8 9,2 44,1 16,8 12,0 11,5 40,2 0,53 0,02 0,14 1,96 7,6 27 28
Aviasozlik   korxonasi   joylashgan   yerdagi   tipik   b o’ z   tuproqlarda   umumiy
misning   miqdori   489,0   mg/kg,   harakatchan   shakli   esa   70,0   mg/kg   tashkil   qiladi.
Toshkent   shahrining   Yunusobod,   Mirzo   Ulug‘bek   va   Hamza   tumanlari
hududlarida tarqalgan b o’ z tuproqlarda umumiy mis 30,0-50,0 mg/kg, harakatchan
shakli esa 0,55-1,40 mg/kg ekanligi aniqlandi.
Toshkent   shahrining   tuproqlari   mis   moddalari   bilan,   qabul   qilingan
me’yorga nisbatan 2,0-2,5 barobar miqdorda k o’ payganligi aniqlandi. Harakatchan
misning miqdori sanoat korxonalari joylashgan yerlarda 200,0 mg/kg oshib borishi
kuzatiladi.
Umumiy   ruxning   yuqori   miqdori,   ya’ni   275,0   mg/kg   aviasozlar
shaharchasidagi   sug‘oriladigan   b o’ z   tuproqlarda   t o’ planganligi     qayd   etildi.
Harakatchan   rux   60,0-269,6   mg/kg   gacha   oshib     borishi     sanoat   va   qurilish
korxonalarining chiqindilari t o’ plangan sug‘oriladigan b o’ z tuproqlardir.
Aviasozlik korxonasi chiqindilarida umumiy q o’ rg‘oshinning miqdori 
292,0   mg/kg,   harakatchanlik   shakli   esa   1,0   mg/kg   dan   iborat   ekanligi   aniqlandi.
Umumiy   q o’ rg‘oshin   bilan   (240,0   mg/kg)   ifloslangan   sug‘oriladigan   o’ tloqi
tuproqlar   tarqalgan   aviazavod   atrofidagi   yerlardir.   Harakatchan   q o’ rg‘oshin   bu
tuproqlarda 1 mg/kg oshmaydi.
Kadmiy sanoat chiqindilarda 28,0 mg/kg tashkil qilib, harakatchanligi   1,45
mg/kg,   aviazavod   joylashgan   sug‘oriladigan   tipik   b o’ z   tuproqlarda   ularning
miqdori k o’ payib borishi aniqlandi. 
Umumiy ftorning eng k o’ p miqdori, ya’ni 108,0 mg/kg aviatsiya korxonasi
chiqindilarida   va   zavod   hovlisidagi   sug‘oriladigan   b o’ z   tuproqlarda   tarqalishi
kuzatildi (2 - jadval). 29
2 – jadval
Toshkent shahri tuproqlari tarkibidagi umumiy va harakatchan 
og‘ir metallar miqdori (mg/kg)
Ke
sm
a
№ Chuq
urligi,
sm Mis Rux
Q o’ rg‘oshin Kadmiy Ftor
umu
miy hara
katc
han umu
miy harak
atcha
n umu
miy harak
atcha
n umu
miy harak
atcha
n umu
miy harak
atcha
n
Tipik b o’ z tuproqlar
1 0-5 44 ,0 1,40 18,0 2, 3 0 20,0 > 1,0 1,7 1,70 20,0 2,70
5-18 32,0 1,16 15,0 2,11 18,0 >1,0 1,6 0,60 14,0 1,40
18-40 33,0 1,24 16,0 1,90 16,0 >1,0 1,7 1,40 12,0 1,10
Sug‘oriladigan tipik b o’ z tuproqlar
2 0-20 30,0 0,68 79,0 1,40 >1,0 96,0 1,6 82,0 1,80
20-40 28,0 0,56 70,0 1,35 >1,0 80,0 1,0 78,0 1,40
40-120 22,0 0,51 56,0 1,29 >1,0 54,0 1,5 68,0 1,10
Sug‘oriladigan  o’ tloqi b o’ z tuproqlar
3 0-20 489,0 0,70 275 1,60 240 >1,0 28,0 0,70 108 2,66
20-40 365 0,68 246 1,55 184 >1,0 24,0 0,40 98 2,40
40-70 245 0,50 180 1,20 112 >1,0 14,0 0,30 89 2,10
70-150 120 0,40 125 1,10 98,0 >1,0 12,0 0,30 78 2,00
Avia
korxona
chiqindisi 346,0 2,30 1749 2,40 292 1,0 28,0 1,45 108 2,50
Ruxsat
etilgan
me’yor 20,0 10,0 30,0 10,0 20,0 3,0 3,0 0,5 20,0 3,5-5,0 30
Toshkent   shahri   tuproqlaridan   harakatchan   og‘ir   metallar   mis,   rux,
q o’ rg‘oshin, kadmiy va ftor VV Kovalskiy va Ye.K.Kruglova tavsiya etgan natriy
va   ammoniyli   atsetat   bufer   eritmalarida   rN   3,5   aniqlandi.   O’ rta   Osiyoning
karbonatli tuproqlarida makro – va mikroelementlar  o’ simlik ildizlari orqali nordon
muhitda   assimilyatsiya   qilinishi   tasdiqlangan.   Tadqiqiot   natijalari   asosida   shahar
tuproqlaridagi   umumiy   va   harakatchan   og‘ir   metallar   miqdoriga   binoan   kam,
o’ rtacha,   yuqori   va   juda   yuqori   darajada   ifloslangan   bilgeokimyoviy   hududlar
ajratildi.
Tuproqdagi   harakatchan   og‘ir   metallar   mis,   rux,   q o’ rg‘oshin   uchun   qabul
qilingan   me’yor   10   mg/kg,   kadmiy   0,5   mg/kg,   ftor   esa   3,5-5,0   mg/kg   ekanligi
ilmiy adabiyotlardan ma’lumdir, biroq bu k o’ rsatkichlar nisbiydir.
Respublikamizda   tarqalgan   har   bir   tuproq   tipi   va   madaniy   o’ simlik   uchun
o’ ziga   xos   barcha   talablarga   javob   beradigan   og‘ir   metallarning   qabul   qilingan
me’yori tajribalar asosida ishlab chiqilishi lozimdir.
  31
1.3.Tuproqlar umumiy fizik xossalarining sug‘orish 
ta’sirida o‘zgarishi
[Quvantayev R., Musurmonov A., O‘razboyev I., Soliyeva N., 
Turg‘unov M., 2010 ]  ma’lumoti bo‘yicha
Tuproq     unumdorligi   belgilovchi   omillardan   biri   -   bu   tuproqlarni   fizik
xossalaridir.   Yetakchi   o‘rinda   tuproq   zichligi   va   haydov   qatlamining   struktura
holati   turadi.   Tuproq   qatlami   zichligi   struktura   hosil   bo‘lishida   agregat
ko‘rsatkichini,   suv   –   havo   nisbatini   va   tuproqda   issiqlik   almashinishini,   qattiq
qismi va bo‘shliqlar nisbatini, zarrachalar miqdorini va bir-biri bilan aloqadorligini
belgilaydi.   Tuproq   qatlami   zichligi   uning   nisbiy   tarkibiga,   turli   kattalikdagi
pgregatlar nisbatiga, granulometrik tarkibiga bog‘liq. Tuproq qatlamining   zichlik
kattaligi   tuproqga   ko‘rsatgan   inson   ta’siri   tezligini   aniq   ifodalaydi.   Shu   sababli
tuproq   qatlami   zichligini   turli   darajada   nazorat   qilish   orqali   agroekologik   nuqtai
nazardan salbiy holatni borligi yoki yo‘qligi haqida axborot olish mumkin.
Tuproqda texnologik yukni oshishi, og‘ir texnikadan foydalanishi natijasida
ifloslansa,   haydov   qatlamiga   ishlov   berishning   oshishi   yuqori   se’yorda   mineral
o‘g‘itlar   berilishi,   sug‘oriladigan   dehqonchilikda   ekin   maydonlarini   kengayishi,
har   doim   agroekologik   qarama-qarshilikni,   agronomik,   shu   jumladan   agrofizik
nuqtai nazardan noqulaylikni keltirib chiqaradi.
Keyingi yillarda respublikamizda tuproq  unumdorligini qayta tiklovchi, sarf
harajatlarni   kamaytiruvchi,antropogen   omillar   ta’siri   birmuncha   kam   bo‘lgan,
tuproqlarga kam ishlov beruvchi iyexnologiyalar ishlab chiqilib ishlab chiqarishda
sinalmoqda.
Toshkent   vohasining   eskidan   sug‘oriladigan   tipik   bo‘z   tuproqlari   va
Sirdaryo   viloyatining   sug‘oriladigan   o‘tloqi     tuproqlarida     dala   tajribalari
O‘zbekiston   paxtachilik,   tuproqshunoslik   va   agrokimyo   ilmiy   tadqiqot   institutlari
uslubiy qo‘llanmalari asosida olib borildi.
Eskidan   sug‘oriladigan   tipik   bo‘z   tuproqlar   sharoitida   dala   tajribalari
quyidagi sxema asosida olib borildi: 32
1.Yer   shudgor     qilinadi,   pushta   olinadi   ,   chigit   ekiladi,   mineral   o‘g‘itlar
miqdori   N-250,   P-175,   K-125;   2.   Shudgor   qilinmaydi+   oldindan   olingan   pushta
ustiga   o‘simlik   qoldiqlari   maydalab   tashlanadi,   pushta   olinadi   va   unga   bolgar
qalampiri   va   pomidor   ko‘chati   ekiladi.   O‘g‘it   me’yori   N-250,   P-350,   K-160;   6.
Shudgor   qilinmaydi,  oldindan olingan  pushta  ustiga  o‘simlik qoldiqlari  maydalab
tashlanadi,   bolgar  va  pomidor   ko‘chati   ekiladi.  O‘g‘it   me’yori:   N-250,  P-350,  K-
160; 9. Shudgor qilinadi, pushta olinadi, kartoshka ekiladi. O‘g‘it me’yori: N-300,
P-300,   K-500;   Shudgor   qilinmaydi,   oldindan   olingan   pushta   ustiga   o‘simlik
qoldiqlari   maydalab   tashlanadi,   kartoshka   ekiladi.   O‘g‘it   me’yori:   N-300,   P-300,
K-500.
Sug‘oriladigan   o‘tloqi   tuproqlardagi   dala   tajribalari   quyidagi   variantlar
bo‘yicha   olib   borildi,   o‘g‘it   me’yori   xo‘jalikda   qabul   qilingan   hisob   bo‘yicha:   1.
Yer   shudgor   qilinadi,   tekislanadi,   borona   qilinadi,   chizel   borona   qilinadi,   chigit
ekiladi; 2. Yer shudgor qilinmaydi, tekislangan va yumshatilgan pushtada o‘simlik
qoldiqlari   qoldiriladi,   chigit   ekiladi;   3.   Yer   shudgor   qilinadi,   borona   chisel
qilinadi+   g‘alla   ekiladi;   4.   Yer   shudgor   qilinmaydi,   oldindan   olingan   pushtalarga
o‘simlik qoldiqlari qoldirilgan g‘alla ekiladi.
Pushtani   erta   bahorda   qator   oralig‘i   90   sm   li   qilib   olinadi.   Kam   ishlov
beriladigan variantlarda faqat bundan 5 yil avval (tipik bo‘z tuproqlarda) va 3 yil
oldin   o‘tloqi   tuproqlarda   olingan.   Shundan   buyon   faqat   ekishdan   oldin   pushtalar
tuzatiladi ya’ni yuza qismi yumshatiladi. Oldingi paytdagi balandligi 28-30 sm ni
tashkil   etib,   sug‘orilgandan   keyin   birmuncha   cho‘kish   hisobiga   uning   balandligi
24-26 sm ni tashkil qiladi.
Tajribada   asosiy   qiziqish   tuproq   qatlamining   zichligi   bo‘lib,   ayniqsa   ka
ishlov   berilganda   oddiy   ishlovga   nisbatan   zichlik   qatlamlarini   o‘zgarishi   uning
fizik xossalarini ta’siri hisoblanadi. Pushtada ekilgan oddiy texnologiyaga nisbatan
kam   ishlov   beruvchi   texnologiya   bo‘yicha   tuproq   zichligi   haydov   qatlamida
ekishdan   keyin   har   ikkita   variantda   ham   maqbul   zichlik   birliklariga   tengligini
ko‘rsatadi. Kam ishlov berilgan variantlarda boshida tipik bo‘z tuproqlarda zichlik
qatlami ko‘rsatkichi yuqori bo‘lgan bo‘lsa, vaqt o‘tishi bilan tepa qatlamda chirindi 33
to‘planishi,   makro  va   mikroagregatlar   tarkibini  yaxshilanishi  natijasida   agregatlar
g‘ovak joylashganligini bizning ma’lumotlarimiz ko‘rsatmoqda.
Vegetatsiya   boshida   kam   ishlov   berilgan   variantlarning   hammasida   ya’ni
qanday o‘simlik ekilganidan va o‘g‘it  me’yoridan qat’iy nazar haydov va qisman
haydov   ostki   qatlamlariningzichligi   (O)   1,09   dan   1,37   g/sm 3
  gacha   bo‘lgan
kattalikdan   iborat.   Uning   haydov   ostki   qatlamida,   ayniqsa   sabzavot   va   kartoshka
ekilgan oddiy ishlov berilgan nazorat 5,9 variantlari vegetatsiya oxirida birmuncha
zichlaashganligini   ko‘rish   mumkin.   G‘o‘za   o‘stirilgan   variantlarda   boshqa   ekin
turlariga nisbatan kam suv berilganligi tufayli vegetatsiya davrida kam zichlashgan
va   ularning   zichligi   nazorat   ya’ni   haydalgan   variantlarning   haydalma   qatlamida
vegetatsiya   oxirida   1,12   dan   1,35   g/sm 3
  gacha   bo‘lishini   ta’min   etgan.     Sabzavot
ekilgan variantlarning haydalma qatlam zichligi vegetatsiya oxirida 1,20 dan 1,47
g/sm 3
  gacha   zichlashgan   haydalmagan   sinalayotgan,   g‘o‘za   o‘stirilayotgan
variantlarda   tuproq   zichligi   vegetatsiya   oxirida   1,12   g/sm 3
  dan   1,42   g/sm 3
gacha
bo‘lgan kattalikni tashkil etadi. Kartoshka yetishtirilgan haydalmagan variantlarda
vegetatsiya   oxirida   haydov   qatlam   zichligi   1,20   g/sm 3  
dan  
1,43   g/sm 3
ni   tashkil
etadi.
O‘tloqi   tuproqlarda   olib   borilgan   tajriba   ma’lumotlarga   qaraganda   ikkinchi
yil   ham   vegetatsiya   davrida   kam   ishlov   berish   ta’siri   uncha   ko‘rinmaydi.
Tuproqning   zichligi   hamma   variantlarda   tipik   bo‘z   tuproqga   qaraganda
gidromorfizm ta’sirida birmuncha zichlashgan, ayniqsa ayrim variantlarda haydov
osti   qatlamining   zichligi   maqbul   zichlikdan   yuqori   ya’ni   1,43   g/sm 3
dan  
1,57
g/sm 3
gacha o‘zgaradi  (1-2-jadval).
Tipik bo‘z tuproqlarda bir necha yil davomida pushta olib ekilishi natijasida
hattoki   haydov   ostki   qatlamining   zichligi   ham   maqbul   holatga   kelgan   bo‘lsa,
o‘tloqi tuproqda  hali bu jarayon boshlangan emas.
Ekishdan keyin g‘o‘za ekilgan oddiy variantda haydov qatlam zichligi 1,20 –
1,32     g/sm 3  
ni   tashkil   qilgan   bo‘lsa,   vegetatsiya   oxirida   bu   ko‘rsatkich   1,26   dan
1,36     g/sm 3
  gacha   o‘zgargan,     tepa   qatlam   ishlov   berish   va   tuproqni   jo‘yak   olish
davrida tepaga ko‘tarilishi natijasida zichligi kam o‘zgargan. 34
1-jadval
Tuproqga kam ishlov berish natijasida turli qishloq xo‘jalik o‘simliklari
ostida zichlik va umumiy g‘ovaklikning o‘zgarishi
Variant Qatlam
chuqurlig
i, sm Ekishdan
keyin Vegetatsiy
a oxirida Variant Qatlam
chuqurli
gi, sm Ekishdan
keyin Vegetatsiy
a oxirida
HO
g/sm 3 YF
% HO
g/sm 3 YF
% HO
g/sm 3 YF
% HO
g/sm 3 YF
%
Eskidan ug‘oriladigan tipik bo‘z tuproqlar (2006 y.)
1 g‘o‘za 0-10 1,11 50 1,05 60
2 g‘o‘za 0-10 1.05 61 1.25 57
10-20 1,18 56 1,23 54 10-20 1.31 52 1.25 54
20-30 1,20 55 1,30 51 20-30 1.35 49 1.43 45
30-40 1,25 58 1,24 53 30-40 1,36 49 1,28 51
40-50 1,30 51 1,33 50 40-50 1,38 48 1,21 54
5 sabza
vot 0-10 1,16 58 1,23 55 6 sabza
vot 0-10 1,04 60 1,27 52
10-20 1,24 55 1,31 53 10-20 1,22 55 1,35 50
20-30 1,37 49 1,32 51 20-30 1,30 50 1,40 46
30-40 1,52 44 1,30 52 30-40 1,37 48 1,32 50
40-50 1,49 45 1,33 49 40-50 1,41 46 1,33 49
9
kartosh
ka 0-10 1,11 58 1,05 60 10
kartosh
ka 0-10 1,10 58 1,06 61
10-20 1,26 54 1,16 58 10-20 1,17 58 1,36 51
20-30 1,33 50 1,43 46 20-30 1,21 54 1,34 50
30-40 1,36 48 1,46 44 30-40 1,26 54 1,45 45
40-50 1,42 46 1,42 46 40-50 1,30 51 1,39 48
Izoh:1,5,7,9 – variantlar haydalgan, 2,6,8,10 – haydalmagan. 35
2-jadval
Tuproqga kam ishlov berish natijasida turli qishloq xo‘jalik o‘simliklari
ostida zichlik va umumiy g‘ovaklikning o‘zgarishi
Variant Qatlam
chuqurlig
i, sm Ekishdan
keyin Vegetatsiy
a oxirida Variant Qatlam
chuqurli
gi, sm Ekishdan
keyin Vegetatsiy
a oxirida
HO
g/sm 3 YF
% HO
g/sm 3 YF
% HO
g/sm 3 YF
% HO
g/sm 3 YF
%
Yangidan sug‘oriladigan o‘tloqi  tuproq
1 g‘o‘za 0-10 1,25 53 1,16 57
2 g‘o‘za 0-10 1.22 54 1.07 59
10-20 1,34 49 1,21 55 10-20 1.27 52 1.26 52
20-30 1,37 48 1,30 51 20-30 1.29 51 1.29 51
30-40 1,40 47 1,30 51 30-40 1,33 50 1,37 48
40-50 1,47 45 1,49 43 40-50 1,40 47 1,40 47
3
bug‘doy 0-10 1,20 55 1,13 58 4
bug‘doy 0-10 1,30 51 1,13 58
10-20 1,38 49 1,41 50 10-20 1,34 49 1,31 50
20-30 1,43 48 1,42 50 20-30 1,40 47 1,42 46
30-40 1,45 45 1,42 50 30-40 1,39 47 1,42 46
40-50 1,48 43 1,50 51 40-50 1,45 45 1,40 47
Izoh:1,5,7,9 – variantlar haydalgan, 2,6,8,10 – haydalmagan. 36
3-jadval
Tuproqga kam ishlov berish natijasida turli qishloq xo‘jalik o‘simliklari
ostida zichlik va umumiy g‘ovaklikning o‘zgarishi
Variant Qatlam
chuqurlig
i, sm Ekishdan
keyin Vegetatsiy
a oxirida Variant Qatlam
chuqurli
gi, sm Ekishdan
keyin Vegetatsiy
a oxirida
HO
g/sm 3 YF
% HO
g/sm 3 YF
% HO
g/sm 3 YF
% HO
g/sm 3 YF
%
Eskidan ug‘oriladigan tipik bo‘z tuproqlar (2007 y.)
1 g‘o‘za 0-10 1,09 59 1,10 59
2 g‘o‘za 0-10 1.09 59 1.10 59
10-20 1,18 56 1,20 55 10-20 1.41 47 1.42 47
20-30 0,21 55 1,23 54 20-30 1.36 47 1.40 47
30-40 1,48 44 1,49 44 30-40 1,44 46 1,43 46
5 sabza
vot 0-10 1,15 58 1,19 55 6 sabza
vot 0-10 1,15 57 1,20 55
10-20 1,30 51 1,32 50 10-20 1,34 50 1,36 49
20-30 1,46 45 1,48 44 20-30 1,44 46 1,47 45
30-40 1,46 45 1,49 44 30-40 1,46 45 1,49 44
40-50 1,44 46 1,48 44 40-50 1,43 46 1,50 46
9
kartosh
ka 0-10 1,13 48 1,19 55 10
kartosh
ka 0-10 1,19 55 1,20 55
10-20 1,08 60 1,20 55 10-20 1,28 52 1,30 51
20-30 1,14 57 1,22 54 20-30 1,28 52 1,32 50
30-40 1,30 51 1,32 50 30-40 1,32 50 1,36 49
40-50 1,31 51 1,34 50 40-50 1,31 51 1,35 49
Izoh:1,5,7,9 – variantlar haydalgan, 2,6,8,10 – haydalmagan.
4-jadval 37
Tuproqga kam ishlov berish natijasida turli qishloq xo‘jalik o‘simliklari
ostida zichlik va umumiy g‘ovaklikning o‘zgarishi 
Variant Qatlam
chuqurlig
i, sm Ekishdan
keyin Vegetatsiy
a oxirida Variant Qatlam
chuqurli
gi, sm Ekishdan
keyin Vegetatsiy
a oxirida
HO
g/sm 3 YF
% HO
g/sm 3 YF
% HO
g/sm 3 YF
% HO
g/sm 3 YF
%
Yangidan sug‘oriladigan o‘tloqi tuproq (Sirdaryo tumani)
1 g‘o‘za 0-15 1,20 55 1,26 53
2 g‘o‘za 0-15 1.29 51 1.33 50
15-30 1,32 50 1,36 49 15-30 1.38 48 1.39 48
30-50 1,45 46 1,55 42 30-50 1.49 44 1.51 43
3
bug‘doy 0-15 1,21 54 1,25 53 4
bug‘doy 0-15 1,24 53 1,28 52
15-30 1,40 47 1,45 46 15-30 1,43 46 1,46 45
30-50 1,43 46 1,49 44 30-50 1,50 44 1,57 41
Izoh:1,5,7,9 – variantlar haydalgan, 2,6,8,10 – haydalmagan.
Yangi   kam   ishlov   berish   texnologiyasida   tuproqning   g‘ovakligi   muhim
ahamiyatga   ega   b o’ lib,   olingan   natijalar   k o’ rsatishicha   tipik   b o’ z   tuproqda   olib
borilgan   tajribada   tuproqning   umumiy   g‘ovakligi   (UG‘)   uning   zichligiga   bog‘liq
holda 44 dan 59 % gacha  o’ zgarishini k o’ rsatadi (1-2-jadval).
Tabiiyki hamma variantlarda tepa qatlamlar yuqori g‘ovaklikga ega, ayniqsa kam
ishlov berilgan variantlar.  Eng kam g‘ovaklik vegetatsiya oxirida (44-47 %) oddiy
ekilgan usuldagi nazorat variantda kuzatiladi.
Umumiy   g‘ovaklik   chigit   ekilganidan   keyingi   davrda   o‘g‘it   berilgan
variantlarning   haydov   qatlamida   eng   yuqori   ko‘rsatkichga   (45-59   %)   teng.
Sabzavot   ekilgan  variantlarining   umumiy  g‘ovakligi   g‘o‘za   o‘stirilganga  nisbatan
birmuncha   kam.   Vegetatsiya   oxiriga   borib   uning   ko‘rsatkichi   haydov   qatlamida
kam   ishlov   berilgan   variantlarida   44-57   %   ni   tashkil   qilgan   bo‘lsa,   nazorat
variantda   bu   ko‘rsatkich   45-57   %   ni   tashkil   etadi.   Kartoshka   ekilgan   kam   ishlov
berilgan   variantlarining   haydov   qatlamini   umumiy   g‘ovakligi   vegetatsiya   oxirida
46-59 % ni tashkil qilgan bo‘lsa, nazorat variantda bu ko‘rsatkich 52-55 % ga teng. 38
Haydov ostki  qatlamining umumiy g‘ovakligi mos ravishda 45-49 va 50-49 % ni
tashkil qiladi.
2-jadval
Tuproqga kam ishlov berish ta’sirida turli qishloq xo‘jalik o‘simliklari ostida
zichlik va umumiy g‘ovaklikning o‘zgarishi (2008 y.)
Variant CHuqurlik,sm HM,
g/sm 3 UG‘,
% Variant CHuqurlik,sm HM,
g/sm 3 UG‘,
%
Vegetatsiya boshida
1
g‘o‘za 0-10 1,15 58
2
g‘o‘za 0-10 1,20 55
10-20 1,30 51 10-20 1,32 51
20-30 1,41 47 20-30 1,30 51
30-40 1,49 44 30-40 1,27 52
40-50 1,34 50 40-50 1,36 49
Vegetatsiya oxirida
1
g‘o‘za 0-15 1,16 57 2
g‘o‘za 0-15 1,24 54
15-30 1,37 50 15-30 1,34 50
30-50 1,53 44 30-50 1,37 50
Vegetatsiya boshida
5
sabzazot 0-10 1,18 57
6
sabzavot 0-10 1,14 61
10-20 1,41 47 10-20 1,20 55
20-30 1,34 50 20-30 1,38 48
30-40 1,42 47 30-40 1,42 47
40-50 1,48 45 40-50 1,45 46
Izoh: 1,3,5 – variantlar haydalgan, 2,4,6 – haydalmagan. 39
2-jadval
Tuproqga kam ishlov berish ta’sirida turli qishloq xo‘jalik o‘simliklari ostida
zichlik va umumiy g‘ovaklikning o‘zgarishi (2008 y.)
Variant CHuqurlik,sm HM,
g/sm 3 UG‘,
% Variant CHuqurlik,s
m HM,
g/sm 3 UG‘,
%
YAngidan sug‘oriladigan o‘tloqi tuproq (Sirdaryo tumani) 
Vegetatsiya boshida Vegetatsiya oxirida
1
g‘o‘za 0-15 1,44 46 3
bug‘doy 0-15 1,29 52
15-30 1,68 37 15-30 1,45 45
30-50 1,55 42 30-50 1,50 44
2
g‘o‘za 0-15 1,26 53
4
bug‘doy 0-15 1,44 46
15-30 1,54 42 15-30 1,44 46
30-50 1,53 43 30-50 1,55 42
Izoh: 1,3,5 – variantlar haydalgan, 2,4,6 – haydalmagan.
O‘tloqi tuproqlarda ikkinchi yil quyidagi tajribada variantlar o‘rtasida eskin
farq sezilmaydi. Uning haydov qatlamining umumiy g‘ovakligi qatlamlar bo‘yicha 40
55 dan 41 % gacha tebranib turadi. Bu tuproqda ham tepa qatlamlarining umumiy
g‘ovakligi   yuqori   ko‘rsatkichga   ega   bo‘lib   pastki   tomon   kamayib   boradi   (1-2-
jadval), haydalmagan variantlarda haydalgan variantlarga nisbatan tuproq umumiy
g‘ovakligi birmuncha kamaygan.
G‘o‘za   o‘stirilgan   oddiy   variantlarining   haydov   qatlamining   zichligi   kam
ishlov   berilgan   variantga   nisbatan   ekishdan   keyingi   umumiy   g‘ovaklik   bo‘yicha
farqi   unchalik   sezilarli   emas.   Xuddi   shunday   boshqa   ekin   turlari   ekilgan
variantlarda ham ular o‘rtasidagi farq sezilarli emas.
Pushtada   ekilgan   qishloq   xo‘jalik   ekinlariga   kam   ishlov   berilib,   ekinlar
navbatlab   ekilganda   har   yili   tushadigan   o‘simlik   qoldiqlarini   oshib   borishi
tuproqdagi   organik   va   oziqa   moddalarni,   gumus,   agronomik   qimmatli   agregatlar
miqdorini oshirib tuproq unumdorligini, tabiiy holatini tiklashga va yil sayin paxta,
g‘alla va sabzavot ekinlari hosildorligini oshirib borishga yordam beradi.
Tuproq   unumdorligini   tiklanish   jarayoni   10-15   yil   davom   etishi   mumkin,
uning muddati tuproq yuzasiga tushadigan o‘simlik qoldiqlarini miqdoriga bog‘liq.
Sug‘oriladigan   tipik   bo‘z   tuproqlar   va   o‘tloqi   tuproqlar   sharoitida
shudgorlash   eng   qiyin   tadbir   bo‘lib,   shudgorni   tekshirish   va   kuzatishga   ko‘p   ish
hajmi va mablag‘ talab qilinadi. Erta bahorda tuproq yaxshi strukturaga ega bo‘ladi
va   uni   yangi   agrotexnologiya   bo‘yicha   ekishga   tayyorlash   ayniqsa   pushtalarni
tuzatish   oson   bo‘ladi.   Agrotalablarga   mos   ravishda   pushtani   tuzatish
o‘rganilayotgan hududlarda shudgorsiz sifatli bo‘lishi mumkin.
Qishloq xo‘jalik ekinlariga vegetatsiya davrida pushtada kam ishlov berilishi
haydov va qisman haydov ostki qatlam tuproqlarini zichligini eng maqbul darajada
ushlashga imkon yaratadi, shudgorlangan variantlarda esa u oshib boradi.
2.  TADQIQOT SHAROITLARI, OB’EKTI  VA USLUBLARI 41
          2.1.Tadqiqot   sharoitlari.   Samarqand   viloyati   Pomir   -   Oloy   tog‘larining
g‘arbiy   chegarasida,   Zarafshon   daryosi   havzasining   o‘rta   qismida   joylashgan
bo‘lib,   relefi,   asosan,   kenglik   bo‘ylab   cho‘zilgan   va   shimoldan   Turkiston     tog‘
tizmalarining tarmoqlari (Nurota tog‘i, uning balandligi 2169 m, Oqtog‘-2003 m).
Janubdan   Zarafshon   tog‘   tizmalari   bilan   o‘ralgan   Zarafshon   vodiysidan   iborat.
Vodiy sharqdan (750 - 800 m) g‘arbga (350 m) tomon pasayib boradi. U g‘arbda
60 - 100 metrgacha kengayib, shimoliy - sharqda (viloyat hududining tashqarisida)
Qizilqum   cho‘liga,   Janubiy   g‘arbda   Karnob   cho‘liga   o‘tadi,   shimoliy-sharqda
Nurota     cho‘llari   orqali   Mirzacho‘lga   birlashadi.   Vodiyning   o‘rtasidan   Zarafshon
daryosi oqib o‘tadi. Vodiydan shimoliy qismda va uning janubida qiya tekisliklar
joylashgan va tog‘larga yaqinlashganda adirlar boshlanadi. Zarafshon tog‘ tizmasi
(uning g‘arbiy qismi) janubda Qashqadaryo viloyati bilan bo‘lgan chegara bo‘ylab
cho‘ziladi.   Bu   tizma   (2388   m)   asosan,   paleozoyning   kristalli   shakllari   va
ohaktoshlardan   iborat.   G‘arbda   bu   tizma   tog‘   asta   -   sekin   pasayib   borib,
Kattaqo‘rg‘ondan   janubda   past   -   baland   tepaliklardan   iborat   bo‘lgan   tekisliklar
bilan   qo‘shilib   ketadi.   Asosan,   qumli,   slanets   va   magmatik   jinslardan   tashkil
topgan.   Nurota   tog‘i   bir   necha   yirik   organik   birliklardan   parchalanib   ketgan.
Foydali   qazilmalardan   oltin,   kumush,   alyuminiy,   volfram   chiqadi:   (Ingichkada),
flyuarit,   kvars,   ohaktosh,   granit,   tergel,   gips,   bektoniy   gili,   mineral   boyliklar,   oq
marmar   (Omonqo‘ton,   G‘azg‘on,   Jom)   va   2007   yildan   iborat   (Nurota   tog‘larida)
dunyoda   yagona   bo‘lgan   gulobi   marmarni   qazish   ishlari   boshlandi.   Nurobodda
Korun konlari va mineral buloqlar mavjud. 
Iqlimi.   Kontinental,   quruq   iqlim,   bulutli   kunlar   kam   bo‘ladi.   Tekisliklarda
qish iliq. YAnvarning o‘rtacha harorati shimolda – 2 0
S, tog‘larda - 4,8 0
S, iyulning
o‘rtacha   haroratini   25   -   30 0
S,   absolyut   minimum   –32 0
S,   absolyut   maksimum
harorat   46 0
S  ni   tashkil   etadi   (Petrov,   1982).   Yillik  o‘rtacha   yog‘in  miqdori   200  -
881   mm   va   yog‘inning   80   foizi   qish   va   bahorda   yog‘adi.   Qor   16   -   20   kungina
yotadi.   O‘simliklarning   vegetatsiya   davri   269   (harorat   5 0
S   dan   yuqori)   kundan
ko‘p.   Balandlikka   ko‘tarilgan   sari   harorat   pasayadi.   Iqlim   harorati   va   sug‘orish
Samarqand   viloyatida   paxta,   tamaki,   shaftoli,   o‘rik,   uzum,   anjir   va   anor   o‘stirish 42
imkonini   beradi.   Oxirgi   10   -15   yilda   ushbu   viloyatda   subtropik   o‘simliklardan
xurmo ham iqlimlashtirilgan. 
Viloyatning asosiy daryosi – Zarafshon, uning viloyat hududidagi qismining
uzunligi 215 km bo‘lib, Samarqand viloyati maydonida Oqdaryo va Qoradaryoga
ajraladi.   Ushbu   daryolar   YAngi   rabot   qishlog‘i   yonida   yana   qo‘shilib   Miyonkol
orolini   (1200   km 2
  maydoni)   hosil   qiladi.   Zarafshon   daryosi   muz   qorlardan
to‘planadi.   Tevarak   atrofdagi   tog‘lardan   oqib   tushgan   soylar   sug‘orishga
sarflangani   uchun   Zarafshonga   etmasdan   tugaydi.   Darg‘om,   Narpay,   o‘ng   sohil
Zarafshon, Eski Anhor, Tuyatortar, Miyonkol-Xatirchi kanallari va Kattaqo‘rg‘on
suv   omboridan   ham   ekinlarni   sug‘orishda   foydalaniladi.   Viloyatning   janubiy
g‘arbiy qismida oqadigan bir necha soylar ham yozda qurib qoladi.
Tuproqlari . Tuproqlari  asosan,  bo‘z tuproqlar. Tekisliklar  va 500 m  gacha
balandliklardagi   tog‘   etaklarida   och   bo‘z   tuproqlar   (sug‘oriladigan   erlarda   o‘tloqi
bo‘z tuproqlar), 1500-1700 m balandliklarda bo‘z tuproqlar, cho‘l zonasida qumoq,
taqir   bo‘z   qo‘ng‘ir   tuproqlar   va   sho‘rxoklar   tarqalgan.   YOng‘oqzorlar   va
archazorlar   tagida   qo‘ng‘ir   tuproqlar   yanada   balandliklarda   qoramtir   tuproqlar
bo‘lib, undan yuqorida tog‘-o‘tloqi va tog‘-tundra tuproqlari uchraydi.
Yovvoyi   o‘simliklardan:   chalacho‘l   va   cho‘l   o‘simliklari   asosiy   o‘rinni
egallaydi, tog‘ yon bag‘irlarida o‘rmonlar uchraydi (archa, namataklar). Tog‘ yon
bag‘irlaridagi tekisliklarda shuvoq va efemerlar, ya’ni tez qurib qoluvchi 1-2 yillik
o‘simliklar o‘sadi.
Daryo vodiylarida, dashtlarida, sho‘ra-galofit  o‘simliklari o‘sadi. Zarafshon
daryosi vodiysida terak, jiyda, chakanda, tol, maymunjon, yo‘lg‘un va turli-tuman
to‘qayzorlar   mavjud.   Tog‘larda   1100-2700   m   balandliklarda   archa,   pista,   toshloq
yon   bag‘irlarida   bodomzorlar   uchraydi.   Samarqand   shahri   yaqinidagi   Omon-
qo‘tonda yong‘oqzorlar ko‘p.
Yovvoyi hayvonlardan tulki, chiyabo‘ri, bo‘ri, tekisliklarda jayron, tog‘larda
qo‘ng‘ir   ayiq,   tog‘   suvsari,   to‘qayzorlarda   cho‘chqa,   to‘qay   mushugi,   daryo
suvsari,   qushlardan   tustovuq,   tuvaloq,   tog‘larda   kaklik,   daryolarda   baliqlar: 43
qorabaliq   -   marinka,   laqqa   baliq   va   hakozolar   ko‘p.   Samarqand   yaqinidagi
«Zarafshon»   qo‘riqxonasida   «Buxoro   jayron   pitomnigi»   dan   iqlimlashtirilgan
Buxoro kiyigi – Xongul yashaydi. 
2.2 .   Tadqiqot   obyekt lar i.   Respublikamizning   sug‘orib   dehqonchilik
qilinadigan   tuproq   maydonlarining   60   %   dan   ziyod   qismi   sug‘orish   eroziyasiga
chalinib   unumdorligini   pasaytirirish   xususiyatiga   ega.   Ushbu   hududlarda   olib
borilgan   ilmiy-tadqiqot   ishlari   va   tajriba   natijalarini   o‘rganib   chiqish   hamda
sug‘orish eroziyasiga uchragan tuproqlarni tadqiq etish ushbu ishning obekti qilib
olindi. 
2.3.   Tadqiqot   uslublari.   Dala   tajribasida   quyidagi   kuzatish   va   hisob-kitoblar
o‘tkazildi   va   uslublar   qo‘llaniladi:   Eroziyaga   uchragan   tuproqlarning   yuvilishi,
oqavaning   to‘planishi   va   unumdorligiga   ta’sirini   o‘rganish   M.   N.   Zaslavskiy
(1987) uslublari asosida o‘rganiladi [10].
Tuproqning fizik xossalarini aniqlashda quyidagi uslublar qo’llaniladi:
a) tuproqning mexanik tarkibi – Kachinskiy  buyicha pipetka usulida; 
b) tuproqning solishtirma massasi–piknometr usulida; 
v) tuproqning hajmiy massasi-silindr usulida;  
g) tuproqning kovakligi – hisob-kitob yuli bilan aniqlanadi.
3.  TADQIQOT NATIJALARI
3.1. Tuproqning zichlashuvini kamaytirish yo’llari 44
Qarshi   cho‘lining   sug‘oriladigan   taqir   tuproqlari   barcha   xususiyatlarini
yaxshilash,   xususan   zichlashuvini   kamaytirish   maqsadida   quyidagi   tizimda
tajribalar   o‘tkazildi:   1.   O‘g‘itlar   majmui     (N-250,   P-175,   K-125)   har   yili   berib
boriladi;   2.   S h u   o‘g‘itlar   tagidan   20   t   chirigan   go‘ng   solindi;   3.   2   yil,   1.   2,5   yil
(kuzgi   beda);   5.   3   yil   beda   o‘stiriladi.   Tajriba   variantlaridagi   tadqiqot   ishlari
bedapoyalar haydalgandan keyin 3 yil davomida o‘tkazildi. Tajriba kuzgi shudgor
vaqtida   o‘tkazilib,   ekish   oldi   ishlari   amalga   oshirildi.   Daladagi   g‘o‘za   2-3   marta
oziqlantirilib, 3-4 marta sug‘orildi, shunga muvofiq 3-4 marta sug‘orish jo‘yaklari
olinib, qator oralariga 4-5 marta ishlov berildi. Chilpish va terim amalga oshirildi.
Olingan   ma’lumotlarga   qaraganda   amal   davri   boshida   nazorat   (1)
variantidagi   tuproqda   zichligi   uch   yilda   o‘rtacha   1,41   g/sm 3
  ga   to‘g‘ri   keldi.
Tajribaning go‘ng solingan variantida bu ko‘rsatkich 0,02 g/sm 3
  ga, 2 yildan beda
0,04 g/sm 3
 ga,  2,5 yillik beda 0,05 g/sm 3
 , 3 yillik beda 0,06 g/sm 3
 ga kamayishini
ta’minladi.   S h unday   bo‘lsada,   amal   davri   oxiriga   kelib   bu   ko‘rsatkichlarning
sezilarli   darajada   ortishi   kuzatildi.   Nazorat   variantida   tuproqning   zichligi   1,49
g/sm 3
  , 20 t go‘ng solinganda 1,46 g/sm 3
  , 2 yillik beda o‘stirilganda 1,43 g/sm 3
  ,
2,5 yillik beda o‘stirilganda 1,42 g/sm 3
  , 3 yillik beda o‘stirilganda esa 1,41 g/sm 3
gacha   ko‘tariladi.   Tuproq   haydalma   qatlamining   bunday   zichlashishi   amal   davri
davomida   sug‘orishlar,   qator   oralarini   ishlash   hamda   o‘simlik   ildizini   tuproqqa
beradigan bosimi natijasida yuzaga keladi.
Lekin   g‘o‘zaning   amal   davri   oxiriga   kelib   tuproq   zichligi   biroz   ortgan
bo‘lsada,  variantlar  orasidagi  dastlabki  ijobiy tafovut  amal  davrining oxirida ham
saqlanib   qoldi.   Bu   esa   o‘z   navbatida   boshqa   foydali   omillar   qatori   g‘o‘za
hosildorligiga  ham   ijobiy  ta’sir  ko‘rsatdi.  Eng kam   hosil   (29,2  s/ga)  o‘rtacha  uch
yilda   nazorat   variantidan   olindi.   20   t   go‘ng   solingan   variantdan   qo‘shimcha   1,7
s/ga, 2 yil beda o‘stirilganda 4,8 s/ga, 2,5 yil beda o‘stirilganda 6,2 s/ga va 3 yillik
bedadan keyin g‘o‘za o‘stirilganda esa 7,3 s/ga qo‘shimcha hosil olindi.  45
3.2. Och   tusli   bo’z   tuproqlari   sharoitida   chigitni   har   xil
muddatlarda ekilganda paxta hosildorligiga ta’siri
Paxta   hosildorligini   oshirish   shu   kunning   eng   muhim   vazifalaridan   biridir.
Bunda fan-texnika yutuqlariga, ilg‘or tajribalarga tayanish, avvalo g‘o’zaning oziq
maydoni   muhim   ahamiyatga   ega.   Bahor   faslining   kech   va   kuz   oylarining   erta
boshlanishi   paxtachilikda   qator   muammolarni   keltirib   chiqarmoqda.   Bu
muammolarni   bartaraf   uchun   ml   va   sifatli   hosil   beradigan   ertapishar   g‘o’za
navlarini   yaratish,   g‘o’za   parvarishida   asqotadigan   zamonaviy   texnologiyalarni
qo’llash,   eng   muhimi,   chigitni   maqbul   muddatlarda   plyonka   ostiga   ekish   talab
qilinadi.
Shu maqsadda Qashqadaryo viloyatining och tusli bo’z tuproqlari sharoitida
joylashgan   Qarshi   tumanidagi   Cho’li   ota   jamoa   shirkat   xo’jaligi   hududida   1998-
1999 yillarda quyidagi tizimda dala tajribasi o’tkaziladi.
Tajriba   3   qaytariqdan   iborat.   Dalaning   tuprog‘i   o’rtacha   mexanik   tarkibga
ega. Yer osti suvlari 2-2,5 m. chuqurlikda joylashgan. 
Shudgor oldidan tuproqqa ammofos (200 kg/ga) va kaliy (80 kg/ga) solinib,
keyin er shudgor qilindi. Chigitni erga ekishdan oldin yer bronalanib, moda bosib
chiqildi va chigit ekildi.
Ma’dan   o’g‘itlar,   ya’ni   qolgan   fosforli   va   kaliyli   o’g‘itlarning   yillik
miqdorini   50   foizi   hamda   azotli   o’g‘itlarning   yillik   miqdori   esa   o’suv   davrida
tuproqqa solinadi. G‘o’za 4 marta sug‘oriladi. 3 marta o’tdan tozalanadi. 
Chigit plyonka ostiga va oddiy usulda 3 muddatda 20 martda, 1 aprelda va
10 aprelda ekiladi.
Ekishning uchinchi muddatida, ya’ni 10 aprelda chigitekilganda 3 kun keyin
plyonkasiz   bo’lakchalarda   tuproq   harorati   14   darajada   bo’lsa,   plyonkali
bo’lakchalarda   esa   18-19   darajaga   ko’tariladi.   Bu   qonuniyat   qolgan   muddatlarda
ham kuzatiladi.
G‘o’zaning   o’cishi,   rivojlanishi   bo’yicha   o’tkazilgan   fenologik   kuzatuvlar
ham   oyda   olib   borildi,   1   iyunda   kuzatuv   olib   borilganda   uchala   chigit   ekish
muddatida   ham   plyonkada   qo’sh   qatorli   bo’lakchalarda   g‘o’zalardagi   chinbarglar 46
soni   yuqori   bo’lib,   10,5–   10,6-8,8   donani   tashkil   etdi.   Ushbu   qonuniyat   yakka
qatorli plyonka ostida ekilgan bo’lakchalarda ham kuzatildi.
Uchala   muddatdan   olingan   hosil   ma’lumotlariga   asoslanib,   shuni   aytish
mumkinki,   eng   yuqori   samaradorlik   qo’sh   qatorlab,   plyonka   ostiga   chigit
ekilganda kuzatildi. Plyonkalar qo’zaning shonalash davrida yig‘ishtirilib olindi va
yuqori hosildorlikka erishildi (35,0 s/ga, 37,1 s/ga va 36,4 s/ga).     47
3.3. Sug’oriladigan tuproqlarning agrofizik holatini maqbullashtirish va
boshqarish
Sug‘oriladigan   tuproqlarning   haydalma   qatlami   zichligi   va   agrofizik
xossalari   maqbul   chegaralarini   belgilash,   tuproq   unumdorligini   oshiruvchi
samarador   usullar   ishlab   chiqish   hozirgi   kunning   eng   dolzarb   masalalaridan
hisoblanadi.
Vegetatsion   tajribalarda   o’rganilgan   tuproqlarning   suv   fizik,   biologik
xossalari,   ozuqa   tartibotiga   hamda   g‘o’zaning   o’sishi,   rivojlanishi   va   hosildorlik
natijalariga   ko’ra,   Qashqadaryoning   ko’p   qavatli   qadimgi   allyuvial   yotqiziqlarida
hosil   bo’lgan.   (Qarshi   vohasi)   engil   mexanik   tarkibli   taqirsimon   tuproqlarda
maqbul zichlik 1,3-1,4 g/sm 3 
o’rta qumoqli va engil loylida 1,2-1,4 g/sm 3
 ni tashkil
qiladi.   Cho’l   hududining   (buxoro   vohasi)   qalin   agroirrigatsion   allyuvial
yotqiziqlarida   hosil   bo’lgan   qadimdan   sug‘oriladigan   og‘ir   qumoqli   o’tloqi
tuproqlar uchun zichlik 1,2-1,4 g/sm 3
, yangidan sug‘oriladigan og‘ir qumoqli och
tusli bo’z tuproqlar uchun zichlik 1,2-1,4 g/sm 3
, eng kritik zichlik 1,5-1,6 g/sm 3
.
Sug‘oriladigan   taqirsimon   o’tloqi   va   o’tloqi   bo’z   tuproqlarda   yangi
texnologiya   asosida   qator   oralari   90   sm   li   pushta   va   qo’sh   pushtalarga   chigit
ekishga   tayyorlanganda   maqbul   zichlik   hosil   bo’ladi,   ushlanadi   hamda   tuproqda
eng   qulay   suv,   havo   issiqlik   ozuqa   tartibotlari   va   yuqori   biologik   faollik   hosil
bo’lishi natijasida paxta hosildorligini 3-6 s/ga oshiradi. YAngitdan sug‘oriladigan
bo’z   –   o’tloqi   tuproqlarda   pushtaga   ekilib,   rangsiz   polietilen   plyonka,   chirigan
go’ng,   lignin   bilan   mulchalanganda   maqbul   zichlik   saqlanishi   (1,25-1,40   g/sm 3
),
umumiy   g‘ovaklik   (47-50   %),   suvga   chidamli   agregatlarni   struktura-agregatlar
tarkibini yaxshilashi, suv sig‘imini –-9 % ga, suv o’tkazuvchanlik 1,5-2 barovarga,
faol   harorat   yig‘indisi   133 0
S  dan   316 0
S  gacha   oshishi   natijasida   tuproqda   issiqlik
etishmasligiga   va   qatqaloq   hosil   bo’lishiga   barham   beriladi,   fizik   bug‘lanishni
kamayishi, o’simlikni o’sishi va rivojlanishini tezlashtiradi vash u bilan birgalikda
tuproq   namligidan,   ozuqa   moddalaridan   maksimal   foydalanishni   ta’minlaydi.
Pushtalar mulchalanganda tuproqda maqbul suv-fizik, issiqlik va ozuqa tartibotlari
hosil bo’lishi bilan atrof-muhitga organik va sanoat chiqindilarini ta’siri kamayishi 48
hisobiga   ekologik   muhit   yaxshilanadi,   g‘o’zani   intensiv   rivojlanishi,   sifatli   tolali
yuqori   hosil   olinishi   ta’minlanadi.   Hosildorlik   plyonka   qo’llanilganda   –   8,2   s/ga,
go’ngda-5,1 s/ga va ligninda – 5,2 s/ga oshadi.   49
XULOSALAR
1.   Geologiya-gemorfologiya,   iqlim,   tuproq   va   tuproq   hosil   qiluvchi
jinslarning   har   xilligi,   past-baland   relf   sharoiti   va   eroziyaga   qarshi   chora-
tadbirlarning   yo‘qligi   bu   hududda   tuproqlarning   har   xil   darajada   eroziyalanishiga
olib kelgan.
2.Tuproqlarning haydalma qatlamidagi umumiy azot miqdorining  o’ zgarishi
ham gumus miqdorini  o’ zgarish qonuniyatlariga b o’ ysinadi. Sug‘oriladigan  o’ tloqi
tuproqlarda umumiy azot miqdori avtomorf tuproqlarnikiga nisbatan biroz k o’ proq.
    3.Sug‘oriladigan   tipik   b o’ z   tuproqlar   och   tusli   b o’ z   tuproqlarga   nisbatan
umumiy azotni k o’ proq saqlaydi.
  4. Gumus va umumiy azot miqdori b o’ yicha tuproqlar quyidagicha   o’ rinni
egallaydi:   sug‘oriladigan   o’ tloqi   tuproq   >   sug‘oriladigan   tipik   b o’ z   tuproq   >
sug‘oriladigan och tusli b o’ z.
5.Lekin   g‘o‘zaning   amal   davri   oxiriga   kelib   tuproq   zichligi   biroz   ortgan
bo‘lsada,  variantlar  orasidagi  dastlabki  ijobiy tafovut  amal  davrining oxirida ham
saqlanib   qoldi.   Bu   esa   o‘z   navbatida   boshqa   foydali   omillar   qatori   g‘o‘za
hosildorligiga  ham   ijobiy  ta’sir  ko‘rsatdi.  Eng kam   hosil   (29,2  s/ga)  o‘rtacha  uch
yilda   nazorat   variantidan   olindi.   20   t   go‘ng   solingan   variantdan   qo‘shimcha   1,7
s/ga, 2 yil beda o‘stirilganda 4,8 s/ga, 2,5 yil beda o‘stirilganda 6,2 s/ga va 3 yillik
bedadan keyin g‘o‘za o‘stirilganda esa 7,3 s/ga qo‘shimcha hosil olindi. 
6. Eng yuqori  samaradorlik qo’sh  qatorlab,  plyonka  ostiga chigit  ekilganda
kuzatildi.   Plyonkalar   qo’zaning   shonalash   davrida   yig‘ishtirilib   olindi   va   yuqori
hosildorlikka erishildi (35,0 s/ga, 37,1 s/ga va 36,4 s/ga). 
7.   Pushtalar   mulchalanganda,   tuproqda   maqbul   suv-fizik,   issiqlik   va   ozuqa
tartibotlari hosil bo’lishi bilan atrof-muhitga organik va sanoat chiqindilarini ta’siri
kamayishi   hisobiga   ekologik   muhit   yaxshilanadi,   g‘o’zani   intensiv   rivojlanishi,
sifatli tolali yuqori hosil olinishi ta’minlanadi. Hosildorlik plyonka qo’llanilganda
– 8,2 s/ga, go’ngda-5,1 s/ga va ligninda – 5,2 s/ga oshadi.   50
TAVSIYALAR 
Suv va shamol eroziyasiga qarshi kompleks tadbirlar qo‘llash, suv oqimi va 
tezligini boshqarish yaxshi natijalar beradi. Tuproqni yuvilishdan, yemirilishdan  
va deflyatsiyadan saqlash, eroziyalangan, lalmi va yaylov yerlarning unumdorligini
oshiradi. Hozirgacha ishlab chiqilgan har xil uslublar suv, irrigatsiya va shamol 
eroziyasining oldini olishda, hamda tuproqlar unumdorligini va qishloq xo‘jalik 
ekinlarining hosildorligini oshirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Tuproqdagi 
organik qoldiqlarining to‘xtovsiz ravishda chirishi, parchalanishi va qayta 
sintezlanishi natijasida organik moddalarning to‘planib, kamayib hamda yangilanib
borishi kuzatiladi. Erlarni asosli tekislash, suv oqimini boshqarish, dalaga kichik 
me’yorda suv berish va organik o’g’itlarni qo’llash tavsiya etiladi 51
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1.   I.   A.Karimov.   «O‘zbekistonda   oziq-ovqat   dasturini   amalga   oshirishning
muhim   zahiralari»   mavzusidagi   xalqaro   konferensiyadagi   ochilish   marosimidagi
nutqi. Xalq so‘zi. 2014 yil 7 iyun, №110.
    2.  I.A.Karimov.  Jahon   moliyaviy-iqtisodiy  inqirozi,  O‘zbekiston  sharoitida
uni bartaraf etishning yo‘llari va choralari.–Toshkent: O‘zbekiston.  2009. -56 b.
3.   I.A.   Karimov.   O’zbekistan   Respublikasi   Vazirlar   Maxkamasining   "2014
yilda   respublikani   ijtimoiy-iqtisodiy   rivojlantirish   yakunlariga   va   2015   yilda
iqtisodiyotni   barqaror   rivojlantirishning   ustivor   yunalishlari"   J.   O‘zbekiston
qishloq xo‘jaligi jurnali. -2015, №2. -B.2. 
4.   Abdullayev   S.A.   Jizzax   –   Sirdaryo   tuproqlari.   Monografiya.   Toshkent,
2005.
           5. Bobojonov A.R., Rahmonov Q.R., G‘ofirov A.J. “Yer kadastri” fanidan 
darslik. T.: TIMI, 2008 y.
          6 . Risqiyeva X.T., Risqiyev R.R. Nekotorie ekologicheskiye problemi 
primeneniya pestitsidov. Materiali III s’ezda pochvovedov O'zbekistana. Tashkent,
2000.
          7. Risqiyeva X.T., Nasedjanov M. Ekologicheskoye sostoyaniye pochv i vod
Golodnoy stepi. Sb. Effektivnoye ispolzovaniye zemelnix resursov i oxrana pochv.
Tashkent, 2001.
           8. Safarov E.Yu., Musayev I.M., Abduraximov X.A. Geoaxborot tizimlari 
va texnologiyalari. Toshkent. 2008 y.
            9 . Gedroys K.K. Izbrannie sochineniya. Tom 2. Ximicheskiy analiz pochvi.
Gos. Izd – vo selkoxozyaystvenniy literaturi. Moskva, 1955. 
           10.  Arinushkina Ye.V. Valovoy ximicheskiy analiz pochv i gruntov. Izd –
vo MGU, Moskva, 1949.
           11. Arinushkina Ye.V. Rukovodstvo po ximicheskomu analizu pochv. Izd –
vo MGU, Moskva, 1961.
                        12.   Ponomareva   V.V.,   Plotnikova   T.A.   Gumus   i   pochvoobrazovaniye,
“Nauka” Leningradskoye otdeleniye. Leningrad, 1980 52
            13. Maxsudov X.M. – Eroziya pochv aridnoy zoni O'zbekistana. Tashkent,
1989, str. 31 – 67.
                        1 4 .   Maxsudov   X.M.   –   Erodirovannie   serozemi   i   puti   povisheniya   ix
produktivnosti. «FAN», Tashkent, 1981.
                          15.   Maxsudov   X.M.,   G‘afurova   L.A.   “O‘zbekistonning   eroziyaga
uchragan tog‘ va tog‘ oldi tuproqlari. O‘zbekistonning tuproqlari va unumdorligini
oshirishning ayrim yo‘nalishlari”, Mehnat, T., 1998.
              16. Maxsudov .X.M.,  Quchqorova N.P.  Sug‘oriladigan  bo‘z tuproqlarda
irrigatsiya   eroziyasiga     qarshi   kura   shva   eroziyalangan   tuproqlarni   unumdorligini
tiklash,   oshirishni   ayrim   yo‘llari     //       Orol   dengizi   havzasinig   sahrolanish
jarayonida tuproq unumdorligini tiklash, oshirish va ular melioratsiyasinig dolzarb
muammolari  –T. 2002 -B.57.
                17. Maxsudov X.M. Tuproq morfologiyasi sug‘orish eroziyasining ta’siri
//  Er resurslaridan  samarali  foydalanish muammolari. –T. 2007. -B. 71.
                18.   Mirxaydarova G.S., Maxsudov X.M.  G‘arbiy chotqol tog‘ yon bag‘ri
to‘q tusli bo‘z tuproqlari fizik xossalarining eroziyaga  qarshi o‘tkazilgan tadbirlar
ta’sirida   o‘zgarishi   //       Orol   dengizi   havzasinig   sahrolanish   jarayonida   tuproq
unumdorligini tiklash, oshirish va ular melioratsiyasinig dolzarb muammolari   –T.
2002. -B.177.
                                19.   Наседжанов   M.A.   Экологическое   состояние   почвогрунтов
теплиц   Ta шкентской   области //     O‘zbekiston   tuproqshunoslari   va
agrokimyogarlari jamiyatining  V qurultoyi  materiallari  –T. 2010. -B.267.
                                20 .   G‘afurov   L.A.   Abdullayev   S.A.   Namozov   X.Q.   “Meliorativ
tuproqshunoslik” fani bo‘yicha ma’ruza matnlari. Toshkent. 2000.
                            21.   Shadraimova   K,   Pattayeva   M,   To‘xtanov   T,   Abdushukurova   S.
Eroziyaga   uchragan   sug‘oriladigan   tipik   bo‘z   tuproqlar   va   ularning   soya
hosildorligiga   ta’siri.   “Sug‘oriladigan   bo‘z   tuproqlar   unumdorligini   oshirish   va
uning ekologik muammolari”. Konferensiya meteriallari. Samarqand – 2002. – B.
95 – 97. 53
                         22. Mo‘minova Z., Muminov K. Sug‘orish ekologiyasiga uchragan bo‘z
tuproqlarning   agrokimyoviy   agrofizikaviy   xossalari   va   uni   yaxshilash   tadbirlari.
–“Sug‘oriladigan   bo‘z   tuproqlar   unumdorligini   oshirish   va   uning   ekologik
muammolari”. Konferensiya meteriallari. Samarqand – 2002. -B. 108 -111.
23 .Kruglova Ye.K. Metodika opredeleniya dostupnix form mikroelementov
v karbonatnix pochvax i rasteniyax. opredeleniya Tashkent, 1972.51 s.
24.Kovalskiy   V.V.,   Gololobov   D.D.   Metodi   mikroelementov   v   organax   i
tkanyax jivotnix, rasteniyi pochvax. Moskva, 1969, 272 ss.
25.   Tursunov   H.H.,   Tursunov   D.H.   Toshkent   shahar   tuproqlarini   sanoat
chiqindilari tarkibidagi og‘ir metallar bilan ifloslanish darajasini aniqlash. Xalqaro
ilmiy-amaliy konferensiya. Buxoro universiteti, 2003, 73-74 bb.
26.   Tursunov   H.   H.   Tursunov   D.   H.   Chirchiq   vohasida   joylashgan   sanoat
shaharlari   tuproqlari,   suvlari   va   o’ simliklarini   og‘ir   metallar   bilan   ifloslanish
darajasini   aniqlash.   Buxoro   universiteti   Qishloq   x o’ jaligida   ekologik   muammolar
Respublika ilmiy-amaliy anjuman materiallari t o’ plami.  Buxoro, 2006, 155-156 b.

1 SUG’ORISH EROZIYASI JARAYONIDA TUPROQLARNING FIZIKAVIY XOSSALARINING O’ZGARISHI MUNDARIJA Kirish……………………………………………………………………..3 1. Adabiyotlar sharhi……………………………………………………..5 1.1. Sug’orish eroziyasining tuproq morfologiyasiga ta’siri……………....5 1.2. Bo’z tuproqlar agrokimyoviy xossalarining sug’orish eroziyasi ta’sirida o’zgarishi……………………………………………………………………….....10 1.3. Tuproqlar umumiy fizik xossalarining sug’orish ta’sirida o’zgarishi...30 2. Tadqiqot sharoitlari, obyekti va uslublari……………………………40 2.1 Tadqiqot sharoitlari…………………………………………………….40 2.2. Tadqiqot obyektlari……………………………………………………42 2.3 Tadqiqot uslublari…………………………………………..................42 3. Tadqiqot natijalari………………………………………….................43 3.1. Tuproqning zichlashuvini kamaytirish yo’llari……………………….43 3.2. Och tusli bo’z tuproqlari sharoitida chigitni har xil muddatlarda ekilganda paxta hosildorligiga ta’siri…………………….……………………….44 3.3. Sug’oriladigan tuproqlarning agrofizik holatini maqbullashtirish va boshqarish…………………………………………………………………….......46 Xulosalar………………………………………………………………….48 Tavsiyalar ………………………………………………………………..49 Foydalanilgan adabiyotlar…………………………………………........50

2 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Respublikamiz mustaqillikka erishgandan so‘ng yer resurslaridan samarali foydalanishga qaratilgan «Yer kadastri», «Fermer xo‘jaligi to‘g‘risida» gi, «Dehqon xo‘jaligi to‘g‘risida» gi, «Davlat yer kadastri to‘g‘risida» gi qonunlarning qabul qilinishi, Respublika Prezidentining Farmonlari va bir qator Hukumat qarorlari mamlakatimizda yer resurslaridan oqilona foydalanishning huquqiy zaminini yaratdi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov Vazirlar Mahkamasining 2015 yilda ijtimoiy – iqtisodiy rivojlanishning yakunlariga va 2016 yilda iqtisodiy dasturning eng muhim ustivor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan majlisda aytganlaridek, mamlakatimizda mulkchilik munosabatlarining o‘zgarishiga dehqonlarda yer egasi hissiyotini rivojlantirishga qaratilgan iqtisodiy islohatlarni maqsadga yo‘naltirilgan holda amalga oshirish qishloq xo‘jaligida chuqur ijobiy o‘zgarishlar yuz berishiga olib keldi. Fermer xo‘jaliklari qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishining asosiy shakliga, ya’ni shu soha rivojlanishining asosiy dokomotiviga aylandi. Shuni ham aytish kerakki, qishloq xo‘jaligi sohasida xususan yer resurslaridan foydalanishda iqtisodiy-huquqiy islohatlarni amalga oshirish agrar sohaning respublikamiz iqtisodiyotiga, xalq xo‘jaligining barcha tarmoqlarida islohatlarni amalga oshirishda asosiy ahamiyatga ega ekanligi bilan belgilanadi. Bugungi kunda yer resurslarini boshqarish – yer resurslarini o‘rganish va ularni haritalash, yer monitoringini va yer kadastrini yuritishni, yerdan samarali foydalanishni va uni muhofazalash, tuproqlar unumdorligini saqlash va oshirish kabi asosiy yo‘nalishlarni o‘z ichiga oladi. Bu xususda, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining O‘zbekiston Respublikasi Yer resurslari, geodeziya, kartografiya va davlat kadastri davlat

3 qo‘mitasini tashkil etish to‘g‘risidagi 2004 yil 15 oktyabrdagi PF -3502 – sonli Farmoni va Vazirlar Mahkamasining 2004 yil 19-oktyabrdagi 483 – sonli O‘zbekiston Respublikasi Yer resurslari, geodeziya, kartografiya va davlat kadastri davlat qo‘mitasi faoliyatini tashkil etish to‘g‘risida qarori respublikamiz yer resurslaridan foydalanishda yagona davlat siyosatini amalga oshirishning asoslarini yaratib berganligini ta’kidlash zarur. Tadqiqotning maqsadi. Sug‘orib dehqonchilik qilinadigan yerlarda sug‘orish eroziyasi jarayonida tuproqlarning fizikaviy xossalarining o‘zgarishi va uning tuproq unumdorligiga ta’sirini ilmiy manbalardan o’rganishdan iborat. Tadqiqot vazifalariga quyidagilarni kiritildi. 1. Qadimdan sug‘oriladigan tipik bo‘z tuproqlarning sug‘orish eroziyasi natijasida morfologik o‘zgarishlarini o’rganish. 2. Sug‘orish eroziyasi mavjud maydonlarda mineral va organik o‘g‘itlar qo‘llashning tuproq fizikaviy xossalariga ta’sirini o’rganish. 3. Sug‘orish eroziyasiga uchragan tuproqlarning unumdorligini oshirish chora tadbirlarini o’rganish. Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati . Tuproqlarning cuv fizik xossalarining o‘zgarishining ilmiy ahamiyati, uning unumdorligini belgilashda, ayniqsa madaniy o‘simliklarning me’yorida rivojlanishida, hosildorligini oshirishda hamda tuproqda kechadigan barcha jarayonlarning namoyon bo‘lishida muhim ahamiyatga ega. Tuproqlarning fizikaviy xossalarining o‘zgarishining amaliy ahamiyati shundan iboratki, sug‘oriladigan tuproqlarni unumdorligini saqlash va tiklash uchun uning umumiy fizik xossalari muhim hisoblanadi. Tuproqlarning zichlanishi oldini olish maqsadida har 2-3 yilda tuproqning haydalma osti (plug tovon) qatlamini yumshatish, tavsiya etilgan me’yorlar asosida organik va mahalliy o‘g‘itlardan keng foydalanish, hamda tuproqlarning havo va namlik rejimini yaxshilash maqsadida almashlab ekish tizimini ishlab chiqarishga keng joriy etish yuqori samarali usullardan hisoblanadi.

4 Ishning tuzilishi va hajmi. Malakaviy bitiruv ishi – 64 betdan iborat bo’lib, kirish, 3 bob, xulosalar, foydalanilgan 31 ta adabiyotlar ro’yxati va tavsiyalardan iborat. Malakaviy bitiruv ishi matnida 1 ta jadval, 10 ta rangli rasm keltirilgan. 1. ADABIYOTLAR SHARHI 1.1. Sug’orish eroziyasining tuproq morfologiyasiga ta’siri Qishloq xo‘jaligini rivojlantirishning asosiy yo‘nalishlaridan biri – xo‘jaliklarda eroziya jarayonlariga qarshi chora-tadbirlarni keng joriy qilishdir. Dehqonchilik madaniyatini yuqori pog‘onalarga ko‘tarish, sug‘oriladigan yerlardan oqilona foydalanish va ularni unumdorligini oshirish, fan va texnika yutuqlarini hamda ilg‘orlar tajribalarini amaliyotga qo‘llash ko‘p jihatdan chora-tadbirlarni to‘g‘ri joriy qilishga bog‘liq. Ilmiy jihatdan asoslangan va xo‘jaliklarning tuproqlariga mos keladigan chora – tadbirlarni joriy qilish, ishlab chiqarish omillaridan unumli foydalanish, uning samaradorligini oshirish imkonini beradi. Eroziya jarayonlariga qarshi qo‘llanilayotgan chora-tadbirlar tufayli yerdan unumli foydalanish yaxshilanadi. Tuproqning donadorligiva sifati oshib, sug‘orish suvi tejaladi, xo‘jaligining moliyaviy ahvoli yaxshilanadi, dalalar begona o‘tlardan tozalanadi, o‘simliklarning zarakunanda hasharot va zararkunandalardan zararlanishi kamayadi. Eroziyaga doir chora-tadbirlar to‘g‘ri va sifatli olib borilishi natijasida yerlarning unumdorligi oshadi, oraliq va takroriy ekinlardan oqilona foydalanish tufayli yerning unumli foydalanish koeffitsenti ortadi, ekinlar hosildorligi oshib, mahsulot sifati yaxshilanadi. O’ zbekiston mustaqillikka erishgandan so‘ng g‘alla mustaqilligini ta’minlash zaruriyati munosabati bilan sug‘orib ekiladigan dehqonchilikda keskin burilishlar ro‘y berdi, ya’ni g‘o‘za yakka ziroatchiligi barham topib, eroziyaga uchragan yerlarda don va boshqa qishloq xo‘jaligi ekinlarini joylashtirish strukturasi ham o‘zgardi. Respublikaimzning eroziyaga uchragan yerlariga, xususan, Qashqadaryo viloyati tuproq-iqlim sharoitiga mos keladigan, g‘o‘za-don-siderat ekinlarni

5 almashlab ekish tizimini joriy qilish ijobiy natijalar bermoqda. Eroziyaga uchragan sug‘oriladigan tuproqlarda g‘o‘za-don-siderat ekinlarining o‘rni qanday va bu ekin turlari tuproq unumdorligiga qay darajada ta’sir etadi, biz qo‘llagan chora- tadbirlardan keyin ekilgan ekin turlarining hosildorligi qanday bo‘ladi? – degan savollarga ilmiy asoslangan javob topish hozirgi kunning eng muhim dolzarb masalalaridan biri bo‘lib qolmoqda. Bundan tashqari, O‘zbekiston aholisini g‘alla bilan va chorvani yem-xashak mahsulotlari bilan ta’minlash, chetdan mahsulot olmasdan turib, o‘zimizda arzon va sifatli don mahsulotlarini yetishtirish va eroziyaga uchragan yerlarning unumdorligini oshirishda qo‘llanilayotgan chora-tadbirlarni kiritish va uni ilmiy jihatdan asoslash ayni paytda muhim ahamiyat kasb etuvchi vazifalardan biri hisoblanadi. Bu muammolarni ijobiy hal qilish maqsadida X.Maqsudov tomonidan tuproq eroziyasi va muhofazasi bo‘limi xodimlari Qashqadaryo viloyatining Shahrisabz tumani «Ibragimov» xo‘jaligida 2006 yildan boshlab, hozirgi kunga qadar «O‘zbekistonning tog‘lik hududlarida tuproq eroziyasini oldini olishga qaratilgan tavsiyalar ishlab chiqish» mavzusi bo‘yicha dala tajribalari olib borilgan. 1. Tuproq + NPK (fon) xo‘jalik sharoitida qo‘llaniladigan o‘g‘itlar me’yori. 2. Tuproq + (fon) + K-9 (gektariga 10-15 kg). 3. Tuproq + (fon) + sideratlar (Perko + roj). (Polikompleks 1-2 vegetatsiya sug‘orishdan so‘ng jo‘yak orasiga 10-15 sm kenglikda sepiladi). Tajriba o‘tkazilayotgan dala tuprog‘i sug‘orilib kelinayotgan tipik bo‘z tuproqlar, mexanik tarkibi moyil yengil va o‘rta qumoqlardan iborat. Tuproqlarning morfologik belgilari tuproq turini aniqlashda, tuproqqa tavsif berishda, shuningdek eroziyalanganlik darajasini aniqlashda muhim diagnostik ahamiyatga ega. Tuproqning morfologik ko‘rsatkichlariga eroziyani va unga qarshi o‘tkazilgan chora-tadbirlarning ta’sirini o‘rganishda, biz asosan har qaysi kesmaning gkmksli qatlam qalinligiga, yuqori qatlamning rangiga, donadorligiga,