logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. SUG’ORISH EROZIYASI JARAYONIDA TUPROQLARNING FIZIKAVIY XOSSALARINING O’ZGARISHI

SUG’ORISH EROZIYASI JARAYONIDA TUPROQLARNING FIZIKAVIY XOSSALARINING O’ZGARISHI

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

158.765625 KB
Ko'chirib olish
1 SUG’ORISH EROZIYASI JARAYONIDA TUPROQLARNING FIZIKAVIY XOSSALARINING O’ZGARISHI MUNDARIJA Kirish……………………………………………………………………..3 1. Adabiyotlar sharhi……………………………………………………..5 1.1. Sug’orish eroziyasining tuproq morfologiyasiga ta’siri……………....5 1.2. Bo’z tuproqlar agrokimyoviy xossalarining sug’orish eroziyasi ta’sirida o’zgarishi……………………………………………………………………….....10 1.3. Tuproqlar umumiy fizik xossalarining sug’orish ta’sirida o’zgarishi...30 2. Tadqiqot sharoitlari, obyekti va uslublari……………………………40 2.1 Tadqiqot sharoitlari…………………………………………………….40 2.2. Tadqiqot obyektlari……………………………………………………42 2.3 Tadqiqot uslublari…………………………………………..................42 3. Tadqiqot natijalari………………………………………….................43 3.1. Tuproqning zichlashuvini kamaytirish yo’llari……………………….43 3.2. Och tusli bo’z tuproqlari sharoitida chigitni har xil muddatlarda ekilganda paxta hosildorligiga ta’siri…………………….……………………….44 3.3. Sug’oriladigan tuproqlarning agrofizik holatini maqbullashtirish va boshqarish…………………………………………………………………….......46 Xulosalar………………………………………………………………….48 Tavsiyalar ………………………………………………………………..49 Foydalanilgan adabiyotlar…………………………………………........50 2 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Respublikamiz mustaqillikka erishgandan so‘ng yer resurslaridan samarali foydalanishga qaratilgan «Yer kadastri», «Fermer xo‘jaligi to‘g‘risida» gi, «Dehqon xo‘jaligi to‘g‘risida» gi, «Davlat yer kadastri to‘g‘risida» gi qonunlarning qabul qilinishi, Respublika Prezidentining Farmonlari va bir qator Hukumat qarorlari mamlakatimizda yer resurslaridan oqilona foydalanishning huquqiy zaminini yaratdi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov Vazirlar Mahkamasining 2015 yilda ijtimoiy – iqtisodiy rivojlanishning yakunlariga va 2016 yilda iqtisodiy dasturning eng muhim ustivor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan majlisda aytganlaridek, mamlakatimizda mulkchilik munosabatlarining o‘zgarishiga dehqonlarda yer egasi hissiyotini rivojlantirishga qaratilgan iqtisodiy islohatlarni maqsadga yo‘naltirilgan holda amalga oshirish qishloq xo‘jaligida chuqur ijobiy o‘zgarishlar yuz berishiga olib keldi. Fermer xo‘jaliklari qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishining asosiy shakliga, ya’ni shu soha rivojlanishining asosiy dokomotiviga aylandi. Shuni ham aytish kerakki, qishloq xo‘jaligi sohasida xususan yer resurslaridan foydalanishda iqtisodiy-huquqiy islohatlarni amalga oshirish agrar sohaning respublikamiz iqtisodiyotiga, xalq xo‘jaligining barcha tarmoqlarida islohatlarni amalga oshirishda asosiy ahamiyatga ega ekanligi bilan belgilanadi. Bugungi kunda yer resurslarini boshqarish – yer resurslarini o‘rganish va ularni haritalash, yer monitoringini va yer kadastrini yuritishni, yerdan samarali foydalanishni va uni muhofazalash, tuproqlar unumdorligini saqlash va oshirish kabi asosiy yo‘nalishlarni o‘z ichiga oladi. Bu xususda, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining O‘zbekiston Respublikasi Yer resurslari, geodeziya, kartografiya va davlat kadastri davlat 3 qo‘mitasini tashkil etish to‘g‘risidagi 2004 yil 15 oktyabrdagi PF -3502 – sonli Farmoni va Vazirlar Mahkamasining 2004 yil 19-oktyabrdagi 483 – sonli O‘zbekiston Respublikasi Yer resurslari, geodeziya, kartografiya va davlat kadastri davlat qo‘mitasi faoliyatini tashkil etish to‘g‘risida qarori respublikamiz yer resurslaridan foydalanishda yagona davlat siyosatini amalga oshirishning asoslarini yaratib berganligini ta’kidlash zarur. Tadqiqotning maqsadi. Sug‘orib dehqonchilik qilinadigan yerlarda sug‘orish eroziyasi jarayonida tuproqlarning fizikaviy xossalarining o‘zgarishi va uning tuproq unumdorligiga ta’sirini ilmiy manbalardan o’rganishdan iborat. Tadqiqot vazifalariga quyidagilarni kiritildi. 1. Qadimdan sug‘oriladigan tipik bo‘z tuproqlarning sug‘orish eroziyasi natijasida morfologik o‘zgarishlarini o’rganish. 2. Sug‘orish eroziyasi mavjud maydonlarda mineral va organik o‘g‘itlar qo‘llashning tuproq fizikaviy xossalariga ta’sirini o’rganish. 3. Sug‘orish eroziyasiga uchragan tuproqlarning unumdorligini oshirish chora tadbirlarini o’rganish. Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati . Tuproqlarning cuv fizik xossalarining o‘zgarishining ilmiy ahamiyati, uning unumdorligini belgilashda, ayniqsa madaniy o‘simliklarning me’yorida rivojlanishida, hosildorligini oshirishda hamda tuproqda kechadigan barcha jarayonlarning namoyon bo‘lishida muhim ahamiyatga ega. Tuproqlarning fizikaviy xossalarining o‘zgarishining amaliy ahamiyati shundan iboratki, sug‘oriladigan tuproqlarni unumdorligini saqlash va tiklash uchun uning umumiy fizik xossalari muhim hisoblanadi. Tuproqlarning zichlanishi oldini olish maqsadida har 2-3 yilda tuproqning haydalma osti (plug tovon) qatlamini yumshatish, tavsiya etilgan me’yorlar asosida organik va mahalliy o‘g‘itlardan keng foydalanish, hamda tuproqlarning havo va namlik rejimini yaxshilash maqsadida almashlab ekish tizimini ishlab chiqarishga keng joriy etish yuqori samarali usullardan hisoblanadi. 4 Ishning tuzilishi va hajmi. Malakaviy bitiruv ishi – 64 betdan iborat bo’lib, kirish, 3 bob, xulosalar, foydalanilgan 31 ta adabiyotlar ro’yxati va tavsiyalardan iborat. Malakaviy bitiruv ishi matnida 1 ta jadval, 10 ta rangli rasm keltirilgan. 1. ADABIYOTLAR SHARHI 1.1. Sug’orish eroziyasining tuproq morfologiyasiga ta’siri Qishloq xo‘jaligini rivojlantirishning asosiy yo‘nalishlaridan biri – xo‘jaliklarda eroziya jarayonlariga qarshi chora-tadbirlarni keng joriy qilishdir. Dehqonchilik madaniyatini yuqori pog‘onalarga ko‘tarish, sug‘oriladigan yerlardan oqilona foydalanish va ularni unumdorligini oshirish, fan va texnika yutuqlarini hamda ilg‘orlar tajribalarini amaliyotga qo‘llash ko‘p jihatdan chora-tadbirlarni to‘g‘ri joriy qilishga bog‘liq. Ilmiy jihatdan asoslangan va xo‘jaliklarning tuproqlariga mos keladigan chora – tadbirlarni joriy qilish, ishlab chiqarish omillaridan unumli foydalanish, uning samaradorligini oshirish imkonini beradi. Eroziya jarayonlariga qarshi qo‘llanilayotgan chora-tadbirlar tufayli yerdan unumli foydalanish yaxshilanadi. Tuproqning donadorligiva sifati oshib, sug‘orish suvi tejaladi, xo‘jaligining moliyaviy ahvoli yaxshilanadi, dalalar begona o‘tlardan tozalanadi, o‘simliklarning zarakunanda hasharot va zararkunandalardan zararlanishi kamayadi. Eroziyaga doir chora-tadbirlar to‘g‘ri va sifatli olib borilishi natijasida yerlarning unumdorligi oshadi, oraliq va takroriy ekinlardan oqilona foydalanish tufayli yerning unumli foydalanish koeffitsenti ortadi, ekinlar hosildorligi oshib, mahsulot sifati yaxshilanadi. O’ zbekiston mustaqillikka erishgandan so‘ng g‘alla mustaqilligini ta’minlash zaruriyati munosabati bilan sug‘orib ekiladigan dehqonchilikda keskin burilishlar ro‘y berdi, ya’ni g‘o‘za yakka ziroatchiligi barham topib, eroziyaga uchragan yerlarda don va boshqa qishloq xo‘jaligi ekinlarini joylashtirish strukturasi ham o‘zgardi. Respublikaimzning eroziyaga uchragan yerlariga, xususan, Qashqadaryo viloyati tuproq-iqlim sharoitiga mos keladigan, g‘o‘za-don-siderat ekinlarni 5 almashlab ekish tizimini joriy qilish ijobiy natijalar bermoqda. Eroziyaga uchragan sug‘oriladigan tuproqlarda g‘o‘za-don-siderat ekinlarining o‘rni qanday va bu ekin turlari tuproq unumdorligiga qay darajada ta’sir etadi, biz qo‘llagan chora- tadbirlardan keyin ekilgan ekin turlarining hosildorligi qanday bo‘ladi? – degan savollarga ilmiy asoslangan javob topish hozirgi kunning eng muhim dolzarb masalalaridan biri bo‘lib qolmoqda. Bundan tashqari, O‘zbekiston aholisini g‘alla bilan va chorvani yem-xashak mahsulotlari bilan ta’minlash, chetdan mahsulot olmasdan turib, o‘zimizda arzon va sifatli don mahsulotlarini yetishtirish va eroziyaga uchragan yerlarning unumdorligini oshirishda qo‘llanilayotgan chora-tadbirlarni kiritish va uni ilmiy jihatdan asoslash ayni paytda muhim ahamiyat kasb etuvchi vazifalardan biri hisoblanadi. Bu muammolarni ijobiy hal qilish maqsadida X.Maqsudov tomonidan tuproq eroziyasi va muhofazasi bo‘limi xodimlari Qashqadaryo viloyatining Shahrisabz tumani «Ibragimov» xo‘jaligida 2006 yildan boshlab, hozirgi kunga qadar «O‘zbekistonning tog‘lik hududlarida tuproq eroziyasini oldini olishga qaratilgan tavsiyalar ishlab chiqish» mavzusi bo‘yicha dala tajribalari olib borilgan. 1. Tuproq + NPK (fon) xo‘jalik sharoitida qo‘llaniladigan o‘g‘itlar me’yori. 2. Tuproq + (fon) + K-9 (gektariga 10-15 kg). 3. Tuproq + (fon) + sideratlar (Perko + roj). (Polikompleks 1-2 vegetatsiya sug‘orishdan so‘ng jo‘yak orasiga 10-15 sm kenglikda sepiladi). Tajriba o‘tkazilayotgan dala tuprog‘i sug‘orilib kelinayotgan tipik bo‘z tuproqlar, mexanik tarkibi moyil yengil va o‘rta qumoqlardan iborat. Tuproqlarning morfologik belgilari tuproq turini aniqlashda, tuproqqa tavsif berishda, shuningdek eroziyalanganlik darajasini aniqlashda muhim diagnostik ahamiyatga ega. Tuproqning morfologik ko‘rsatkichlariga eroziyani va unga qarshi o‘tkazilgan chora-tadbirlarning ta’sirini o‘rganishda, biz asosan har qaysi kesmaning gkmksli qatlam qalinligiga, yuqori qatlamning rangiga, donadorligiga, 6 zichligiga karbonat va gips kabi yangi yaralmalarning yuqori chegaralariga chuqur ahamiyat berdik. 1-jadval Tipik bo‘z tuproqlarning morfologik ko‘rsatkichlari Kesmalar raqami Qiyalik va ekspozitsiyala r Gumus qatlaminin g qalinligi, sm (A+V 1 +V 2 ) Karbonatlarning yuqori chegarasi, sm Gips to‘plan- Gan chegaras i sm Haydalma qatlamnin g rangi Psevdo - mitseli y konkresiy a Lyossimon yotqiziqlarda tashkil topgan tipik bo‘z tuproqlar, tog‘ oldi to‘lqinsimon tepalikli relef K.1.Suv ayrig‘ich, Kuchsiz eroziya langan 56 22 31-56 yo‘q bo‘z K.2.Qiyaliknin g o‘rta qismi Kuchsiz eroziya langan Shimoliy ekspozitsiy a, 6 0 52 0-19 - - Bo‘z kulrangd a tuslanadi K.3.Qiyaliknin g o‘rta qismi Kuchsiz eroziya langan Janubiy ekspozitsiy a, 4,5-5 0 41 - 8 - Bo‘z kulrangd a tuslanadi Eroziyaga qarshi chora-tadbirlar olib borilayotgan Shaxrisabz tumanining tipik bo‘z tuproqlarini yuqori gumusli qatlam qalinligi suv ayrigichda 56 sm ni tashkil qilgan bo‘lsa, shimoliy va janubiy ekspozitsiyalarda 52-41 sm ni tashkil etmoqda. Buni ko‘rinib turibdiki eroziya ta’sirida gumusli qatlam qalinligi anchaga kamaygan, ya’ni tipik bo‘z tuproqlarning genetik qatlam qalinligiga ta’sir etgan. Bundan tashqari 1-jadvaldan ko‘rinib turibki eroziya ekspozitsiyalar o‘rtasida, 7 tuproq paydo bo‘lish va guminifikatsiya jarayoniga salbiy ta’sir ko‘rsatgan. O‘rganilgan hudud tuproqlari yuqori haydalma qatlamini unumdoligi yuqori bo‘lganligi uchun bo‘z kul rangda jilovlanadi. Qiyaliklarning o‘rta qismida SO 2 karbonatlar tuproqni chuqur qatlamlariga yuvilganidan, ularning yuqori chegarasi 1 metrdan pastda kuzatildi. Qiyalikning etagida SO 2 karbonatlarning tuproqni chuqur qatlamlariga yuvilish jarayoni davom etmoqda. Ilmiy izlanishlarimizni eroziyadan muhofaza qilinmagan hudud tuproqlarining morfologik xususiyatlarini ham o‘rganishga bag‘ishladik. Olingan natijalar shuni ko‘rsatadiki, tuproqlarni yuza qatlamlari yuvilib ketganligidan gumusli qatlam AQV 1 QV 1 qalinligi ancha qisqargan, ya’ni 52 sm, SO 2 karbonatlar esa tuproqni yuqori qatlamlaridayoq 12 % ni tashkil qiladi. Yuqoridagilarni tasdiqlash maqsadida ba’zi bir tuproq kesmalarining morfologik yozilmasini beramiz. Kesma 2.16.04.07. Maxsudov X.M., Haqberdiyev O.E. tipik bo‘z tuproq, o‘rta qumoqli, kuchsiz yuvilgan, shimoliy ekspozitsiyaning o‘rta qismi, qiyaligi 6 0, Ibragimov xo‘jaligi Shaxrisabz tumani, Qashqadaryo viloyati. 0-20 sm Bo‘z, kul rang tuslanadi, quruq, o‘rta qumoq, changsimon donador, g‘ovakli, o‘simlik ildizlari siyrak, yangi yaralmalar uchramaydi, keyingi qatlamga o‘tish sezilarli. 20-35 sm. Och bo‘z rang, nam, o‘rta qumoq, mayda donador changsimon, zichlashgan, karbonatlar tomirsimonmayda kristallar shaklida, hasharotlar inlari uchraydi, o‘simlik ildizlari unchalik ko‘p emas, keyingi qatlamga o‘tish bir xilda. 35-52 sm. Bo‘zsimon kul rang, nam, o‘rta qumoqli, zichroq, ustunsimon karbonatlar tomirsimon shaklda, keyingi qatlamga o‘tish bir xilda. 52-76 sm. Bo‘zsimon kul rang, nam, o‘rta qumoqli, zichroq, mayda donador, o‘simlik ildizlari kam uchraydi, hasharotlar inlari, keyingi qatlamga o‘tish bir xilda. 76-115 sm. Bo‘zsimon kul rang, nam, o‘rta qumoqli, zichlashgan, mayda donador, yangi yaralmalar tomirsimon karbonatlar shaklida, keyingi qatlamga o‘tish bir xilda. 8 Kesma 3. 16.04.07. Haqberdiyev O.E., Maxsudov X.M. tipik bo‘z tuproq, o‘rta qumoqli, o‘rtacha yuvilgan, janubiy ekspozitsiyaning o‘rta qismi, qiyaligi 4- 4,5 0 , Ibragimov xo‘jaligi Shaxrisabz tumani, Qashqadaryo viloyati. 0-23 sm Bo‘z rang, quruq, o‘rta qumoq, kesakchasimon mayda donodor strukturaga ega, zichroq, ko‘p yillik o‘simlik ildizchalari uchraydi, keyingi qatlamga o‘tish zichligi bilan ajralib turadi. 23-46 sm. Bo‘zsimon kul rang, nam, o‘rta qumoqli, mayda donador strukturaga ega, zich, o‘simlik ildizlari kam uchraydi, hasharotlar inlari uchraydi, keyingi qatlamga o‘tish rangi bilan ajralib turadi. 46-72 sm. Kul rang, nam, o‘rta qumoq, changsimon donodor strukturaga ega, yakka holda yirik o‘simlik ildizlari uchraydi, yangi yaralmalar dog‘simon karbonatlar shaklida, keyingi qatlamga o‘tish bir xilda. 72-110 sm. Kul rang, nam, o‘rta qumoq yengilga yaqinroq, changsimon strukturaga ega, zichlashgan, yakka holda chirigan ildizchalar uchraydi. Yangi yaralmalar uchramadi, keyingi qatlamga o‘tish bir xilda. Xulosa qlib aytganda, geologiya-gemorfologiya, iqlim, tuproq va tuproq hosil qiluvchi jinslarning har xilligi, past-baland relf sharoiti va eroziyaga qarshi chora-tadbirlarning yo‘qligi bu hududda tuproqlarning har xil darajada eroziyalanishiga olib kelgan. [ X.Maqsudov. tuproq morfologiyasiga sug‘orish eroziyasining ta’siri, 2007 ] . 9 1.2. Bo’z tuproqlar agrokimyoviy xossalarining sug’orish eroziyasi ta’sirida o’zgarishi [ S.Haqimbayeva, O.Qo‘ziboyev, N.Japaqov ] . Qashqadaryo vohasi murakkab geologik, geomorfologik tuzilishga, turli tuproq qoplamlariga ega bo‘lib bepayon tog‘lik, adir tog‘oldi tekisliklari va cho‘l tekisliklardan iborat, bu hudud tuproq xossalarini o‘rganish, kelgusida uning unumdorligi saqlash va oshirib borishda ilmiy asoslangan tavsiyalar ishlab chiqish bugunning kechiktirib bo‘lmaydigan muhim masalalaridan biridir. Ma’lumki dehqonchilikda foydalanib kelinayotgan tuproqlarda me’yorida sug‘orish, agrotexnik tadbirlar, turli o‘simliklar ozuqa moddalarini o‘zlashtirishi hisobiga ularning miqdori kamayib boradi, o‘rnini to‘ldirish esa murakkab jarayondir. Shundan kelib chiqib, o‘rganilayotgan hudud sug‘oriladigan taqirsimon o‘tloqi tuproqlarida gumus va oziqa moddalarini sug‘orish davri bilan bog‘liq o‘zgarishini aks ettiruvchi ma’lumotlar adabiyotlarda kam yoritilgan. Izlanish ob’ekti bo‘lib, Qarshi cho‘li hududi tuproqlaridan quyidagi tuproqlar olindi:1) 3 yil sug‘oriladigan og‘ir qumoqli taqirsimon o‘tloqi tuproqlar; 2) 10 yildan buyon sug‘oriladigan og‘ir qumoqli taqirsimon o‘tloqi tuproqlar; 3) 30 yildan buyon sug‘oriladigan og‘ir qumoqli taqirsimon, o‘tloqi tuproqlar; 4) 50 yildan buyon sug‘oriladigan og‘ir qumoqli taqirsimon, o‘tloqi tuproqlar; 5)100 yildan ziyod sug‘oriladigan og‘ir qumoqli taqirsimon, o‘tloqi tuproqlar; 6) qo‘riq og‘ir qumoqli, taqirsimon o‘tloqi tuproqlar. Yuqorida izohlangan tuproqlarida “kalit maydonlar” tanlab olinib fizik nuqtalarda tuproqlarni quyidagi xossalari o‘rganildi: Tuproq kesmasi olinib genetik qatlamlar bo‘yicha laboratoriya sharoitida tahll qilish uchun tuproq namunalari olindi. Tuproqlarning genetik qatlamlari bo‘yicha hajm massasi silindr usulida aniqlandi. Laboratoriya sharoitida a) kimyoviy tarkib bo‘yicha quyidagi tahlillar 10 amalga oshirildi. Gumus miqdori Tyurin usulida, yalpi Ke’ldal usulida, umumiy fosfor Mlsheryakov usulida, umumiy kaliy alangada kuydirish usulida aniqlandi. Qashqadaryo viloyatida tuproqlardagi gumus va oziqa moddalarning o‘zgarish dinamikasiga sug‘orishning ta’siri katta bo‘lib, olingan ma’lumotlarni ko‘rsatishicha (jadval) o‘zlashtirish va sug‘orish muddati oshib borgan sari tuproq qatlamida gumus va oziqa moddalarning ayniqsa azot va fosforning umumiy miqdorini ortib borishini kuzatish mumkin. Misol uchun hududda taxminan 100 yil muddatda sug‘orilib kelinayotgan tuproqlar haydalma qatlamida (0-35 sm), qo‘riq tuproqlarga nisbatan gumus 1,16 % miqdorida kuzatilsa qo‘riq tuproqlarda bu ko‘rsatkich 0,5-0,8 % ni tashkil qiladi, sug‘orish ta’sirida sug‘oriladigan tuproqlarimizda 1-1,5 barobar organik moddaning ko‘pligi qayd etiladi. Bunday o‘zgarish tuproqlarimizning chuqur qatlamlarida ham davom etmoqda. Ayniqsa g‘o‘za ekini bilan band bo‘lgan yerlarda bu hodisani yaqqol kuzatish mumkin. Agar qadimdan sug‘orilib kelinayotgan tuproqlarimizni 54-100 sm li qatlamlarida gumus 0,52 % ni tashkil qilsa xuddi shu chuqurlikdagi qo‘riq tuproqlarda (54-82 va 82-115 sm) bu ko‘rsatkich 0,14-0,10 % dan oshmaydi. Shu bilan birga chirindili qatlamning ham oshib borishi kuzatilmoqda. Umumiy azotning miqdori ham sug‘orish muddati oshgan sari oshib boradi. Masalan, qadimdan sug‘orilib kelinayotgan yerlarning haydalma qatlamida umumiy azot 0,097 % ni tashkil qilsa, taxminan 30 yil atrofida dehqonchilik qilinib kelinayotgan yerlarda uning miqdori 0,083 %, sug‘orilmaydigan tuproqlarda esa bu ko‘rsatkich 0,067 % ni tashkil qiladi. Bunday holat fosforga ham tegishli (jadval). Shuni ta’kidlash lozimki umumiy kaliyni miqdori teskari ko‘rinishga ega bo‘ladi. Qadimdan sug‘orilib kelinayotgan (100 yil atrofida) tuproqlarda kaliyni miqdori 1,50 % ni tashkil qilsa 30-50 yil atrofida dehqonchilik qilinib kelinayotgan tuproqlarda bu ko‘rsatkich 1,58-1,60 % ni tashkil qiladi, qo‘riq tuproqlarda esa bu miqdor 1,21-2,08 % ni ko‘rsatadi. Buning sababi, bizning fikrimizcha, qadimdan sug‘orilib dehqonchilik qilinib kelinayotgan yerlarda bir xil texnik ekinlarni ekilishi oqibatida tuproqning o‘simliklar oziqlanish qatlamidan kaliyni olib chiqib ketilishi natijasida uning miqdori kamaygan bo‘lishi mumkin. 11 1- jadval Sug‘oriladigan taqirsimon – o‘tloqi tuproqlarda gumus va oziqa moddalari miqdorining turli sug‘orish davrlaridagio‘zgarishi % Qatlam chuqurligi, sm Gumus Azot Fosfor kaliy Qo‘riq tuproq, 6-kesma 0-5 0,88 0,067 0,110 1,71 5-28 0,50 0,039 0,102 2,08 28-48 0,43 0,038 0,102 1,96 48-54 0,26 0,017 0,078 1,71 54-82 0,14 0,015 0,054 1,58 82-115 0,10 0,011 0,048 1,52 Uch yil sug‘orilgan, 1- kesma 0-28 0,79 0,076 0,118 1,71 28-38 0,52 0,068 0,118 1,48 38-80 0,29 0,038 0,100 1,54 80-123 0,17 0,027 0,006 1,40 12 2- jadval Sug‘oriladigan taqirsimon – o‘tloqi tuproqlarda gumus va oziqa moddalari miqdorining turli sug‘orish davrlaridagio‘zgarishi % Qatlam chuqurligi, sm Gumus Azot Fosfor kaliy O‘n yil sug‘orilgan, 2- kesma 0-33 0,86 0,075 0,150 1,71 33-50 0,84 0,070 0,130 1,83 50-60 0,55 0,052 0,120 1,96 60-100 0,07 0,013 0,100 1,52 O‘ttiz yil sug‘orilgan, 3- kesma 0-35 0,01 0,083 0,116 1,58 35-46 0,86 0,064 0,142 1,52 46-85 0,41 0,045 0,124 1,04 85-100 0,45 0,034 0,124 1,08 13 3- jadval Sug‘oriladigan taqirsimon – o‘tloqi tuproqlarda gumus va oziqa moddalari miqdorining turli sug‘orish davrlaridagio‘zgarishi % Qatlam chuqurligi, sm Gumus Azot Fosfor kaliy Ellik yil sug‘orilgan, 4- kesma 0-35 0,09 0,096 0,160 1,60 35-46 0,92 0,082 0,130 1,60 46-85 0,59 0,048 0,136 1,34 85-100 0,47 0,037 0,124 1,47 Yuz yil atrofida sug‘orilgan, 5- kesma 0-36 0,16 0,097 0,182 1,50 36-50 0,06 0,082 0,128 1,38 50-80 0,60 0,055 0,116 1,51 80-100 0,52 0,040 0,114 1,63 Shunday jarayonlarning yana ham aniqroq tasavvur qilish uchun, gumus va oziqa moddalarning ko‘rsatkichlarini keltirish mumkin. Sug‘orish muddati oshgan sari gumus va oziqa moddalari miqdorining ham ortib borishi kuzatiladi, biroq umumiy kaliy miqdori bundan mustasno. Qo‘riq tuproqlarida gumusning zahirasi 0-30 va 0-100 sm li qatlamda 24,5 va 48,8 t/ga teng bo‘lsa, xuddi shu qatlamlarda 30-50 va 100 yillar davomida sug‘orilib kelinayotgan tuproqlarda bu ko‘rsatkich 36,7 va 80,0, 43,2 va 11,7, 50,5 va 114,6 t/ga teng. Gumus va oziqa moddalarning miqdori sug‘orish muddati oshgan sari uning ko‘rsatkichi 1,5, hattoki 2 barobariga ortib borishi mumkin. Bundan tashqari sug‘orish muddati bilan bog‘liq oziqa moddalarning (azot va fosfor) o‘zgarishi ham keskin sezilmoqda. Masalan, umumiy azot bir metrlik qatlamda qo‘riq tuproqlarda 4,8 t/ga ni tashkil qilgan bo‘lsa, bu ko‘rsatkich 50 va 14 100 yil mobaynida sug‘orilib kelinayotgan tuproqlarda 9,4 t/ga teng. Bunday holat fosfor miqdorining ham o‘zgarishida yaqqol seziladi uning miqdori qo‘riq tuproqlarga nisbatan hattoki ikki barobarga oshib borganligi kuzatiladi. Tadqiqotlar olib borilgan tuproqlarda sug‘orish muddatining ortib borishi tuproqga ishlov berish, organik va mineral o‘g‘itlar qo‘llash, o‘simliklar qoldig‘ining yillar sayin ortib borishi va sug‘orish suvlarining sifatiga bog‘liq holda uning gumus qatlami qalinlashib, miqdorini oshib borishi va unga mutanosib holatda azot va fosfor umumiy miqdorini ortishi mumkinligi izlanishlar natijasida asoslandi deb hisoblash mumkin.Yuqorida aytganimizdek bu jarayon faqat umumiy kaliydan qisman mustasno, bu borada tadqiqiotlar davom etmoqda. [Sattorov J.S., Atoyev B.] Qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishning samaradorligini oshirishda tuproqlarning agrokimyoviy xossalarini o‘rganish katta ahamityaga ega. Chunki, o‘g‘itlarni to‘g‘ri qo‘llash tuproqni gumus va oziqa elementlar bilan ta’minlanganlik darajasini yaxshi bilishga bog‘liq. Tuproqdagi oziqa elementlar bilan ta’minlanganlik darajasini yaxshi bilishga bog‘liq. Tuproqdagi oziqa elementlar miqdorini bilish o‘g‘itdan foydalanish koeffitsentini oshiradi. Gumus esa suv g‘ havo rejimini yaxshilab o‘simliklarni ildiz orqali oziqlanish sharoitini maqbulashtiradi. Shuning uchun ham Surxondaryo viloyati sug‘oriladigan tuproqlar agrokimyoviy holatini o‘rganish zarur deb hisoblaymiz (1-jadval). Bu xossalarning asosiylaridan biri chirindi (gumus) miqdoridir. Avtomorf tuproqlarda, ya’ni o‘tloqlanish jarayoni bo‘lmagan tuproqlarning haydalma qatlamida, gumus miqdori daryoning yoyilmasi bo‘ylab pastga qarab yurilganda kamayib boradi Masalan Sariosiyo tumanining sug‘oriladigan tipik bo‘z tuproqlarida gumus 1,05 %, Uzun tumanining xuddi shunday tuproqlarida 0,98 %, Denov tumanida 0,96 %. Sho‘rchi va Qumqo‘rg‘on tumanlarida sug‘oriladigan och tusli bo‘z tuproqlar tarqalgan . Ularning haydalma qatlamlarida (yuqoridagi ketma-ketlik bilan) 0,77 va 0,71 %. Demak och tusli bo‘z tuproqlar ilgarigi mavjud qonuniyatga muvofiq gumus miqdori nisbatan kamligi bilan tavsiflanadi Surxondaryo tabiiy - 15 geografik sharoitida tasdiqlandi. Sug‘oriladigan o‘tloqi tuproqlarda organik qoldiqlarni chirish va polimerizatsiya jarayoni sekin boradi, hamda gumus ko‘proq to‘planadi. Shuning uchun barcha tuproqlarning o‘tloqi ayrimasida gumus avtomorf tuproqlarga nisbatan biroz ko‘proq t o’ planadi. Sug‘oriladigan tipik b o’ z tuproqlarda o’ tloqi tuproqlarga nisbatan gumus 0,05-0,70 % ga kamroq. Sug‘oriladigan och tusli b o’ z tuproqlarning o’ tloqi ayirmalarida esa gumus 0,10- 0,20 % ga yuqori. Tuproqlarning haydalma qatlamidagi umumiy azot miqdorining o’ zgarishi ham gumus miqdorini o’ zgarish qonuniyatlariga b o’ ysinadi. Sug‘oriladigan o’ tloqi tuproqlarda umumiy azot miqdori avtomorf tuproqlarnikiga nisbatan biroz k o’ proq. Sug‘oriladigan tipik b o’ z tuproqlar och tusli b o’ z tuproqlarga nisbatan umumiy azotni k o’ proq saqlaydi. Demak, gumus va umumiy azot miqdori b o’ yicha tuproqlar quyidagicha o’ rinni egallaydi: sug‘oriladigan o’ tloqi tuproq > sug‘oriladigan tipik b o’ z tuproq > cug‘oriladigan och tusli b o’ z 16 1-jadval Tuproqlar agrokimyoviy xossalari [Sattorov J.S., Atoyev B.] Tuman Tuprog‘i Maydoni, ga (tuman b o’ yicha) Kesmalar Gumus % N P K Umumiy miqdori % 1 2 3 4 5 6 7 8 Sariosiyo (Diyorov nomli x o’ jalik) Sug‘oriladigan tipik b o’ z 592 119 a,b,v,g,d (5) 1,05 0,065 0,1 3 1,49 Sug‘oriladigan o’ tloqi 209 1,10 0,084 0,1 5 1,58 Uzun (Guliston x o’ jaligi) Sug‘oriladigan tipik b o’ z 2 130 a,b,v (3) 0,98 0,058 0,1 4 1,48 Sug‘oriladigan o’ tloqi 1033 137 a,b,v,g,d (5 1,04 0,068 0,1 5 1,51 Denov (A.Temur nomli x o’ jalik) Sug‘oriladigan tipik b o’ z 59 0,96 0,055 0,1 5 1,54 Sug‘oriladigan o’ tloqi 1781 260 a,b,v,g,d,ye yo,j,z (9) 0,98 0,065 0,1 6 1,63 Sh o’ rchi (Oxunboboye v nomli x o’ jalik) Sug‘oriladigan och tusli b o’ z 584 0,77 0,042 0,1 5 1,60 Sug‘oriladigan o’ tloqi 1050 269 a,b,v,g,d (5 0,91 0,042 0,1 6 1,68 Qumq o’ rg‘on (Boymatov nomli x o’ jalik) Sug‘oriladigan och tusli b o’ z 2700 0,71 0,040 0,1 5 1,58 Sug‘oriladigan o’ tloqi 1800 283 a,b,v,g,d,ye, j,z,i,k (10) 0,92 0,050 0,1 6 1,65 17 Umumiy fosfor miqdori b o’ yicha avtomorf tuproqlar o’ rtasida aniq qonuniyat topish qiyin. Sariosiyo va Uzun tumanlarining sug‘oriladigan tipik b o’ z tuproqlarida umumiy fosfor miqdori (0,13 va o,15 %) kamroq, Denov tumanidan joylashgan xudi shunday tuproqlarning haydalma qatlami esa umumiy fosforni biroz k o’ proq saqlaydi. Sh o’ rchi va Qumq o’ rg‘on tumanlarining sug‘oriladigan och tusli b o’ z tuproqlarida umumiy fosfor miqdori yana ham kamayganga o’ xshaydi. Agarda avtomorf tuproqlarni o’ tloqi tuproqlar bilan solishtirsak barcha o’ tloqi tuproqlarda umumiy fosfor miqdori k o’ pligi bilan ajralib turadi. Surxondaryo viloyatining b o’ z tuproqlar mintaqasida joylashgan sug‘oriladigan b o’ z tuproqlarida umumiy fosfor miqdori 0,13-0,16 % oralig‘ida o’ zgarib turadi. Umumiy kaliy miqdori 1,49 -1,68 % atrofida aniqlandi. O’ tloqi tuproqlarda kaliy k o’ p b o’ lib 1,58-1,68 % ni tashkil qiladi. Avtomorf tuproqlarda esa kaliy nisbatan kamroq, 1,48-1,60 %. Och tusli b o’ z tuproqlarda tipik b o’ z tuproqlarga nisbatan kaliy k o’ proq. Umumiy fosfor va kaliy haqida daryo yoyilmasi b o’ ylab pastga qarab million yillar davom etib kelayotgan harakat borligini taxmin qilish mumkin. Chunki tuproqdagi umumiy fosfor va kaliy miqdori birinchi navbatda tuproq hosil qiluvchi ona jinsni kimyoviy tarkibiga bog‘liq. Bu miqdorni o’ zgartiradigan omillar geologik, meteorologik va biologik jarayonlardir. Mineral va organik o’ g‘itlar bu miqdorni sezilarli darajada o’ zgartira olmaydi. 18 Beriladigan o’ g‘itlar, o’ simlik va hayvonot dunyosi qoldiqlari tuproqda oziqa moddalarni xolos harakatchan shakllarini o’ zgartirishi mumkin. Chunki bunday shakldagi oziqa moddalar miqdori juda kam. Shuning uchun ham ular tez- tez o’ zgarib turadi. Surxondaryo viloyatining o’ rganilgan tumanlarining sug‘oriladigan tuproqlarida oziqa moddalarning harakatchan shakllari miqdorini o’ zgarishi k o’ p sharoitlarga bog‘liq. (1,2 rasmlar). Birinchi navbatda tuproq sharoiti katta ahamiyatga ega. Masalan sug‘oriladigan avtomorf tuproqlardagi harakatchan azot, fosfor va kaliy miqdorlari sug‘oriladigan o’ tloqi tuproqlardagiga nisbatan boshqacha Sariosiyo tumanidan Qumq o’ rg‘on tumaniga qarab yuradigan b o’ lmak sug‘oriladigan tipik b o’ z tuproqlarning bir kilogrammida nitrat miqdori 33,1-30,4 mg/kg, sug‘oriladigan och tusli b o’ z tuproqlarga o’ tilganda nitratlar miqdori 27,5-28,2 mg/kg gacha kamayadi. Demak, tuproqlar (nitrat) azot bilan past darajada ta’minlangan. O’ tloqi tuproqlarda harakatchan azot (NO 3 ) miqdori hamma vaqt ma’lum darajada k o’ p. Sababi shundaki, bu tuproqlar o’ zida gumus va umumiy azotni k o’ proq saqlaydi. Shuni ta’kidlash kerakki, o’ tloqi tuproqlarda ham yuqoridan pastga qarab tushganda harakatchan azot miqdori biroz kamayib boradi. Harakatchan fosfor miqdori bilan ham tuproqlar yomon ta’minlangan. Biroq avtomorf tuproqlarda harakatchan fosfor miqdori o’ tloqi tuproqlarga nisbatan kam aniqlandi. Daryo yoyilmasidan pastna qarab borganda o’ tloqi tuproqlarda harakatchan fosfor biroz k o’ paygandek k o’ rinadi. Avtomorf tuproqlarda esa bunday o’ zgarish y o’ q. Harakatchan kaliy miqdorining o’ zgarishi xos o’ zgarishga ega. Yuqoridan pastga qarab tushayotganda sug‘oriladigan tuproqlarda harakatchan kaliy miqdori q o’ yidagicha o’ zgaradi: sug‘oriladigan tipik b o’ z tuproqlarda harakatchan kaliy 19 kamroq, sug‘oriladigan och tusli b o’ z tuproqlarda harakatchan kaliy miqdori esa k o’ p. Sug‘oriladigan o’ tloqi tuproqlarda harakatchan kaliy miqdori avtomorf tuproqlarga nisbatan k o’ proq. Biroq shuni aytish kerakki, tipik b o’ z tuproqlar mintaqasidagi o’ tloqi tuproqlar harakatchan kaliyni kamroq, och tusli b o’ z tuproqlar mintaqasidagi sug‘oriladigan o’ tloqi tuproqlar esa k o’ proq saqlaydi. Tipik b o’ z tuproqlar mintaqasida sug‘oriladigan tuproqlar kaliy bilan past darajada ta’minlangan b o’ lsa, och tusli b o’ z tuproqlar mintaqasida esa kaliy bilan ta’minlanganlik o’ rtacha darajada ekanligi ma’lum b o’ ldi. Shu olingan ma’lumotlar o’ g‘it q o’ llashdan oldin barcha tuproqlarni azot, fosfor va kaliy bilan ta’minlanganlik darajadasini aniq bilib olish zarurligini k o’ rsatadi. Ayniqsa tog‘ mintaqasining tekislik ch o’ l zonasi bilan chegaralangan dalalariga kaliy o’ g‘itini q o’ llayotganda tuproqdagi harakatchan kaliy miqdorini t o’ g‘ri aniqlab olish kerak. Chunki ch o’ l sharoitida yoki unga yaqin tuproqlarda harakatchan kaliy miqdori yuqori. Bu albatta gidrometrik yoki biologik jarayonlar tufayli kaliyni qattiq holatdan harakatchan shaklga o’ tishini tezlashishi tufayli deb tasavvur qilish mmumkin. Ekilgan ekin, berilgan suv, organik va mineral o’ g‘itlar tuproqdagi ozuqa elementlarning harakatchan shakl miqdorini, joylashish chuqurligini o’ zgarishiga t o’ g‘ridan-t o’ g‘ri ta’sir k o’ rsatadilar. O’ simliklar o’ z ildiz shakllariga qarab iste’mol qiladilar. Ularning miqdorini har xil chuqurlikda turlicha kamaytiradilar. O’ g‘itlar esa tuproqda oziqa elementlarning suvda eriydiganini k o’ paytiradi. Sug‘orish suvi ham yuvib ketib, ularning miqdorini ozaytiradi. Yig‘ilgan statistik ma’lumotlar k o’ rsatishicha, yuqorida aytilgan x o’ jaliklarda 2006, 2007, 2008 20 yillari ekinlar asosan g‘ o’ za va kuzgi bug‘doy b o’ lgan. Berilgan o’ g‘itlar va suv se’yorlari o’ zgarmagan desa b o’ ladi. Demak, Sariosiyo, Uzun, Denov, Sh o’ rchi va Qumq o’ rg‘on tumanlaridagi sug‘oriladigan maydoni 32,7 ming gektardan iborat b o’ lib sug‘oriladigan yerlar esa 7,0 ming gektarni tashkil etadi. Toshkent yirik sanoat markazi b o’ lib, sobiq ittifoq davrida T o’ qimachilik kombinati, ip yigiruv fabrikalari, aviasozlik, kompressor, agregat, kabel, ekskovator, O’ zbekselmash, Tashkselmash, g‘isht va yirik beion korxonalari qurilgan b o’ lib, ularning chiqindilari shahar atmosferasining, tuprog‘i, suvi va o’ simliklarini og‘ir metallar bilan turli darajada ifloslantirgan. Bu korxonalar faoliyati, xomashyo, ishchi kuchi va mahsulotga b o’ lgan talabning y o’ qligi tufayli hozirgi paytda t o’ xtab qolgan. Ularning o’ rnida kichik ishlab chiqarish korxonalari tashkil etilib, natijada shahar aholisini is’temol mollari, kiyim-kechak va oziq- ovqat mahsulotlari bilan ta’minlash masalasi amalga oshirildi. 21 Tuproqlardagi oziqa elementlarning harakatchan birikmalari miqdorlari, mg/kg Sug'.tipik bo'z. Sarosiyo (Denov nomli xo'jalik) Sug'. tipik bo'z. Uzun (Guliston xo'jalik) Sug'. tipik bo'z. Denov (A.Temur nomli xo'jalik) Sug'.och tusli bo'z. Sho'rchi (Oxunboboyev nomli xo'jalik) Sug'.och tusli bo'z. Qumqo'rg'on (Boymatov nomli xo'jalik)020406080100120140160180200220240260 NO3 P2O5 K2OHarakatchan shakl m g/kg Rasm 1 22 Tuproqlardagi oziqa elementlarning harakatchan birikmalari miqdorlari, mg/kg Sug'.tipik bo'z. Sarosiyo (Denov nomli xo'jalik) Sug'. tipik bo'z. Uzun (Guliston xo'jalik) Sug'. tipik bo'z. Denov (A.Temur nomli xo'jalik) Sug'.och tusli bo'z. Sho'rchi (Oxunboboyev nomli xo'jalik) Sug'.och tusli bo'z. Qumqo'rg'on (Boymatov nomli xo'jalik)020406080100120140160180200220240260280300 NO3 P2O5 K2OHarakatchan shakl m g/kg Rasm - 2 23 Toshkent shahri tipik b o’ z tuproqlar tarqalgan hududda joylashgan b o’ lib, bu tuproqlar prolyuvial lyoss yoki lyossimon yotqiziqlar ustida hosil b o’ lgan. Ularning morfologik tuzilishi, g‘ovakligi, donadorligi yaxshi rivojlangan b o’ lib, mexanik tarkibini asosan chang va loy zarrachalari tashkil qilib, gumus, azot, fosfor va kaliy kabi oziqa moddalari bilan o’ rta darajada ta’minlangan. Tuproq qatlami fizik xossalari va agrokmiyoviy tarkibi bilan ajralib, tabaqalanib turadi. Karbonatlar, gips va suvda eriydigan tuzlar kesmaning pastki qatlamlari sari yuvilib ketgan. Shaharda tabiiy tuproqlar sug‘orilib sernamlanadi, gidromorfizm jarayonlari rivojlanib, suv o’ tkazuvchanlik qobiliyati kamayadi, zichlashadi, gidromorf sharoit shakllanib gleylanish muhit o’ zgarib qaytarilish jarayonlari avj oladi, natijada o’ tloqi va o’ tloqi tuproqlar hosil b o’ ladi. Tipik b o’ z tuproqlarning granulometrik tarkibi o’ rta va og‘ir qumoqdir. Bu tuproqlar lyoss va lyossimon yotqiziqlar ustida shakllanganligi tufayli ularning granulometrik tarkibida chang va loy zarrachalari asosiy qismini tashkil qiladi. Sug‘oriladigan tipik b o’ z va o’ tloqi b o’ z tuproqlarning granulometrik tarkibi yengil, o’ rta va og‘ir o’ rta va og‘ir qumoqlardan iboratdir. Sug‘oriladigan o’ tloqi tuproqlarda yirik chang zarrachalar kamayib, uning hisobiga o’ rta va mayda chang hamda loy zarrachalarining miqdori oshib boradi (1 jadval). Shahar tuproqlari asosan o’ rta qumoqli b o’ lib, sanoat, qurilish va maishiy chiqindilar tarkibidagi umumiy va harakatchan og‘ir metallarning yutilish qobiliyati va geokimyoviy harakatini belgilab beradi, bu jarayonning yuksalishi yog‘ingarchilik mavsumi va yerlarni sug‘orish davriga t o’ g‘ri keladi. 24 Shaharning tabiiy tipik b o’ z tuproqlarining chimli qatlamlarida gumusning miqdori 1,38-2,60% tashkil qiladi. Gumusning miqdori o’ tloq va o’ tloqi botqoq tuproqlarida, maishiy chiqindilar bilan ifloslangan yerlarda 4,75 % gacha oshib borishi kuzatiladi. Azotning miqdori tipik b o’ z, sug‘oriladigan b o’ z va o’ tloqi tuproqlarda 0,07-0,09%, texnogen tuproqlarda 0,11-0,12 %, fosforning miqdori 0,18-0,21 %, kaliy esa 1,80-2,30 % tashkil qiladi. Shahar tuproqlari fosfor va kaliy bilan o’ rta darajada ta’minlangan hisoblanadi (1 jadval). Toshkent shahrining tuproq, suv va o’ simlik tarkibidan og‘ir metallar miqdori va ularni atrof muhitga ta’siri t o’ g‘risidagi masalalar mualliflar tomonidan har tomonlama o’ rgana boshlandi. Tuproq uchun qabul qilingan og‘ir metallar me’yori miqdori quyidagicha miss uchun umumiy miqdor 20 mg/kg, harakatchan shakli esa 10 mg/kg, umumiy rux 30 mg/kg harakatchanligi 10 mg/kg, umumiy q o’ rg‘oshin uchun 20 mg/kg, harakatchan shakli uchun 10 mg/kg, umumiy kadmiy 3 mg/kg, harakatchan formasi 0,5 mg/kg, ftorning umumiysi 20 mg/kg, harakatchan turi esa 3,5-5,0 mg/kg etib qabul qilingan. Toshkent shahri tuproqlarini og‘ir metallar rux, miss, q o’ rg‘oshin, kadmiy va ftor bilan asosiy ifloslantiruvchi manba aviasozlik, kabel, ekskovator, agregat, mikond, t o’ qimachilik kombinati, panel konstruksiyalar shakli, qurilish vamaishiy korxonalar chiqindilaridir. Aviasozlik korxonasi chiqindilari tarkibida umumiy miss 346,0 mg/kg, harakatchanligi esa 230 mg/kg, yalpi rux 17490 mg/kg, harakatchan shakli 240 mg/kg, umumiy q o’ rg‘oshin uchun 292,0 mg/kg, harakatchan shakli uchun 1,0 mg/kg, umumiy kadmiy 28,0 mg/kg, harakatchan formasi 1,45 mg/kg, yalpi ftorning umumiysi 108,0 mg/kg, harakatchan turi esa 2,50 mg/kg tashkil qiladi. Qurilish va maishiy chiqindilarda og‘ir metallarning miqdori sanoat chiqindilaridan biroz kamroqdir. 25 26 1-jadval Toshkent shahri tuproqlarining granulometrik va agrokimyoviy tarkibi Kesma № Chuqurligi ,sm Zarrachalarning og‘irligi va o’ lchami,% Fizik loy, % Gumus , % Umumiy,% Karb onatl ar, %<0,25 0,25- 0,1 0,1- 0,05 0,01- 0,01 0,01- 0,00 5 0,005- 0,001 <0,00 1 azot fosfor kaliy Tipik b o’ z tuproqlar 1 0-5 1,2 1,3 45,0 12,4 19,7 10,5 42,6 1,38 0,08 0,20 2,24 6,8 5-24 0,5 0,7 6,8 44,9 11,6 18,9 12,2 42,6 1,29 0,08 0,21 2,27 7,2 24-60 1,3 0,6 5,3 42,5 11,2 18,7 13,6 44,3 1,00 0,05 0,20 2,11 7,4 60-95 1,1 0,5 7,4 44,2 13,2 18,7 13,5 45,4 0,65 0,04 0,17 2,06 7,6 95-130 0,7 0,7 9,8 46,1 13,9 19,2 11,3 44,5 0,42 0,02 0,13 1,90 8,0 Sug‘oriladigan tipik b o’ z tuproqlar 2 0-20 1,2 1,7 5,2 40,3 10,8 21,2 12,4 44,5 1,29 0,99 0,21 2,31 6,7 20-55 0,8 1,8 4,1 41,3 9,5 19,3 13,7 42,6 1,03 0,05 0,21 2,25 7,8 55-92 0,4 1,3 6,3 43,1 9,3 18,0 10,7 43,3 0,74 0,04 0,19 2,18 7,6 92-134 0,7 1,1 9,0 46,0 1,4 18,5 14,7 44,5 0,37 0,02 0,14 2,02 8,1 Sug‘oriladigan o’ tlog‘i b o’ z tuproqlar 3 0-30 1,0 1,1 7,7 41,7 14,1 14,5 14,9 43,5 1,67 0,11 0,21 2,21 6,6 30-65 0,8 0,4 7,3 39,8 13,0 16,3 16,0 45,3 1,28 0,07 0,20 2,09 7,0 65-110 1,0 0,9 8,6 42,0 21,0 13,1 12,2 37,4 0,82 0,05 0,18 2,00 7,2 110-150 0,6 0,8 9,2 44,1 16,8 12,0 11,5 40,2 0,53 0,02 0,14 1,96 7,6 27 28 Aviasozlik korxonasi joylashgan yerdagi tipik b o’ z tuproqlarda umumiy misning miqdori 489,0 mg/kg, harakatchan shakli esa 70,0 mg/kg tashkil qiladi. Toshkent shahrining Yunusobod, Mirzo Ulug‘bek va Hamza tumanlari hududlarida tarqalgan b o’ z tuproqlarda umumiy mis 30,0-50,0 mg/kg, harakatchan shakli esa 0,55-1,40 mg/kg ekanligi aniqlandi. Toshkent shahrining tuproqlari mis moddalari bilan, qabul qilingan me’yorga nisbatan 2,0-2,5 barobar miqdorda k o’ payganligi aniqlandi. Harakatchan misning miqdori sanoat korxonalari joylashgan yerlarda 200,0 mg/kg oshib borishi kuzatiladi. Umumiy ruxning yuqori miqdori, ya’ni 275,0 mg/kg aviasozlar shaharchasidagi sug‘oriladigan b o’ z tuproqlarda t o’ planganligi qayd etildi. Harakatchan rux 60,0-269,6 mg/kg gacha oshib borishi sanoat va qurilish korxonalarining chiqindilari t o’ plangan sug‘oriladigan b o’ z tuproqlardir. Aviasozlik korxonasi chiqindilarida umumiy q o’ rg‘oshinning miqdori 292,0 mg/kg, harakatchanlik shakli esa 1,0 mg/kg dan iborat ekanligi aniqlandi. Umumiy q o’ rg‘oshin bilan (240,0 mg/kg) ifloslangan sug‘oriladigan o’ tloqi tuproqlar tarqalgan aviazavod atrofidagi yerlardir. Harakatchan q o’ rg‘oshin bu tuproqlarda 1 mg/kg oshmaydi. Kadmiy sanoat chiqindilarda 28,0 mg/kg tashkil qilib, harakatchanligi 1,45 mg/kg, aviazavod joylashgan sug‘oriladigan tipik b o’ z tuproqlarda ularning miqdori k o’ payib borishi aniqlandi. Umumiy ftorning eng k o’ p miqdori, ya’ni 108,0 mg/kg aviatsiya korxonasi chiqindilarida va zavod hovlisidagi sug‘oriladigan b o’ z tuproqlarda tarqalishi kuzatildi (2 - jadval). 29 2 – jadval Toshkent shahri tuproqlari tarkibidagi umumiy va harakatchan og‘ir metallar miqdori (mg/kg) Ke sm a № Chuq urligi, sm Mis Rux Q o’ rg‘oshin Kadmiy Ftor umu miy hara katc han umu miy harak atcha n umu miy harak atcha n umu miy harak atcha n umu miy harak atcha n Tipik b o’ z tuproqlar 1 0-5 44 ,0 1,40 18,0 2, 3 0 20,0 > 1,0 1,7 1,70 20,0 2,70 5-18 32,0 1,16 15,0 2,11 18,0 >1,0 1,6 0,60 14,0 1,40 18-40 33,0 1,24 16,0 1,90 16,0 >1,0 1,7 1,40 12,0 1,10 Sug‘oriladigan tipik b o’ z tuproqlar 2 0-20 30,0 0,68 79,0 1,40 >1,0 96,0 1,6 82,0 1,80 20-40 28,0 0,56 70,0 1,35 >1,0 80,0 1,0 78,0 1,40 40-120 22,0 0,51 56,0 1,29 >1,0 54,0 1,5 68,0 1,10 Sug‘oriladigan o’ tloqi b o’ z tuproqlar 3 0-20 489,0 0,70 275 1,60 240 >1,0 28,0 0,70 108 2,66 20-40 365 0,68 246 1,55 184 >1,0 24,0 0,40 98 2,40 40-70 245 0,50 180 1,20 112 >1,0 14,0 0,30 89 2,10 70-150 120 0,40 125 1,10 98,0 >1,0 12,0 0,30 78 2,00 Avia korxona chiqindisi 346,0 2,30 1749 2,40 292 1,0 28,0 1,45 108 2,50 Ruxsat etilgan me’yor 20,0 10,0 30,0 10,0 20,0 3,0 3,0 0,5 20,0 3,5-5,0 30 Toshkent shahri tuproqlaridan harakatchan og‘ir metallar mis, rux, q o’ rg‘oshin, kadmiy va ftor VV Kovalskiy va Ye.K.Kruglova tavsiya etgan natriy va ammoniyli atsetat bufer eritmalarida rN 3,5 aniqlandi. O’ rta Osiyoning karbonatli tuproqlarida makro – va mikroelementlar o’ simlik ildizlari orqali nordon muhitda assimilyatsiya qilinishi tasdiqlangan. Tadqiqiot natijalari asosida shahar tuproqlaridagi umumiy va harakatchan og‘ir metallar miqdoriga binoan kam, o’ rtacha, yuqori va juda yuqori darajada ifloslangan bilgeokimyoviy hududlar ajratildi. Tuproqdagi harakatchan og‘ir metallar mis, rux, q o’ rg‘oshin uchun qabul qilingan me’yor 10 mg/kg, kadmiy 0,5 mg/kg, ftor esa 3,5-5,0 mg/kg ekanligi ilmiy adabiyotlardan ma’lumdir, biroq bu k o’ rsatkichlar nisbiydir. Respublikamizda tarqalgan har bir tuproq tipi va madaniy o’ simlik uchun o’ ziga xos barcha talablarga javob beradigan og‘ir metallarning qabul qilingan me’yori tajribalar asosida ishlab chiqilishi lozimdir. 31 1.3.Tuproqlar umumiy fizik xossalarining sug‘orish ta’sirida o‘zgarishi [Quvantayev R., Musurmonov A., O‘razboyev I., Soliyeva N., Turg‘unov M., 2010 ] ma’lumoti bo‘yicha Tuproq unumdorligi belgilovchi omillardan biri - bu tuproqlarni fizik xossalaridir. Yetakchi o‘rinda tuproq zichligi va haydov qatlamining struktura holati turadi. Tuproq qatlami zichligi struktura hosil bo‘lishida agregat ko‘rsatkichini, suv – havo nisbatini va tuproqda issiqlik almashinishini, qattiq qismi va bo‘shliqlar nisbatini, zarrachalar miqdorini va bir-biri bilan aloqadorligini belgilaydi. Tuproq qatlami zichligi uning nisbiy tarkibiga, turli kattalikdagi pgregatlar nisbatiga, granulometrik tarkibiga bog‘liq. Tuproq qatlamining zichlik kattaligi tuproqga ko‘rsatgan inson ta’siri tezligini aniq ifodalaydi. Shu sababli tuproq qatlami zichligini turli darajada nazorat qilish orqali agroekologik nuqtai nazardan salbiy holatni borligi yoki yo‘qligi haqida axborot olish mumkin. Tuproqda texnologik yukni oshishi, og‘ir texnikadan foydalanishi natijasida ifloslansa, haydov qatlamiga ishlov berishning oshishi yuqori se’yorda mineral o‘g‘itlar berilishi, sug‘oriladigan dehqonchilikda ekin maydonlarini kengayishi, har doim agroekologik qarama-qarshilikni, agronomik, shu jumladan agrofizik nuqtai nazardan noqulaylikni keltirib chiqaradi. Keyingi yillarda respublikamizda tuproq unumdorligini qayta tiklovchi, sarf harajatlarni kamaytiruvchi,antropogen omillar ta’siri birmuncha kam bo‘lgan, tuproqlarga kam ishlov beruvchi iyexnologiyalar ishlab chiqilib ishlab chiqarishda sinalmoqda. Toshkent vohasining eskidan sug‘oriladigan tipik bo‘z tuproqlari va Sirdaryo viloyatining sug‘oriladigan o‘tloqi tuproqlarida dala tajribalari O‘zbekiston paxtachilik, tuproqshunoslik va agrokimyo ilmiy tadqiqot institutlari uslubiy qo‘llanmalari asosida olib borildi. Eskidan sug‘oriladigan tipik bo‘z tuproqlar sharoitida dala tajribalari quyidagi sxema asosida olib borildi: 32 1.Yer shudgor qilinadi, pushta olinadi , chigit ekiladi, mineral o‘g‘itlar miqdori N-250, P-175, K-125; 2. Shudgor qilinmaydi+ oldindan olingan pushta ustiga o‘simlik qoldiqlari maydalab tashlanadi, pushta olinadi va unga bolgar qalampiri va pomidor ko‘chati ekiladi. O‘g‘it me’yori N-250, P-350, K-160; 6. Shudgor qilinmaydi, oldindan olingan pushta ustiga o‘simlik qoldiqlari maydalab tashlanadi, bolgar va pomidor ko‘chati ekiladi. O‘g‘it me’yori: N-250, P-350, K- 160; 9. Shudgor qilinadi, pushta olinadi, kartoshka ekiladi. O‘g‘it me’yori: N-300, P-300, K-500; Shudgor qilinmaydi, oldindan olingan pushta ustiga o‘simlik qoldiqlari maydalab tashlanadi, kartoshka ekiladi. O‘g‘it me’yori: N-300, P-300, K-500. Sug‘oriladigan o‘tloqi tuproqlardagi dala tajribalari quyidagi variantlar bo‘yicha olib borildi, o‘g‘it me’yori xo‘jalikda qabul qilingan hisob bo‘yicha: 1. Yer shudgor qilinadi, tekislanadi, borona qilinadi, chizel borona qilinadi, chigit ekiladi; 2. Yer shudgor qilinmaydi, tekislangan va yumshatilgan pushtada o‘simlik qoldiqlari qoldiriladi, chigit ekiladi; 3. Yer shudgor qilinadi, borona chisel qilinadi+ g‘alla ekiladi; 4. Yer shudgor qilinmaydi, oldindan olingan pushtalarga o‘simlik qoldiqlari qoldirilgan g‘alla ekiladi. Pushtani erta bahorda qator oralig‘i 90 sm li qilib olinadi. Kam ishlov beriladigan variantlarda faqat bundan 5 yil avval (tipik bo‘z tuproqlarda) va 3 yil oldin o‘tloqi tuproqlarda olingan. Shundan buyon faqat ekishdan oldin pushtalar tuzatiladi ya’ni yuza qismi yumshatiladi. Oldingi paytdagi balandligi 28-30 sm ni tashkil etib, sug‘orilgandan keyin birmuncha cho‘kish hisobiga uning balandligi 24-26 sm ni tashkil qiladi. Tajribada asosiy qiziqish tuproq qatlamining zichligi bo‘lib, ayniqsa ka ishlov berilganda oddiy ishlovga nisbatan zichlik qatlamlarini o‘zgarishi uning fizik xossalarini ta’siri hisoblanadi. Pushtada ekilgan oddiy texnologiyaga nisbatan kam ishlov beruvchi texnologiya bo‘yicha tuproq zichligi haydov qatlamida ekishdan keyin har ikkita variantda ham maqbul zichlik birliklariga tengligini ko‘rsatadi. Kam ishlov berilgan variantlarda boshida tipik bo‘z tuproqlarda zichlik qatlami ko‘rsatkichi yuqori bo‘lgan bo‘lsa, vaqt o‘tishi bilan tepa qatlamda chirindi 33 to‘planishi, makro va mikroagregatlar tarkibini yaxshilanishi natijasida agregatlar g‘ovak joylashganligini bizning ma’lumotlarimiz ko‘rsatmoqda. Vegetatsiya boshida kam ishlov berilgan variantlarning hammasida ya’ni qanday o‘simlik ekilganidan va o‘g‘it me’yoridan qat’iy nazar haydov va qisman haydov ostki qatlamlariningzichligi (O) 1,09 dan 1,37 g/sm 3 gacha bo‘lgan kattalikdan iborat. Uning haydov ostki qatlamida, ayniqsa sabzavot va kartoshka ekilgan oddiy ishlov berilgan nazorat 5,9 variantlari vegetatsiya oxirida birmuncha zichlaashganligini ko‘rish mumkin. G‘o‘za o‘stirilgan variantlarda boshqa ekin turlariga nisbatan kam suv berilganligi tufayli vegetatsiya davrida kam zichlashgan va ularning zichligi nazorat ya’ni haydalgan variantlarning haydalma qatlamida vegetatsiya oxirida 1,12 dan 1,35 g/sm 3 gacha bo‘lishini ta’min etgan. Sabzavot ekilgan variantlarning haydalma qatlam zichligi vegetatsiya oxirida 1,20 dan 1,47 g/sm 3 gacha zichlashgan haydalmagan sinalayotgan, g‘o‘za o‘stirilayotgan variantlarda tuproq zichligi vegetatsiya oxirida 1,12 g/sm 3 dan 1,42 g/sm 3 gacha bo‘lgan kattalikni tashkil etadi. Kartoshka yetishtirilgan haydalmagan variantlarda vegetatsiya oxirida haydov qatlam zichligi 1,20 g/sm 3 dan 1,43 g/sm 3 ni tashkil etadi. O‘tloqi tuproqlarda olib borilgan tajriba ma’lumotlarga qaraganda ikkinchi yil ham vegetatsiya davrida kam ishlov berish ta’siri uncha ko‘rinmaydi. Tuproqning zichligi hamma variantlarda tipik bo‘z tuproqga qaraganda gidromorfizm ta’sirida birmuncha zichlashgan, ayniqsa ayrim variantlarda haydov osti qatlamining zichligi maqbul zichlikdan yuqori ya’ni 1,43 g/sm 3 dan 1,57 g/sm 3 gacha o‘zgaradi (1-2-jadval). Tipik bo‘z tuproqlarda bir necha yil davomida pushta olib ekilishi natijasida hattoki haydov ostki qatlamining zichligi ham maqbul holatga kelgan bo‘lsa, o‘tloqi tuproqda hali bu jarayon boshlangan emas. Ekishdan keyin g‘o‘za ekilgan oddiy variantda haydov qatlam zichligi 1,20 – 1,32 g/sm 3 ni tashkil qilgan bo‘lsa, vegetatsiya oxirida bu ko‘rsatkich 1,26 dan 1,36 g/sm 3 gacha o‘zgargan, tepa qatlam ishlov berish va tuproqni jo‘yak olish davrida tepaga ko‘tarilishi natijasida zichligi kam o‘zgargan. 34 1-jadval Tuproqga kam ishlov berish natijasida turli qishloq xo‘jalik o‘simliklari ostida zichlik va umumiy g‘ovaklikning o‘zgarishi Variant Qatlam chuqurlig i, sm Ekishdan keyin Vegetatsiy a oxirida Variant Qatlam chuqurli gi, sm Ekishdan keyin Vegetatsiy a oxirida HO g/sm 3 YF % HO g/sm 3 YF % HO g/sm 3 YF % HO g/sm 3 YF % Eskidan ug‘oriladigan tipik bo‘z tuproqlar (2006 y.) 1 g‘o‘za 0-10 1,11 50 1,05 60 2 g‘o‘za 0-10 1.05 61 1.25 57 10-20 1,18 56 1,23 54 10-20 1.31 52 1.25 54 20-30 1,20 55 1,30 51 20-30 1.35 49 1.43 45 30-40 1,25 58 1,24 53 30-40 1,36 49 1,28 51 40-50 1,30 51 1,33 50 40-50 1,38 48 1,21 54 5 sabza vot 0-10 1,16 58 1,23 55 6 sabza vot 0-10 1,04 60 1,27 52 10-20 1,24 55 1,31 53 10-20 1,22 55 1,35 50 20-30 1,37 49 1,32 51 20-30 1,30 50 1,40 46 30-40 1,52 44 1,30 52 30-40 1,37 48 1,32 50 40-50 1,49 45 1,33 49 40-50 1,41 46 1,33 49 9 kartosh ka 0-10 1,11 58 1,05 60 10 kartosh ka 0-10 1,10 58 1,06 61 10-20 1,26 54 1,16 58 10-20 1,17 58 1,36 51 20-30 1,33 50 1,43 46 20-30 1,21 54 1,34 50 30-40 1,36 48 1,46 44 30-40 1,26 54 1,45 45 40-50 1,42 46 1,42 46 40-50 1,30 51 1,39 48 Izoh:1,5,7,9 – variantlar haydalgan, 2,6,8,10 – haydalmagan. 35 2-jadval Tuproqga kam ishlov berish natijasida turli qishloq xo‘jalik o‘simliklari ostida zichlik va umumiy g‘ovaklikning o‘zgarishi Variant Qatlam chuqurlig i, sm Ekishdan keyin Vegetatsiy a oxirida Variant Qatlam chuqurli gi, sm Ekishdan keyin Vegetatsiy a oxirida HO g/sm 3 YF % HO g/sm 3 YF % HO g/sm 3 YF % HO g/sm 3 YF % Yangidan sug‘oriladigan o‘tloqi tuproq 1 g‘o‘za 0-10 1,25 53 1,16 57 2 g‘o‘za 0-10 1.22 54 1.07 59 10-20 1,34 49 1,21 55 10-20 1.27 52 1.26 52 20-30 1,37 48 1,30 51 20-30 1.29 51 1.29 51 30-40 1,40 47 1,30 51 30-40 1,33 50 1,37 48 40-50 1,47 45 1,49 43 40-50 1,40 47 1,40 47 3 bug‘doy 0-10 1,20 55 1,13 58 4 bug‘doy 0-10 1,30 51 1,13 58 10-20 1,38 49 1,41 50 10-20 1,34 49 1,31 50 20-30 1,43 48 1,42 50 20-30 1,40 47 1,42 46 30-40 1,45 45 1,42 50 30-40 1,39 47 1,42 46 40-50 1,48 43 1,50 51 40-50 1,45 45 1,40 47 Izoh:1,5,7,9 – variantlar haydalgan, 2,6,8,10 – haydalmagan. 36 3-jadval Tuproqga kam ishlov berish natijasida turli qishloq xo‘jalik o‘simliklari ostida zichlik va umumiy g‘ovaklikning o‘zgarishi Variant Qatlam chuqurlig i, sm Ekishdan keyin Vegetatsiy a oxirida Variant Qatlam chuqurli gi, sm Ekishdan keyin Vegetatsiy a oxirida HO g/sm 3 YF % HO g/sm 3 YF % HO g/sm 3 YF % HO g/sm 3 YF % Eskidan ug‘oriladigan tipik bo‘z tuproqlar (2007 y.) 1 g‘o‘za 0-10 1,09 59 1,10 59 2 g‘o‘za 0-10 1.09 59 1.10 59 10-20 1,18 56 1,20 55 10-20 1.41 47 1.42 47 20-30 0,21 55 1,23 54 20-30 1.36 47 1.40 47 30-40 1,48 44 1,49 44 30-40 1,44 46 1,43 46 5 sabza vot 0-10 1,15 58 1,19 55 6 sabza vot 0-10 1,15 57 1,20 55 10-20 1,30 51 1,32 50 10-20 1,34 50 1,36 49 20-30 1,46 45 1,48 44 20-30 1,44 46 1,47 45 30-40 1,46 45 1,49 44 30-40 1,46 45 1,49 44 40-50 1,44 46 1,48 44 40-50 1,43 46 1,50 46 9 kartosh ka 0-10 1,13 48 1,19 55 10 kartosh ka 0-10 1,19 55 1,20 55 10-20 1,08 60 1,20 55 10-20 1,28 52 1,30 51 20-30 1,14 57 1,22 54 20-30 1,28 52 1,32 50 30-40 1,30 51 1,32 50 30-40 1,32 50 1,36 49 40-50 1,31 51 1,34 50 40-50 1,31 51 1,35 49 Izoh:1,5,7,9 – variantlar haydalgan, 2,6,8,10 – haydalmagan. 4-jadval 37 Tuproqga kam ishlov berish natijasida turli qishloq xo‘jalik o‘simliklari ostida zichlik va umumiy g‘ovaklikning o‘zgarishi Variant Qatlam chuqurlig i, sm Ekishdan keyin Vegetatsiy a oxirida Variant Qatlam chuqurli gi, sm Ekishdan keyin Vegetatsiy a oxirida HO g/sm 3 YF % HO g/sm 3 YF % HO g/sm 3 YF % HO g/sm 3 YF % Yangidan sug‘oriladigan o‘tloqi tuproq (Sirdaryo tumani) 1 g‘o‘za 0-15 1,20 55 1,26 53 2 g‘o‘za 0-15 1.29 51 1.33 50 15-30 1,32 50 1,36 49 15-30 1.38 48 1.39 48 30-50 1,45 46 1,55 42 30-50 1.49 44 1.51 43 3 bug‘doy 0-15 1,21 54 1,25 53 4 bug‘doy 0-15 1,24 53 1,28 52 15-30 1,40 47 1,45 46 15-30 1,43 46 1,46 45 30-50 1,43 46 1,49 44 30-50 1,50 44 1,57 41 Izoh:1,5,7,9 – variantlar haydalgan, 2,6,8,10 – haydalmagan. Yangi kam ishlov berish texnologiyasida tuproqning g‘ovakligi muhim ahamiyatga ega b o’ lib, olingan natijalar k o’ rsatishicha tipik b o’ z tuproqda olib borilgan tajribada tuproqning umumiy g‘ovakligi (UG‘) uning zichligiga bog‘liq holda 44 dan 59 % gacha o’ zgarishini k o’ rsatadi (1-2-jadval). Tabiiyki hamma variantlarda tepa qatlamlar yuqori g‘ovaklikga ega, ayniqsa kam ishlov berilgan variantlar. Eng kam g‘ovaklik vegetatsiya oxirida (44-47 %) oddiy ekilgan usuldagi nazorat variantda kuzatiladi. Umumiy g‘ovaklik chigit ekilganidan keyingi davrda o‘g‘it berilgan variantlarning haydov qatlamida eng yuqori ko‘rsatkichga (45-59 %) teng. Sabzavot ekilgan variantlarining umumiy g‘ovakligi g‘o‘za o‘stirilganga nisbatan birmuncha kam. Vegetatsiya oxiriga borib uning ko‘rsatkichi haydov qatlamida kam ishlov berilgan variantlarida 44-57 % ni tashkil qilgan bo‘lsa, nazorat variantda bu ko‘rsatkich 45-57 % ni tashkil etadi. Kartoshka ekilgan kam ishlov berilgan variantlarining haydov qatlamini umumiy g‘ovakligi vegetatsiya oxirida 46-59 % ni tashkil qilgan bo‘lsa, nazorat variantda bu ko‘rsatkich 52-55 % ga teng. 38 Haydov ostki qatlamining umumiy g‘ovakligi mos ravishda 45-49 va 50-49 % ni tashkil qiladi. 2-jadval Tuproqga kam ishlov berish ta’sirida turli qishloq xo‘jalik o‘simliklari ostida zichlik va umumiy g‘ovaklikning o‘zgarishi (2008 y.) Variant CHuqurlik,sm HM, g/sm 3 UG‘, % Variant CHuqurlik,sm HM, g/sm 3 UG‘, % Vegetatsiya boshida 1 g‘o‘za 0-10 1,15 58 2 g‘o‘za 0-10 1,20 55 10-20 1,30 51 10-20 1,32 51 20-30 1,41 47 20-30 1,30 51 30-40 1,49 44 30-40 1,27 52 40-50 1,34 50 40-50 1,36 49 Vegetatsiya oxirida 1 g‘o‘za 0-15 1,16 57 2 g‘o‘za 0-15 1,24 54 15-30 1,37 50 15-30 1,34 50 30-50 1,53 44 30-50 1,37 50 Vegetatsiya boshida 5 sabzazot 0-10 1,18 57 6 sabzavot 0-10 1,14 61 10-20 1,41 47 10-20 1,20 55 20-30 1,34 50 20-30 1,38 48 30-40 1,42 47 30-40 1,42 47 40-50 1,48 45 40-50 1,45 46 Izoh: 1,3,5 – variantlar haydalgan, 2,4,6 – haydalmagan. 39 2-jadval Tuproqga kam ishlov berish ta’sirida turli qishloq xo‘jalik o‘simliklari ostida zichlik va umumiy g‘ovaklikning o‘zgarishi (2008 y.) Variant CHuqurlik,sm HM, g/sm 3 UG‘, % Variant CHuqurlik,s m HM, g/sm 3 UG‘, % YAngidan sug‘oriladigan o‘tloqi tuproq (Sirdaryo tumani) Vegetatsiya boshida Vegetatsiya oxirida 1 g‘o‘za 0-15 1,44 46 3 bug‘doy 0-15 1,29 52 15-30 1,68 37 15-30 1,45 45 30-50 1,55 42 30-50 1,50 44 2 g‘o‘za 0-15 1,26 53 4 bug‘doy 0-15 1,44 46 15-30 1,54 42 15-30 1,44 46 30-50 1,53 43 30-50 1,55 42 Izoh: 1,3,5 – variantlar haydalgan, 2,4,6 – haydalmagan. O‘tloqi tuproqlarda ikkinchi yil quyidagi tajribada variantlar o‘rtasida eskin farq sezilmaydi. Uning haydov qatlamining umumiy g‘ovakligi qatlamlar bo‘yicha 40 55 dan 41 % gacha tebranib turadi. Bu tuproqda ham tepa qatlamlarining umumiy g‘ovakligi yuqori ko‘rsatkichga ega bo‘lib pastki tomon kamayib boradi (1-2- jadval), haydalmagan variantlarda haydalgan variantlarga nisbatan tuproq umumiy g‘ovakligi birmuncha kamaygan. G‘o‘za o‘stirilgan oddiy variantlarining haydov qatlamining zichligi kam ishlov berilgan variantga nisbatan ekishdan keyingi umumiy g‘ovaklik bo‘yicha farqi unchalik sezilarli emas. Xuddi shunday boshqa ekin turlari ekilgan variantlarda ham ular o‘rtasidagi farq sezilarli emas. Pushtada ekilgan qishloq xo‘jalik ekinlariga kam ishlov berilib, ekinlar navbatlab ekilganda har yili tushadigan o‘simlik qoldiqlarini oshib borishi tuproqdagi organik va oziqa moddalarni, gumus, agronomik qimmatli agregatlar miqdorini oshirib tuproq unumdorligini, tabiiy holatini tiklashga va yil sayin paxta, g‘alla va sabzavot ekinlari hosildorligini oshirib borishga yordam beradi. Tuproq unumdorligini tiklanish jarayoni 10-15 yil davom etishi mumkin, uning muddati tuproq yuzasiga tushadigan o‘simlik qoldiqlarini miqdoriga bog‘liq. Sug‘oriladigan tipik bo‘z tuproqlar va o‘tloqi tuproqlar sharoitida shudgorlash eng qiyin tadbir bo‘lib, shudgorni tekshirish va kuzatishga ko‘p ish hajmi va mablag‘ talab qilinadi. Erta bahorda tuproq yaxshi strukturaga ega bo‘ladi va uni yangi agrotexnologiya bo‘yicha ekishga tayyorlash ayniqsa pushtalarni tuzatish oson bo‘ladi. Agrotalablarga mos ravishda pushtani tuzatish o‘rganilayotgan hududlarda shudgorsiz sifatli bo‘lishi mumkin. Qishloq xo‘jalik ekinlariga vegetatsiya davrida pushtada kam ishlov berilishi haydov va qisman haydov ostki qatlam tuproqlarini zichligini eng maqbul darajada ushlashga imkon yaratadi, shudgorlangan variantlarda esa u oshib boradi. 2. TADQIQOT SHAROITLARI, OB’EKTI VA USLUBLARI 41 2.1.Tadqiqot sharoitlari. Samarqand viloyati Pomir - Oloy tog‘larining g‘arbiy chegarasida, Zarafshon daryosi havzasining o‘rta qismida joylashgan bo‘lib, relefi, asosan, kenglik bo‘ylab cho‘zilgan va shimoldan Turkiston tog‘ tizmalarining tarmoqlari (Nurota tog‘i, uning balandligi 2169 m, Oqtog‘-2003 m). Janubdan Zarafshon tog‘ tizmalari bilan o‘ralgan Zarafshon vodiysidan iborat. Vodiy sharqdan (750 - 800 m) g‘arbga (350 m) tomon pasayib boradi. U g‘arbda 60 - 100 metrgacha kengayib, shimoliy - sharqda (viloyat hududining tashqarisida) Qizilqum cho‘liga, Janubiy g‘arbda Karnob cho‘liga o‘tadi, shimoliy-sharqda Nurota cho‘llari orqali Mirzacho‘lga birlashadi. Vodiyning o‘rtasidan Zarafshon daryosi oqib o‘tadi. Vodiydan shimoliy qismda va uning janubida qiya tekisliklar joylashgan va tog‘larga yaqinlashganda adirlar boshlanadi. Zarafshon tog‘ tizmasi (uning g‘arbiy qismi) janubda Qashqadaryo viloyati bilan bo‘lgan chegara bo‘ylab cho‘ziladi. Bu tizma (2388 m) asosan, paleozoyning kristalli shakllari va ohaktoshlardan iborat. G‘arbda bu tizma tog‘ asta - sekin pasayib borib, Kattaqo‘rg‘ondan janubda past - baland tepaliklardan iborat bo‘lgan tekisliklar bilan qo‘shilib ketadi. Asosan, qumli, slanets va magmatik jinslardan tashkil topgan. Nurota tog‘i bir necha yirik organik birliklardan parchalanib ketgan. Foydali qazilmalardan oltin, kumush, alyuminiy, volfram chiqadi: (Ingichkada), flyuarit, kvars, ohaktosh, granit, tergel, gips, bektoniy gili, mineral boyliklar, oq marmar (Omonqo‘ton, G‘azg‘on, Jom) va 2007 yildan iborat (Nurota tog‘larida) dunyoda yagona bo‘lgan gulobi marmarni qazish ishlari boshlandi. Nurobodda Korun konlari va mineral buloqlar mavjud. Iqlimi. Kontinental, quruq iqlim, bulutli kunlar kam bo‘ladi. Tekisliklarda qish iliq. YAnvarning o‘rtacha harorati shimolda – 2 0 S, tog‘larda - 4,8 0 S, iyulning o‘rtacha haroratini 25 - 30 0 S, absolyut minimum –32 0 S, absolyut maksimum harorat 46 0 S ni tashkil etadi (Petrov, 1982). Yillik o‘rtacha yog‘in miqdori 200 - 881 mm va yog‘inning 80 foizi qish va bahorda yog‘adi. Qor 16 - 20 kungina yotadi. O‘simliklarning vegetatsiya davri 269 (harorat 5 0 S dan yuqori) kundan ko‘p. Balandlikka ko‘tarilgan sari harorat pasayadi. Iqlim harorati va sug‘orish Samarqand viloyatida paxta, tamaki, shaftoli, o‘rik, uzum, anjir va anor o‘stirish 42 imkonini beradi. Oxirgi 10 -15 yilda ushbu viloyatda subtropik o‘simliklardan xurmo ham iqlimlashtirilgan. Viloyatning asosiy daryosi – Zarafshon, uning viloyat hududidagi qismining uzunligi 215 km bo‘lib, Samarqand viloyati maydonida Oqdaryo va Qoradaryoga ajraladi. Ushbu daryolar YAngi rabot qishlog‘i yonida yana qo‘shilib Miyonkol orolini (1200 km 2 maydoni) hosil qiladi. Zarafshon daryosi muz qorlardan to‘planadi. Tevarak atrofdagi tog‘lardan oqib tushgan soylar sug‘orishga sarflangani uchun Zarafshonga etmasdan tugaydi. Darg‘om, Narpay, o‘ng sohil Zarafshon, Eski Anhor, Tuyatortar, Miyonkol-Xatirchi kanallari va Kattaqo‘rg‘on suv omboridan ham ekinlarni sug‘orishda foydalaniladi. Viloyatning janubiy g‘arbiy qismida oqadigan bir necha soylar ham yozda qurib qoladi. Tuproqlari . Tuproqlari asosan, bo‘z tuproqlar. Tekisliklar va 500 m gacha balandliklardagi tog‘ etaklarida och bo‘z tuproqlar (sug‘oriladigan erlarda o‘tloqi bo‘z tuproqlar), 1500-1700 m balandliklarda bo‘z tuproqlar, cho‘l zonasida qumoq, taqir bo‘z qo‘ng‘ir tuproqlar va sho‘rxoklar tarqalgan. YOng‘oqzorlar va archazorlar tagida qo‘ng‘ir tuproqlar yanada balandliklarda qoramtir tuproqlar bo‘lib, undan yuqorida tog‘-o‘tloqi va tog‘-tundra tuproqlari uchraydi. Yovvoyi o‘simliklardan: chalacho‘l va cho‘l o‘simliklari asosiy o‘rinni egallaydi, tog‘ yon bag‘irlarida o‘rmonlar uchraydi (archa, namataklar). Tog‘ yon bag‘irlaridagi tekisliklarda shuvoq va efemerlar, ya’ni tez qurib qoluvchi 1-2 yillik o‘simliklar o‘sadi. Daryo vodiylarida, dashtlarida, sho‘ra-galofit o‘simliklari o‘sadi. Zarafshon daryosi vodiysida terak, jiyda, chakanda, tol, maymunjon, yo‘lg‘un va turli-tuman to‘qayzorlar mavjud. Tog‘larda 1100-2700 m balandliklarda archa, pista, toshloq yon bag‘irlarida bodomzorlar uchraydi. Samarqand shahri yaqinidagi Omon- qo‘tonda yong‘oqzorlar ko‘p. Yovvoyi hayvonlardan tulki, chiyabo‘ri, bo‘ri, tekisliklarda jayron, tog‘larda qo‘ng‘ir ayiq, tog‘ suvsari, to‘qayzorlarda cho‘chqa, to‘qay mushugi, daryo suvsari, qushlardan tustovuq, tuvaloq, tog‘larda kaklik, daryolarda baliqlar: 43 qorabaliq - marinka, laqqa baliq va hakozolar ko‘p. Samarqand yaqinidagi «Zarafshon» qo‘riqxonasida «Buxoro jayron pitomnigi» dan iqlimlashtirilgan Buxoro kiyigi – Xongul yashaydi. 2.2 . Tadqiqot obyekt lar i. Respublikamizning sug‘orib dehqonchilik qilinadigan tuproq maydonlarining 60 % dan ziyod qismi sug‘orish eroziyasiga chalinib unumdorligini pasaytirirish xususiyatiga ega. Ushbu hududlarda olib borilgan ilmiy-tadqiqot ishlari va tajriba natijalarini o‘rganib chiqish hamda sug‘orish eroziyasiga uchragan tuproqlarni tadqiq etish ushbu ishning obekti qilib olindi. 2.3. Tadqiqot uslublari. Dala tajribasida quyidagi kuzatish va hisob-kitoblar o‘tkazildi va uslublar qo‘llaniladi: Eroziyaga uchragan tuproqlarning yuvilishi, oqavaning to‘planishi va unumdorligiga ta’sirini o‘rganish M. N. Zaslavskiy (1987) uslublari asosida o‘rganiladi [10]. Tuproqning fizik xossalarini aniqlashda quyidagi uslublar qo’llaniladi: a) tuproqning mexanik tarkibi – Kachinskiy buyicha pipetka usulida; b) tuproqning solishtirma massasi–piknometr usulida; v) tuproqning hajmiy massasi-silindr usulida; g) tuproqning kovakligi – hisob-kitob yuli bilan aniqlanadi. 3. TADQIQOT NATIJALARI 3.1. Tuproqning zichlashuvini kamaytirish yo’llari 44 Qarshi cho‘lining sug‘oriladigan taqir tuproqlari barcha xususiyatlarini yaxshilash, xususan zichlashuvini kamaytirish maqsadida quyidagi tizimda tajribalar o‘tkazildi: 1. O‘g‘itlar majmui (N-250, P-175, K-125) har yili berib boriladi; 2. S h u o‘g‘itlar tagidan 20 t chirigan go‘ng solindi; 3. 2 yil, 1. 2,5 yil (kuzgi beda); 5. 3 yil beda o‘stiriladi. Tajriba variantlaridagi tadqiqot ishlari bedapoyalar haydalgandan keyin 3 yil davomida o‘tkazildi. Tajriba kuzgi shudgor vaqtida o‘tkazilib, ekish oldi ishlari amalga oshirildi. Daladagi g‘o‘za 2-3 marta oziqlantirilib, 3-4 marta sug‘orildi, shunga muvofiq 3-4 marta sug‘orish jo‘yaklari olinib, qator oralariga 4-5 marta ishlov berildi. Chilpish va terim amalga oshirildi. Olingan ma’lumotlarga qaraganda amal davri boshida nazorat (1) variantidagi tuproqda zichligi uch yilda o‘rtacha 1,41 g/sm 3 ga to‘g‘ri keldi. Tajribaning go‘ng solingan variantida bu ko‘rsatkich 0,02 g/sm 3 ga, 2 yildan beda 0,04 g/sm 3 ga, 2,5 yillik beda 0,05 g/sm 3 , 3 yillik beda 0,06 g/sm 3 ga kamayishini ta’minladi. S h unday bo‘lsada, amal davri oxiriga kelib bu ko‘rsatkichlarning sezilarli darajada ortishi kuzatildi. Nazorat variantida tuproqning zichligi 1,49 g/sm 3 , 20 t go‘ng solinganda 1,46 g/sm 3 , 2 yillik beda o‘stirilganda 1,43 g/sm 3 , 2,5 yillik beda o‘stirilganda 1,42 g/sm 3 , 3 yillik beda o‘stirilganda esa 1,41 g/sm 3 gacha ko‘tariladi. Tuproq haydalma qatlamining bunday zichlashishi amal davri davomida sug‘orishlar, qator oralarini ishlash hamda o‘simlik ildizini tuproqqa beradigan bosimi natijasida yuzaga keladi. Lekin g‘o‘zaning amal davri oxiriga kelib tuproq zichligi biroz ortgan bo‘lsada, variantlar orasidagi dastlabki ijobiy tafovut amal davrining oxirida ham saqlanib qoldi. Bu esa o‘z navbatida boshqa foydali omillar qatori g‘o‘za hosildorligiga ham ijobiy ta’sir ko‘rsatdi. Eng kam hosil (29,2 s/ga) o‘rtacha uch yilda nazorat variantidan olindi. 20 t go‘ng solingan variantdan qo‘shimcha 1,7 s/ga, 2 yil beda o‘stirilganda 4,8 s/ga, 2,5 yil beda o‘stirilganda 6,2 s/ga va 3 yillik bedadan keyin g‘o‘za o‘stirilganda esa 7,3 s/ga qo‘shimcha hosil olindi. 45 3.2. Och tusli bo’z tuproqlari sharoitida chigitni har xil muddatlarda ekilganda paxta hosildorligiga ta’siri Paxta hosildorligini oshirish shu kunning eng muhim vazifalaridan biridir. Bunda fan-texnika yutuqlariga, ilg‘or tajribalarga tayanish, avvalo g‘o’zaning oziq maydoni muhim ahamiyatga ega. Bahor faslining kech va kuz oylarining erta boshlanishi paxtachilikda qator muammolarni keltirib chiqarmoqda. Bu muammolarni bartaraf uchun ml va sifatli hosil beradigan ertapishar g‘o’za navlarini yaratish, g‘o’za parvarishida asqotadigan zamonaviy texnologiyalarni qo’llash, eng muhimi, chigitni maqbul muddatlarda plyonka ostiga ekish talab qilinadi. Shu maqsadda Qashqadaryo viloyatining och tusli bo’z tuproqlari sharoitida joylashgan Qarshi tumanidagi Cho’li ota jamoa shirkat xo’jaligi hududida 1998- 1999 yillarda quyidagi tizimda dala tajribasi o’tkaziladi. Tajriba 3 qaytariqdan iborat. Dalaning tuprog‘i o’rtacha mexanik tarkibga ega. Yer osti suvlari 2-2,5 m. chuqurlikda joylashgan. Shudgor oldidan tuproqqa ammofos (200 kg/ga) va kaliy (80 kg/ga) solinib, keyin er shudgor qilindi. Chigitni erga ekishdan oldin yer bronalanib, moda bosib chiqildi va chigit ekildi. Ma’dan o’g‘itlar, ya’ni qolgan fosforli va kaliyli o’g‘itlarning yillik miqdorini 50 foizi hamda azotli o’g‘itlarning yillik miqdori esa o’suv davrida tuproqqa solinadi. G‘o’za 4 marta sug‘oriladi. 3 marta o’tdan tozalanadi. Chigit plyonka ostiga va oddiy usulda 3 muddatda 20 martda, 1 aprelda va 10 aprelda ekiladi. Ekishning uchinchi muddatida, ya’ni 10 aprelda chigitekilganda 3 kun keyin plyonkasiz bo’lakchalarda tuproq harorati 14 darajada bo’lsa, plyonkali bo’lakchalarda esa 18-19 darajaga ko’tariladi. Bu qonuniyat qolgan muddatlarda ham kuzatiladi. G‘o’zaning o’cishi, rivojlanishi bo’yicha o’tkazilgan fenologik kuzatuvlar ham oyda olib borildi, 1 iyunda kuzatuv olib borilganda uchala chigit ekish muddatida ham plyonkada qo’sh qatorli bo’lakchalarda g‘o’zalardagi chinbarglar 46 soni yuqori bo’lib, 10,5– 10,6-8,8 donani tashkil etdi. Ushbu qonuniyat yakka qatorli plyonka ostida ekilgan bo’lakchalarda ham kuzatildi. Uchala muddatdan olingan hosil ma’lumotlariga asoslanib, shuni aytish mumkinki, eng yuqori samaradorlik qo’sh qatorlab, plyonka ostiga chigit ekilganda kuzatildi. Plyonkalar qo’zaning shonalash davrida yig‘ishtirilib olindi va yuqori hosildorlikka erishildi (35,0 s/ga, 37,1 s/ga va 36,4 s/ga). 47 3.3. Sug’oriladigan tuproqlarning agrofizik holatini maqbullashtirish va boshqarish Sug‘oriladigan tuproqlarning haydalma qatlami zichligi va agrofizik xossalari maqbul chegaralarini belgilash, tuproq unumdorligini oshiruvchi samarador usullar ishlab chiqish hozirgi kunning eng dolzarb masalalaridan hisoblanadi. Vegetatsion tajribalarda o’rganilgan tuproqlarning suv fizik, biologik xossalari, ozuqa tartibotiga hamda g‘o’zaning o’sishi, rivojlanishi va hosildorlik natijalariga ko’ra, Qashqadaryoning ko’p qavatli qadimgi allyuvial yotqiziqlarida hosil bo’lgan. (Qarshi vohasi) engil mexanik tarkibli taqirsimon tuproqlarda maqbul zichlik 1,3-1,4 g/sm 3 o’rta qumoqli va engil loylida 1,2-1,4 g/sm 3 ni tashkil qiladi. Cho’l hududining (buxoro vohasi) qalin agroirrigatsion allyuvial yotqiziqlarida hosil bo’lgan qadimdan sug‘oriladigan og‘ir qumoqli o’tloqi tuproqlar uchun zichlik 1,2-1,4 g/sm 3 , yangidan sug‘oriladigan og‘ir qumoqli och tusli bo’z tuproqlar uchun zichlik 1,2-1,4 g/sm 3 , eng kritik zichlik 1,5-1,6 g/sm 3 . Sug‘oriladigan taqirsimon o’tloqi va o’tloqi bo’z tuproqlarda yangi texnologiya asosida qator oralari 90 sm li pushta va qo’sh pushtalarga chigit ekishga tayyorlanganda maqbul zichlik hosil bo’ladi, ushlanadi hamda tuproqda eng qulay suv, havo issiqlik ozuqa tartibotlari va yuqori biologik faollik hosil bo’lishi natijasida paxta hosildorligini 3-6 s/ga oshiradi. YAngitdan sug‘oriladigan bo’z – o’tloqi tuproqlarda pushtaga ekilib, rangsiz polietilen plyonka, chirigan go’ng, lignin bilan mulchalanganda maqbul zichlik saqlanishi (1,25-1,40 g/sm 3 ), umumiy g‘ovaklik (47-50 %), suvga chidamli agregatlarni struktura-agregatlar tarkibini yaxshilashi, suv sig‘imini –-9 % ga, suv o’tkazuvchanlik 1,5-2 barovarga, faol harorat yig‘indisi 133 0 S dan 316 0 S gacha oshishi natijasida tuproqda issiqlik etishmasligiga va qatqaloq hosil bo’lishiga barham beriladi, fizik bug‘lanishni kamayishi, o’simlikni o’sishi va rivojlanishini tezlashtiradi vash u bilan birgalikda tuproq namligidan, ozuqa moddalaridan maksimal foydalanishni ta’minlaydi. Pushtalar mulchalanganda tuproqda maqbul suv-fizik, issiqlik va ozuqa tartibotlari hosil bo’lishi bilan atrof-muhitga organik va sanoat chiqindilarini ta’siri kamayishi 48 hisobiga ekologik muhit yaxshilanadi, g‘o’zani intensiv rivojlanishi, sifatli tolali yuqori hosil olinishi ta’minlanadi. Hosildorlik plyonka qo’llanilganda – 8,2 s/ga, go’ngda-5,1 s/ga va ligninda – 5,2 s/ga oshadi. 49 XULOSALAR 1. Geologiya-gemorfologiya, iqlim, tuproq va tuproq hosil qiluvchi jinslarning har xilligi, past-baland relf sharoiti va eroziyaga qarshi chora- tadbirlarning yo‘qligi bu hududda tuproqlarning har xil darajada eroziyalanishiga olib kelgan. 2.Tuproqlarning haydalma qatlamidagi umumiy azot miqdorining o’ zgarishi ham gumus miqdorini o’ zgarish qonuniyatlariga b o’ ysinadi. Sug‘oriladigan o’ tloqi tuproqlarda umumiy azot miqdori avtomorf tuproqlarnikiga nisbatan biroz k o’ proq. 3.Sug‘oriladigan tipik b o’ z tuproqlar och tusli b o’ z tuproqlarga nisbatan umumiy azotni k o’ proq saqlaydi. 4. Gumus va umumiy azot miqdori b o’ yicha tuproqlar quyidagicha o’ rinni egallaydi: sug‘oriladigan o’ tloqi tuproq > sug‘oriladigan tipik b o’ z tuproq > sug‘oriladigan och tusli b o’ z. 5.Lekin g‘o‘zaning amal davri oxiriga kelib tuproq zichligi biroz ortgan bo‘lsada, variantlar orasidagi dastlabki ijobiy tafovut amal davrining oxirida ham saqlanib qoldi. Bu esa o‘z navbatida boshqa foydali omillar qatori g‘o‘za hosildorligiga ham ijobiy ta’sir ko‘rsatdi. Eng kam hosil (29,2 s/ga) o‘rtacha uch yilda nazorat variantidan olindi. 20 t go‘ng solingan variantdan qo‘shimcha 1,7 s/ga, 2 yil beda o‘stirilganda 4,8 s/ga, 2,5 yil beda o‘stirilganda 6,2 s/ga va 3 yillik bedadan keyin g‘o‘za o‘stirilganda esa 7,3 s/ga qo‘shimcha hosil olindi. 6. Eng yuqori samaradorlik qo’sh qatorlab, plyonka ostiga chigit ekilganda kuzatildi. Plyonkalar qo’zaning shonalash davrida yig‘ishtirilib olindi va yuqori hosildorlikka erishildi (35,0 s/ga, 37,1 s/ga va 36,4 s/ga). 7. Pushtalar mulchalanganda, tuproqda maqbul suv-fizik, issiqlik va ozuqa tartibotlari hosil bo’lishi bilan atrof-muhitga organik va sanoat chiqindilarini ta’siri kamayishi hisobiga ekologik muhit yaxshilanadi, g‘o’zani intensiv rivojlanishi, sifatli tolali yuqori hosil olinishi ta’minlanadi. Hosildorlik plyonka qo’llanilganda – 8,2 s/ga, go’ngda-5,1 s/ga va ligninda – 5,2 s/ga oshadi. 50 TAVSIYALAR Suv va shamol eroziyasiga qarshi kompleks tadbirlar qo‘llash, suv oqimi va tezligini boshqarish yaxshi natijalar beradi. Tuproqni yuvilishdan, yemirilishdan va deflyatsiyadan saqlash, eroziyalangan, lalmi va yaylov yerlarning unumdorligini oshiradi. Hozirgacha ishlab chiqilgan har xil uslublar suv, irrigatsiya va shamol eroziyasining oldini olishda, hamda tuproqlar unumdorligini va qishloq xo‘jalik ekinlarining hosildorligini oshirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Tuproqdagi organik qoldiqlarining to‘xtovsiz ravishda chirishi, parchalanishi va qayta sintezlanishi natijasida organik moddalarning to‘planib, kamayib hamda yangilanib borishi kuzatiladi. Erlarni asosli tekislash, suv oqimini boshqarish, dalaga kichik me’yorda suv berish va organik o’g’itlarni qo’llash tavsiya etiladi 51 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. I. A.Karimov. «O‘zbekistonda oziq-ovqat dasturini amalga oshirishning muhim zahiralari» mavzusidagi xalqaro konferensiyadagi ochilish marosimidagi nutqi. Xalq so‘zi. 2014 yil 7 iyun, №110. 2. I.A.Karimov. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O‘zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo‘llari va choralari.–Toshkent: O‘zbekiston. 2009. -56 b. 3. I.A. Karimov. O’zbekistan Respublikasi Vazirlar Maxkamasining "2014 yilda respublikani ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlariga va 2015 yilda iqtisodiyotni barqaror rivojlantirishning ustivor yunalishlari" J. O‘zbekiston qishloq xo‘jaligi jurnali. -2015, №2. -B.2. 4. Abdullayev S.A. Jizzax – Sirdaryo tuproqlari. Monografiya. Toshkent, 2005. 5. Bobojonov A.R., Rahmonov Q.R., G‘ofirov A.J. “Yer kadastri” fanidan darslik. T.: TIMI, 2008 y. 6 . Risqiyeva X.T., Risqiyev R.R. Nekotorie ekologicheskiye problemi primeneniya pestitsidov. Materiali III s’ezda pochvovedov O'zbekistana. Tashkent, 2000. 7. Risqiyeva X.T., Nasedjanov M. Ekologicheskoye sostoyaniye pochv i vod Golodnoy stepi. Sb. Effektivnoye ispolzovaniye zemelnix resursov i oxrana pochv. Tashkent, 2001. 8. Safarov E.Yu., Musayev I.M., Abduraximov X.A. Geoaxborot tizimlari va texnologiyalari. Toshkent. 2008 y. 9 . Gedroys K.K. Izbrannie sochineniya. Tom 2. Ximicheskiy analiz pochvi. Gos. Izd – vo selkoxozyaystvenniy literaturi. Moskva, 1955. 10. Arinushkina Ye.V. Valovoy ximicheskiy analiz pochv i gruntov. Izd – vo MGU, Moskva, 1949. 11. Arinushkina Ye.V. Rukovodstvo po ximicheskomu analizu pochv. Izd – vo MGU, Moskva, 1961. 12. Ponomareva V.V., Plotnikova T.A. Gumus i pochvoobrazovaniye, “Nauka” Leningradskoye otdeleniye. Leningrad, 1980 52 13. Maxsudov X.M. – Eroziya pochv aridnoy zoni O'zbekistana. Tashkent, 1989, str. 31 – 67. 1 4 . Maxsudov X.M. – Erodirovannie serozemi i puti povisheniya ix produktivnosti. «FAN», Tashkent, 1981. 15. Maxsudov X.M., G‘afurova L.A. “O‘zbekistonning eroziyaga uchragan tog‘ va tog‘ oldi tuproqlari. O‘zbekistonning tuproqlari va unumdorligini oshirishning ayrim yo‘nalishlari”, Mehnat, T., 1998. 16. Maxsudov .X.M., Quchqorova N.P. Sug‘oriladigan bo‘z tuproqlarda irrigatsiya eroziyasiga qarshi kura shva eroziyalangan tuproqlarni unumdorligini tiklash, oshirishni ayrim yo‘llari // Orol dengizi havzasinig sahrolanish jarayonida tuproq unumdorligini tiklash, oshirish va ular melioratsiyasinig dolzarb muammolari –T. 2002 -B.57. 17. Maxsudov X.M. Tuproq morfologiyasi sug‘orish eroziyasining ta’siri // Er resurslaridan samarali foydalanish muammolari. –T. 2007. -B. 71. 18. Mirxaydarova G.S., Maxsudov X.M. G‘arbiy chotqol tog‘ yon bag‘ri to‘q tusli bo‘z tuproqlari fizik xossalarining eroziyaga qarshi o‘tkazilgan tadbirlar ta’sirida o‘zgarishi // Orol dengizi havzasinig sahrolanish jarayonida tuproq unumdorligini tiklash, oshirish va ular melioratsiyasinig dolzarb muammolari –T. 2002. -B.177. 19. Наседжанов M.A. Экологическое состояние почвогрунтов теплиц Ta шкентской области // O‘zbekiston tuproqshunoslari va agrokimyogarlari jamiyatining V qurultoyi materiallari –T. 2010. -B.267. 20 . G‘afurov L.A. Abdullayev S.A. Namozov X.Q. “Meliorativ tuproqshunoslik” fani bo‘yicha ma’ruza matnlari. Toshkent. 2000. 21. Shadraimova K, Pattayeva M, To‘xtanov T, Abdushukurova S. Eroziyaga uchragan sug‘oriladigan tipik bo‘z tuproqlar va ularning soya hosildorligiga ta’siri. “Sug‘oriladigan bo‘z tuproqlar unumdorligini oshirish va uning ekologik muammolari”. Konferensiya meteriallari. Samarqand – 2002. – B. 95 – 97. 53 22. Mo‘minova Z., Muminov K. Sug‘orish ekologiyasiga uchragan bo‘z tuproqlarning agrokimyoviy agrofizikaviy xossalari va uni yaxshilash tadbirlari. –“Sug‘oriladigan bo‘z tuproqlar unumdorligini oshirish va uning ekologik muammolari”. Konferensiya meteriallari. Samarqand – 2002. -B. 108 -111. 23 .Kruglova Ye.K. Metodika opredeleniya dostupnix form mikroelementov v karbonatnix pochvax i rasteniyax. opredeleniya Tashkent, 1972.51 s. 24.Kovalskiy V.V., Gololobov D.D. Metodi mikroelementov v organax i tkanyax jivotnix, rasteniyi pochvax. Moskva, 1969, 272 ss. 25. Tursunov H.H., Tursunov D.H. Toshkent shahar tuproqlarini sanoat chiqindilari tarkibidagi og‘ir metallar bilan ifloslanish darajasini aniqlash. Xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya. Buxoro universiteti, 2003, 73-74 bb. 26. Tursunov H. H. Tursunov D. H. Chirchiq vohasida joylashgan sanoat shaharlari tuproqlari, suvlari va o’ simliklarini og‘ir metallar bilan ifloslanish darajasini aniqlash. Buxoro universiteti Qishloq x o’ jaligida ekologik muammolar Respublika ilmiy-amaliy anjuman materiallari t o’ plami. Buxoro, 2006, 155-156 b.

1 SUG’ORISH EROZIYASI JARAYONIDA TUPROQLARNING FIZIKAVIY XOSSALARINING O’ZGARISHI MUNDARIJA Kirish……………………………………………………………………..3 1. Adabiyotlar sharhi……………………………………………………..5 1.1. Sug’orish eroziyasining tuproq morfologiyasiga ta’siri……………....5 1.2. Bo’z tuproqlar agrokimyoviy xossalarining sug’orish eroziyasi ta’sirida o’zgarishi……………………………………………………………………….....10 1.3. Tuproqlar umumiy fizik xossalarining sug’orish ta’sirida o’zgarishi...30 2. Tadqiqot sharoitlari, obyekti va uslublari……………………………40 2.1 Tadqiqot sharoitlari…………………………………………………….40 2.2. Tadqiqot obyektlari……………………………………………………42 2.3 Tadqiqot uslublari…………………………………………..................42 3. Tadqiqot natijalari………………………………………….................43 3.1. Tuproqning zichlashuvini kamaytirish yo’llari……………………….43 3.2. Och tusli bo’z tuproqlari sharoitida chigitni har xil muddatlarda ekilganda paxta hosildorligiga ta’siri…………………….……………………….44 3.3. Sug’oriladigan tuproqlarning agrofizik holatini maqbullashtirish va boshqarish…………………………………………………………………….......46 Xulosalar………………………………………………………………….48 Tavsiyalar ………………………………………………………………..49 Foydalanilgan adabiyotlar…………………………………………........50

2 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Respublikamiz mustaqillikka erishgandan so‘ng yer resurslaridan samarali foydalanishga qaratilgan «Yer kadastri», «Fermer xo‘jaligi to‘g‘risida» gi, «Dehqon xo‘jaligi to‘g‘risida» gi, «Davlat yer kadastri to‘g‘risida» gi qonunlarning qabul qilinishi, Respublika Prezidentining Farmonlari va bir qator Hukumat qarorlari mamlakatimizda yer resurslaridan oqilona foydalanishning huquqiy zaminini yaratdi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov Vazirlar Mahkamasining 2015 yilda ijtimoiy – iqtisodiy rivojlanishning yakunlariga va 2016 yilda iqtisodiy dasturning eng muhim ustivor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan majlisda aytganlaridek, mamlakatimizda mulkchilik munosabatlarining o‘zgarishiga dehqonlarda yer egasi hissiyotini rivojlantirishga qaratilgan iqtisodiy islohatlarni maqsadga yo‘naltirilgan holda amalga oshirish qishloq xo‘jaligida chuqur ijobiy o‘zgarishlar yuz berishiga olib keldi. Fermer xo‘jaliklari qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishining asosiy shakliga, ya’ni shu soha rivojlanishining asosiy dokomotiviga aylandi. Shuni ham aytish kerakki, qishloq xo‘jaligi sohasida xususan yer resurslaridan foydalanishda iqtisodiy-huquqiy islohatlarni amalga oshirish agrar sohaning respublikamiz iqtisodiyotiga, xalq xo‘jaligining barcha tarmoqlarida islohatlarni amalga oshirishda asosiy ahamiyatga ega ekanligi bilan belgilanadi. Bugungi kunda yer resurslarini boshqarish – yer resurslarini o‘rganish va ularni haritalash, yer monitoringini va yer kadastrini yuritishni, yerdan samarali foydalanishni va uni muhofazalash, tuproqlar unumdorligini saqlash va oshirish kabi asosiy yo‘nalishlarni o‘z ichiga oladi. Bu xususda, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining O‘zbekiston Respublikasi Yer resurslari, geodeziya, kartografiya va davlat kadastri davlat

3 qo‘mitasini tashkil etish to‘g‘risidagi 2004 yil 15 oktyabrdagi PF -3502 – sonli Farmoni va Vazirlar Mahkamasining 2004 yil 19-oktyabrdagi 483 – sonli O‘zbekiston Respublikasi Yer resurslari, geodeziya, kartografiya va davlat kadastri davlat qo‘mitasi faoliyatini tashkil etish to‘g‘risida qarori respublikamiz yer resurslaridan foydalanishda yagona davlat siyosatini amalga oshirishning asoslarini yaratib berganligini ta’kidlash zarur. Tadqiqotning maqsadi. Sug‘orib dehqonchilik qilinadigan yerlarda sug‘orish eroziyasi jarayonida tuproqlarning fizikaviy xossalarining o‘zgarishi va uning tuproq unumdorligiga ta’sirini ilmiy manbalardan o’rganishdan iborat. Tadqiqot vazifalariga quyidagilarni kiritildi. 1. Qadimdan sug‘oriladigan tipik bo‘z tuproqlarning sug‘orish eroziyasi natijasida morfologik o‘zgarishlarini o’rganish. 2. Sug‘orish eroziyasi mavjud maydonlarda mineral va organik o‘g‘itlar qo‘llashning tuproq fizikaviy xossalariga ta’sirini o’rganish. 3. Sug‘orish eroziyasiga uchragan tuproqlarning unumdorligini oshirish chora tadbirlarini o’rganish. Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati . Tuproqlarning cuv fizik xossalarining o‘zgarishining ilmiy ahamiyati, uning unumdorligini belgilashda, ayniqsa madaniy o‘simliklarning me’yorida rivojlanishida, hosildorligini oshirishda hamda tuproqda kechadigan barcha jarayonlarning namoyon bo‘lishida muhim ahamiyatga ega. Tuproqlarning fizikaviy xossalarining o‘zgarishining amaliy ahamiyati shundan iboratki, sug‘oriladigan tuproqlarni unumdorligini saqlash va tiklash uchun uning umumiy fizik xossalari muhim hisoblanadi. Tuproqlarning zichlanishi oldini olish maqsadida har 2-3 yilda tuproqning haydalma osti (plug tovon) qatlamini yumshatish, tavsiya etilgan me’yorlar asosida organik va mahalliy o‘g‘itlardan keng foydalanish, hamda tuproqlarning havo va namlik rejimini yaxshilash maqsadida almashlab ekish tizimini ishlab chiqarishga keng joriy etish yuqori samarali usullardan hisoblanadi.

4 Ishning tuzilishi va hajmi. Malakaviy bitiruv ishi – 64 betdan iborat bo’lib, kirish, 3 bob, xulosalar, foydalanilgan 31 ta adabiyotlar ro’yxati va tavsiyalardan iborat. Malakaviy bitiruv ishi matnida 1 ta jadval, 10 ta rangli rasm keltirilgan. 1. ADABIYOTLAR SHARHI 1.1. Sug’orish eroziyasining tuproq morfologiyasiga ta’siri Qishloq xo‘jaligini rivojlantirishning asosiy yo‘nalishlaridan biri – xo‘jaliklarda eroziya jarayonlariga qarshi chora-tadbirlarni keng joriy qilishdir. Dehqonchilik madaniyatini yuqori pog‘onalarga ko‘tarish, sug‘oriladigan yerlardan oqilona foydalanish va ularni unumdorligini oshirish, fan va texnika yutuqlarini hamda ilg‘orlar tajribalarini amaliyotga qo‘llash ko‘p jihatdan chora-tadbirlarni to‘g‘ri joriy qilishga bog‘liq. Ilmiy jihatdan asoslangan va xo‘jaliklarning tuproqlariga mos keladigan chora – tadbirlarni joriy qilish, ishlab chiqarish omillaridan unumli foydalanish, uning samaradorligini oshirish imkonini beradi. Eroziya jarayonlariga qarshi qo‘llanilayotgan chora-tadbirlar tufayli yerdan unumli foydalanish yaxshilanadi. Tuproqning donadorligiva sifati oshib, sug‘orish suvi tejaladi, xo‘jaligining moliyaviy ahvoli yaxshilanadi, dalalar begona o‘tlardan tozalanadi, o‘simliklarning zarakunanda hasharot va zararkunandalardan zararlanishi kamayadi. Eroziyaga doir chora-tadbirlar to‘g‘ri va sifatli olib borilishi natijasida yerlarning unumdorligi oshadi, oraliq va takroriy ekinlardan oqilona foydalanish tufayli yerning unumli foydalanish koeffitsenti ortadi, ekinlar hosildorligi oshib, mahsulot sifati yaxshilanadi. O’ zbekiston mustaqillikka erishgandan so‘ng g‘alla mustaqilligini ta’minlash zaruriyati munosabati bilan sug‘orib ekiladigan dehqonchilikda keskin burilishlar ro‘y berdi, ya’ni g‘o‘za yakka ziroatchiligi barham topib, eroziyaga uchragan yerlarda don va boshqa qishloq xo‘jaligi ekinlarini joylashtirish strukturasi ham o‘zgardi. Respublikaimzning eroziyaga uchragan yerlariga, xususan, Qashqadaryo viloyati tuproq-iqlim sharoitiga mos keladigan, g‘o‘za-don-siderat ekinlarni

5 almashlab ekish tizimini joriy qilish ijobiy natijalar bermoqda. Eroziyaga uchragan sug‘oriladigan tuproqlarda g‘o‘za-don-siderat ekinlarining o‘rni qanday va bu ekin turlari tuproq unumdorligiga qay darajada ta’sir etadi, biz qo‘llagan chora- tadbirlardan keyin ekilgan ekin turlarining hosildorligi qanday bo‘ladi? – degan savollarga ilmiy asoslangan javob topish hozirgi kunning eng muhim dolzarb masalalaridan biri bo‘lib qolmoqda. Bundan tashqari, O‘zbekiston aholisini g‘alla bilan va chorvani yem-xashak mahsulotlari bilan ta’minlash, chetdan mahsulot olmasdan turib, o‘zimizda arzon va sifatli don mahsulotlarini yetishtirish va eroziyaga uchragan yerlarning unumdorligini oshirishda qo‘llanilayotgan chora-tadbirlarni kiritish va uni ilmiy jihatdan asoslash ayni paytda muhim ahamiyat kasb etuvchi vazifalardan biri hisoblanadi. Bu muammolarni ijobiy hal qilish maqsadida X.Maqsudov tomonidan tuproq eroziyasi va muhofazasi bo‘limi xodimlari Qashqadaryo viloyatining Shahrisabz tumani «Ibragimov» xo‘jaligida 2006 yildan boshlab, hozirgi kunga qadar «O‘zbekistonning tog‘lik hududlarida tuproq eroziyasini oldini olishga qaratilgan tavsiyalar ishlab chiqish» mavzusi bo‘yicha dala tajribalari olib borilgan. 1. Tuproq + NPK (fon) xo‘jalik sharoitida qo‘llaniladigan o‘g‘itlar me’yori. 2. Tuproq + (fon) + K-9 (gektariga 10-15 kg). 3. Tuproq + (fon) + sideratlar (Perko + roj). (Polikompleks 1-2 vegetatsiya sug‘orishdan so‘ng jo‘yak orasiga 10-15 sm kenglikda sepiladi). Tajriba o‘tkazilayotgan dala tuprog‘i sug‘orilib kelinayotgan tipik bo‘z tuproqlar, mexanik tarkibi moyil yengil va o‘rta qumoqlardan iborat. Tuproqlarning morfologik belgilari tuproq turini aniqlashda, tuproqqa tavsif berishda, shuningdek eroziyalanganlik darajasini aniqlashda muhim diagnostik ahamiyatga ega. Tuproqning morfologik ko‘rsatkichlariga eroziyani va unga qarshi o‘tkazilgan chora-tadbirlarning ta’sirini o‘rganishda, biz asosan har qaysi kesmaning gkmksli qatlam qalinligiga, yuqori qatlamning rangiga, donadorligiga,

O'xshashlar

ZARAFSHON DARYOSI YUQORI QISMIDA TARQALGAN TUPROQLAR EVOLYUTSIYAISI
O'ZBEKISTON TUPROQLARINING ISSIQLIK VA SUV XOSSALARINING O'RGANILISH TARIXI
TUPROQNING KELIB CHIQISHI, TUZILISHI, TARKIBI, XOSSALARI VA UNUMDORLIGI, TUPROQ VA O’SIMLIK O’RTASIDAGI UZVIY BOG’LIQLIGI, TUPROQLARNING GEOGRAFIK TARQALISH QONUNIYATLARI
TUPROQDAGI MIKROBIOLOGIK JARAYONLARGA O’G‘ITLARNING TA’SIRI
QASHQADARYO HAVZASI GEOEKOLOGIK XOLATI VA UNI YAXSHILASH YO‘LLARI