O'ZBEKISTON TUPROQLARINING ISSIQLIK VA SUV XOSSALARINING O'RGANILISH TARIXI
![III. BOB. TUPROQNING SUV VA ISSIQLIK XOSSALARINI
BOSHQARISH BO’YICHA OLIB BORILGAN TADQIQOTLAR
3.1. Tuproq suv xossasi va uning unumdorligiga ta’siri
Butun dunyoda iqlim o’zgarishi hisobiga, suv resurslarining taqchilligi va
keyingi yillarda yog’in-sochin kam bo’lishi, haroratning yozgi kunlarda haddan
tashqari yuqori bo’lishi , yangi resurstejamkor texnologiyalarni qo’llashni talab
etadi. Bu texnologiyalarga tomchilatib sug’orish, organik o’g’itlardan samarali
foydalanish, qishloq xo’jalik ekinlari maydonlarida resurstejamkortexnologiyalar,
mulchalash va kam ishlov berishni qo’llash kiradi. Minimal ishlov berish tizimiga
o’tish 2001 yil 1-5 oktyabrda Madridda bo’lib o’tgan “Birinchi Butunjahon qishloq
xo’jaligida minimal texnologiya” kongressi deklorasiyasida ham ta’kidlangan [52].
Kam ishlov berish (Mini-till) resurstejamkor texnologiya bo’lib, tuproqning
agrofizik xossalarini maqbullashtirilishiga va struktura tiklanishiga, suvga chidamli
agregatlar holatining yaxshilanishiga, tuproq tabiiy unumdorligining tiklanishiga,
ekologik barqarorlashuviga, tuproq sifat va miqdoriy ko’rsatkichlarining ortishiga
olib keladi [42,43,52,53,5,110,111]. AQSh va Kanada mamlakatlarida hozirgi
kunda minimal ishlov berishning quyidagi turlari mavjud: mulchalab ishlov berish
(mulch-till), oralatib ishlov berish (strip-till), to’g’ridan-to’g’ri ekish (no-till),
qisqartirilgan ishlov berish (reduked-till) [52].
Turli xil matreallar bilan mulchalashning tuproq fizik xossalariga ta’sir etishi
bir qator mualliflar ( Yakovleva, 1933; Moloosov, 1952; Seidov, Zaytsev, Aliyev,
1963; Xoliqulov, Saidmurodov, 1985; Abdullayev, 1993; Bil, Turopov, Xoliqulov,
1994,1996; Mirzayev, 2000; Qurvantayev, 2001; Tuxtashev, 2002; Xoliqulov,
2004; Doniyorov, 2004; Raxmatov, Xayriddinov, 2005; Aliyev, Jo’rayev, 2005 va
boshqalar) tomonidan o’rganilgan bo’lib, mulchalash tuproqning suv, havo,
issiqlik va oziqa rejimlariga ma’lum darajada ta’sir etishi aniqlangan.
L.Kan (1935) ta’kidlashicha, mulchalangan maydonlarda qishloq xo’jalik
ekinlari uchun tuproq namligi oshib, shu bilan birga tuproq oziq rejimi
32](/data/documents/a481a47e-95b0-4c59-8a0e-889dae40fcc6/page_32.png)
![yaxshilanadi. Mulchaqog’oz qo’llanilishi urug’lar unuvchanligini, jumladan
kungaboqarda 8 % , turnepeda 9 % ga oshirgan.
O.Bil, D.Natt, T.Pil(1956) kabi olimlar 10 yil davomida eroziyaga qarshi
kurashish maqsadida tuproq yuzasini qoplamalar bilan berkitganlar. Natijada suvga
chidamli agregatlar ko’payganligi aniqlaganlar.
E.M.Vanniron, D.Uayt (1958) qoplovchi matreal ishlatilgan tuproqlarda
uning suv va fizik xossalari yaxshilanishi to’g’risida ma’lumotlar olganlar.
N.F.Matyuninning (1964) ta’kidlashicha, MDH va AQShda qoplovchi
matreal sifatida neftni qayta ishlash mahsulotlari qo’llanilgan tajribalarda qoplama
tagida namlik 1.4-3.1 % tuproq harorati esa 0.5-3 0
C ga ko’tarilgan.
I.Turopov, Sh.Xoliqulovlar (1977) o’tkazgan tajribalarda tuproq tiniq
polietilen plyonka bilan mulchalanganda uning suv, issiqlik va oziqa rejimidan
tashqari, havo rejimi ham yaxshilanib, g’o’za hosildorligini oshishi kuzatilgan.
Sh.Karimov (1981) tadqiqotlaridan ma’lum bo’lishicha, ekilgan chigitlar
mulchalanganda tuproqda qatqaloq bo’lmaydi, uning havo, suv, issiqlik va ozuqa
rejimlari yaxshilanadi.
R.Qurvontoyev va boshqalar tomonidan olib borilgan tadqiqotlar natijasiga
ko’ra, birdan-bir tuproq unumdorligini oshiruvchi samarali usullardan biri zichlik
qatlamini tartibga solishdan iborat bo’lib, sug’oriladigan tuproqlarda qishloq
xo’jalik ekinlarining hosildorligini oshirish haydov qatlamini chuqur yumshatish
40 sm va undan chuqurga shudgor qilish hamda ularni pushta ustida o’stirishdan
iborat deb e’tirof etilgan [42,43,52,90].
Olib borilgan tadqiqotlarda, ya’ni g’o’za ekilgan kam ishlov berilib
mulchalangan variantlarda vegetasiya davrida har doim namlik yuqori bo’lishi
qayd qilingan, ayniqsa bu holat yuqori qatlamlarda yaqqol kuzatilgan. Aprel oyida
mulchalangan variantlarda yuqori qatlamdagi namlik 16,2-19,2 %, nazorat
variantida 14,1-16,5 % ni tashkil etdi, iyun oyida ikkinchi sug’orishdan keyin,
mulchalangan variantlarda namlik 15,3-20,6%, nazorat variantida 13,4-14,2 %
ko’rsatkichlarda qayd qilinib, iyul oyida mulchalangan variantlarda 12,5-16,5% va
mos ravishda nazorat variantida esa 10,4-12,1 % ni tashkil etib, haydov ostki
33](/data/documents/a481a47e-95b0-4c59-8a0e-889dae40fcc6/page_33.png)
![qatlamlarda ham g’o’zaning vegetasiya davrining barcha oylarida mulchalangan va
kam ishlov berilgan variantlarida namlik darajasi nazorat variantiga nisbatan aprel
oyida 2,1-2,7 %, iyun oyida 1,9-6,4 %, iyul oyida 2,1-4,4 % ustunlik qilganligi
aniqlandi va mulchalashning tuproqda namlikning saqlanishiga va ortiqcha
bug’lanib ketishiga to’sqinlik qilishi isbotlangan [ 8 ] .
Tajribada tuproqning suv-fizik xossalarini o’rganishda tuproq harorati,
tuproq hajm og’irligi, g’ovakligi va tuproq namligining o’zgarishi bo’yicha
ma’lumotlar olingan va tahlil qilingan. Chigit ekilgandan keyin 1-kuni tuproqni 0-
20 sm li qatlamida o’rtacha namlik quruq tuproqqa nisbatan 16,6 16,8 foizga teng‒
bo’ldi. Oradan 8 kun o’tgach, chigit endigina una boshlagan vaqtda nazorat
variantida tuproq namligi 14,1 foizni tashkil qilgan holda shaffof pl
ѐVnka
qo’llanilgan 2-variantda bu ko’rsatkich 1,9 foizga, qora pl
ѐVnka qo’llanilgan
variantda esa 2,1 foizga yuqori bo’ldi. Shaffof pl
ѐVnka qo’llanilganda nazoratga
nisbatan namlikning ko’proq ortishi qora pl
ѐVnkaning ta’siriga yaqin bo’ldi, ya’ni
ular orasidagi farq juda kam bo’lib, o’simlik ildizi
ѐVki ustki qismini rivojida katta
ahamiyatga ega emas [ 12 ] (1-rasm).
1-rasm. Mulchalash usullarining tuproq namligiga ta’siri
( Sh.I Axmurzayev, 2018 y. Chigit ekishning 1-muddati).
Mulchalash usullari va muddatlarini terimlar bo’yicha paxta hosildorligiga
ta’siri o’rganilganda terimlar va qaytariqlar bo’yicha paxta hosili mulchalash
usullari hamda ekish muddatlariga bog’liq holda o’zgarishi bayon etilgan . Bunda
ch igit ekishning 1-muddatida nazoratda izlanish yillari paxta hosildorligi o’rtacha
34](/data/documents/a481a47e-95b0-4c59-8a0e-889dae40fcc6/page_34.png)
![3 yilda esa 26,9 s/gani tashkil qildi. Shaffof plyonka qo’llanilgan variantda bu
ko’rsatkich o’rtacha 32,8 s/ga teng bo’lib, nazoratga nisbatan o’rtacha 5,9 s/ga
qo’shimcha paxta hosili olindi. Qora plyonka ta’sirida esa qo’shimcha paxta hosili
4,0 s/ga tashkil qilgani holda, shaffof plyonka ko’rsatkichidan 1,9 s/ga kam
bo’l gan . Sholi qipig’i ta’sirida o’rtacha paxta hosili 28,8 s/ga va bug’doy somoni
qo’llanilganda esa 28,7 s/ga ni tashkil qilib nazoratga nisbatan 1,9 va 1,8 s/ga
qo’shimcha hosil olin gan . Bu ko’rsatkichlar albatta polietilen plyonkalarni
ta’siridan kamroq bo’ldi. Polimerlardan MT preparati qo’llanilgan variantda
hosildorlik polietilen plyonkalardan 2,9 1,0 s/ga kam bo’lsada, nazorat va boshqa‒
variantlarga nisbatan 3,0 1,1 ko’p bo’lgan
‒ (1-jadval) [ 9 ] .
1-jadval
Mulchalash usullari va muddatlarining paxta hosiliga ta’siri (s/ga)
( Aliyev Sh.K., Kojevnikova A.G., Jo’rayev V, 2005 )
Variant
tartibi Tajriba variantlari Yillar O’rtacha
3 yilda Qo’shimcha
hosil
200
9 2010 2011
1 Nazorat (mulchasiz) 24,0 27,4 29,4 26,9 -
2 Shaffof plyonka 28,5 34,1 36,0 32,8 5,9
3 Qora plyonka 27,1 30,9 34,7 30,9 4,0
4 Sholi qipig’i 26,2 28,3 31,9 28,8 1,9
5 Bug’doy somoni 25,9 27,8 32,2 28,7 1,8
6 SAG preparati 26,0 28,5 32,4 28,9 2,0
7 MT preparati 26,7 29,9 33,1 29,9 3,0
NSR05 = s/ga 1,27 1,58 2,00
NSR05= % 3,2 3,6 3,8
N.Ilhamov., A.Adilovalarining (2016) tadqiqotlariga ko’ra, ertagi
sabzavotlarni qora plyonka ostidan tomchilatib sug’orish texnologiyasi qo’llab
o’rganilganda, tuproqning agrofizik xossalari yaxshilanishi, qora plyonka ostidan
sug’rish usulida tuproq hajm og’irligi va donadorligi 1,37 sm 3
va donadorligi 51,3
35](/data/documents/a481a47e-95b0-4c59-8a0e-889dae40fcc6/page_35.png)
O'ZBEKISTON TUPROQLARINING ISSIQLIK VA SUV XOSSALARINING O'RGANILISH TARIXI M U N D A R I J A KIRISH ……………………………………………………………………… 3 I-bob. Tuproqning suv va issiqlik xossalari ………………………… 6 1.1.. Tuproqning suv xossalari ………………………………………… 6 1.2.. Tuproqning issiqlik xossalari …………………………………… 13 II-bob. Tuproqning suv va issiqlik xossalarini o’rganilishi ………… 19 2.1. Tuproqning s uv xossalarini o’rganilishi ………………………… 19 2.2. Tuproqning i ssiqlik xossalarini o’rganilishi ……………………… 26 III-bob. Tuproqning suv va issiqlik xossalarini boshqarish bo’yicha olib borilgan tadqiqotlar …………………………………………….. 33 3.1. Tuproq suv xossasi va uning unumdorligiga ta’siri ……………… 33 3.2. Tuproq issiqlik xossalari va uning unumdorligiga ta’siri ……… 41 XULOSA LAR ………………………………………………………………… 61 Foydanilgan adabiyotlar ro’yxati ………………………………………… 62 1
KIRISH Mavzuning dolzarbligi . Tuproqning issiqlik va suv xossalarini tarixini o’rganish nihoyatda muhim va xilma-xil ahamiyatga ega bo’lib, tuproq unumdorligi va o’simliklar hosildorligini belgilovchi eng muhim, zarur omillardan biri. O’simliklarning o’sib rivojlanishi, mikroorganizmlar faoliyati, tuproqda kechadigan barcha kimyoviy, fizik-kimyoviy jarayonlar hamda insonlarning ekinlar hosildorligi va tuproq unumdorligini oshirishga qaratilgan ishlab chiqarish faoliyati, tuproqdagi suvning miqdori va sifati bilan belgilanadi. O’simliklarning to’qimalari suv bilan yetarlicha to’yingandagina ularning hayoti uchun zarur bo’lgan jarayonlar kechadi. Quruq yerda urug’ unmaydi, tuproqda suv yetarli bo’lmasa, o’simliklar yomon rivojlanadi va kam hosil beradi. Tuproq namligi, harorati va havosining madaniy o’simliklarga ta’siri dehqonchilik yuzaga kelgan davrdan boshlab kishilik jamiyatini qiziqtirib kelgan. Chunki, qishloq xo’jalik ekinlarining hosildorligi asosan yorug’lik, issiqlik, namlik, oziqa elementlari va boshqalarga bog’liq bo’lgan. Bir so’z bilan aytganda ob-havo (iqlim) va tuproq unumdorligi ekinlar hosildorligini belgilovchi omil bo’lgan. Shuni aytish lozimki, tuproq namligi, harorati va havosining rejimi o’zgaradi. Rossiyalik olim A.M.Shulgin keyingi yillarda tuproq iqlimi fanining rivojlanishi va shakllanishiga katta hissa qo’shgan. U o’zining “tuproq iqlimi va uni boshqarish” (1967) nomli asarida tuproqning suv va issiqlik xossalarini boshqarish usullarini yoritib bergan. Rossiyalik tuproqshunos, iqlimshunos olimlar tomonidan tuproq temperaturasi va namligiga doir bajarilgan ilmiy ishlar natijasi sifatida monografik asarlar yozilgan (Lebedev, 1963; Kachinskiy, 1927; Rode, 1965; 1969; Verigo, Razumova 1963; Shulgin,1957; Dimo,1972; Kudryavsev, 1954; v.b). Atmosfera-o’simlik-tuproq-tog’ jinsi tizimida suv va issiqlik balansiga doir yirik ishlar bajarilgan (Rauner, 1972; Povlov, 1965; Fralov,1968; Govrilova,1981 v.b). 2
Amaliy ahamiyati. O’zbekistonda tuproq iqlimining alohida elementlari- tuproq namligi, tuproqning issiqlik, suv va havo xossalari alohida holatda o’rganilgan. Sug’oriladigan tuproqlarda tuproqning issiqlik, suv, havos xossalari hamda tuproq harorati bo’yicha olib borilgan ilmiy tadqiqotlarni natijalarini adabiyotlar orqali uning o’rganilish tarixini birituv malakaviy ishida tahlil qilib o’rganish keyingi ilmiy izlanishlarni olib borishda katta amaliy ahamiyatga ega hisoblanadi. O’zbekiston lalmikor hududlaridagi tuproqlarni suv rejimini o’rganish 1942- 45 yillarda A.A.Rode (1942) va A.F.Balshanova (1950) lar tomonidan amalaga oshirilgan. Ularning xulosasiga ko’ra lalmikor tipik bo’z tuproqlarni yillik nam rejimi ikki davrga bo’linadi. Ya’ni birinchi davr oktyabr va aprel oylarini o’z ichiga oladi. Bu davrda tuproq nam yig’adi, havo harorati pastligi, atmosfera yog’inlarining intensivligi yozga nisbatan yuqori bo’lishi tuproqning 120-160 sm chuqurlikkacha namlanishiga imkon yaratadi. Ikkinchi davr may-sentyabr oylarini o’z ichiga oladi va bu davrda havo harorati yuqori, atmosfera yog’inlari deyarli yog’maydi, fizik bug’lanish va transperasiya yuqori darajada bo’ladi. Fizik bug’lanishga nisbatan o’simliklarning transpirasiyasi ancha yuqori ekanligi qayd qilinadi. Shuning uchun qishloq xo’jalik ekinlari hosildorligini oshirish maqsadida sug’orish agrotexnologiyasi qo’llanilidi. Tuproq harorati ham o’simliklar o’sib rivojlanishining eng muhim omillaridan biri hisoblanadi. Tuproqning issiqlik rejimi bu yerda kechadigan biologik va kimyoviy jarayonlarga ham bevosita ta’sir etadi. Tuproqda ma’lum harorat bo’lgandagina o’simliklar yaxshi rivojlanib mikroorganizmlar faoliyati aktivlashadi. Tuproq yuzasiga tushadigan quyosh radiatsiyasining bir qismi tuproqni qizdirish uchun sarflanib, boshqa qismi yana nurlanib atmosferaga qaytadi. Turli tuproqlar har xil darajada isib sovishi xususiyatiga ya’ni issiqlik rejimiga ega. Shuning uchun tuproqdagi haroratni boshqarish o’simliklar o’sishida, tezroq hosil berishida muhim hisoblanadi. Bitiruv malakaviy ishining maqsad va vazifalari . Bitiruv malakaviy ishining maqsadi issiqlik va suv xossalarining o’rganilish tarixi, tuproq 3
unumdorligini yaxshilash, tupro q harorat i va uning o’zgarish qonuniyatlarini o’rganish va boshqarish orqali tuproq xossalariga hamda ekinlar o’sishi, rivojlanishi, hosildorligiga ta’sirlarini ilmiy adabiyotlar orqali o’rganishga qaratilgan. Bitiruv malakaviy ishining predmeti . Bitiruv malakaviy ishining predmeti bo’lib respublikamizda agrar sohani rivojlantirish, takomillashtirish bo’yicha qabul qilingan qarorlar, Prezident farmonlari, vazirlar mahkamasi qarorlari, olimlar tomonidan ishlab chiqilgan darsliklar, maqolalar, yo’riqnomalar, tadqiqot o’tkazilgan dissertatsiyalar kiradi. Bitiruv malakaviy ishining tarkibiy qismi . Bitiruv malakaviy ishining tarkibiy qismlariga kirish, uchta bob , xulosa va takliflar, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati kiradi. 4
I-BOB. TUPROQNING SUV VA ISSIQLIK XOSSALARI 1.1.Tuproqning suv xossalari Dehqonchilikda madaniy o’simliklar hosildorligini oshirish uchun olib borilgan barcha tadbirlar, jumladan yangi navlar yaratish, o’g’itlash va sug’orish tizimlarini yaxshilash agrotexnologik tadbirlarning yildan yilga tobora takomillashtirib borilayotganligiga qaramasdan tuproq-iqlim sharoiti qishloq xo’jalik ekinlari hosildorligini belgilashda asosiy faktorlardan biri bo’lib qolmoqda. Tuproq suvi va uning ahamivati. Ko'r fazali va dispers Sistema hisoblangan tuproq tarkibida doim ma'lum miqdorda suv singdirilib, ushlanib turilgan bo'ladi. Quruq tuproq (105 °S da quritilgan) massasiga nisbatan prosent hisobida saqlanadigan suv, tuproq namligini belgilaydi. Tuproq namligi uning hajmiga nisbatan foiz hisobida yoki gektariga kubometr va mm bilan ham ifodalanishi mumkin. Tuproqdagi nam atmosfera yog'inlari, sizot suvlari, atmosferadagi suv bug'larining kondensatsiyasi (quyuqlashuvi) hamda sug'orish suvlari hisobidan to'planadi. Sug'orilmaydigan sharoitda esa tuproq namining asosiy manbai - atmosfera yog'inlaridir. Tuproqdagi suv nihovatda muhim va xilma-xil ahamiyatga ega bo'lib, tuproq unumdorligi va o'simliklar hosildorligini belgilovchi eng muhim, zarur omillardan biridir. O'simliklarning o'sib rivojlanishi, mikroorganizmlar faolivati, tuproqda kechadigan barcha kimyoviy, fizik-kimyoviy jarayonlar hamda insonlarning ekinlar hosildorligi va tuproq unumdorligini oshirishga qaratilgan ishlab chiqarish faoliyati, tuproqdagi suvning miqdori va sifati bilan belgilanadi. O'simliklarning to'qimalari suv bilan yetarlicha to'yingandagina, ularning hayoti uchun zarur bo'lgan jarayonlar me'yorida kechadi. Quruq yerda urug' unmaydi, tuproqda suv yetarli bo'lmasa o'simliklar uomon rivojlanadi va kam hosil beradi. Nar xil o'simliklar o'z hayoti davomida turli miqdorda suv iste'mol qiladi. Masalan, tariq, makkajo'xori, kartoshka 1 kg quruq modda hosil qilish uchun ko'pi bilan 500 kg suv, bug'doy, zig'ir, g'o'za, lavlagi va boshqa 5