O'ZBEKISTON TUPROQLARINING ISSIQLIK VA SUV XOSSALARINING O'RGANILISH TARIXI
O'ZBEKISTON TUPROQLARINING ISSIQLIK VA SUV XOSSALARINING O'RGANILISH TARIXI M U N D A R I J A KIRISH ……………………………………………………………………… 3 I-bob. Tuproqning suv va issiqlik xossalari ………………………… 6 1.1.. Tuproqning suv xossalari ………………………………………… 6 1.2.. Tuproqning issiqlik xossalari …………………………………… 13 II-bob. Tuproqning suv va issiqlik xossalarini o’rganilishi ………… 19 2.1. Tuproqning s uv xossalarini o’rganilishi ………………………… 19 2.2. Tuproqning i ssiqlik xossalarini o’rganilishi ……………………… 26 III-bob. Tuproqning suv va issiqlik xossalarini boshqarish bo’yicha olib borilgan tadqiqotlar …………………………………………….. 33 3.1. Tuproq suv xossasi va uning unumdorligiga ta’siri ……………… 33 3.2. Tuproq issiqlik xossalari va uning unumdorligiga ta’siri ……… 41 XULOSA LAR ………………………………………………………………… 61 Foydanilgan adabiyotlar ro’yxati ………………………………………… 62 1
KIRISH Mavzuning dolzarbligi . Tuproqning issiqlik va suv xossalarini tarixini o’rganish nihoyatda muhim va xilma-xil ahamiyatga ega bo’lib, tuproq unumdorligi va o’simliklar hosildorligini belgilovchi eng muhim, zarur omillardan biri. O’simliklarning o’sib rivojlanishi, mikroorganizmlar faoliyati, tuproqda kechadigan barcha kimyoviy, fizik-kimyoviy jarayonlar hamda insonlarning ekinlar hosildorligi va tuproq unumdorligini oshirishga qaratilgan ishlab chiqarish faoliyati, tuproqdagi suvning miqdori va sifati bilan belgilanadi. O’simliklarning to’qimalari suv bilan yetarlicha to’yingandagina ularning hayoti uchun zarur bo’lgan jarayonlar kechadi. Quruq yerda urug’ unmaydi, tuproqda suv yetarli bo’lmasa, o’simliklar yomon rivojlanadi va kam hosil beradi. Tuproq namligi, harorati va havosining madaniy o’simliklarga ta’siri dehqonchilik yuzaga kelgan davrdan boshlab kishilik jamiyatini qiziqtirib kelgan. Chunki, qishloq xo’jalik ekinlarining hosildorligi asosan yorug’lik, issiqlik, namlik, oziqa elementlari va boshqalarga bog’liq bo’lgan. Bir so’z bilan aytganda ob-havo (iqlim) va tuproq unumdorligi ekinlar hosildorligini belgilovchi omil bo’lgan. Shuni aytish lozimki, tuproq namligi, harorati va havosining rejimi o’zgaradi. Rossiyalik olim A.M.Shulgin keyingi yillarda tuproq iqlimi fanining rivojlanishi va shakllanishiga katta hissa qo’shgan. U o’zining “tuproq iqlimi va uni boshqarish” (1967) nomli asarida tuproqning suv va issiqlik xossalarini boshqarish usullarini yoritib bergan. Rossiyalik tuproqshunos, iqlimshunos olimlar tomonidan tuproq temperaturasi va namligiga doir bajarilgan ilmiy ishlar natijasi sifatida monografik asarlar yozilgan (Lebedev, 1963; Kachinskiy, 1927; Rode, 1965; 1969; Verigo, Razumova 1963; Shulgin,1957; Dimo,1972; Kudryavsev, 1954; v.b). Atmosfera-o’simlik-tuproq-tog’ jinsi tizimida suv va issiqlik balansiga doir yirik ishlar bajarilgan (Rauner, 1972; Povlov, 1965; Fralov,1968; Govrilova,1981 v.b). 2
Amaliy ahamiyati. O’zbekistonda tuproq iqlimining alohida elementlari- tuproq namligi, tuproqning issiqlik, suv va havo xossalari alohida holatda o’rganilgan. Sug’oriladigan tuproqlarda tuproqning issiqlik, suv, havos xossalari hamda tuproq harorati bo’yicha olib borilgan ilmiy tadqiqotlarni natijalarini adabiyotlar orqali uning o’rganilish tarixini birituv malakaviy ishida tahlil qilib o’rganish keyingi ilmiy izlanishlarni olib borishda katta amaliy ahamiyatga ega hisoblanadi. O’zbekiston lalmikor hududlaridagi tuproqlarni suv rejimini o’rganish 1942- 45 yillarda A.A.Rode (1942) va A.F.Balshanova (1950) lar tomonidan amalaga oshirilgan. Ularning xulosasiga ko’ra lalmikor tipik bo’z tuproqlarni yillik nam rejimi ikki davrga bo’linadi. Ya’ni birinchi davr oktyabr va aprel oylarini o’z ichiga oladi. Bu davrda tuproq nam yig’adi, havo harorati pastligi, atmosfera yog’inlarining intensivligi yozga nisbatan yuqori bo’lishi tuproqning 120-160 sm chuqurlikkacha namlanishiga imkon yaratadi. Ikkinchi davr may-sentyabr oylarini o’z ichiga oladi va bu davrda havo harorati yuqori, atmosfera yog’inlari deyarli yog’maydi, fizik bug’lanish va transperasiya yuqori darajada bo’ladi. Fizik bug’lanishga nisbatan o’simliklarning transpirasiyasi ancha yuqori ekanligi qayd qilinadi. Shuning uchun qishloq xo’jalik ekinlari hosildorligini oshirish maqsadida sug’orish agrotexnologiyasi qo’llanilidi. Tuproq harorati ham o’simliklar o’sib rivojlanishining eng muhim omillaridan biri hisoblanadi. Tuproqning issiqlik rejimi bu yerda kechadigan biologik va kimyoviy jarayonlarga ham bevosita ta’sir etadi. Tuproqda ma’lum harorat bo’lgandagina o’simliklar yaxshi rivojlanib mikroorganizmlar faoliyati aktivlashadi. Tuproq yuzasiga tushadigan quyosh radiatsiyasining bir qismi tuproqni qizdirish uchun sarflanib, boshqa qismi yana nurlanib atmosferaga qaytadi. Turli tuproqlar har xil darajada isib sovishi xususiyatiga ya’ni issiqlik rejimiga ega. Shuning uchun tuproqdagi haroratni boshqarish o’simliklar o’sishida, tezroq hosil berishida muhim hisoblanadi. Bitiruv malakaviy ishining maqsad va vazifalari . Bitiruv malakaviy ishining maqsadi issiqlik va suv xossalarining o’rganilish tarixi, tuproq 3
unumdorligini yaxshilash, tupro q harorat i va uning o’zgarish qonuniyatlarini o’rganish va boshqarish orqali tuproq xossalariga hamda ekinlar o’sishi, rivojlanishi, hosildorligiga ta’sirlarini ilmiy adabiyotlar orqali o’rganishga qaratilgan. Bitiruv malakaviy ishining predmeti . Bitiruv malakaviy ishining predmeti bo’lib respublikamizda agrar sohani rivojlantirish, takomillashtirish bo’yicha qabul qilingan qarorlar, Prezident farmonlari, vazirlar mahkamasi qarorlari, olimlar tomonidan ishlab chiqilgan darsliklar, maqolalar, yo’riqnomalar, tadqiqot o’tkazilgan dissertatsiyalar kiradi. Bitiruv malakaviy ishining tarkibiy qismi . Bitiruv malakaviy ishining tarkibiy qismlariga kirish, uchta bob , xulosa va takliflar, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati kiradi. 4