logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. QASHQADARYO HAVZASI GEOEKOLOGIK XOLATI VA UNI YAXSHILASH YO‘LLARI

QASHQADARYO HAVZASI GEOEKOLOGIK XOLATI VA UNI YAXSHILASH YO‘LLARI

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

7498 KB
Ko'chirib olish
1QASHQADARYO HAVZASI GEOEKOLOGIK XOLATI VA UNI YAXSHILASH YO‘LLARI Mundarija KIRISH ………………………………………………………………………….2 1-BOB. QASHQADARYO HAVZASIGA UMUMIY TAVSIF. …………….5 1.1. Geografik o‘rni, chegaralari va tabiiy sharoiti……………………………...5 1.2. Geologik va geomorfologik tuzilishi……………………………………….5 1.3. Iqlimi, ichki suvlari, tuprog‘i, o‘simlik va hayvonot dunyosi………………7 1.4. Qashqadaryo havzasida aholining xo‘jalik faoliyati………………………10 2-BOB. TABIATDAN OQILONA FOYDALANISHDA GEOTIZIMLI YONDASHUV. QASHQADARYO HAVZASI GEOEKOLOGIK HOLATIGA TA’SIR ETUVCHI TABIIY VA ANTRAPOGEN OMILLAR ……………………………………………………………………16 2.1. Tabiatdan oqilona foydalanishda geotizmli yondashuvning ahamiyati…..16 2.2. Qashqadaryo havzasida joylashgan tabiiy va antrapogen landshaftlar va ularning ichki tuzilishi………………………………………………………….19 2.3. Qashqadaryo havzasidagi antrapogen landshaftlarni bir-butun yaxlit geotizim sifatida tasniflash va ularga ta’sir etuvchi tabiiy va antrapogen omillar…………………………………………………………………………..32 3-BOB. QASHQADARYO HAVZASIDA JOYLASHGAN ANTRAPOGEN LANDSHAFTLARNING GEOEKOLOGIK HOLATI VA ULARNI BARQARORLASHTIRISH MASALALARI ……………………………….67 3.1. Qashqadaryo havzasidagi antrapogen landshaftlarning geoekologik holatini baholash………………………………………………………………………...67 3.2 Qashqadaryo havzasida joylashgan antrapogen landshaftlardagi geoekologik o‘zgarishlar va ularning oqibatlari……………………………………………..73 3.3. Qashqadaryo havzasidagi ichimlik suvlarida sifat o‘zgarishlari va ularning holati……………………………………………………………………………77 3.4. Qashqadaryo havzasidan barqaror foydalanish masalalari………………..89 XULOSA ………………………………………………………………………93 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR …………………………………..…96 2KIRISH Magistrlik dissertatsiyasi (MD) mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 30-oktabrdagi PF-5863-son farmoni bilan tasdiqlangan “2030-yilgacha bo‘lgan davrda O‘zbekiston respublikasining atrof muhitni muhofaza qilish konsepsiyasi” da atrof muhitni muhofaza qilish va tabiiy resurslardan oqilona foydalanishni ilmiy jihatdan taminlash yuzasidan muhim vazifalar belgilab berilgan. Mazkur vazifalarning yechimida daryo to‘qaylari va tog‘ oldi yaylovlari degredatsiyaga uchrayotgan, oqar suvlar notekis tarqalgan, asosan, sug‘oriladigan yerlardan iborat bo‘lgan Qashqadaryo havzasida geotizimlarda kechayotgan tabiiy geografik jarayonlarni o‘rganish, vujudga kelgan ekologik muammolarni hal etishda tizimli yondashish lozimligi masalaning dolzarbligini belgilaydi. Tatqiqot obyekti va predmeti. MD ishining tatqiqot obyekti Qashqadaryo havzasidagi geotizmlar hisoblanadi. Tatqiqot predmeti esa Qashqadaryo havzasidagi geoekologik vaziyatni vujudga keltiruvchi tabiiy geografik omillar va antropogen ta sir turlarini aniqlash, geotizmlargaʼ antropogen yuk va ularning o‘zgarganlik darajasini baholash hisoblanadi. Tadqiqot maqsadi va vazifalari. Mazkur ishning maqsadi Qashqadaryo havzasi geotizmlaridagi geoekologik vaziyatni o‘rganish, geoekologik vaziyatga ta sir qiluvchi tabiiy omillar va antropogen ta sir turlarini aniqlash, ʼ ʼ geotizmlarning o‘zgarganlik darajasini sifat va miqdor jihatdan baholash, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish va tabiatni muhofaza qilishga qaratilgan chora- tadbirlarni ishlab chiqish hisoblanadi. Tatqiqotning asosiy masalalari va farazlari. Geoekologik muammolarni aniqlash, tahlil qilish, chuqurlashib va murakkablashib ketishini oldini olish muhim ahamiyatga ega. Geoekologik vaziyatning holati ma’lum tabiiy tabiiy qonuniyatlar umumiy bo‘lgan, ma’lum tabiiy geografik xususiyatlarni o‘zida mujassam etgan geotizimlar doirasida o‘rganilsa, tizimli 3yondashuv asosida geoekologik muammolar chuqur tahlil qilinadi va geoekologik vaziyatni yaxshilashga qaratilgan chora-tadbirlar ishlab chiqiladi. Qashqadaryo havzasidagi geoekologik vaziyatni landshaftlar doirasida o‘rganish va baholash tatqiqot ishining samaradorligini oshiradi. Geoekologik muammolarni geoekologik vaziyati bir xil bo‘lgan landshaftlar doirasida o‘rganish ularni yechimini topishga qaratilgan taklif va tavsiyalar ishlab chiqish, oldini olishda yuqori samara beradi. Tatqiqot mavzusi bo‘yicha adabiyotlar sharhi. Qashqadaryo havzasidagi ekologik muammolarni kompleks holda geografik yondashuvlar asosida o‘rganish o‘tgan asrning o‘rtalarida boshlangan. Qashqadaryo havzasining geotizimlarini o rganish, tasniflash va kartalarini tuzish,ʻ geoekologik vaziyati va geoekologik muammolari L.N.Babushkin, N.A.Kogay, O.Yu.Poslavskaya, S.A.Nishonov, M.F.Rasulov, I.A.Hasanov, L.Alibekov, A.Mamatov, P.Baratov, R.Usmonova, M.T.Nazarov va boshqalarning tadqiqot ishlarida amalga oshirilgan. Tatqiqotda qo‘llanilgan metodikaning tavsifi. Mazkur magistrlik dissertatsiyasini tayyorlashda dala tatqiqot, aerokosmik, kartografik, GAT texnologiyalari, marshrutli ekspeditsiya, adabiyotlar va fond materiallari bilan ishlash, statistik, landshaft indikatsiya kabi usullardan foydalanildi. Magistrlik disertatsiyasining ilmiy yangiligi. Bajarilgan vazifalardan kelib chiqqan holda ishning ilmiy yangiligi quyidagilarda o‘z aksini topdi: Qashqadaryo havzasi geotizimlari tavsiflandi, havzaning 1:1000000 masshtabli landshaft xaritasi tuzildi; Qashqadaryo havzasidagi geoekologik vaziyatni o‘zgarishiga ta’sir etuvchi tabiiy va antrapogen omillar aniqlandi; Qashqadaryo havzasida joylashgan tabiiy va antrapogen landshaftlar va ularning ichki tuzilishi o‘rganildi; Qashqadaryo havzasidagi antrapogen landshaftlarni bir-butun yaxlit geotizim sifatida tasniflandi va ularga ta’sir etuvchi tabiiy va antrapogen omillar aniqlandi; 4Qashqadaryo havzasidagi antrapogen landshaftlarning geoekologik holatini baholandi; Qashqadaryo havzasida joylashgan antrapogen landshaftlardagi geoekologik o‘zgarishlar o‘rganildi; Qashqadaryo havzasidagi ichimlik suvlarida sifat o‘zgarishlari va ularning holati tahlil qilindi; Qashqadaryo havzasi geotizimlarining o‘zgarganlik darajasi turli mezonlarni umumlashtirgan holda baholandi; Qashqadaryo havzasi geoekologik muammolari aniqlandi va tahlil qilindi; Qashqadaryo havzasi geoekologik vaziyatni yaxshilash hamda geoekoligik muammolarni yechimini topishga qaratilgan taklif va tavsiyalar ishlab chiqildi; Tatqiqot ishi natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati. Mazkur magistirlik dissertatsiyasi ishining nazariy ahamiyati shundan iboratki, Qashqadaryo havzasi geotizmlarining o‘zgarganlik darajasi, tabiat komponentlarining miqdor va sifat jihatdan holati, geotizmlardagi antropogen yuk o‘rganildi va geoekologik vaziyat baholandi. Amaliy ahamiyati esa, Qashqadaryo havzasi geotizmlaridagi geoekologik vaziyatni yaxshilash, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish, ularni kelajak avlodga imkon qadar sifatini saqlagan holda yetkazib berish bo‘yicha taklif va tavsiyalar ishlab chiqildi va xaritalar tuzildi. Ish tuzilmasining tavsifi. Magistrlik dissertatsiya ishi tuzilishi jihatdan kirish, uchta bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati va ilovalardan iborat. 51-BOB. QASHQADARYO HAVZASIGA UMUMIY TAVSIF. 1.1. Geografik o‘rni, chegaralari va tabiiy sharoiti. Geografik o‘rni va chegaralari. Qashqadaryo havzasi O‘zbekistonning janubida joylashgan bo‘lib, uning shimoliy chegarasi Qoratepa, Zirabuloq, Ziyovuddin tog‘lari orqali, g‘arbiy chegarasi Jarqoq, Muborak va Dengizko‘l balandliklari orqali o‘tadi. Janubi va janubi g‘arbida Sandiqliqum okrugni Turkmanistondan ajratib turadi. Havza sharqidagi Hisor tog‘lari, janubi sharqidagi Boysun tog‘lari uni Surxondaryo okrugidan ajratib turadi. Iqlimi kontinental . Qishi nisbatan yumshoq. Yozi uzoq (155-160 kun), issiq va quruq. Yanvarning o rtachaʻ harorati 0,2° dan 1,9° gacha, iyulniki 28°- 29,5°. Eng yuqori harorat 45°. Eng past harorat −20°. Tekisliklarda yiliga 290- 300 mm, adirlarda 520-550 mm, tog larda 550-650 ʻ mm yog in tushadi. Yog in, ʻ ʻ asosan, bahor va qishda yog adi, yozda ʻ garmsel shamoli esadi. Tog larda ʻ turg un qor qoplami hosil bo ladi (2-6 oy). ʻ ʻ Vegetatsiya davri tekisliklarda 290- 300 kungacha davom etadi. 1.2. Geologik va geomorfologik tuzilishi. Qashqadaryo havzasi yer yuzasi tuzilishi jihatidan bir xil emas. Uning shimoli, shimoli-sharqiy va sharqiy qismida Zarafshon, Hisor va Boysun tog‘lari joylashgan. Qashqadaryo havzasining shimoli sharqida Zarafshon tizmasining g‘arbiy davomi hisoblangan Chaqilkalon, Qoratepa, Zirabuloq, Ziyovuddin tog‘lari joylashgan. Chaqilkalonning eng baland Zebon cho‘qqisi 2336 m ga yetadi. Bu tog‘ g‘arbga davom etib, Taxtaqoracha dovonida (1630 m) tugab, so‘ngra Qoratepa tog‘i boshlanib, eng baland yeri 2197 m ga yetadi. Qoratepa tog‘i Jom cho‘lida tugab, so‘ngra g‘arbga qarab Zirabuloq (Zindontog‘ cho‘qqisi — 1115 m) va Ziyovuddin tog‘lari davom etadi. Qashqadaryo havzasining sharqiy qismida Hisor tizmasi va uning davomi hisoblangan Hazrat Sulton, Chaqchar, Boysun tog‘lari joylashgan. Chaqchar tog‘idan janubi-g‘arbga tomon yo‘nalgan Osmontarash, Beshnov, Eshonmaydon 6kabi tog‘lar joylashgan. Chaqchar va Hisor tog‘lari tutashgan joylarda Botirboy, Seversev kabi kichik muzliklar mavjud. Qashqadaryo havzasining tog‘li qismi g‘arbga va janubi g‘arbga pasayib, Kitob-Shahrisabz botig‘iga, so‘ngra adirlarga va tekisliklarga tutashib ketadi. Okrugning tekislik qismi yuzasi bir xil emas, unda onda-sonda qoldiq tog‘lar va platolar uchrab turadi. Qashqadaryo havzasining g‘arbiy qismida Qarshi cho‘li va vohasi joylashgan. Bu cho‘lda sho‘rxoklardan iborat nisbatan pastqam joylar bo‘lib, ularning eng muhimlari Do‘ltalisho‘r, Sho‘rsoy, Suxtasho‘r, Yonboshsho‘r va boshqalar hisoblanadi. Qashqadaryo havzasida bir necha cho‘llar bo‘lib, Qarshi cho‘lining shimoli va shimoli g‘arbida Qarnob, Jom cho‘llari, janubi sharqida Nishon cho‘li joylashgan. 1-rasm. Qashqadaryo havzasining tabiiy xaritasi. Qashqadaryo havzasi geologik tuzilishi jihatidan bir xil emas. Uning tog‘li qismi paleozoy erasining gersin tog‘ hosil bo‘lishi jarayonida burmalangan 7bo‘lib, kris- talli slanes, ohaktosh, marmar, granit kabi jinslardan tashkil topgan. Zarafshon tog‘ining g‘arbiy davomi hisoblangan Cha qilkalon ko‘proq gips, mergel, ohaktoshlardan tashkil topganligi tufayli karst jarayoni rivojlangan. O‘sha tog‘da O‘rta Osiyodagi eng chuqur — Kili (1082 m) g‘ori joylashgan. Qashqadaryo havzasining tekislik qismi Turon plitasining sharqiy chekka qismi ustida joylashgan. Uning ustini esa qum, gil, konglomerat kabi jinslar qoplab olgan. Tekislikdagi qoldiq tog‘lar (Olovuddintog‘, Kosontog‘ va boshqalar) paleozoy va mezozoy jinslaridan tashkil topgan. Qashqadaryo okrugida gaz, neft, marmar, gips, dala shpati, har xil qurilish material konlari mavjud. 1.2. Iqlimi, ichki suvlari, tuprog‘i, o‘simlik va hayvonot dunyosi. Iqlimi. Qashqadaryo tabiiy geografik okrugining yozi issiq, quruq va davomli, qishi nisbatan iliq. Okrug shimol va sharq tomondan tog‘lar bilan o‘ralgan. Bu esa Arktika va Sibirdan keladigan sovuq havo massalarining yo‘lini to‘sadi. Aksincha, g‘arbiy qismi ochiq bo‘lib, mo‘tadil dengiz va subtropik havo massalarining to‘siqsiz kirib kelishiga imkon beradi. Shu sa- babli qishda, yanvarning o‘rtacha harorati tekislik qismida 0 +2°C, G‘uzorda +1,9°C, Kitobda +0,8°C, Qarshida +0,2°C. Ba’zan tabiiy sovuq havo massasi kirib kelib, turib qoladi va hududni sovitib yuboradi. Natijada, harorat G‘uzorda —23°C, Kitobda —26°C, Qarshida —27°C, Dehqonobodda —29°C gacha pasayadi. Yoz okrugning tekislik qismida issiq, quruq va quyoshli bo‘lib, uzoq davom etadi. Iyul oyining o‘rtacha harorati +28 +29°C atrofida (Qarshida +28,8°C, Kitobda +28,4°C, G‘uzorda +29,4°C, Dehqonobodda +28,4°C) bo‘ladi. Ba’zan yozda eng yuqori harorat Qarshida +46°C, Kitobda +43°C, Dehqonobodda +43°C ga ko‘tariladi, bahor erta, kuz esa kech boshlanadi. Okrugning g‘arbiy qismida yillik yog‘in 131 —155 mm bo‘lsa, shimoli sharqida 368—545 m. Tog‘li qismida 700—800 mm yog‘in tushadi. Qashqadaryo tabiiy geografik okrugida sovuqsiz kunlar 210—242 kun davom etadi (Qarshida 209 kun, Dehqonobodda 216 kun, Kitobda 219 kun, 8G‘uzorda 242 kun). Ichki suvlari. Qashqadaryo tabiiy geografik okrugida yerusti suv- lari ichida eng muhimi daryolardir. Okrugda uzunligi 20 km dan ortiq bo‘lgan 33 ta daryo mavjud. Daryolari ichida eng kattasi Qashqadaryodir. Qashqadaryo Hisor tizmasining Tog‘tosh dovoni yaqinidan boshlanib, Muborakka yetmasdan qumlarga singib ketadi. U tog‘li qismida tor o‘zanda tez oqadi, Oqsuv irmog‘i qo‘shilgandan so‘ng vodiysi kengayib tekislikka chiqqach, Tanxoz, Yakkabog‘daryo, Langar, G‘uzordaryo kabi irmoqlarini qo‘- shib oladi. Qashqadaryo qor suvidan to‘yinsa-da, uning Jinnidaryo, Oqsuv, Yakkabog‘ va Tanxoz irmoqlari qor-muzlik suvidan to‘yinadi. Chunki ularning havzasida umumiy maydoni 20,3 km 2 maydonga ega bo‘lgan kichik muzliklar joylashgan. J i n n i d a r y o Hisor tizmasining Oqota va Sherdog‘ tog‘lari orasidagi buloqlardan boshlanib, uzunligi 57 km ni tashkil etadi. U qor va muz erishidan to‘yinib, suvi mart — iyun oylarida ko‘payadi. O q s u v . Uzunligi 115 km bo‘lib, Hisor tizmasidagi Botirboy va Seversev muzligidan boshlanuvchi Botirboy bilan Xonaqasuv irmog‘ining qo‘shilishidan vujudga keladi. U qor- muzliklarning erishidan to‘yinadi. T a n x o z d a r y o . Uzunligi 104 km, Hisor tizmasidagi G‘o- ziko‘ldan boshlanib, qorlarning erishidan va yerosti suvlaridan to‘yinadi. Y a k k a b o g ‘ d a r y o . Uzunligi 108 km bo‘lib, Hisor tiz masining janubi-g‘arbiy yonbag‘ridan boshlanadi. U qorlarning erishidan to‘yinib, 61,6 foizi mart — iyun oylarida oqadi. G ‘ u z o r d a r y o . Uzunligi 68 km bo‘lib, Chaqchar tog‘i- dan boshlanadi. U qorlarning erishidan va yerosti suvlaridan to‘yinib, o‘rtacha yillik suv sarfi sekundiga 5,90 m 3 bo‘lib, uning 63,9 foizi mart — iyun oylarida oqadi. Qashqadaryo tabiiy geografik okrugida yerosti suvining katta zaxirasi bor. Bu yerda to‘rtlamchi davr yotqiziqlari orasidan chiqadigan suvlar ichishga yaroqli bo‘lib, hozirgi paytda aholini va chorvachilikni suv bilan ta’minlashda muhim rol o‘ynamoqda. Bulardan tashqari bo‘r, paleogen davr yotqiziqlari orasidan shifobaxsh issiq mineral suvlar topilgan. 9Qashqadaryo okrugida bir necha suv omborlari qurilgan. Ulardan Chimqo‘rg‘on suv omborini suv bilan ta’minlashni yaxshilash uchun Zarafshondan boshlanuvchi Eski Anhor kanali xizmat qiladi. Shuningdek, G‘uzordaryodagi Pachkamar, Qarshi magistral kanalida qurilgan Tallimarjon suv omborlari bor. Qarshi magistral kanalining uzunligi 200 km bo‘lib, kuchli nasoslar yordamida Amudaryo suvini 150—200 m balandlikka ko‘tarib beradi. Tuproqlari. Qarshi cho‘lida ko‘proq och bo‘z tuproq tarqalgan. Uning g‘arbida esa cho‘l sur-qo‘ng‘ir qumli, sho‘rxok va o‘tloq tuproqlar uchraydi. Sandiqli cho‘lining katta qismi qumliklardan iborat. Qashqadaryoning qadimiy o‘zanlarida o‘tloq va sho‘rxok tuproq uchraydi. Okrug tekislik qismining atroflaridagi nisbatan baland joy- larda och bo‘z tuproq keng tarqalgan. Adirlarda esa oddiy va to‘q bo‘z tuproqlar uchraydi. Bu tuproq turlari 1200 m gacha bo‘lgan baland joylarda tarqalgan. Ular tarkibida chi- rindi miqdori 1,5—2,5 foizga boradi. 1200—2500 m balandliklarda tog‘- jigarrang va tog‘-qo‘ng‘ir tuproqlar tarqalgan. Okrugdagi tog‘larning 2500 m dan baland qismlarida qo‘n- g‘ir tog‘- o‘tloq, torfli-o‘tloq va o‘tloq tuproqlar tarqalgan. Qashqadaryo okrugidagi sug‘oriladigan yerlarda madaniy voha tuprog‘i uchraydi. O‘simliklari. Okrugning g‘arbiy tekislik qismida hamda janubi g‘arbidagi Sandiqli qumligida qurg‘oqchilik va qumga moslash- gan o‘simliklar — juzg‘un, iloq, selin, kavrak, qizil qandim, yet- mak, bulduruq o‘ti va saksovul o‘sadi. Mustahkamlangan qum- larda shuvoq va efemerlar ko‘proq. Gilli cho‘llarda shuvoq, sho‘ra o‘tlar, mingbosh, juzg‘un va boshoqli o‘simliklar o‘sadi. Qashqadaryo adirlarida shuvoq, burg‘un, bug‘doyiq, kavrak, oqquray, qo‘ziquloq, qurg‘oqchil va toshloq yerlarda bir yillik astragal, chiy kabilar o‘sadi. Adirlarda, shuningdek, bodom, zirk, do‘lana kabilar ham uchraydi. 1500—2500 mbalandliklarda o‘tlardan bug‘doyiq, shuvoq, tip- choq, 10javdar, shirach, daraxtlardan archa, yong‘oq, zarang, qayin, tol, terak, bodom, pista, olcha, do ‘lana o‘sadi. Hayvonot dunyosi. Uning tekislik qismida cho‘lga moslashgan hayvonlar — sariq yumronqoziq, qo ‘shoyoq, sichqon, kaltakesak, echkemar, ilon, bo ‘ri, tulki va jayron kabilar yashaydi. Daryo vodiylaridagi to‘qaylarda chiyabo‘ri, qirg‘ovul, to‘qay mushugi uchraydi. Okrugning tog‘li qismida ayiq, tog‘ takasi, tog‘ qo‘yi, bo‘rsiq, bo ‘ri, to ‘ng‘iz, silovsin, o ‘rmon kalamushi, qizildum sug‘ur, kulrang sassiqko ‘zan, suvsar, jayra, burgut, kabutar hamda shunga o‘xshash hayvon va parrandalar yashaydi. Okrug hududida Hisor qo‘riqxonasi barpo etilgan. Bu qo‘riqxona Hisor tizmasining g‘arbiy qismida joylashgan. Uning maydoni 78 ming gektar bo‘lib, archazorlar va u yerda uch- rovchi oq tirnoqli Hisor ayig‘i, qor qoploni, tog‘ echkisi, to‘ng‘iz, kaklik, Turkiston silovsini, olqor, kiyik kabilar muhofaza qilinadi. Qashqadaryo okrugida diqqatga sazovor joy va geografik obyektlar ko‘p. Shularning eng mashhurlaridan biri Kitob shahridagi kenglik stansiyasi hisoblanadi. Bu ilmiy maskan dunyodagi 5 ta kenglik stansiyasidan biri bo‘lib, Yerning magnit qutblarini o‘rganish bilan shug‘ullanadi. 1.4. Qashqadaryo havzasida aholining xo‘jalik faoliyati. Qashqadaryo havzasida joylashgan aholi mamuriy-hududiy jihatdan Qashqadaryo viloyatida istiqomat qiladi. Aholisi, asosan, o zbeklarʻ (91,2 %), shuningdek, tojik , turkman , rus , qozoq , ukrain , ozarbayjon , koreys, qirg iz, turk, ʻ ukrain, belorus, tatar va boshqalar millat vakillari ham yashaydi. Aholining o rtacha zichligi 1 ʻ km²ga 109,0 kishi. Shahar aholisi 1 460,0 ming kishi, qishloq aholisi 1 948,3 ming kishi ( 2022 ). 20-asr boshlarigacha hozirgi Qashqadaryo viloyati hududida yashagan aholining ko pchiligi orasida urug -qabilalarga bo linish saqlanib kelgan. ʻ ʻ ʻ Masalan, Qarshi shahri va uning atroflarida mang it ʻ , saroy , qavchin , qatag on ʻ , kutchi , qipchoqlar , xtoy, qirq va 11boshqalar urug lar, Shahrisabz va uningʻ atroflarida kenagas , saroy , qutchi , turk , qatag on ʻ , qalmoq , qang li ʻ , chuyut , qiyot , qo ng irot ʻ ʻ , mojor, mang it ʻ , mitan, mo g ul ʻ ʻ , nayman , sayot urug lari, ʻ G uzor ʻ va uning atroflarida qavchin , kerayit , qo ng irot ʻ ʻ , mang it ʻ va boshqalar urug lar ʻ yashagan. Ular dehqonchilik , chorvachilik va hunarmandchilik bilan shug ullanishgan. ʻ Viloyatning hududiy bo‘linishi. Qashqadaryo viloyati hududiy jihatdan 14 ta tuman va 2 ta shaharga bo lingan. Qashqadaryo viloyatiga bevosita ʻ bo ysunadigan quyidagi 2 ta shahar mavjud: Qarshi va Shaxrisabz shaharlari. ʻ Tuman nomi Tuman markazi 1 Dehqonobod tumani Qorashina 2 Kasbi tumani Mug lon ʻ 3 Kitob tumani Kitob (shahar) 4 Koson tumani Koson 5 Ko kdala tumani ʻ Yettitom 6 Mirishkor tumani Yangi Mirishkor 7 Muborak tumani Muborak 8 Nishon tumani Yangi Nishon 9 Qamashi tumani Qamashi 10 Qarshi tumani Beshkent 11 Yakkabog tumani ʻ Yakkabog ʻ 12 G uzor tumani ʻ G uzor ʻ 13 Shahrisabz tumani Chorshanba (shaharcha) 14 Chiroqchi tumani Chiroqchi 1-jadval. Qashqadaryo viloyati tumanlari Iqtisodiyoti. Qashqadaryo viloyati qishloq xo jalik mahsulotlarini ʻ yetishtirish hamda yoqilg i resurslarini qazib olish bo yicha O zbekistonda ʻ ʻ ʻ muhim o rin egallaydi. Viloyat respublikada qazib olinadigan tabiiy gazning ʻ 88 %, neftning 92 %, kondensatning 99,6 %, oltingugurtning 100 % ni beradi. 12Qashqadaryo respublikada eng ko pʻ don va paxta yetkazib beradigan viloyatdir. O zbekistonda tayyorlanadigan yalpi qishloq xo jaligi mahsulotining 10,2 ʻ ʻ %,shu jumladan, paxtaning 11,8 %, g allaning 12 ʻ %, qorako l terining ʻ 19 % viloyat hissasiga to g ri keladi. Tabiiy gaz, kondensat va ʻ ʻ qishloq xo jaligi ʻ mahsulotlarini qayta ishlovchi tarmoqlar rivojlanmoqda. Viloyatda 1,1 ming kichik korxona , 40,6 ming mikrofirma bor. Bular sanoat , qurilish , savdo va umumiy ovqatlanish , qishloq xo jaligi ʻ va boshqalar korxonalardan iborat. Sanoati. Sanoatining yetakchi tarmoqlari : — tabiiy gaz va neft qazib olish, gazni qayta ishlash , paxta tozalash , yog ekstraksiyasi, qurilish ʻ materiallari ishlab chiqarish , ip yigiruv, tikuvchilik , oziq-ovqat va boshqalar Eng yirik korxonalari : Muborak neft-gaz unitar korxonasi , Sho rtan gaz unitar ʻ korxonasi , Muborak gazni qayta ishlash zavodi , Sho rtan gaz-kimyo majmuasi ʻ , Qarshi, Koson yog -ekstraksiya ʻ , Shahrisabz konserva zavodlari, Shahrisabz pillakashlik , Qarshi tikuvchilik fabrikalari , Qashqadaryo marmar aksiyadorlik jamiyati , Dehqonobod kaliy zavodi va boshqalar 49 qo shma ʻ korxona faoliyat ko rsatadi, shulardan: ʻ O zbekiston ʻ - Turkiya „Kashteks“ to qimachilik, „Oqsaroy to qimachilik LTD“ qo shma korxonalari ishlamoqda. ʻ ʻ ʻ Viloyat hududidagi dastlabki sanoat korxonasi — Shahrisabz paxta tozalash zavodi 1916-yilda qurilgan. Undan keyingi davrda viloyatda, asosan, paxta tozalash zavodlari , tikuvchilik fabrikalari qurildi. 1971-yilda Muborak gazni qayta ishlash zavodi ishga tushirildi. Mustaqillik yillarida Shahrisabz, Yakkabog ʻ un kombinatlari , Tallimarjon issikdik elektr stansiyasi , 2001- yil oxirida Sho rtan gaz-kimyo majmuasi ʻ qurilib ishga tushirildi. Qashqadaryo viloyatida gaz ( propan ), jun , paxta tolasi , momiq , polietilen , tomat pastasi , turli xil plitalar ishlab chiqariladi. Qishloq xo‘jaligi. Qishloq xo jaligining ʻ asosiy tarmoqlari : g allachilik ʻ , paxtachilik , kartoshkachilik , polizc hilik , sabzavotchilik , chorvachilik . Bog dorchilik ʻ , uzumchilik , ipakchilik ham salmoqli o rin tutadi. ʻ Chorvachiligi go sht ʻ - sut yetishtirishga ixtisoslashgan. Qoramolchilik , qo ychilik ʻ , parrandachilik rivojlangan. Muborak , 13Mirishkor , Nishon , G uzorʻ tumanlarida qorako lchilikka ʻ ixtisoslashgan yirik naslchilik xo jaliklari ʻ mavjud. Asalarichilikka ham katta e tibor berilgan. ʼ Qashqadaryo viloyatida 667,6 ming ga ekin maydoni mavjud bo lib, shundan ʻ 418,7 ming gektari sug oriladi. 173,8 ming ga yerga ʻ paxta , 205 ming ga yerga don , 3,2 ming ga yerga sabzavot , 2 ming ga yerga poliz , 0,5 ming ga yerga kartoshka , 38,1 ming ga yerga ozuqa ekinlari ekiladi. 32,8 ming ga yer ko p yillik ʻ daraxtzorlar , shundan 13,2 ming ga yer mevazor , 9,2 ming ga yer tutzor , 10,4 ming ga yer tokzorlar bilan band, 1451 ming ga yerni yaylovlar egallagan. Yerning meliorativ holatini yaxshilash maqsadida 13815 km uzunlikda kollektor-drenaj tarmoqlari qurilgan. Viloyatda sug oriladigan ʻ dehqonchilikni rivojlantirish maqsadida sug orish ʻ kanallari ( Qarshi , Sandal va boshqalar) va suv omborlari ( Tallimarjon , Chimqo rg on ʻ ʻ , Hisorak , Qizilsuv va boshqaalr) barpo etilgan. Sug orishni ʻ tashkil etish uchun 6 ta yirik nasos stansiyasi qurilgan. Qishloq xo jaligi ʻ mahsulotlari yetishtirishni ko paytirish ʻ maqsadida Qarshi cho lida ʻ 250 ming ga yer o zlashtirilgan. ʻ Viloyatda 68 shirkat , 17,6 ming dehqon , 17,2 ming fermer xo jaliklari ʻ faoliyat ko rsatadi. Qashqadaryo viloyati ʻ shirkat , shaxsiy va fermer xo jaliklarida ʻ 654,7 ming qoramol (shu jumladan, 276,8 ming sigir ), 2,2 mln. qo y ʻ va echki , 1,3 mln. parranda , 17,3 ming-yilqi boqiladi (2005). 1996 —2005-yillar viloyatdan B.Ro ziyev, Q.Mo minov, G . Rahmonov, ʻ ʻ ʻ M.Saidovlar „O zbekiston Qahramoni“ ʻ unvoniga sazovor bo ldilar. ʻ Transporti. Viloyatdagi temiryo l ʻ uzunligi 401 km. Asosiy temiryo l ʻ magistrallari Kogon — Qarshi — Dushanbe , Qarshi — Kitob , Qarshi — Samarqand — Toshkent . Viloyat hududidagi temir yo llarning ʻ aksariyat qismi elektrlashtirilgan. Mustaqillik yillarida Surxondaryo viloyatini respublikaning boshqa qismi bilan bog lash maqsadida ʻ Toshg uzor ʻ - Boysun - Qumqo rg on ʻ ʻ (umumiy uzunligi 223 km) temir yo li qurildi. Ushbu yo nalish ʻ ʻ Surxondaryo viloyatiga qo shni respublika — Turkmaniston hududiga ʻ 14o tmasdan borish imkoniyatini berdi.ʻ temiryo lning ʻ 106,2 km qismi Qashqadaryo viloyati hududidan o tgan. ʻ Yangi temir yo l liniyasida qurilish ishlari uch bosqichda amalga oshirildi. ʻ Loyiha tegishli tartibda muvofiqlashtirilgach, "O zbekiston temir yo llari" ʻ ʻ Davlat aksiyadorlik temiryo l kompaniyasining o z mablag lari hisobidan 1998- ʻ ʻ ʻ yilda "Toshg uzor — Dehqonobod", 1999-yilda "Boysun — Qumqo rg on" ʻ ʻ ʻ qismlarida qurilish boshlandi. Yangi liniyaning eng murakkab bo lgan uchinchi ʻ qismida qurilish ishlarini boshlash maqsadida Yaponiya bilan hukumatlararo bitim imzolandi. Ushbu hujjatga binoan, 2001-yil 16-iyulda Yaponiyaning Tashqi savdoni rivojlantirish tashkiloti (JETRO) loyihaning texnik-iqtisodiy asoslarini ishlab chiqish uchun grant ajratdi. Murakkab tog sharoitida barpo ʻ etilayotgan yangi temir yo l liniyasining dengiz sathidan 1800 metrdan ortiq ʻ balandlikda, cho qqi darajasidagi tog tizmasini kesib o tishida eng ilg or ʻ ʻ ʻ ʻ texnologiyalar, zamonaviy uskunalar ishga solindi. Yangi temir yo lni bunyod ʻ etish davomida jami 37 ta ko prik, galereya va tunnel barpo etildi. 5 ta vokzal ʻ (Toshg uzor, Dehqonobod, Oqrabot, Darband va Boysun), 15 ta ajratma ʻ shoxobcha, shu jumladan, 7 ta stansiya va 8 ta razezd qad rostladi. Liniyaning 81-kilometridagi uzunligi 234,2 metrni tashkil etgan ko prik qurildi. Uni ʻ trassasining 350 metr radiusli yoysimon qismida balandligi 43 metrni tashkil etuvchi tayanch ustunlari ko tarib turadi. ʻ 2004-yil oktabrgacha ushbu yo lning 112 km dan ziyod Toshg uzor — ʻ ʻ Dehqonobod va Qumqo rg on — Boysun qismlari foydalanishga topshirildi. ʻ ʻ 2007-yil 1-sentabrga kelib "Toshg uzor — Boysun — Qumqo rg on" yangi ʻ ʻ ʻ temir yo l liniyasi birinchi bosqichining qurilishi yakunlandi ʻ [7] . 15-sentabrdan boshlab "O zbekiston temir yo llari" AJ ishchi komissiyalarining ʻ ʻ dalolatnomalariga muvofiq "Toshg uzor — Boysun — Qumqo rg on" yangi ʻ ʻ ʻ temir yo l liniyasi orqali yuk tashish poyezdlarining to xtovsiz harakati ʻ ʻ ochilgan. Temir yo l liniyasi bir kecha-kunduzda 14 juft poyezdni o tkazish ʻ ʻ imkoniyatiga ega. Ushbu obyektning barpo etilishiga 447,4 milliard so m kapital ʻ 15qo yilmalar, jumladan, Yaponiya xalqaro hamkorlik bankining 151,5 millionʻ AQSh dollari hajmidagi kredit mablag lari yo naltirildi. ʻ ʻ [8] Viloyatda jami 13,9 ming km uzunlikda avtomobil yo llari ʻ mavjud. Shundan umumiy foydalanilayotgan yo llar uzunligi 3,4 ming ʻ km, xo jaliklar ʻ hisobidagi yo llar uzunligi 10,5 ming km. Qashqadaryo viloyati ʻ hududidan respublika ahamiyatiga ega bo lgan ʻ Qarshi — Amudaryo ( Turkmaniston ), Katta O zbekiston ʻ trakti ( Toshkent — Termiz ), Qarshi — Buxoro , Qarshi — Samarqand avtomobil yo llari ʻ o tadi. Qarshidan Toshkent, ʻ Termiz, Samarqand , Buxoro , Navoiy , Denov va boshqalar shaharlarga avtobuslar qatnaydi. Qarshi xalqaro aeroportidan Qarshi — Moskva , Qarshi — Toshkent , Qarshi — Andijon va boshqalar yo nalishlarda yo lovchilar tashuvchi ʻ ʻ samolyotlar qatnovi yo lga ʻ qo yilgan. ʻ 2-BOB. TABIATDAN OQILONA FOYDALANISHDA GEOTIZIMLI YONDASHUV. QASHQADARYO HAVZASI GEOEKOLOGIK HOLATIGA TA’SIR ETUVCHI TABIIY VA ANTRAPOGEN OMILLAR. 162.1. Tabiatdan oqilona foydalanishda geotizmli yondashuvning ahamiyati. Inson o‘z ehtiyojlari uchun turli oziq-ovqat mahsulotlarini istemol qiladi, kiyim-kechak kiyadi, turli inshootlar quradi, ularning barchasini tabiatdan oladi. Tabiiy resurslardan foydalanish davomida tabiat qonunlari(geotizimlarningbir butunligi, barqarorligi, dinamikasi, modda va energiya almashunuvi va boshqalar), tabiiy geografik jarayonlarni hisobga olish, tabiatga salbiy ta’sirni imkon qadar kamaytirish lozim. Yuqorida aytilganidek, tabiiy resurslardan foydalanilayotganda tabiat qonunlari, geotizimlarning rivojlanish xususiyatlari, ulardagi tabiiy jarayonlar hisobga olinsa, xo‘jalik faoliyatida shunga mos tadbirlar qo‘llanilsa buni tabiatdan oqilona foydalanish deb hisoblash mumkin. Agar tabiatdan rejasiz, oqibatini o‘ylamasdan foydalanilsa, turli darajadagi geoekologik muammolarning kelib chiqishiga va rivojlanishiga sabab bo‘ladi. Geoekologik muammolarning chuqurlashishi esa o‘z navbatida ekologik muvozanantning buzilishiga olib keladi. Inson xo‘jaligini rejalashtirish davomida tabiiy geografik qonuniyatlar va hududning tabiiy sharoitini hisobga olish lozim. Masalan, Qashqadaryo havzasida turli darajadagi avtomobil yo‘llarini o‘tkazish jarayonida relyefning nishabligini hisobga olish lozim. Avtomobil yo‘llari bilan parallel ravishda qazilgan betonli suv yo‘llarida yog‘ingarchilik davrida suv yig‘ilib toshib ketishi, buning oqibatida yo‘llarning yaroqlilik muddati kamayishini oldini olish uchun yo‘llarni imkon qadar relyefning nishabligi bo‘yicha loyihalashtirgan maqul. Kishilik jamiyati tarixi davomida insoniyatning tabiatga ta’siri ortib borgan va bu jarayon davom etib kelmoqda. Aholi sonining ortishi, ayniqsa, odamlarning xohish va ehtiyojlarini ko‘payishi natijasida tabiiy resurslardan yanada ko‘proq foydalaniladi. Ba’zan tabiiy resurslardan foydalanish davomida tabiat qonunlari hisobga olinmaydi, natijada tabiat odamlarga o‘zining salbiy aks ta’sirini ko‘rsatgan holatlar kuzatilgan. 17Tabiatdan foydalanish davomida bir butunlik, modda va energiyaning almashinuvi kabi qonuniyatlarni hisobga olish lozim, biror tabiat komponentining o‘zgarishi boshqa komponentlarni o‘zgarishiga ham olib keladi. Qashqadaryo havzasi hududining katta qismida aholi qadimdan zich holda yashab keladi. Qashqadaryo havzasida aholi sonining ortishi va xo‘jalikning rivojlanishi bilan odamlarning tabiatga ta’sir turlari va ko‘lami ham kengayib bormoqda. Natijada tabiatdan rejali, oqilona foydalanish masalalari dolzarb ahamiyat kasb etmoqda. Ishlab chiqarish kuchlarining o‘sishi, shaharlarning rivojlanishi va maydonini kengayishi jarayonida tabiatdan oqilona foydalanish masalalari yanada dolzablashadi. Ishlab chiqarish kuchlarini to‘g‘ri joylashtirish, hududlarni turli chiqindilar bilan ifloslanishini oldini olish muhim ahamiyatga ega. Shahar qurilishini rejalashtirayotganda shahar aholi sonidan kelib chiqib, yashil maydonlarni tashkil etish, global iqlim sharoitida shaharlardagi o‘rtacha haroratni ko‘tarilishini oldini olish maqsadida issiqlikni kam yutadigan qurilish materiallaridan foydalanish, avtomobil yo‘llarini joyning relyef sharoitidan kelib chiqib joylashtirish masalalari muhim ahamiyatga ega. Ushbu jarayonlarning o‘rganish turli yondashuvlar, prinsiplar asosida olib boriladi. Qashqadaryo havzasini hududidagi tabiiy geografik qonuniyatlar va jarayonlar geotizimli va landshaft yondashuvlarida olib borildi. Tabiat va inson munosabatlari ko‘plab tabiiy fanlar mutaxassislari tomonidan o‘rganiladi. Ularning ichida geografiya fani ham o‘zining yondashuvlari bilan ishtirok etadi. Geografik yondashuvlar o‘ziga xos jihatlari, tatqiqot najijalari bilan biologik va ekologik yondashuvlardan farq qiladi. Geografik yondashuv – umumilmiy, fanlararo yondashuvlardan biri, tizimli yondashuvning bir ko‘rinishi. Uning mohiyati turli xil obyekt va hodisalarni hududiy tabaqalashgan, hududiy tashkillashgan, makonda rivojlanayotgan tizim sifatida qaraladi. Tabiatni muhofazalash faoliyatida geografik yondashuvni qo‘llash hodisa va jarayonlarni tizimli o‘rganishni ta’minlaydi hamda chora-tadbirlar va normativlarni muayyan geografik 18sharoitga qat’iy moslab, hududiy tabaqalashtirishga imkon beradi. Geografik yondashuvlardan foydalanish tabiatdagi hodisalarni bir butun, bir-biriga bog‘liq holda o‘rganish imkonini beradi. Geografik yondashuvlar geografik tatqiqotlarning maqsadi, o‘rganilayotgan hududning tabiiy sharoitidan kelib chiqib tanlanadi. Geografik yondashuvlarning ichida geotizimli va landshaft yondashuvlari muhim o‘rin tutadi. Geografik tatqiqotlarda geotizimli va landshaft yondashuvlaridan foydalanish geoekologik muammolarni bir butun holda, har tomonlama o‘rganishga imkon beradi. Ushbu yondashuvlar bir-biriga yaqin, chunki landshaftning o‘zi ham geotizimlarning taksonomik birligidir. Landshaft yondashuvidan foydalanilganda tatqiqot obyekti geotizimlarning landshaft birligi yoki uning morfologik qismlari doirasida o‘rganiladi. Geotizimli yondashuvdan foydalanilganda landshaft birligiga nisbatan kattaroq yoki kichikroq geotizimlarni(tabiiy geografik rayon, tabiiy geografik okrug, provinsiya va h.k.) ham o‘rganish imkoniyati tug‘iladi. 1963-yilda V.B.Sochava tomonidan geotizim tushunchasi fanga kiritildi. U geotizimga quyidagicha ta’rif berdi: Geotizim– boshqariluvchan tizimlarning alohida, o‘ziga xos sinfi, Yer yuzasidagi komponentlari bir-biri bilan tizimli aloqada bo‘lgan hamda ma’lum yaxlitlik sifatida fazo qobig‘i va kishilik jamiyati bilan o‘zaro ta’sirda bo‘ladigan har qanday o‘lchamdagi makon. Geotizimlarni katta-kichikligi bo‘yicha, ya’ni pog‘onasimon qo‘yib chiqilsa, quyidagicha bo‘ladi: geografik qobiq-quruqlik-materiklar-tabiiy geografik o‘lkalar-tabiiy geografik zonalar-tabiiy geografik provinsiyalar-tabiiy geografik okruglar-tabiiy geografik rayonlar-landshaftlar-joylar-urochishelar-fatsiyalar. Har qanday geotizim o‘zidan katta taksonomik birlikdagi geotizimda bo‘ladigan tabiiy geografik jarayonlarga bo‘ysunadi, shu bilan birgalikda o‘zidan kichik geotizimning tabiiy geografik xususiyatlarini belgilab beradi. Masalan, har qanday landshaftdagi xususiyatlar tabiiy geografik rayondagi jarayonlardan tashqariga chiqib keta olmaydi, shuningdek, u o‘zining joy, urochishe va fatsiyalarining tabiiy geografik xususiyatlarini belgilab beradi. 19Geotizimlar o‘zining tabiiy chegaralariga ega bo‘lgan turli katta- kichiklikdagi hududlardir. Daryolar, daryo terrasalari, tik yonbag‘irlar geotizimlar chegarasini yaqqol ko‘rsatib turadi, ammo ko‘pchilik hollarda geotizimlarning chegarasi aniq ajralib turmasdan, tabiat komponentlari(tuproq, o‘simlik, tog‘ jinslari) o‘zgarib boradigan o‘tkinchi zonalarga to‘g‘ri keladi. Ularda modda va energiyaning almashinuvi ma’lum qonuniyatlar asosida ushbu tabiiy chegaralar doirasida kechadi. 2.2. Qashqadaryo havzasida joylashgan tabiiy va antrapogen landshaftlar va ularning ichki tuzilishi. Qashqadaryo havzasi geomorfologik jihatdan tog’ va tekisliklardan iborat bo’lib, landshaftlarning zonal va vertikal tabaqalanishlanish, o’ziga xos issiqlik rejimi va namlanish sharoitlariga, relyefiga va boshqa omillarga bog’liq. Tog’ va tekislik hududlarining mavjudligi landshaft strukturasi tarkibida tafovutlarni vujudga keltiradi, bu holat esa landshaft strukturasi tarkibida tog’ va tekislik sinflarini ajratish imkonini beradi. Shuningdek, tog’ landshaftlari ichki tafovutlariga ko’ra kichik sinflarga ajratiladi, ular quyidagi kichik sinflar: 1) baland tog’ landshaftlari; 2) o’rtacha balandlikdagi tog’ landshaftlari; 3) adirlar va past tog’ landshaftlari. Tekislik qismi landshafti sinfi strukturasida ham o’z navbatida quyidagi kichik sinfni ajratishga sabab bo’ladi: 1) baland tekislik landshaftlari; 2) adir va qoldiq tog’ landshaftlari. Landshaft turlarini ajratishda ularning strukturaviy va petrografik xususiyatlari e’tiborga olingan holda har bir landshaftning relyef xususiyatlari, shuningdek, iqlim va o’simlik, tuproq qoplami uzviy bog’liqlikda ta’riflanadi. Qashqadaryo havzasining landshaftlari qadimdan inson xo’jalik faoliyatida keng foydalanilgan. Shu sababli havzaning katta qismida, ayniqsa, uning tekisliklarida landshaftlar turli darajada o’zgarishlarni boshdan kechirgan. Shuning uchun ularni tasniflashda hamda tavsiflashda inson ta’sirida yuz bergan o’zgarishlarni, ya’ni inson omilining rolini ham albatta e’tiborga olish kerak. Ayniqsa, landshaft turi kattaligidagi, landshaftlarni tavsiflashda va baholashda, 20ularning antropogen omillar ta’sirida o’zgarishi nazardan chetda qolmasligi zarur. Landshaftlarning inson xo’jalik faoliyati ta’sirida o’zgarishi shu landshaftning tabiiy sharoiti va resurslar bilan ta’minlanganligiga bevosita bog’liq. Shu sababli, muayyan hudud landshaftlariga tavsif berishda tabiiy resurslar hamda insonning tabiatga ta’sirini ham e’tiborga olish lozim. Shunday qilib, landshaftlarni xo’jalikda foydalanish maqsadlarida o’rganish, ularning tabiiy salohiyatini baholash va antropogen geotizimlardan maqsadga muvofiq foydalanishda muhim ahamiyat kasb etadi. Qashqadaryo havzasida landshaft hosil qiluvchi omillar va shu landshaft hududlarida aholining joylashuvi, aholining ko’payishi yoki takror barpo bo’lishi bosqichlari va landshaftlarning hududiy tabaqalashuv xususiyatlarini o’rganish, bu hududda tarqalgan landshaftlarni tipologik jihatdan tasniflash imkonini beradi. Qashqadaryo havzasida bir-biri bilan o’zaro bog’liq hamda o’zaro ta’sirda bo’ladigan tog’ hamda tekislik landshaftlari hamda aholining hududlar bo’yicha taqsimlanishi yirik paragenetik va paradinamik aloqadorlikdagi geokompleksni hosil qiladi. Tog‘ landshaftlari. Qashqadaryo havzasining tog’li qismida landshaftlarning gorizontal zonalligi vertikal zonallik bilan o’rin almashadi. Tog’lardagi vertikal zonallik eng avvalo morfostrukturaviy tabaqalashuvning eng yaqqol namoyon bo’ladigan geografik oqibatidir. Tog’larda landshaftlarning balandlik zonallik radiusi miqdorining keskin kamayishi, shuningdek, yog’inlar miqdorining o’zgarishi (dastlab ko’payish va keyin kamayish) tufayli sodir bo’ladi. Boshqa tog’li o’lkalardagi kabi mazkur havza tog’larida ham balandlik zonallikning tizimlari xilma-xil bo’lib, har bir balandlik zonasiga balandlik zonallikning alohida turi to’g’ri keladi. Tog’larda balandlikka ko’tarilgan sari bo’ladigan o’zgarish nafaqat iqlimda, balki yer yuzasining tuzilishida ham kuzatiladi. Tog’larni an’anaviy ravishda past, o’rtacha baland va baland tog’larga ajratish tog’ ko’tarilmalarining shakllanishi bilan bog’liq bo’lgan uchta asosiy bosqichda 21namoyon bo’ladi. Tog’ ko’tarilmalarining chekka qismlarini adirlar va uncha baland bo’lmagan old tizmalar yoki asosiy tizmaning tarmoqlarini hosil qiladi. Arid iqlim sharoitlarida ular suv oqimlari bilan kuchli parchalangan va tog’oldi prolyuvial shelflari bilan o’ralgan. O’rtacha balandlikdagi tog’lar uchun chuqur erozion parchalanish, baland tog’lar uchun esa nival va glyasial relyef shakllari hamda hozirgi muzliklarning mavjudligi xosdir. Pog’onalilik iqlimiy tabaqalashuvning ham namoyon bo’lishidir. Past tog’larning iqlimi atrofdagi tekislik ustidagi atmosfera sirkulyasiyasi bilan bog’liq. O’rtacha balandlikdagi tog’ pog’onasida havo massalarining ko’tarilishi, frontlarning keskinlashuvi, qarama-qarshi ekspozisiyalar iqlimning farq qilishiga xosdir, aynan shu pog’onada shamollarga ro’baro’ bo’lgan yonbag’irlarda atmosfera yog’inlar eng katta miqdorda tushadi. Baland tog’ tizmalari (O’rta Osiyo sharoitlarida 2500-3000 m dan yuqorida) erkin atmosfera havo oqimlarining ta’siri ostida bo’ladi; yer yuzasi iqlimiga muhim ta’sir ko’rsatmaydi, shuningdek, iqlim atrofdagi tekisliklarning ustidagi atmosfera sirkulyasiyasiga ham bog’liq emas. Landshaft pog’onalari balandlik zonalariga aynan o’xshash bo’lmasada ular orasida muayyan nisbatlar mavjud. Quyi pog’onaga odatda eng pastki zona to’g’ri keladi. O’rtacha balandlikdagi tog’ pog’onasida zonallik miqyosi eng murakkab va xilma-xillikdagi turli zonalarning fragmentlari almashinib turadi. Masalan, Qashqadaryo havzasi sharoitlarida o’rtacha balandlikdagi tog’lar uchun shamolga ro’paro’ yonbag’irlaridagi o’rmonlarning fragmentlari bo’lgan tog’-dasht zonasi xosdir. Shunday qilib, pog’onalik tushunchasi kompleks tabiiy geografik tushunchani hosil qiladi va balandlik zonasi tushunchasiga ko’ra ancha murakkabroq tushunchadir. Balandlik zonalaridan farqli o’laroq pog’onalar tog’ hududlarida tarqalgan landshaftlarni tasniflashda universal ahamiyatga ega. Qashqadaryo havzasining tog’lik qismida pog’onalikning namoyon bo’lishi va tog’larda balandlik zonalari spektrining darajasi, gipsometrik balandlik, ya’ni mutlaq balandlik, relyefning genezisi va parchalanish darajasiga 22ko’ra landshaftlarda aholi joylashuvining quyidagi kichik sinflarini ajratishga imkon beradi: 1) tog’oldi adirlar va past tog’larning landshaftlarida aholi joylashuvi; 2) o’rtacha balandlikdagi tog’ landshaftlarida aholi joylashuvi; 3) baland tog’ landshaftlarida aholi joylashuvi. Shuningdek, tog’oldi adirlari va past tog’ landshaftlari kichik sinfda o’rtacha quruq tipik bo’z tuproqlaridagi tog’ chalacho’l landshaftlari zonal tipi ajratiladi. Tog’ chalacho’l landshaftlari Qashqadaryo havzasining Qoratepa, Miroqi, Yakkabog’ va G’uzor adirlari hamda ular tutashib turgan mutlaq balandligi 500 m dan 1000-1200 m gacha bo’lgan past tog’lar uchun xos. Chiroqchi va Kitob tumanlari hududidan o’tadigan Qoratepa past tog’lari va adirlarida aholi manzilgohlarining relyefi ancha notekis, ammo aholi zich joylashgan. Bunga sabab daryo va soy qiroqlarida dehqonchilik, bog’dorchilik va chorvachilik yaxshi rivojlanganligida. Shuningdek, Miroqi hududi va unga yaqin bo’lgan hududlarda aholi zich joylashgan bo’lib, ular asosan dehqonchilik, bog’dorchilik va uzumchilik bilan shug’ullanadilar. Aholining bir qismi hunarmandchilik bilan band. Yakkabog’ va G’uzor adirlarida aholi bir tekisda taqsimlangan. Aholi bog’dorchilik, uzumchilik, sabzavotchilik, pillachilik, go’sht-sut chorvachiligi bilan shug’ullanadi. Tog’ chalacho’l landshaftlarining adirlari lyoss va lyossimon jinslar bilan qoplangan, yuzasi yassilangan, u turli yo’nalishdagi tog’lar bilan tutashgan tog’oldi yassi tepa marjonlaridir. Ular tutashgan pasttog’larning balandligi ayrim hollarda 1000-1200 m gacha yetsada, aksariyat hollarda ular 700-800 m balandlikka ega. Past tog’larda yonbag’irlarning qiyaligi 5-10 0 , parchalanish chuqurligi 200-500 m. Past tog’larning relyefi ularning tuzilishi va iqlim sharoitlariga ko’ra har xil bo’ladi. Bunday tog’lar uchun yassilangan cho’qqilar xos bo’lib, O’rta Osiyoning keskin kontinental iqlim sharoitlarida nisbatan turli chidamlilikka ega bo’lgan jinslardan tuzilgan past tog’lar qoyali, o’tkir cho’qqili va tik yonbag’irli bo’ladi. Qashqadaryo havzasida tipik past tog’larga Qoratepa tog’larining g’arbiy qismidagi tog’lar, Ziyovuddin-Zirabuloq past tog’lari va Hisor tizmasining 23chekka janubi-g’arbiy tarmoqlari kiradi. Tog’-chalacho’l landshaftlari tarqalgan past tog’lar va adirlarning iqlim sharoitlari tekislik landshaftlariga nisbatan biroz yumshoqroq. Yillik yog’inlarning miqdori nisbatan ancha ko’p. Shu tufayli yerlarning o’zlashtirilishi sababli ekin maydonlarining, ya’ni agrolandshaftlarning ko’payishiga olib keldi. O’zlashtirilgan landshaft, unumdor tuproqlar, yangidan-yangi bog’lar, ekin maydonlari bilan bir qatorda shu hududda yetishtiriladigan mevalarni qayta ishlash korxonalari mavjud. Tog’ chalacho’l landshaftlarining iqlim sharoitlari dehqonchilik va chorvachilik uchun qulay. Tog’ chalacho’l landshaftlari tarqalgan adirlar va past tog’larning zonal tuproq tipini tipik bo’z tuproqlar tashkil etadi. Past tog’larning eng yuqori qismlarida tipik bo’z tuproqlar to’q tusli bo’z tuproqlarga almashinadi. Tipik bo’z tuproqlar dengiz sathidan 440 m dan 800-900 m gacha bo’lgan balandliklarda tarqalgan. Bu tuproqlarda chirindili qatlam yaqqol ifodalangan. O’zlashtirilmagan tipik bo’z tuproqlarda yuqori qatlam yaxshi chimlashgan. Chimli qatlamlarda chirindi miqdori 2,5-3,0% gacha, azot miqdori 0,194% gacha, kaliy miqdori 2,30-2,80% gacha, fosfor miqdori 2,32-2,47% gacha yetadi, kam holatlardagina sho’rlangan. Adirlar va past tog’larda efemer va efemeroidlar, qisman va uzoq vegetasiyali ko’p yillik o’tlar va butalar ham tarqalgan. Bu o’simliklar uchun bahor oylari asosiy vegetasiya davri bo’lib, yozda qovjirab, qurib qoladi. Tog’- chalacho’l landshaftlari tarqalgan hududlar g’alla yetishtiriladigan lalmikor dehqonchilikda foydalaniladi. Bundan tashqari, bu yerlarda bog’dorchilik, uzumchilik va go’sht-sut yo’nalishidagi chorvachilik ham rivojlangan. Adirlar va past tog’lar landshaftlari tabiiy resurs salohiyatini ishlab chiqarishning turli sohalarida o’zlashtirish imkoniyatlari katta. Bu yerdagi ko’plab tranzit kichik daryolar va tog’ soylarining suvlari bevosita yoki suv omborlari orqali sug’orishga sarflanadi. Adir va pasttog’ landshaftlarining o’simliklari yaylovlar va pichanzorlar sifatida foydalaniladi. Bu yerdagi deyarli 900 ming ga maydondan yaylovlar sifatida foydalanish mumkin. Yaylovlarning o’rtacha 24yillik hosildorligi 4-6 s/ga ni tashkil etadi. Yaylovlardan nafaqat mollarni boqishda balki, pichan tayyorlash uchun ham foydalaniladi. Adir mintaqasiga viloyatning G’uzor, Dehqonobod, Qamashi, Yakkabog’, Kitob, Shahrisabz va Chiroqchi tumanlarining tog’oldi tekisliklari va qirlari kiradi. Mintaqaning iqlim sharoitlari cho’lnikiga nisbatan ancha yumshoq. Yanvarning o’rtacha harorati 1-2 0 S, iyulning o’rtacha harorati 25-30 0 S, vegetasiya davri (fevral oyining o’rtasidan, dekabr oyining o’rtasigacha) 280- 300 kunni tashkil etadi. Yillik yog’inlarning o’rtacha miqdori 300-600 mm bo’lib, shundan 220-360 mm noyabr-mart oylariga to’g’ri keladi. Adir mintaqasining tabiiy sharoiti tekislik qismidan farq qilib, relyefi xilma-xil, yog’in tekisliklarga qaraganda ancha ko’p, shu bois o’simlik va hayvonot dunyosi turlariga ham boydir. Balandlik ortgan sayin o’simlik turlarining o’zgarishiga bog’liq holda hayvonot dunyosi ham o’zgarib boradi. Bu mintaqada yillik yog’in miqdori 500 mm gacha yetadi. Tog’-chalacho’l landshaftlari kelajakda sanoat ishlab chiqarish, bog’dorchilik, uzumchilik, g’allachilik va chorvachilikni yanada rivojlantirish uchun qulay tabiiy imkoniyatlarga ega. Bu yerda shuningdek, lalmikor yerlar maydonini kengaytirish, polizchilik, ipakchilik va asalarichilikni rivojlantirish imkoniyatlari ham mavjud. Tog’-chala cho’l landshaftlari tarqalgan hududlarda tabiatdan oqilona foydalanishni tashkil etish yaylovlarni fitomeliorasiya qilish, lalmi yerlarda agrofitomeliorativ tadbirlarni amalga oshirishni taqazo etadi. O’rtacha balandlikdagi tog’lar kichik sinfi doirasida landshaftlarning quyidagi ikki zonal tipi ajratiladi: o’rtacha nam to’q tusli bo’z tuproqlardagi quruq dasht landshaftlari; nam (gumid) tog’-o’rmon jigarrang tuproqlardagi o’rmon-dasht landshaftlari. O’rtacha baland tog’ landshaftlari 1200-2000 m balandliklar oralig’idagi tog’ yonbag’irlarida tarqalgan. Bu xildagi landshaftlar Zarafshon tizmasining g’arbiy tarmoqlari - Chaqilkalon va Qoratepa tog’larida, Hisor tizmasining Qashqadaryo va Jinnidaryo, Oqsuv va Tanxozdaryo, Yakkabog’daryo va G’uzordaryo oralig’idagi Sumsar-Shertog’, Toytalash va boshqa tog’ massivlarida mavjud. Bu tog’larning yonbag’irlari ancha kuchli 25parchalangan, suvayirg’ichlari yassilangan, yonbag’irlarning qiyaligi 10-15 0 , iqlim sharoitiga bog’liq holda o’ziga xos relyef shakllanadi. Bunday relyef uchun turli shakllardagi qoyalar, tik zinapoyasimon yonbag’irlar xos. O’rtacha balandlikdagi tog’larning iqlimi past tog’larnikiga nisbatan ancha salqin va yanvar oyining o’rtacha harorati manfiy, mutalaq eng past harorat -25 -30 0 gacha pasayadi. Mutlaq eng yuqori minimum 35-40 0 . Harorat +10 0 dan yuqori bo’lgan davr 150-200 kun, yillik miqdori -2500-3500 0 . Sovuq bo’lmaydigan davr 170-200 kun. Yillik ehtimoliy bug’lanish yillik yog’inlar miqdoriga nisbatan ancha katta va shu bois namlanish koeffisiyenti 0,5-0,7 dan oshmaydi. O’rtacha nam to’q tusli bo’z tuproqlardagi tog’-dasht landshaftlari uchun bug’doyiq asosiy o’simlik formasiyasini tashkil etadi. Bundan tashqari har xil o’tli, shuvoq-chalov-betaga, butali va daraxtli formasiyalarni tarqalishi yonbag’irlarning ekspozisiyasiga bog’liq. Quruq tog’-dasht landshaftlari qadimdan insonning xo’jalik faoliyati ta’sirida bo’lgan. O’tmishda keng tarqalgan butali-daraxtli o’simliklar nes- nobud qilingan. Hozirgi paytda ayrim joylardagina saqlanib qolgan pista, arg’uvon yoki do’lananing uchrashi o’tmishda bu landshaftlarda butalar va daraxtlar o’sganligidan guvohlik beradi. Hozirgi paytda turli o’t-o’simliklar ustuvor bo’lib, ular yer yuzasining 60-70% ni qoplaydi. Tog’-dasht o’simliklari rang-barang va turlarga boy bo’lishi tufayli muhim xo’jalik ahamiyatiga ega. O’simlik qoplamining qalin bo’lishi uchun nam yetarli va shu sababli o’simlik qoplami mahsuldor yaylovlarni hosil qiladi. Bu yaylovlarda yil davomida mol va qo’ylarni boqish mumkin. Lekin, amalda ular ko’proq yozgi, erta kuzgi va bahorgi yaylovlar sifatida chorva mollarining barcha turlari uchun ahamiyatlidir. O’rtacha baland tog’ landshaftlarida aholi ko’p, lekin notekis joylashgan. Aholining ko’p qismi daryo vodiylarida o’zlari uchun qulay bo’lgan sharoitlarda yashaydi. Viloyat statistika boshqarmasi ma’lumotlariga ko’ra, o’rtacha balandlikdagi tog’ landshaftlari jami 546 ming ga. Bu hududda aholisi 5000 dan ziyod 35 ta, 1000-2000 dan ziyod 40 ga yaqin qishloqlar, bir nechta shahar tipidagi manzilgohlar joylashgan bo’lib, landshaft hududida 400-500 ming kishi 26istiqomat qiladi. O’rtacha balandlikdagi tog’larning yuqori qismlari uchun (1800-2000 m dan 2800-3000 m gacha bo’lgan balandliklarda) o’rmon-o’tloq- dasht landshaftlari xos. Bu tipdagi landshaftlar tarqalgan hududlar kuchli parchalangan relyef bilan ifodalanadi. Relyefning bunday strukturaviy tipi Chaqilkalon tog’larining eng yuqori qismida, Qashqadaryo va Jinnidaryoning yuqori oqimlarining oralig’idagi tog’larda, Katta O’radaryoning yuqori oqimining o’ng sohilida, Kichik O’radaryo yuqori oqimining chap sohilida va boshqa joylarda tarqalgan. O’rmon-o’tloq-dasht landshaftlari uchun o’rmon- jigarrang tuproqlar xos. Jigarrang tuproqlar batamom sho’rlanmagan, ammo yonbag’irlar qiyaligi katta bo’lganligi sababli zonaning 70% ga yaqin maydonida tuproq eroziyasi o’rtacha va kuchli darajada sodir bo’lgan. Hisor tog’ tizmasining yonbag’irlarida 2800-3000 m balandliklar oralig’ida asosan tub jinslarning allyuvial yotqiziqlarida, ayrim joylarda esa delyuvial yotqiziqlarda och tusli qo’ng’ir tuproqlar tarqalgan. Och tusli qo’ng’ir tuproqlar zonasi Qashqadaryo havzasida balandlik zonalarining eng yuqori pog’onasini hosil qiladi. Qashqadaryo havzasi tog’larining yonbag’irlarida 2000-3000 m balandliklar oralig’ida o’rmonlarning hosil bo’lishi uchun qulay sharoitlar vujudga keladi. Lekin, tog’ yonbag’irlarining ekspozisiyasi, yuzasining tuzilishi, tog’ jinslarining tarkibi bu balandliklarning barcha joylarida ham o’rmonlarning rivojlanishi va keng tarqalishi uchun imkon bermaydi. Shu sababli o’rmonlar orasida hamda ularning quyi pog’onalarida butali va har xil o’tli o’simlik formasiyalari ustunlik qiladi. Tog’ o’rmonlarining umumiy maydoni 64,3 ming ga ni tashkil etadi, shundan eng katta maydon archazorlarga to’g’ri keladi. Archazorlar hozirgi paytda Chaqilkalon tog’lari va Hisor tizmasining Yakkabog’ hamda Dehqonobod tumanlari hududidagi tog’larning yonbag’irlarida keng tarqalgan. O’tmishda archazorlar hozirgiga nisbatan ancha katta maydonlarni band etgan. Ammo, antropogen omillarning salbiy ta’siri tufayli archazorlarning maydoni keskin kamayib ketgan. Archa o’rmonlari saur archa, qora archa va o’rik archa formasiyalaridan tashkil topgan. Katta va 27Kichik O’radaryolarning yuqori oqimlari oralig’ida, Qashqadaryoning manbasi atroflarida saur archa o’sadi. Chaqilkalon tog’larida, o’tmishda Qoratepa tog’larining sharqiy qismida, Hisor tizmasining Yakkabog’ va Dehqonobod tumanlari hududlarida qora archa, subalp o’tloqlari yaqinida o’rik archa shakllangan. O’rik archa o’rmonlarining quyi pog’onasida butalardan uchkat, zarang, namatak, ko’p yillik o’simliklardan taroqbosh, tog’ lolasi, boshoqli efemerlar o’sadi. Saur archa o’rmonlarining quyi pog’onasini butalardan bodom, pista, o’tchil o’simliklardan qo’ng’irbosh, tog’ lolasi, yalpiz va boshqa o’simliklar tashkil etadi. Tanhozdaryo, Yakkabog’daryo va Oqsuv daryosi havzalarining yuqori qismlarida tarqalgan o’rik archa o’rmonlarining pastki pog’ona uchun esa butalardan zirk, bodom, ko’p yillik o’simliklardan kiyiko’ti, zira, tog’ piyoz va boshqalar xosdir. O’rmon va butazorlarda yong’oq, olma, zarang, bodom, pista, zirk kabi daraxtlar hamda butalar daryo vodiylarida o’sadi. O’rtacha balandlikdagi tog’larda landshaftlarga, ayniqsa o’simlik olamiga, antropogen omillar ta’sirini cheklash va o’rmonlarni qayta tiklashga doir turli xildagi tashkiliy meliorativ tadbirlarni amalga oshirish bugungi kunda juda zarur. Chunki, o’rmonlar maydonining qisqarishi, boshqa o’simliklarning payhon qilinishi tog’ yonbag’irlarida eroziya jarayonlarining kuchayishiga sabab bo’lmoqda. Qashqadaryo vodiysida uzunligi 10 km dan 200 km gacha bo’lgan 120 dan ortiqroq katta-kichik daryolarning deyarli barchasi tog’lardan boshlanadi. Ayni paytda tog’ hududlarida surilma, o’pirilma, sel, eroziya kabi tabiiy jarayonlarga qarshi chora-tadbirlarning o’tkazilishi ham tog’ hududlarining o’simlik olamini asrab-avaylash bilan bevosita bog’liq. Tog’ landshaftlari, shuningdek, kishilarning salomatligini tiklashda, rekreasiya va sayyohlikda muhim ahamiyatga ega bo’lgan obyektlardir. Hozirgi paytda viloyatdagi sanatoriyalar, oromgohlar, dam olish uylarining katta qismi o’rtacha balandlikdagi tog’ hududlarida joylashgan. Ammo, bu hududlarning rekreasiya imkoniyatlarini o’zlashtirish yaqin istiqboldagi muhim ijtimoiy 28vazifadir. Shu sababli bu hududlardagi rekreasiya tizimlarini o’z ichiga oladigan ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirishga jiddiy e’tibor qaratilishi lozim. O’rtacha balandlikdagi tog’ landshaftlari lalmikor dehqonchilik, o’rmon xo’jaligi, chorvachilik kabi tarmoqlarni rivojlantirish uchun ham yetarli tabiiy salohiyatga ega. Bundan tashqari bog’dorchilik, tamakichilik, urug’chilik va asalarichilikni rivojlantirish uchun ham katta imkoniyatlar mavjud. Ammo, bu tarmoqlarni to’g’ri va mutanosiblik bilan rivojlantirish masalalarini ilmiy asosda hal etish lozim. Baland tog’ landshaftlari Qashqadaryo vodiysida Hisor tizmasining markaziy qismlari va unga yaqin atrofdagi tog’larni egallagan bo’lib, uncha katta maydonni band etmaydi, ularning umumiy maydoni 69 ming ga atrofida. Baland tog’lar uchun mutlaq balandlik 2800-3000 m dan yuqori, parchalanishning katta chuqurligi 1000 m dan ziyod, hozirgi va qadimgi muzliklarning faoliyati hamda boshqa bir qator xususiyatlar xos. Alp tipidagi relyefiga ega bo’lgan bu tog’larda hozirgi muzliklar faoliyatining landshaft hosil qiluvchi ahamiyati hamda atrofdagi landshaftlarga ta’siri ko’rinib turibdi. Baland tog’ landshaftlarining turli hududlarida aholi joylashuvi har xil joylashgan. Hududlar balandlashgan sari aholi joylashuvi siyraklashib, xo’jalik tarmoqlari kamayib boradi, bunda aholi bandligi tarqoq bo’lib, aholining ko’p qismi yakka xo’jalik tarmoqlari, xususan shaxsiy tamorqalarda faoliyat olib boradilar. Baland tog’ etaklari siyrak- qishloqlarida aholi siyrak joylashgan, ularni yashash sharoitida, nomoddiy ishlab chiqarishda aholining bandligi uncha sezilmaydi. Aholi asosan baland tog’ etaklarida joylashganligi uchun asosiy qismi dehqonchilik va chorvachilik bilan shug’ullanadi. Baland tog’ etaklarida Shahrisabzning yuqori qismi, Yakkabog’daryoning yuqori qismi qirg’oqbo’yi, Tanxozdaryoning boshlanish qismi va Oqsuv daryosining bosh irmoqlari qirg’oqlarida, Kitob tumanining Qoratepa tog’lari etaklarida aholi juda notekis joylashgan bo’lib, ular asosan dehqonchilik va chorvachilik bilan shug’ullanadi. 29Bu hududlarda yozning qisqaligi va qishning nisbatan uzoq davom etishi aholining ishlab chiqarish sohalaridagi faoliyatiga to’sqinlik qiladi. Hozirgi zamon muzliklari Yakkabog’daryo, Oqsuv daryosi va Tanxoz daryosining suv yig’ish maydonlarining eng yuqori qismlarida joylashgan bo’lib, bu hududlarda 60 ga yaqin muzliklar hisobga olingan. Muzliklarning maydoni 20,3 km 2 atrofida. Hozirgi muzliklar tarqalgan hududlar baland tog’ landshaftlari kichik sinfida alohida landshaft turini - nival-glyasial landshaftlar tashkil etadi. Baland tog’lardagi namlik sharoitlari daraxtlarning o’simliklarining o’sishi uchun qulay bo’lsada, issiqlik sharoitlari (haroratlarning past bo’lishi vegetasiya davrini cheklaydi) daraxtchil o’simliklarining o’sishiga imkon bermaydi. Chunki bu hududlarda vegetasiya davri 50-110 kundan oshmaydi. Baland tog’larning katta qismi baland tog’ alp va subalp o’tloq tog’ landshaftlari bilan band. Bu turdagi landshaftlar tuproqlarning tub jinslarini allyuvial, ba’zan esa delyuvial yotqiziqlarda vujudga keladigan och tusli qo’ng’ir tuproqlar tashkil etadi. Baland tog’ landshaftlari uchun tog’-kserofitlari va tog’-o’tloqlari xos bo’lib, quruqroq joylarda dasht o’simliklari (subalp o’tloqlari, yovvoyi suli, mushukquyruq va boshqalar), nam joylarda mezofil boshoqlilar hamda turli xil o’tlardan iborat o’tloqlar va o’tloq-dashtlar ustunlik qiladi. Ayrim hollarda (subalp o’tloqlarining quyi qismlaridagi namroq joylarda) o’rik archaning kichik maydonlari “orolchalar” shaklida uchraydi. Xo’jalik nuqtai nazaridan baland tog’ landshaftlari yozgi yaylovlar sifatida foydalanilishi mumkin. Ammo, relyefning murakkab tuzilishi tufayli baland tog’-o’tloq-dasht landshaftlarining yaylovlar sifatidagi ahamiyati unchalik katta emas. Baland tog’ landshaftlarining tabiiy salohiyatidan foydalanishda yaqin kelajakda tog’ sayyohligi ekoturizmi va sportini rivojlantirish muhim ahamiyat kasb etishi lozim. Qashqadaryo havzasida dastlab tashkil etilgan Yakkabog’ o’rmon xo’aligining maydoni 35657 ga ga teng bo’lib, sof archazorlar shu maydonning 4416 ga ni tashkil etadi. Yakkabog’ o’rmon xo’jalik archazorlarning 3385 ga 30Zarafshon archasidan o’sadigan maydonlardir. Qashqadaryo vodiysi tog’li hududlarining landshaftlariga xos bo’lgan o’simliklar va hayvonlarni tabiiy- evolyusion rivojlanishi, tabiiy landshaftlar tuzilmasining dinamikasi hamda rivojlanishini, fauna va florasining noyob hamda yo’qolib borayotgan turlarini saqlab qolish, ko’paytirish, tabiatning noyob manzarali joylari, shakllari va yodgorliklarini saqlab qolish maqsadida maydoni 80986 ga bo’lgan Hisor tog’- archa va maydoni 5378 ga bo’lgan Kitob geologik qo’riqxonalari tashkil etilgan. Bizning nazarimizda tog’ landshaftlariga inson xo’jalik faoliyati ta’sirini cheklash va tabiiy landshaftlarini ilmiy asosda o’rganish uchun qo’riqxonalar maydonini kengaytirish maqsadga muvofiq. Tekislik landshaftlari. Qashqadaryo havzasining katta qismini tekislik landshaftlari egallagan. Tekisliklarning katta qismi Qarshi cho’li qiya tekisliklariga to’g’ri keladi. Qarshi cho’li shimolda, shimoli-sharqda va janubi- sharqda Zarafshon hamda Hisor tog’ tizmalarini o’rab turadigan past tog’lar va adirlar bilan tutashgan bo’lib, g’arbda ochiq bo’lgan Qashqadaryo tog’ oralig’i tektonik botig’ining g’arbiy qismini ishg’ol qiladi. Qarshi cho’li 260-500 m lik gipsometrik sathlar orasida joylashgan. Tekislikning katta qismini allyuvial-prolyuvial tekisliklar tashkil etadi. Uning eng baland nuqtalari Qo’ng’irtog’da va Saksondara hamda Oloviddintog’ qirlaridadir. Relyefning qadimiy tiplarini qirlar tashkil etadi. Qo’ng’irtog’, Kosontog’, Maymanoqtog’, Oloviddintog’ hamda Do’ltali, Dengizko’l, Sho’rsoy, Jalovash va boshqa cho’kmalar mavjud. Qarshi cho’lining janubi-g’arbiy qismi G’uzordaryoning konussimon yoyilmasi bilan baland bo’lib, u Qorasuv, Shukurbuloq, Shurtansoy va boshqa soylarning qadimiy o’zanlari bilan parchalangan. Qarshi cho’lining janubiy chekkasi bo’ylab adirlarning etaklari yaqinida keng va quruq Jalovashsoy cho’kmasi joylashgan. Bu cho’kma bo’ylab o’tmishda G’uzordaryo oqqan va Amudaryoga quyilgan. Cho’lning g’arbiy qismida ayrim maydonlar qum tepalari bilan band va eol-akkumlyativ relyef shakllari ustunlik qiladi. Eol relyef tipida marzali va tepali do’ng qumlarning kichik tiplarini ajratish mumkin. 31Qarshi qiya tekisligi Qizilqumning janubi-sharqiy chekkasi hisoblanadigan Sandiqli qumli cho’li bilan tutashadi. Qarshi cho’lining shimoliy va janubi-sharqiy qismlari Zarafshon hamda Hisor tizmalarining tog’oldi tekisliklarida joylashgan va ular to’lqinsimon parchalangan. Umuman, Qarshi cho’li hududining katta qismi relyef sharoitlariga ko’ra yassi yoki biroz to’lqinsimon bo’lib, mutlaq balandlik 260 m dan 500 m gacha o’zgaradi. Relyefning bu xususiyatlari sug’orma dehqonchilik va mexanizasiyalashgan mehnatni tashkil etish uchun qulaylik yaratadi. Iqlimi o’ziga xos xususiyatlarga ega. Yozi issiq, qishning biroz sovuq bo’lishi, ob-havoning mavsumlar va yil davomida o’zgarib turishi, atmosfera yog’inlarining kamligi, bug’lanish ehtimolining kattaligi, havoning quruqligi Qarshi cho’li iqlimi uchun xos bo’lgan xususiyatlardir. Iqlimning bu xususiyatlari hududning geografik o’rniga, quyosh radiasiyasi va atmosfera sirkulyasiyasi miqyosiga bog’liq. Iqlimiy elementlar orasida issiqlik resurslari qishloq xo’jaligi uchun muhim ahamiyatga ega. Issiqlik resurslari bu yerda sun’iy sug’orish qo’llanilgan sharoitlarda yil mobaynida qishloq xo’jalik ekinlaridan 2-3 martagacha hosil olish imkonini beradi. Cho’l hududining juda katta qismi chorva mollarini boqish hamda ozuqa tayyorlash uchun yaylovlar va pichanzorlar sifatida foydalaniladi. Yaylovlarning o’rtacha yillik hosildorligi 3 s/ga dan oshmaydi. Cho’l yaylovlarini katta qismi vegetasiya davrining uzoq vaqt davom etishi, qishning qisqaligi sababli yil davomida foydalaniladi va eng arzon ozuqa manbai bo’lib hisoblanadi. Qarshi cho’lining o’zlashtirilishi munosabati bilan yaylovlarda suv ta’minoti ancha yaxshilandi, sug’oriladigan yerlarda pichanzorlarning unumdorligi oshgan . Qarshi cho’lining landshaftlari cho’l va bo’z tuproqlar zonalariga mansub bo’lib, cho’l landshaftlari ayrim joylarda chala gidromorf tuproqlar qatoriga mansub bo’lgan intrazonal o’tloq, o’tloq-botqoq tuproqlar, sho’rxoqlar va taqirlar ham tarqalgan. Qarshi cho’li sharoitlarida tarqalgan taqirli tuproqlar sizot suvlarining ancha pastda joylashganligi sababli nisbatan kam sho’rlangan. 32Bu tuproqlar Qarshi cho’lini o’zlashtirish uchun eng yaxshi yer fondini hosil qiladi. Cho’l landshaftlarining muhim komponenti bo’lgan o’simlik qoplamida qandim, quyonsuyak, mustahkamlangan qumlarda shuvoq, iloq, qorasaksovul, efemerlardan qirqqiz, efemeroidlardan chayir va boshqa o’simliklar tarqalgan. Hozirgi paytda cho’l landshaftlarining tabiiy imkoniyatlari qishloq xo’jalik tarmoqlarida, neft-gaz sanoatida foydalanilmoqda, maydonlari kengaytirildi va buning natijasida chorvachilikning ozuqa bazasi ancha yaxshilandi. Ammo, yaylovlardan foydalanish darajasi hozirgi paytda ham yuqori emas. Chorva mollarining noto’g’ri boqilishi, yaylovlardan almashlab foydalanilmaslik natijasida ayrim hududlarda o’simlik qoplamining degradasiyasi va yaylovlar hosildorligini pasayishi kuzatiladi. Quduqlar atrofidagi o’tli qatlam yo’q qilingan va buning natijasida tuproqlarning yuza qatlami shamol eroziyasi ta’siriga uchragan, ayrim joylarda beqaror qum tepalari hosil bo’lgan. Bunga kon qidiruv ishlari, keyingi yillarda esa foydali qazilmalarni qazish jarayonlari ham salbiy ta’sir ko’rsatmoqda. 2.3. Qashqadaryo havzasidagi antrapogen landshaftlarni bir-butun yaxlit geotizim sifatida tasniflash va ularga ta’sir etuvchi tabiiy va antrapogen omillar. Hozirgi kunga kelib landshaftshunoslik sohasida tabiiy va antropogen landshaftlarni tasniflashda ma’lum darajada katta yutuqlarga erishildi. Landshaftlarni tasniflash tamoyillari va ularning asosiy toifalari aniqlandi. Antropogen landshaftlarning o’rganish va tasniflash masalalar bilan D.V.Bogdanov, V.S.Jekulin, N.K.Iogansen, S.V.Kalesnik, V.L.Kotelnikov, F.N.Milkov, Yu.G.Saushkin, A.Abdulqosimov, M.I.Axtirseva, A.G.Isachenko, V.I.Prokayev, A.M.Ryabchikov, L.I.Kurakova va boshqalar olimlar shug’ullanishgan. Ma’lum hududda inson xo’jalik faoliyatlarining turli shakllari landshaftlarning differensiyasiga turlicha ta’sir etishi masalani ancha murakkablashtirishiga bog’liq tarzda hozirgacha antropogen landshaftlar uchun umumiy tasniflash tamoyili yo’q. Antropogen landshaftlari ham, voha 33landshaftlar ham ma’lum darajada murakkab geokompleks hisoblanadi. Shuning uchun ham ularni tasniflash yetarli darajada ishlab chiqilmagan. O’zbekistonning qishloq xo’jalik kartasi tarkibida 1967 yilda nashr etilgan landshaft kartasida Ch.V.Galkov va N.A.Kogay qayir tekisliklaridagi vohalar, delta tekisliklaridagi vohalar, terrasa tekisliklaridagi vohalar, prolyuvial va allyuvial-prolyuvial tekisliklardagi vohalarni ajratishgan. O’zbekistonning cho’l mintaqasidagi tekislik va past tog’lar landshaftlarini mualliflar kartada quyidagicha ajratishadi: 1) delta va allyuvial tekisliklardagi sug’oriladigan yerlar (vohalar); 2) yassi allyuvial-prolyuvial tekisliklardagi sug’oriladigan yerlar; 3) prolyuvial tekisliklardagi sug’oriladigan yerlar; 4) adirorti va adir o’rtasidagi sug’oriladigan yerlar. Qashqadaryo havzasi antropogen landshaftlari tasnifi varianti ishlab chiqishda geoekologik tamoyillarga, ya’ni maxsus rivojlanish va sug’orma dehqonchilik qilinadigan hududni geoekologik tuzilishning hozirgi holatini hisobga olish zarur. Antropogen landshaftlarining tasnifi yanada havzada hududlarda vujudga kelgan barcha antropogen landshaftlarni qamrab olishi kerak. U antropogen landshaftlarning strukturalaridagi o’zgarishlarni o’rganishga, hozirgi holatini, sifatini tahlil qilish va baholashga, mumkin bo’lgan o’zgarishlarni bashorat qilish hamda antropogen landshaftlarni muhofaza qilishni rejalashtirishga imkon tug’diradi. 1930-1940 yillarda chorvachilikni rivojlantirish maqsadida landshaftlarning, ya’ni yaylov yem-xashak zahiralarini hisobga olish ishlari rivojlandi, natijada, yirik hududlarni, jumladan O’rta Osiyoni landshaft kartalari tuzildi va unda Qashqadaryo havzasi ham o’z aksini topdi. Keyinchalik havza landshaftlari S.A.Nishonov, O.Yu.Poslavskaya, L.N.Babushkin, N.A.Kogay, A.Mamatov, S.I.Abdullayev va boshqalar, I.Usmonov, N.A.Kogay, L.A.Alibekov, B.G.Azimov, I.Jonkobilov, I.Jonkobilov, M.G.Nazarov, S.I.Abdullayev va boshqalar o’rganishgan. S.A.Nishonov landshaftni turli birliklarda tasnif qilish mumkin bo’lgan tabiiy geografik kompleks deb qarab, hudud landshaflarini tahlil qilishda 34landshaft sinfi, landshaft tipi, landshaft tipchasi taksonomik birliklardan foydalanadi. Hududda 2 ta landshaft sinfi, 4 ta landshaft tiplari, 33 ta landshaft tipchalarini ajratadi, ularni balandlik tabaqalanishini isbotlaydi. 1962-1963 yillarda O.Yu.Poslavskaya boshchiligida Qashqadaryo viloyati yangi yerlarni o’zlashtirish maqsadida ekspedisiya tashkil etiladi. Unda V.M.Zukov, S.A.Ismoilov, Ye.Ye.Nimchinova, M.F.Rasulov, T.Ye.Sumochkina, L.T.Tursunov, Z.M.Akramov va A.B.Hisomovlar qatnashdilar. Ekspedisiya natijasida O.Yu.Poslovskaya “Qarshi cho’li landshaftlarini bo’linish tamoyillarini”, yana shuningdek, O.Yu.Poslavskaya, M.T.Rasulov va boshqalar tomonidan “tabiiy landshaftlar ta’rifi” hamda “madaniy landshaftlar tasnifi” ishlab chiqildi, ular quydagi taksonomik birliklardan foydalangan: landshaft guruhi-landshaft tipi-elementar landshaftlarning kenja tipi. Ushbu tasnif asosida O.Yu.Poslavskaya Qarshi cho’li hududini 4 ta landshaft guruhi, 44 ta landshaft tipi va 42 ta landshaftlarning kenja tipiga ajratadi. Madaniy landshaftlar 2 ta guruhga - hozirgi zamon va relikt landshaftlar guruhiga ajratildi. Bular o’z navbatida 10 ta landshaft tipiga, landshaft tiplari esa – 10 ta landshaft kenja tiplariga ajratiladi. Umuman olganda, Qarshi cho’lining tabiiy va madaniy landshaftlari 54 ta tipga ajratilgan. Bu landshaft tiplari qishloq xo’jaligida foydalanish darajasiga qarab 10 ta landshaft guruhiga ham birlashtirilgan. L.N.Babushkin, N.A.Kogay Qashqadaryo okrugi landshaftlarining o’ziga xos xususiyatlarini ochib beradilar va landshaft kartasi tuzadilar, unda mualliflar Qashqadaryo landshaftlarini tasniflashda quyidagi taksonomik birliklarni asos qilib olingan: okrug-rayon-landshaft. Balandlik mintaqasi Yer maydoni, ming ga Viloyat maydoniga nisbatan % da Chul –tekislik 1567 54,8 Adir-pastak tog’lar 675 23,6 35O’rtacha baland tog’lar 546 19,2 Baland tog’lar 69 2,4 Jami 2857 100,0 2-jadval. Qashqadaryo landshaftlarning balandlik tabaqalanishi. * Abdullayev S. I.,Usmonov I.U. (1981) ma’lumoti asosida tuzildi. A.Mamatov hududda olib borgan tadqiqotlarga asoslangan holda tog’li rayonlarning xususiyatlarini e’tiborga olib, tabiiy geografik rayonlashtirishni amalga oshiradi, unda Qashqadaryo chap qirg’og’i tog’li qismidagi karstlar quyidagi 7 ta rayonga ajratilgan: 1) Sumsar-Sherdog’; 2) Oqsuv - Sherdog’; 3) Sumsar-Jinnidaryo; 4)Yakkabog’; 5) Sumsar-Qorasuv; 6) Qizildaryo; 7) Qorasirt–Yuqori Kichik Uradaryo. S.I.Abdullayev 1974-1980 yillarda Qashqadaryo landshaftlari bo’yicha tadqiqotlar ustida ish olib borib, sug’orish natijasida hududlarda yuzaga kelayotgan tabiiy majmualarni o’ziga xos xususiyatini asoslab beradi. S.I.Abdullayev va I.Usmonov tomonidan hududni tabiiy resurslari o’rganilib va landshaftlarni xususiyatlarini hisobga olgan holda, ulardan oqilona foydalanish yo’llari ishlab chiqildi. Taksonomik birliklar Belgilari va asosiy ko’rsatkichlari Landshaftlar Sinf Morfotektonik kelib chiqishga asoslangan Tekislik landshaftlar Tog’ landshaftlar Guruh Zahni qochirish darajasi bo’yicha va geoximik rejimi xususiyatlariga asoslangan Avtomorf landshaftlar Gidromorflashgan landshaftlar Gidromorf landshaftlar Tiplar Bioiqlim ko’rsatkichlariga asoslangan Cho’l landshaftlari Cho’l-dasht va quruq dasht landshaftlari O’rmon – o’tloq dasht landshaftlari 36 Dasht va nival-muzlik landshaftlari Ryad-tur Yer yuzidagi geologik yotqiziqlarning kelib chiqishi, relefi asoslangan Past tog’larning cho’l landshaftlar (Qo’ng’irtog’, Kosontog’, Maymanoqtog’); Baland tog’larning kuchli parchalangan yonbag’irlaridan iborat bo’lgan toshloq yotqiziqli landshaftlar Kenja tur Morfologik tuzilmaviy va kelib chiqishi hamda tuproq va o’simlik qoplamiga asoslangan Cho’l qumlari va och-kulrang tuproqdagi psammofit butalar hamda saksovullardan iborat bo’lgan cho’l landshaftlar 3-jadval. Respublikamiz hududidagi landshaftlar tasnifi *N.A.Kogay (1982) ma’lumotlari asosida tuzilgan. L.A.Alibekov Qashqadaryo havzasining sharqiy qismini egallovchi Chaqilkalon va Qoratepa tog’lari landshaft xususiyatlarini o’rganib, u landshaftlarni quyidagi tasnif birliklariga ajratadi: sinf-guruh-pog’ona-joy. Chaqilkalon tog’ landshaftlari bir guruhga kiritilib, ularni pog’onalarga ajratadi. N.A.Kogay 1982 yilda respublikamiz landshaft kartasini yaratadi va unda sinf- guruh-tip-tur-kenja tur kabi birliklarni ishlatadi. I.A.Hasanov Qarshi cho’lida tadqiqot olib borishi natijasida 65 ta tabiat komplekslarni kartada tasvirlagan. U Qarshi cho’lini landshaftlarining meliorativ baholash ishlarni bajarishda va tabiiy-hududiy komplekslarni tasniflashda hamda kartalashtirishda N.A.Gvozdeskiyning landshaftning tipologik tushunchasi nuqtai nazaridan tahlil qilgan holda V.A.Nikolayev tomonidan 1973 yilda taklif etilgan strukturaviy-genetik tasnifdan foydalanadi. Qashqadaryo havzasi va unga tutash hududlarning landshaftlarini aerokosmik usulda o’rganishga salmoqli hissa qo’shgan tadqiqotchilar jumlasiga E.A.Agbolyans, B.G.Azimov, I.Jankobilov va boshqalarni ko’rsatish mumkin. I.Jankobilov kosmik suratlarni tahlil qilish yo’li bilan butun havzada 20 dan ziyod landshaftlarni ajratgan. Qashqadaryo viloyatining landshaftlarini rekreasiyada foydalanish imkoniyatlari va ularni baholash ishlari R.Usmonova 37tomonidan amalga oshirilgan hamda u hudud landshaftlarini tipologik jihatdan tasnif qilgan, landshaft kartasini tuzgan. Landshaftlarning antropogen o’zgarishi muayyan hududni insonlar band etgan kundan to hozirgi kunga qadar bo’lgan davrdagi tabiat va jamiyat o’rtasida o’zaro ta’siri murakkab tarixiy jarayondir. Inson xo’jalik faoliyati natijasida vujudga kelgan rang-barang antropogen landshaftlarni tasniflash hozirgi zamon landshaftshunosligida dolzarb muammolardan biri hisoblanadi. Antropogen landshaftlarni tasniflash muammosini hal etilishi, ularni dala sharoitida majmuali tadqiq etishni talab qiladi va turli masshtablarda kartalashtirish ishlarini yechimini topishga yo’l ochib berdi. Shu sababli antropogen landshaftlarni o’rganishda ularning vujudga kelishi va rivojlanishining sosial- tarixiy sharoitlarini ham e’tiborga olish zarur. Qashqadaryo havzasi ning hozirgi landshaftlarini o’rganish, ularning antropogen omillar tasirida turli darajada o’zgarganligini va ko’pgina hollarda antropogen landshaftlarning turli modifikasiyalarining vujudga kelganini ko’rsatadi. Havza da olib borilgan arxeologik tadqiqotlar bu hududdagi antropogen landshaftlarning ancha qadimiyligidan dalolat beradi. Hududda qadimiy aholi manzilgohlari bahorikor hamda sug’orma dehqonchilik bilan bog’liq bo’lgan shahar va qishloq seliteb landshaftlar hamda agrolandshaftlar keng tarqalgan bo’lib, bu yerda eneolit davrida (mil. av. 4-3 ming yiliklarda tosh davri tugagan va eneolit davri boshlangan) aholi manzilgohlari, qishloqlar vujudga kelgan. F.N.Milkov inson xo’jalik faoliyati ta’sirida vujudga kelgan antropogen landshaftlarni tadqiq etish metodikasiga asos solgan va ularni tabiiy landshaftlar bilan bir qatorda kompleks o’rganish landshaftshunoslikda katta ilmiy va amaliy ahamiyatga ega ekanligini ta’kidlagan. Antropogen landshaft majmualarini dala sharoitida tadqiq etgan F.N.Milkov ularning morfologik birliklarini ajratishda ishlatiladigan taksonomik birliklar sistemasini ham ishlab chiqqan. Bu 38taksonomik birliklar sistemasi antropogen urochisha tipi, antropogen joy tipi va antropogen landshaft sinfidan iborat. A.Abdulqosimov antropogen landshaftlarni tasniflash masalasi bilan shug’ullanib O’rta Osiyo hududidagi antropogen landshaftlarni o’nta sinfga ajratgan va kartalashtirish ishlarini amalga oshirgan, bular - sug’oriladigan qishloq xo’jaligi, voha seliteb, rekreasion, sanoat, madfun qadimiy seliteb va boshqa antropogen landshaftlar sinfi. L.M.Grave Qoraqum kanali atroflarida suvni shimilishi, ya’ni filtrasiya yo’li bilan tuproqqa singib, cho’l landshaftlariga ta’sir etish natijasida yangidan vujudga kelgan antropogen landshaftlarni tasniflab, ularni quyidagi uchta sinfga ajratgan: suv, yer va yer-suv antropogen landshaftlar sinfidir. A.N.Hojimatov O’zbekiston voha landshaftlarini geomorfologik tuzilishiga ko’ra delta tekisliklari, allyuvial terrasalar, prolyuvial shleyflar, plato va tepalik vohalariga bo’lib o’rganishni taklif etadi. Antropogen landshaftlarni tasniflashda K.A.Drozdov 1988 yilda taklif etgan quyidagi 5 ta qoidaga rioya qilish lozim: 1) antropogen landshaftlarni tasnifi har xil belgilarga, jumladan xo’jalikdagi ahamiyati, vujudga kelishi, o’z-o’zini boshqara olishi, tiklanish darajasi va boshqa mezonlarga asoslanishi kerak: 1) o’simlik va hayvonot tasnifiga ko’ra har bir muayyan landshaftning invarianti, ya’ni landshaftlarning tabiiy va antropogen omillar tasiri ostida o’zgarishi jarayonida o’zgarmay qoladigan xususiyatlarini hisobga olish; 2) asosiy tasnif bir vaqtning o’zida ham antropogen, ham tabiiy komplekslarni hisobga olib, ularni keskin ajratib ko’ymasligi kerak; 3) tasnif fasiyalar uchun alohida, urochishalar uchun alohida va boshqa komplekslar uchun alohida bajarilishi lozim; 4) har bir tasniflash birligini ajratishda bir vaqtning o’zida ikkita, ham geologik-geomorfologik, ham bioiqlimiy belgilardan foydalanish; 5) fasiyalarni tasniflashtirishda barcha taksonomik birliklarga (bo’lim, sinf, oila va boshqalar) bo’linishini belgilab olish kerak. 39A.G.Isachenko hozirgi zamon landshaftlarini inson xo’jalik faoliyati ta’sirida o’zgarish darajasiga qarab oltita asosiy guruhga bo’ladi: 1) deyarli o’zgarmagan landshaftlar, 2) kuchsiz o’zgargan landshaftlar, 3) buzilgan landshaftlar, 4) kuchli buzilgan landshaftlar yoki antropogen bedlendlar, 5) o’zgartirilgan yoki madaniy landshaftlar, 6) sun’iy landshaftlar. A.M.Ryabchikov ham o’zining “Struktura i dinamika geosferi, yeyo yestestvennoye razvitiye i izmeneniye chelovekom” nomli monografiyasida A.G.Isachenkoni tasnifini asos qilib oladi. Landshaft tipi O’zgarganlik darajasi Ajratish mezoni Tabiiy - Barcha komponentlari o’zgarmagan Tabiiy-antropogen Kam o’zgargan O’simlik qoplami strukturasining elementlari sust o’zgargan Kuchsiz o’zgargan Tuproq qoplami kuchsiz o’zgargan; o’simlik qoplami strukturasining elementlari kam o’zgargan Qayta tabiiylashgan (tiklanayotgan) Komponentllari deyarli qayta tiklangan, antropogen belgilari mavjud O’zgartirilgan Tabiiy o’simlik o’zgartirilgan yoki yo’qotilgan; tuproq xosil bo’lish jarayoni o’zgargan Antropogen Qaytmaydigan darajada o’zgartirilgan Landshaftning barcha komponentlari o’zgartirilgan yoki almashtirilgan 4-jadval. Antropogen tasir tufayli o’zgarganlik darajasi bo’yicha hozirgi landshaftllarni tasniflanishi (Abdullayev, Eshniyozov, 2002). Biz tadqiqotlarimizda S.Abdullayev va N.Eshniyozovlarning hozirgi landshaftlarni tasniflash tamoyilidan foydalandik. Mazkur masalaga doir bir qator adabiyotlarda Qashqadaryo havzasi landshaftlari 3 ta guruhga ajratiladi - tabiiy, tubdan o’zgartirilmagan, tabiiy omillar ustuvorligi yaqqol namoyon bo’ladigan, ammo antropogen belgilari ham mavjud bo’lgan tabiiy-antropogen 40va antropogen landshaftlar. Antropogen landshaftlarni tasniflash va kartalashtirish masalalariga bag’ishlangan tadqiqotlarning tahlili natijasida shunga amin bo’ldikki, bajarilgan ishlar asosan global, o’lka va yirik regionlar misolida bajarilgan bo’lib, kichik hududlar, jumladan Qashqadaryo havzasi antropogen landshaftlarini tadqiq etish, tasniflash va kartalashtirish masalalariga yetarlicha e’tibor berilmagan. Biz yuqorida amalga oshirilgan tajribalarga asoslanib, Qashqadaryo havzasida bir necha ming yillar davomida vujudga kelgan antropogen landshaftlarni mazmuniga ko’ra quyidagi sinflarga: tabiiy, tabiiy-antropogen va antropogen landshaftlarga ajratdik. Landshaftlarning ushbu tasnifi umumqabul qilingan va mamlakatimizning turli hududlarining antropogen landshaftlarini tasnif qilishda qo’llanilgan umumiy yondashuvlar (F.N.Milkov, A.A.Abdulqosimov, S.I.Abdullayev, A.Xojimatov, S.B.Abbosov, K.M.Boymirzayev, Yu.X.Abdurahmonova va boshqalar) asosida tadqiq qilinayotgan hududning regional xususiyatlarini nazarda tutgan holda amalga oshirildi. Qashqadaryo havzasi antropogen landshaftlarini taksonomik birliklar sistemasi biz 3 pog’onadan iborat deb oldik: sinf-kichik sinf-tur. Antropogen landshaft sinflari xo’jalikning muayyan tarmog’ida inson xo’jalik faoliyatining yo’nalishiga ko’ra ajratiladi. Sinflar ichida xo’jalik faoliyatini hisobga olgan holda kichik sinflar ajratildi. Antropogen landshaftlarning sinflari va kichik sinflarini ajratishda ekinzor yerlar tuzilmasining miqdoriy ko’rsatkichlariga asoslandik. Mavjud tasniflarga asoslangan holda Qashqadaryo havzasi da antropogen landshaftlarning sinf va kichik sinf birliklari quyidagi ko’rinishga ega bo’ldi: 1. Dehqonchilik bilan bog’liq bo’lgan agrolandshaftlar sinfi: a) sug’oriladigan agrolandshaftlar, ya’ni agroirrigasion landshaftlar kichik sinfi; b) bahorikor agrolandshaftlar kichik sinfi; v) mevali bog’lar va tokzorlar . 2. Voha- seliteb landshaftlar sinfi; a) qishloq seliteb landshaftlari kichik sinfi; b) shahar seliteb landshaftlari kichik sinfi. 3. Antropogen suv landshafti sinfi. a) suv ombori; v) hovuz; v) sug’orish tizimlari. 4. Rekreasion landshaftlar sinfi; a) 41sog’lomlashtirish va dam olish, b) tog’-o’rmon bog’i, v) buyurtmaxonalar g) muhofaza qilinadigan hududlar. 5. Cho’l, chalacho’l va antropogen yaylov landshaftlari sinfi: a) tog’oldi yassi tekisliklardagi chalacho’l antropogen- yaylov, b) qumli cho’l antropogen-yaylov, v) lyossli cho’l antropogen-yaylov. 6. Chiziqli yo’l landshaftlari sinfi; a) avtomagistral, b) temir yo’l v) dala-yo’l. 7. Sanoat-texnogen landshaftlar sinfi: a) Kon-sanoati kichik landshaft sinfi. b) Sanoat-texnogen landshaftlar kichik sinfi. 8. Ko’milib qolgan yoki madfun landshaftlar sinfi. a) ko’milib qolgan qadimiy qishloq seliteb landshaftlar, b) ko’milib qolgan qadimiy shahar seliteb landshaftlar, v) qadimiy sug’oriladigan agrolandshaftlar. 9. Sakral landshaftlar sinfi . Antropogen landshaft turlari tabiiy landshaftlarning miqyosiga ko’ra ajratiladi. Shu sababli landshaftlarning har bir turi muayyan tabiiy resurslarga ega bo’lib, ulardan foydalanish muayyan antropogen komplekslarning shakllanishiga sabab bo’ladi. Tadqiqotda antropogen landshaftlarning shakllanishida barcha omillar e’tiborga olindi. Qashqadaryo havzasining antropogen landshaftlarini biz tomonimizdan ishlab chiqilgan tasnifi ularni tasniflashga imkon beradi . 422-rasm. Qashqadaryo havzasi landshaftlari. 43Qashqadaryo havzasi landshaftlarining karta-sxemasi legendasi I. Baland tog’ landshaftlari ga 3000 m dan ortiq bo’lgan havzaning sharqiy qismini egallagan Oqsuv Tanxoz va Yakkabog’ daryolari suv oluvchi Hisorning baland tog’ tizmalari kiritiladi : 1-Baland tog’, och qo’ng’ir o’tloq dasht tuproqli alp va subalp o’tloqli dashtlar; 2- Baland tog’ tektonik erozion va denudasion, chuqur va kuchli parchalangan relyef shakllari. II. O’rtacha baland tog’ landshaftlari ga 2000 m dan ortiq bo’lgan hududning sharqiy va janubiy sharqiy hamda shimoliy qismlari tog’ yonbag’irlari kiritiladi: 3-Tog’ yonbag’irlarida madaniylashtirilgan to’q tusli bo’ tuproqli bahorikor agrolandshaftlar. III. O’rtacha baland tog’ va adirlarning kuchsiz o’zgartirilgan landshaftlari 700 m dan 2000 m gacha bo’lgan sharqiy va janubiy sharqiy qismidagi Dehqonobod, Kuhitang va Qoratepa tog’lari kiritiladi: 4-Tog’oldi tekisliklardagi agrolandshaftlar; 5-Adirlardagi bahorikor agrolandshaftlar. IV. Adir landshaftlari 400 m dan 700 m gacha bo’lgan hududlarning sharqiy va janubiy sharqiy qismlarini egallagan, shu jumladan bu hududda voha landshaftlari ham shakllangan: 6-Sug’orma dehqonchilik qilinadigan, shahar va qishloq selitebli, tipik bo’z tuproqli agrolandshaftlar. 7-Sug’oriladigan tipik bo’z tuproqlardagi agrolandshaftlar. V. Cho’l landshaftlar 300 m dan kam bo’lgan hududning shimoli g’arbiy va janubi g’arbiy qismlarning egallagan Sandiqli va Qarnob cho’llarning qumli massivlari kiritildi: 8- Cho’l bo’z tuproqli yaylov landshaftlari. 9-Efemer va efemeroidlardan iborat qumli cho’l landshaftlari. 10-Eol-qumli cho’l landshaftlari. 11-O’simlik bilan mustahkamlangan eol-qumli yaylov landshaftlari. 12-Taqir va taqir-sho’rxok tuproqli gipsli cho’l landshaftlari. 13-Taqir tuproqli gipsli sho’rxok landshaftlar. 14-Sho’ra, burgan va shuvoq bilan qoplangan sho’rxok landshaftlar. Kartani tuzishda antropogen landshaftlarning kartografik modeli kameral metod asosida amalga oshirildi. Buning uchun havzaning mavjud landshaft kartalari, o’simlik, tuproq va yerdan foydalanish kartalari asos sifatida olindi. Antropogen landshaftlar kartasi ekologik vaziyatlarni baholash kartasini tuzishda foydalanildi. Landshaft va ekologik holatni ifodalovchi kartalar GIS dasturiy paketidagi MapInfo va ArcGIS amaliy dasturlari yordamida tuzildi . Havza antropogen geotizimlariga o zaro bog langan paragenetik tizim sifatidaʻ ʻ majmuali tavsiflash. Yer sharida sug’oriladigan agrolandshaftlar maydoni 185 mln. ga dan oshdi, shundan 78% i Osiyo qit’asiga tegishli bo’lib, Dunyo mamlakatlarining 60 tasida sug’orish tadbirlari amalga oshiriladi. Umuman olganda, qishloq xo’jaligi ekinlari maydoni - haydaladigan yerlar, bog’lar, plantasiyalar va o’tloqlar 19 mln. km 2 ni egallaydi, bu quruqlikning 13 % ni tashkil etadi. Qashqadaryo havzasi sug’oriladigan dehqonchilikning paydo bo’lishi va keyingi rivojlanishidagi asosiy omillar mintaqaviy ekologik sharoit va suv resurslari bilan ta’minlanishdir. Sug’oriladigan dehqonchilik asosan allyuvial, tog’oldi prolyuvial tekisliklar va tog’ oralig’i botiqlarida hamda 44havzalarda olib boriladi. Havzaning antropogen landshaft komplekslari orasida sug’oriladigan agrolandshaftlar ustunlik qiladi. Ularning tashqi ko’rinishi va tuzilishi juda xilma-xil bo’lgan paragenetik tizim sifatida bir biriga bog’liq holatda quyidagi antropogen landshaftlarga bo’linadi: 1. Dehqonchilik bilan bog’liq bo’lgan agrolandshaftlar sinfi: a) sug’oriladigan agrolandshaftlar, ya’ni agroirrigasion landshaftlar kichik sinfi; b) bahorikor agrolandshaftlar kichik sinfi; v) mevali bog’lar va tokzorlar kichik sinfi. Viloyat bo’yicha qishloq xo’jaligida foydalaniladigan yerlar 2047 ming ga ni yoki viloyatning jami maydonga nisbatan 71,8 % ni tashkil etadi. Bu ko’rsatkich cho’l mintaqasida joylashgan boshqa mintaqalar, jumladan, Qoraqalpog’iston Respublikasi, Navoiy va Buxoro viloyatlariga qaraganda ancha yuqori hisoblanadi. Viloyatdagi jami ekin maydonlari 481,3 ming ga ni tashkil etib, shundan 415,7 ming ga fermer xo’jaliklarigga taqsimlab berilgan. Agrolandshaftlar ichida sug’oriladigan agrolandshaftlar maydoni 1/3 qismini tashkil qiladi. Bu borada Kasbi (87,0 %), Chiroqchi (50,6 %), Qarshi (40,6 %) tumanlari oldinda, Muborak (13,3 %), Dehqonobod (17,4 %) va Mirishkor (19,9 %) oxirgi o’rinlarda turadi. Dehqonobod tumanida agrolandshaftlarning 80,9% bahorikor agrolandshaftlar bo’lib, ular yaylov va pichanzordan iborat. Muborak, Mirishkor, G’uzor tumanlarida hududlarida ham bahorikor agrolandshaftlar maydoni katta (2.2-rasmga qarang). a) Sug’oriladigan agrolandshaftlar, ya’ni agroirrigasion landshaftlar kichik sinfi. Sug’orish arid va yarimarid iqlim sharoiti hukmron bo’lgan zonalarda, jumladan Qashqadaryo havzasida tabiiy landshaftlarga ta’sir etishning eng kuchli mexanizmi hisoblanadi. Agrolandshaftlarda hosildorlikni oshirish, namlikni vaqt davomida qayta taqsimlanishi, biogeokimyoviy jarayonlarni me’yorda bo’lishi uchun qulay sharoitni ta’minlash, yerlarning meliorativ holatini yaxshilash maqsadida sug’oriladigan hududlarning suv tartibi mavsumiy boshqariladi. 450% 20% 40% 60% 80% 100%Деҳқонобод КасбиКитобКосонМиришкор Муборак НишонЧироқчиШаҳрисабз ЯккабоғҚамаши Қарши ҒузорҚишлоқ х ў жалик ерлари, минг га Су ғориладиган ерлар, минг га Экинзорлар Д арах т зорлар бўз ерлар пичанзор в а яйлов лар 3-rasm. Viloyat tumanlarida qishloq xo jaligida foydalaniladigan yerlar tarkibi ʻ Ma’lumotlarga ko’ra 1915 yilda viloyat hududida sug’oriladigan yerlar maydoni 63,4 ming ga bo’lgan. 1950 yilga kelib 1915 yildagiga nisbatan viloyatda sug’oriladigan yerlarning maydoni qariyb 2 marta (120,0 ming ga), 1970-yilda deyarli 3 marta (171,5 ming ga), 2000-yilda 7 marta (453,6 ming ga) ko’paydi . Havzadagi sug’oriladigan agrolandshaftlarga paxta dalalari, bog’lar, uzumzorlar, tut plantasiyalari va intensiv bog’lar misol bo’ladi. Sug’oriladigan agrolandshaftlarda inson faoliyati tufayli tuproq va o’simlik qoplamining shakllanishi, iqlim, yer osti suvlari, tuproq hamda boshqa komponentlarning fizik-kimyoviy tarkibi sifat va miqdor jihatdan o’zgargan bo’ladi. Bu yerda hatto sug’oriladigan agrolandshaftlar tarkibiy qismlarining o’zaro ta’siri va ularni tasniflash tabiiy landshaftlarga qaraganda katta farq qiladi. Sug’oriladigan agrolandshaftlar mahsuldorligini pasayishiga sabab bo’ladigan salbiy jarayonlarni tobora kuchayib borishi bunday geokomplekslardan qishloq xo’jalik mahsulotlarni ishlab chiqarishda foydalanishni ilmiy asosda oqilona tashkil etish hamda yer-suv resurslarni muhofaza qilish uchun ham ekologik ham iqtisodiy samaradorlikka ega bo’lgan tadbirlarni belgilash va amalga oshirishni taqozo etadi. Agrolandshaftlar bilan bog’liq bo’lgan geoekologik muammolarning yechimi tabiatdan foydalanishni 46optimallashtirishga yo’naltirilgan tabiat muhofazasi va meliorativ ishlarni tubdan yaxshilashga qaratilishi lozim. Havzada sug’oriladigan yerlar 457,3 ming ga, bu jami qishloq xo’jaligida foydalaniladigan yerlarning 23,3% i demakdir. Bu boradagi jadallik koeffisiyenti past - 23,3% ga teng. Sug’oriladigan agrolandshaftlar ulushining eng kattasi Kasbi tumanida - 90,6%; ikkinchi o’rinda Qarshi tumani turadi - 66,8%. Nishon, Koson, Shahrisabz, Yakkabog’, Chiroqchi va ayniqsa, Dehqonobod tumanida sug’oriladigan agrolandshaftlar maydoni atigi 17,4 foizga yaqin bo’lib, bu ancha past ko’rsatkich hisoblanadi. Sun’iy sug’oriladigan tuproqlar sug’oriladigan voha landshaftlarida shakllanadi, ularda turli xil madaniy o’simliklar qoplami barpo etiladi: paxta, zig’ir, kunjut, qovun, tarvuz, donli va ozuqabop ekinlar, mevali bog’lar va boshqalar. Agrolandshaftlarda paxta ikkinchi yetakchi ekin bo’lib, u 168 ming ga maydonni egallaydi. Shu o’rinda ta’kidlash kerakki g’alla va paxta yetishtirish bo’yicha Qashqadaryo viloyati respublikamizda birinchi o’rinda turadi. O’rik, olma, shaftoli, gilos, olxo’ri, nok, olma, yong’oq daraxtlari, anjir, anor, tut va uzumdan iborat mevali bog’lar sug’oriladigan hududlarda, jumladan, Qashqadaryo havzasi o’simlik dunyosida juda katta xilma-xillikni yaratadi. Daraxtlarning asosiy qismini mevali bog’lar tashkil etadi. Faqat bog’dorchilik va uzumchilik bilan shug’ullanadigan maxsus fermer xo’jaliklar tashkil etilgan. 4-rasm. Qishloq xo jalik yerlarning ekin turlari bilan bandligi, % hisobida.ʻ 47Sug’oriladigan, jumladan, tomchilatib sug’oriladigan bog’lar tekis relyefga ega toshloq yerlarda va tik terrasali qiyaliklarda keng rivojlangan. Sug’oriladigan agrolandshaftlarining tuzilishi, shuningdek, seliteb landshaftlar mavjudligi bilan murakkablashadi. Dasht landshaftlari fonida sug’orish tizimlari, yo’llar va ayniqsa dalaning chegaralari bo’ylab cho’zilgan tor yashil polasa shaklida ixotazorlar barpo etilgan. Ixotazorlar asosan terak, tol, zarang va tutdan iborat. Ixotazorlarning barcha turlari atrof-muhitga ta’sir qiladi, ekinlarning o’sishi va rivojlanishi uchun qulay sharoitlar yaratadi va meliorativ choralar bilan birgalikda paxta hosildorligini 15-20% ga va g’alla ekinlarini 16-25% ga oshiradi. Umuman olganda, sug’oriladigan agrolandshaftlarining tuzilishi juda murakkab bo’lib, ular quyidagi landshaft turlaridan iborat: 1) sug’oriladigan maydon, 2) sug’oriladigan bog’ va 3) sug’oriladigan daraxtzorlar. b) Bahorikor agrolandshaftlar kichik sinfi. Sug’orilmaydigan yoki bahorikor agrolandshaftlar sug’oriladigan yerlarga nisbatan cheklangan. Bahorikor agrolandshaftlar antropogen landshaftlarning o’ziga xos turi sifatida faqat Qashqadaryo havzasiing iqlim sharoiti qulay bo’lgan, yog’ingarchilik bilan yaxshi ta’minlangan tog’oldi hududlari uchun xos bo’lib, sug’oriladigan agrolandshaftlardan farq qiluvchi bir qator o’ziga xos xususiyatlarga ega. V.M.Chetirkinning fikriga ko’ra, sug’orilmaydigan bahorikor qishloq xo’jaligini past vegetativ haroratlarda o’sadigan, mezofil va hatto namlikni yaxshi ko’radigan hamda sovuqqa chidamli dehqonchilik, deb tushunish kerak. Yomg’ir va qor hisobiga vegetasiyani amalga oshiradigan ekin maydonlarida sun’iy sug’orish, o’t yoqish, organik hamda mineral o’g’itlar qo’llanilmaydi. Shudgorlash va ekish ba’zan faqat bahor-kuz mavsumlarida amalga oshiriladi. Shular tufayli bahorikor agrolandshaftlarda tabiiy sharoit sug’oriladigan ekin maydonlaridagi kabi kuchli o’zgarmaydi va tabiiy o’simlik qoplami hamda hayvonlar populyasiyasining boy qoldiqlari saqlanib qoladi . 480 50 100 150 200 250 300 350 Касби Кит об Косон Миришкор Му борак Нишон Чироқчи Шаҳ рис абз Яккабоғ Қамаши Қарши Ғузор Пичанзор в а яйлов лар Бўз ерлар Ту ман майдони, минг га5-rasm. Bo z yerlar va pichanzorlar maydonini tumanlar kesimida taqsimlanishi, (% ʻ da). Qashqadaryo havzasi sharoitida bahorikor agrolandshaftlar 64200 ga maydonni egallab, relyefi va namlanganlikning gipsometrik joylashishiga ko’ra ular quyidagi kichik zonalarga bo’linadi: 1) balandligi 500 m gacha bo’lgan tekis subzona va yillik yomg’ir 250-280 mm, 2) balandligi 750 m gacha va yillik namligi 350 mm gacha bo’lgan tekis tepalikli subzona, 3) balandligi 1100 m gacha va yillik namligi 450 mm gacha bo’lgan tog’oldi zonasi; 4) balandligi 2000 m gacha bo’lgan tog’li subzona, bu yerlarda yillik yog’ingarchilik 450 mm dan oshadi. Bundan tashqari, bahorikor agrolandshaftlar namlik darajasiga qarab quyidagi guruhlarga ajratiladi: 1) yillik namligi 250-350 mm va hosildorligi 3-4 kg/ga bo’lgan xavfsiz bo’lmagan botqoq, 2) yillik yog’ingarchilik 350 dan 500 mm gacha bo’lgan, hosildorlik gektariga 9-12 s/gacha yetadigan yarim shartli botqoq va 3) yillik namligi 530 mm va 14 s/ga dan iborat yaxshi rivojlangan quruq yer. Bahorikor qishloq xo’jaligida g’alla (bug’doy, arpa, tariq, yasmiq, no’xat, zig’ir, kunjut za’faron) ekinlaridan tashqari poliz ekinlari, intensiv bog’dorchilik, uzumchilik keng rivojlantirilmoqda. v) Mevali bog’lar va tokzorlar kichik sinfi. Qashqadaryo havzasida me vali bog’lar maydoni 10,7 ming ga, yalpi hosil 73,5 ming t. Bog’dorchilik 49tog’ va tog’oldi hududlarda joylashgan (Shahrisabz, Yakkabog’, Kitob, Qamashi va boshqa) tumanlarda rivojlangan. Bu yerlarda uzum yetishtirish ham yo’lga qo’yilgan. Uzumzorlarning umumiy maydoni 6,9 ming ga, olinadigan jami hosil 50 ming t. Kitob tumani o’zining anorlari bilan ham mashhur (Varganza anori). Tog’ yonbag’irlarida, past adir va tog’ etaklarida daraxtlarning qurg’oqchilikka chidamli turlardan – yovvoyi bodom, pista, do’lana, Buxoro bodomi kabi daraxt turlari mavjud. Nisbatan ko’proq namlangan tuproqlarda o’rik, nok, grek yong’og’i kabi daraxt turlarining tarkibi ko’paymoqda. Tabiiy namlangan tuproqlarda Semenov zarangi, o’rik, olma va chakalak bilan birgalikda quruq yerlarda qimmatli hamda istiqbolli bo’lgan Pensilvaniya yo’sini muvaffaqiyatli o’smoqda. Yuqoridagilarga asoslanib, bahorikor agrolandshaftlar kichik sinfi doirasida bahorikor-dasht va bahorikor o’rmon kabi landshaft turlarini ajratish mumkin. 2. Voha-seliteb landshaftlar sinfi. Me’morchilik va shaharsozlikka doir adabiyotlarda aholi manzilgohi hududining turar joy, jamoat va rekreasiya zonalarini, shuningdek, muhandislik, transport infratuzilmalarining ayrim qismlarini, joylashuvi hamda faoliyati sanitariya-himoya zonasini talab etmaydigan boshqa obyektlarni joylashtirishga mo’ljallangan bir qismi seliteb hudud deyiladi. Aholi manzilgohlarining majmuasi, ular orasidagi kommunikasiya obyektlari bilan birgalikda aholi joylashuvining tayanch karkasini hosil qiladi. Aholi manzilgohlari tarixan ijtimoiy mehnat taqsimotiga bog’liq holda shahar va qishloq manzilgohlariga ajratiladi. Aholi manzilgohlari kishilar hayotining sun’iy muhitini hosil qiladi, tashkiliiy-xo’jalik, madaniy-siyosiy, ma’muriy funksiyalarni bajaradi, sanoat ishlab chiqarish, transport va boshqalarning to’plangan joylaridir. Hududlar sosial-iqtisodiy rivojlanishi jarayonida ularning hududiy mujassamlashuvi, joylashuvi, mavjudligi, tabiiy muhit bilan o’zaro ta’sirining masshtabi o’zgaradi, ekologik vaziyatning keskinlashuvi sodir bo’ladi. Bu bilan bog’liq muammolarni hal etish uchun hudud rivojlanishining ekologik-sosiologik-iqtisodiy jihatdan barqaror 50rivojlantirish bo’yicha majmuali tadbirlar ishlab chiqish maqsadida ayrim aholi manzilgohlarini, shuningdek ularning tizimlarining vujudga kelishi, rivojlanishi va mavjudligini chuqur majmuali tahlil qilishni taqoza etdi. Seliteb landshaftlar - bu aholi manzilgohlarining antropogen landshaftlari: shaharlari, qishloqlar binolari, ko’chalari, yo’llari, bog’lar". Inson o’z faoliyatida faqat yangi landshaftlarni yaratib qolmasdan, tabiiy jarayonlarning ayrim turlarini faollashtirgan holda ilgari mavjud bo’lgan tabiiy komplekslar arealini kengayishiga va ularning inson aralashuviga qadar mavjud bo’lmagan joylarda ham tarqalishiga olib keladi. Geografik tadqiqotlarda seliteb joylar seliteb landshaftlar deb nom olgan va ular antropogen landshaftlarning alohida sinfini hosil qiladi. Jahonda seliteb landshaftlar 1,0 mln km 2 dan ziyodroq maydonni band etadi. Voha-seliteb landshaftlar antropogen landshaftning voha-qishloq turar joy (qishloq seliteb landshaftlar) va ko’kalamzor-shahar turar joy (shahar seliteb landshaftlar) kichik sinfiga bo’linadi. Shahar va qishloq seliteb landshaftlarni ajratish uchun umumiy mezonlar mavjud bo’lmasada, shahar seliteb landshaftlarida qishloq seliteb landshaftlariga nisbatan tabiiy muhit sezilarli darajada o’zgarishi kuzatiladi. 516-rasm. Qashqadaryo havzasida aholi manzilgohlarining joylashishi (karta avtomatik ravishda ArcGIS dasturidan ko tarilgan).ʻ Shahar va qishloq seliteb landshaftlar. Qashqadaryo havzasida maydon jihatdan turli xil bo’lgan qishloqlar, qo’rg’onchalar hamda shaharlarning hududlari va ularga tutashgan joylari xos bo’lib, bunday joylar antropogen omillar ta’siri ostida bo’lgan antropogen landshaftlardir. Hozirgi paytda Qashqadaryo viloyatida 145 ta turli kattalikdagi shahar va 1046 ta qishloq mavjud. Bu aholi manzilgohlarida jami 2671,0 ming kishi istiqomat qiladi, shundan 43,4 %ini shahar, 56,6 % ini qishloq aholisi tashkil etadi. Seliteb landshaftlar o’zlashtirish darajasiga ko’ra shahar va qishloq seliteb landshaftlariga bo’linadi. Ammo, shahar va qishloq seliteb landshaftlarini chegaralash (farqlash) uchun universal mezonlar mavjud emas. Qishloq seliteb landshaftlarida tabiiy landshaft tubdan o’zgartiriladi va ancha murakkab tuzilmaga ega. Ularda binolar mansub bo’lgan texnogen landshaftlar emas, agrolandshaftlar – tomorqalar, bog’lar va yo’llar kabi antropogen landshaftlar ustuvorlik qiladi. Qishloq seliteb landshaftlarida dastlab o’simlik va hayvonot dunyosi, ulardan keyin tuproqlar hamda relyef o’zgartiriladi, yer usti va yer osti oqimi o’zgaradi. Ammo tubdan o’zgartirilgan tabiiy landshaftlar qadimiy qishloqlarda ham uchraydi. Qishloq seliteb landshaftlar band etgan hududlar geografik joylashuviga qarab xilma xildir. Qishloq seliteb landshaftlariga Qashqadaryo havzasining tekislik qismida Kasbi, Nishon, Mirishkor tumanlari hamda Yakkabog’, Chiroqchi, Qamashi tumanlarining tekislik qismlaridagi aholi manzilgohlari qator yo’l bo’ylab chiziq polosani hosil qilgan holda joylashgan. Mirishkor, Nishon, Koson tumaning shimoliy g’arbiy qismlari hamda Chiroqchi, Qamashi, Yakkabog’, Dehqonobod, Kitob, Shahrisabz tumanlarining adir mintaqalari hamda o’rtacha baland va baland tog’ etaklarida uylar tartibsiz orolsimon holatda joylashgan. Shahar seliteb landshaftlarida tabiiy muhit qishloq landshaftlariga ko’ra ancha kuchli o’zgartirilgan va ularning tuzilmasida texnogen landshaftlar ustunlik qiladi. Antropogenlashuv darajasiga ko’ra shahar landshaftlari geotexnogen 52(landshaft-texnogen), geobiotik tuzilmalardan va tabiiy landshaft fragmenlari bo’lgan antropogen landshaftlardan iborat. Shahar landshaftlari qishloq joylarining landshaftlariga nisbatan o’ziga xosligi bilan farq qiladi. Shahar hududining katta qismida o’simlik deyarli butunlay yo’qotiladi, tuproqlar esa asfalt yoki tosh bilan qoplanadi; buning oqibatida yuza oqim uchun batamom yangi sharoitlar vujudga keladi. Tabiiy o’simliklardan floristik tarkibiga ko’ra farq qiladigan o’simliklar sayrgohlar, bog’lar va hiyobonlarda, ko’chalarning chekkalaridagi yashil yo’lkalarda yetishtiriladi. Pirovardida shahar “tosh” litogen asosga va o’ziga xos o’simliklarga, hayvonot olamiga ega bo’lgan geotizimni hosil qiladi. V.Z.Makarov va boshqalar tabiiy komponentlarni hamda shahar muhitini o’z ichiga oladigan madaniy komplekslarning dinamik- funksional makoniy tizimini shahar landshafti deb atashadi. O’rta Osiyo sharoitlarida, xususan Qashqadaryo havzasida seliteb lanshaftlar asosan past va o’rtacha balandlikdagi tog’ oralig’i botiqlarida rivojlangan. Qashqadaryo havzasi qadimdan antropogen landshaftlarning shakllanish markazi bo’lgan. Shuning uchun bu yerdagi antropogen landshaftlarining shakllanish tarixi ham eng qadimgi arxeologik davrlar bilan uzviy bog’liqdir. Qashqadaryo viloyatida olib borilgan arxealogik tadqiqotlar bu yerda eneolit davrida (miloddan avvalgi 4-3 ming yilliklarda tosh davri tugagan va eneolit davri boshlangan) suv havzalari yaqinida dastlabki aholi manzilgohlari – qishlov joylari (qishloqlar) vujudga kelgan va ularning aholisi dehqonchilik bilan shug’ullanishgan. Havzadagi Qarshi, Shahrisabz, Kitob va G’uzor shaharlari ham Markaziy Osiyoning eng qadimiy shaharlaridan hisoblanadi. Shuningdek, havzaning ko’pgina joylarda qadimiy seliteb landshaftlarni uchratish mumkin. Qashqadaryo havzasida aholi manzillarining umumiy maydoni 2,3 ming km 2 bo’lib, ular tarqalishiga ko’ra asimmetrik xarakterga ega bo’lib, eng zich joylashgan hududlari asosan past va o’rta baland tog’oldi prolyuvial 53tekisliklarida, sug’oriladigan tekisliklarida keng tarqalgan bo’lib, hududda seliteb landshaftlarni rivojlanishi uchun qulay sharoit mavjud. Cho’l zonasi sharoitlarida shaharlarda ekologik muhitga salbiy ta’sir qiluvchi sanoat obyektlari – ishlab chiqarish korxonalari, atmosfera havosini ifloslantiruvchi transport vositalari ko’p. Voha-shahar seliteb antropogen landshaftlarini optimallashtirish, ya’ni yaratilgan madaniy landshaftlarini takomillashtirish maqsadida bu landshaftlarni shaharsozlik nuqtai nazaridan baholash lozim. Shaharlardagi tarixiy – me’moriy obidalarni geoekologik talablar asosida asrab-avaylash ta’mirlashning geografik asoslarini ishlab chiqish, atrof-muhitning ifloslanishiga va kishilar salomatligiga zarar yetkazuvchi korxonalarni belgilash hamda ularni ekologik jihatdan xavfsiz qilishga doir tadbirlar o’tkazish, shaharlar aholisi uchun sog’lom ekologik muhitni yaratish uchun barcha imkoniyatlarni safarbar etish zarur. Seliteb landshaftlarning geoekologik xossalarini tadqiq qilishning integral metodologik asosi sifatida strukturaviy–genetik, funksional-dinamik, geokimyoviy, geofizik, tarixiy, antropogen, kulturologik, estetik muammolari yo’nalishlari ajratiladigan zamonaviy landshaftshunoslikning salohiyatidan foydalanish lozim. Seliteb landshaftlarni geoekologik tahlilining mohiyati landshaftlar xossalarining hududni seliteb o’zlashtirishga va ayrim aholi manzilgohlariga ta’sirini o’rganishda, landshaft tuzilmasida o’zgaradigan asosiy komponent yoki kompleksni diagnostika qilishda, geoekologik vaziyat kuchayishining baholashda, qurilish va foydalanish texnologiyasi buzilganda, shuningdek, geotexnik tizimlar mavjudligi sharoitlarida (avariya holatlarida) geoekologik muammolar kuchayish sabablarini belgilashda, turli xil geotexnik tuzilmalar orasidagi konflikt zonalarni aniqlashda, seliteb landshaftlarda geoekologik vaziyatlar rivojlanish tendensiyalarini aniqlashda, madaniy landshaftlarni shakllantirish bo’yicha tadbirlar majmuasini ishlab chiqarishda va boshqa hollarda namoyon bo’ladi. Seliteb landshaftlar murakkab makon-zamon hosilasi 54bo’lganligi bois genetik, tarixiy va tizimli tamoyillar geoekologik tadqiqotlarning asosiy tamoyillari sifatida qaralishi lozim. Shahar seliteb landshaftlari, qishloq seliteb landshaftlaridan farqli o’laroq, texnogen-landshaft komplekslarning ustunligi bilan ajralib turadi. Shaharlarda past binolarga nisbatan ko’p qavatli binolar ko’proq qurilgan. Bu yerda asosiy sanoat obyektlari - atmosfera va daryo suvlarining ifloslanishiga katta ta’sir ko’rsatadigan zavod va fabrikalar to’plangan. Bularga misol qilib havzadagi Qarshi, Koson, Kitob, Shaxrisabz, Tollimarjon, Yakkabog’, G’uzor, Chiroqchi, Qamashi, Nishon, Dehqonobod kabi shahar seliteb landshaftlarini ko’rsatish mumkin. 3. Antropogen suv landshafti sinfi. O’zining ishlab chiqarish va iqtisodiy faoliyati bilan odam nafaqat turar-joy, sanoat, qishloq xo’jaligi landshaftlarini, balki antropogen suv landshaftlarini ham yaratdi. Bularga suv omborlari va irrigasiya tizimlari (kanallar) misol bo’ladi, ular genezisiga ko’ra ko’l va daryolardan farq qiladi. Suv omborlari tabiiy-texnogen tizim va ular landshaft sferasining ajralmas qismidir. Suv omborlarining yaratilishi nafaqat suv havzalarining o’zlarini, balki tutash hududlarning umumiy murakkabligini o’zgartirdi. Respublikamizda, jumladan Qashqadaryo havzasida kanallar va ko’llar sug’oriladigan dehqonchilikning rivojlanishi hamda aholi manzilgohlarining shakllanishi tarixi bilan chambarchas bog’liqdir. 1950 yillardan boshlab, cho’l hududlarining rivojlanishi va vohalarda sug’oriladigan yerlar maydonining kengayishi munosabati bilan suvga bo’lgan ehtiyoj yanada oshdi, natijada Qashqadaryoda ham Tallimarjon, Chimqo’rg’on kabi juda katta suv omborlari paydo bo’ldi. Qashqadaryo havzasida akval landshaftlarning umumiy maydoni 278,1 km 2 ni tashkil qiladi. Insoniyatning suvga bo’lgan talabining o’sib borishini hisobga olgan holda, bir qator yangi suv omborlari va kanallar qurildi. Antropogen suv va sug’oriladigan agrolandshaftlarining o’zaro bog’liqligi quyidagi formulada ifodalanishi mumkin: antropogen suv 55landshafti+sug’oriladigan agrolandshaftlar+modda va energiya almashinadigan o’zaro aloqadagi yagona geotizimlar yaqqol namoyon bo’ladi. Qashqadaryo havzasi suv omborlarining o’ziga xos xususiyati ularning dinamikasi bo’lib, bu yozgi davrda agrolandshaftlarni sug’orish uchun suvni jadal ravishda sarflash va qish-bahor davrida suv omborini to’ldirish bilan bog’liq. Qashqadaryo havzasida sug’orma dehqonchilikni rivojlantirish maqsadida qator sug’orish inshootlari barpo etilgan. Shuningdek, havzada ko’plab zovur va kollektorlar qurilib ishga tushirilgan bo’lib, ular sho’r, oqova va grunt suvlarini to’plab Sichon, Ko’ltog’, Dengizko’l kabi tuzli ko’llarga quyadi. Bunday antropogen suv landshaftlari asosan Qarshi cho’li hududida ko’p uchraydi. Demak, bir tomondan kanal va suv omborlari yerlarni sug’orishga xizmat qilsa, obodonlashtirsa, ikkinchi tomondan, zovur va sun’iy ko’lchalar hudud agroekologiyasining noqulayligidan darak beradi. Keyingi vaqtlarda respublikamiz hukumati kollektor-drenaj tizimlarini ta’mirlash, tozalash va yangilarini qurishga katta e’tibor qaratmoqda. Bu holat kelajakda Qashqadaryo havzasida antropogen suv landshaftlarining maydonini yanada kengayishiga olib keladi. Havzada kanallarning umumiy uzunligi 5154,6 km bo’lsa, kollektor-drenaj tizimining uzunligi 8180 km ni tashkil etadi. Antropogen suv landshaftlari ham tuzilishining murakkabligi bilan ajralib turadi. Bu yerda antropogen suv landshaftlarning bir qator kichik sinflarini ajratish mumkin: 1) suv ombori; 2) hovuz; 3) sug’orish tizimlari (2.4-jadval va 2.6-2.7- rasmlarga qarang). 4. Rekreasion landshaftlar sinfi. Qashqadaryo havzasida antropogen landshaftlarning rekreasiya turi ham yaxshi rivojlangan bo’lib, ularning turistik va rakreasiya imkoniyatlari hali to’liq o’rganib chiqilmagan. Qashqadaryo havzasida rekreasiya landshaftlari turli shakllarda barpo etilgan. 567-rasm. Kanallarning joylashish karta-sxemasi (karta avtomatik ravishda ArcGIS dasturidan ko’tarilgan). Bularga sihatgohlar, dam olish maskanlari, shahar atrofi, o’rmon, bog’lar, qo’riqxona va buyurtmalarni misol qilib ko’rsatish mumkin. Bular rekreasion landshaftlar bo’lishiga qaramay, maqsadlariga ko’ra turli vazifalarni bajaradi. 8-rasm. Kollektor va drenaj tizimlarining joylashish karta-sxemasi (karta avtomatik ravishda ArcGIS dasturidan ko’tarilgan). 57Bu yerda sog’lomlashtirish (rekreasiya) muassasalarining ko’plab turlari mavjud, masalan, sayyohlik muassasalari, talabalar va o’quvchilar oromgohi va boshqalar. Rekreasiya maqsadida ajoyib tabiiy landshaft turlaridan, sihatgoh va dam olish mintaqasi sifatida foydalanish mumkin. Bunday imkoniyatlar, eng avvalo, havzaning tog’ va tog’oldi hududlarida, xususan, Miroqida mintaqasida ko’p uchraydi. № Nomi Daryo Joylashgan o’rni Quril- gan yili Umumiy hajmi mln.m 3 Foydali hajmi, mln.m 3 Suv yuzasi maydoni, km 2 1 Tallimarjon Amudaryo Nishon 1977 1530,0 1400,0 77,4 2 Chimqurg’on Qashqadaryo Qamashi 1963 440,0 418,0 45,1 3 Pachkamar G’uzordaryo G’uzor 1968 243,0 243,0 12,4 4 Hisorak Oqdaryo Shahrisabz 1987 170,0 155,0 4,2 5 Dehqonobod Kichik Uradaryo Dehqonobod 1982 27,0 18,4 4,1 6 Qamashi Shurchasoy Qamashi 1972 25,0 23,8 3,0 7 Qalqamasoy Qumdaryo Chiroqchi 1987 9,4 9,3 1,5 8 Qorabog’ Qorabog’daryo Yakkabog’ 1977 7,5 7,1 0,8 9 Toshloqsoy Tanxozdaryo Shahrisabz 1981 7,0 6,7 5,4 10 Langar Langar Qamashi 1974 7,3 7,0 2,5 11 Qizilsuv Qizildaryo Yakkabog’ 1982 6,5 6,0 2,2 12 Yangiqo’rg’on Yakkabog’daryo Yakkabog’ 1975 3,3 3,0 1,5 13 Nugalisoy Yakkabog’daryo Yakkabog’ 1976 3,0 2,5 0,58 14 Shurabsoy Sho’robsoy Kitob 1977 2,0 1,8 0,88 15 Torqapchig’ay Qapchig’ay Dehqonobod 1987 1,25 1,1 0,69 Jami 2482,25 2302,7 162,25 5-jadval. Qashqadaryo havzasida joylashgan suv omborlar haqida ma’lumot 58Turistik obyektlar sifatida esa ko’hna Shahrisabz – sohibqiron Amir Temurning ona shahrini, u barpo etgan tarixiy yodgorliklar (Oqsaroy va boshqalarni), ko’hna Nasaf qoldiqlari, g’orlar, shuningdek, ekoturizm ahamiyatiga molik manzarali tabiat maskanlarini ko’rsatish mumkin. Shahrisabz tumanining yuqori qismida Hisor davlat qo’riqxonasi tashkil qilingan. Havzadagi Shahrisabz, Kitob, Yakkabog’ tumanlarida qadamjo va ziyoratgohlar ham ko’p. Yo’qolib ketish arafasida turgan tabiiy landshaftlar va noyob hayvonlar turlari, noyob manzaralarni saqlab qolish uchun inson himoyasi kuchaytirilgan qator qo’riqxonalar tashkil etilgan. Bularga Kitob geologik va Hisor tog’-o’rmon qo’riqxonalarini ko’rsatish mumkin. Hisor davlat qo’riqxonasi Hisor tog’ tizmasining g’arbiy yonbag’irlarida 1750 m dan 4349 m gacha bo’lgan balandliklarda joylashgan bo’lib, uning umumiy maydoni 76889 ga ga teng. Qo’riqxona G’arbiy Hisor tog’larining yuqori qismlarini va Qashqadaryo havzasining suv yig’ish zonasini o’z ichiga oladi. Hisor qo’riqxonasi hududi noyob tabiiy obyektlarga boy. Qo’riqxonaning janubiy qismida dengiz sathidan 2937 m balandlikda O’rta Osiyoning eng yirik g’orlaridan biri Amir Temur g’ori joylashgan. G’orning uzunligi 815 m bo’lib, unda stalaktitlar, stalagmitlar va boshqa ohakli quymalar ko’p. G’or ichida uzunligi 30 m, kengligi 14 m va chuqurligi 2,5 m bo’lgan ko’l ham bor. Kitob geologik qo’riqxonasi 1979 yilda Jinnidaryo o’rta oqimining chap sohilida, Zarafshon tizmasining janubi-g’arbiy tarmoqlari bo’lgan Sumsar tog’i va Qoratog’ning shimoliy yonbag’irlarida tashkil etilgan bo’lib, unda bundan 300-400 mln. yil ilgari Yerda mavjud bo’lgan hayot muhrlangan yotqiziqlar ochiq holda uchraydigan joylarni muhofaza qilish uchun tashkil etilgan bo’lib, uning umumiy maydoni 5378 ga ajratilgan. Qo’riqxonada betakror geologik yodgorliklarga boy o’simlik va hayvonot olami bilan uyg’unlashib ketgan. Bu yerda O’zbekiston “Qizil kitobi” ga kirgan ko’plab nodir va yo’qolib borayotgan 57 oilaga mansub bo’lgan umurtkali hayvonlar, 121 turdagi o’simliklarni uchratish mumkin. Qo’riqxona hududida 16 turkum toshqotgan hayvonlarning qoldiqlarini uchraydi. Kitob geologik qo’riqxonasining 52% maydonini (2793 59ga) o’rmonlar, 25% maydonini qoyalar, tik va toshloq yonbag’irlar, surilmalar, qolgan qismini esa yaqin o’tmishda yaylovlar va ekinzorlar band etadi. Umuman olganda, rekreasion landshaftlar juda xilma-xil va strukturasi murakkab. Rekreasiya landshaftlari strukturasining xilma-xilligi va murakkabligini hisobga olgan holda quyidagi turlarini ajratish mumkin: 1) sog’lomlashtirish va dam olish, 2) tog’-o’rmon bog’i, 3) buyurtmaxonalar 4) muhofaza qilinadigan hududlar. 5. Cho’l, chalacho’l va antropogen yaylov landshaftlari sinfi. Qashqadaryo havzasida quruq kontinental iqlim sharoitida cho’l, chalacho’l va antropogen yaylov landshaftlari keng tarqalgan, bu landshaftlardan yaylov sifatida keng foydalaniladi. Yaylovlarining hosildorligi juda past va o’rtacha 1-3 kg / ga. Ushbu hududning yem-xashak ekinlarining hosildorligi fasllarda keskin farq qiladi, bu chorvachilikning o’sishi va rivojlanishiga katta ta’sir ko’rsatmoqda. So’nggi yillarda ozuqa sifatini yaxshilash va cho’l va chalacho’l yaylovlarida yem-xashakning unumdorligini oshirish bo’yicha bir qator chora- tadbirlar ishlab chiqilgan. O.I . Morozova fikricha bularning eng muhimlari quyidagilardan iborat: 1) ko’p yillik chorva mollari yaxshi yeydigan o’simlik turlarini ko’paytirish va ekish, 2) o’tlarni o’sishi va muhofazasini nazorat qilish, 3) zararkunandalarga (ayniqsa kemiruvchilar) qarshi kurashish, 5) sug’orish va suv bilan ta’minlashni yaxshilash, fitomelorasiya va h.k. Insonlar cho’l va chalacho’l yaylovlarining o’simliklarining yem-xashak sifatida mahsuldorligini oshirishga xarakat qilmoqdalar, yaylovlarning xarakterini va tabiiy ko’rinishini o’zgartirmoqdalar, shu bilan antropogen yaylovlarning sifat jihatidan yangi turini yaratmoqdalar. Sun’iy yaylovlar yaratishda o’simliklarning o’zgarishi sodir bo’ladi. Yerlarini haydash va undan keyingi ishlov berish natijasida umumiy tabiiy o’simliklar qisman yo’q qilinadi. Antropogen landshaftlar orasida yaylov landshaftlari hayvonlar dunyosining xilma-xilligi va boyligi bilan ajralib turadi. Hozirgi vaqtda qumli, toshloq cho’llar, adirlar va tog’oldi chala cho’llarda yaylovlarni yaxshilash 60hamda ko’p yillik o’t-o’simliklarni ekish ishlarini muvaffaqiyatli olib bormoqdalar. Umuman olganda bu sinfga mansub antropogen yaylov landshaftlari quyidagi turlarni ajratishga imkon beradi: 1) tog’oldi yassi tekisliklardagi chalacho’l antropogen-yaylovlar, 2) qumli cho’llardagi antropogen-yaylovlar, 3) lyossli cho’llardagi antropogen-yaylovlar. 6. Chiziqli yo’l antropogen landshaft sinfi. Chiziqli yo’l landshaftlari antropogen landshaftlarning chiziqli sinfini tashkil etib, ular chiziqli cho’zilgan va tor polasa shaklida bo’lib, juda o’ziga xosdir. Yo’llarning umumiy uzunligi 9,8 ming km dan ortiq bo’lib, ularning tarkibida avtomobil, temir, qishloq va dala yo’llari ajratiladi. Ularni qurish jarayonida oldingi tuproq relyefli shakli jiddiy ravishda buziladi, o’simlik qoplami yo’q qilinadi, tuproq - asfalt, beton, tosh, shag’al, qum va boshqalar bilan qoplanadi. Mikrorelyefning yangi shakllari paydo bo’ldi. Tuproq zichligi va suv o’tkazish xususiyatlari o’zgaradi. 9-rasm. Chiziqli yo’l landshaflarining joylashish karta-sxemasi (karta avtomatik ravishda ArcGIS dasturidan ko’tarilgan). Chiziqli yo’l antropogen landshaftlarda kimyoviy elementlarning ko’chishi va eroziya-denudasiya jarayonlari juda faol kechadi. Ayniqsa, eroziya jarayonlari tog’li va tog’oldi mintaqalarida joylashgan magistral yo’llarda 61yaqqol namoyon bo’ladi. Bu sinfga barcha turdagi yo’llardan tashqari, yo’llarni qurish va foydalanish bilan bog’liq landshaft komplekslari, turli xil madaniy o’simliklar bilan qoplangan yo’llar chetidagi sug’orish tizimlari va boshqalar ham kiradi. Bu sinfda quyidagi tiplarni ajratish mumkin: 1) avtomagistral, 2) temir yo’l va 3) dala-yo’l. 7. Sanoat-texnogen landshaft sinfi. Sanoat-texnogen landshaft sinfi minerallar va qurilish materiallarini o’zlashtirish faol rivojlanayotgan hududlarda keng rivojlangan. Antropogen landshaftlarning boshqa sinflaridan farqli o’laroq, ular azonal komplekslardir, ularning tuzilishi bir zonadan boshqasiga o’tish davrida kam o’zgaradi. Qashqadaryo viloyati respublikamiz sanoat mahsulotining 7,8% ini beradi, unda yoqilg’i sanoatining ulushi (mahsulot qiymati bo’yicha) 79,9%, yengil sanoat – 9,0 %, oziq ovqat - 4,8 %, un va un mahsulotlari – 3,3% ni tashkil qilgan. Bu raqamlarni 2000 yil ko’rsatgichlar bilan taqqoslaganda yuqoridagi ko’rsatkichlar, mos holda, yoqilg’i sanoatining ulushi - 56,4% ni, yengil sanoat - 18,1%, oziq ovqat - 9,2% va un va un mahsulotlari 2,6% ni tashkil qilgan. Bundan shunday xulosa qilish mumkinki, sanoat tarkibida og’ir sanoat tarmoqlari rivojlanib bormoqda. a) Tog’ kon-sanoati landshaft kichik sinfi. Sanoat-texnogen landshaftlar orasida tog’-kon sanoatining tabiiy muhit bilan o’zaro ta’siri natijasida shakllangan kon sanoati landshaftlari alohida o’rin egallaydi. Kon-sanoati landshaftlari uchun uchta o’ziga xos xususiyat xarakterlidir: 1) antropogen kompekslar toifasiga tegishliligi bo’lgan; 2) tabiiy-texnik muhit o’rtasidagi genetik bog’liqlik bo’lgan; 3) landshaft hosil qiluvi komponentlarning yuqori faol dinamik faolligi. Kon landshaftlari, shuningdek tabiatda litogen asosgacha bo’lgan barcha tarkibiy qismlar insonning ishlab chiqarish faoliyati tomonidan juda kuchli darajada o’zgarishi bilan ajralib turadi. Foydali qazilmalar qazib olinadigan joylarda o’ziga xos neolandshaftlar paydo bo’ladi. Bularga karyerlar, chiqindixonalar, terrikonlar, tog’ jinsi qoldiqlari, karyer ko’llari va boshqalar. V.I.Fedotovning fikricha tog’-kon landshaftlari agrolandshaftlarga nisbatan, hudud jihatidan turli taksonomik darajasiga mos keladi. Insonning ishlab 62chiqarish faoliyati natijasida tog’-kon sanoat landshaftlarida antropogen relyef shakllarining ikki toifasi paydo bo’ladi. Birinchi toifaga toshlarni ko’chirish va olib tashlash natijasida paydo bo’lgan karerlar, xandaklar, terassalar va qulamalar kiradi. Antropogen relyef shakllarining ikkinchi toifasiga antropogen faoliyat natijasida hosil bo’lgan terrikonlar, chiqindi uyumlari, to’g’onlar, tosh siniqlaridan iborat bo’lgan va xom-ashyoni saqlash joylari kiradi. Bularning barchasi tog’li landshaftlarning murakkab tizimi va tuzilishini yaratadi. Foydali qazilmalarni qazib olish jarayonida yer yuzining ustki qatlamlari teskari tomonga ag’darilib, o’simlik qoplami yo’qoladi va tog’ jinslari yer betiga chiqib qoladi hamda inson aralashuvisiz o’nlab yoki undan ko’proq vaqt davomida atrof-muhit bilan bog’lanib keta olmaydi. Shu munosabat bilan tog’-kon sanoati va landshaft komplekslarining meliorativ holati tobora keskinlashib bormoqda. Insonning ishlab chiqarish faoliyati natijasida buzilgan yerlarni rekultivasiya qilish tog’-kon, biologik va qurilish ishlarini tiklash yo’li bilan amalga oshiriladi. Hududiy va mintaqaviy sharoitga qarab sanoat landshaftlarini tiklash o’rmon xo’jaligining meliorativ holatini yaxshilash, yaylovlar, bog’lar, suv havzalari, issiqxonalar, dam olish maskanlari, muhandislik inshootlari, qishloq xo’jaligi va ishlab chiqarish orqali amalga oshiriladi. Tog’-kon landshaftlarining tuzilishi juda murakkab va xilma- xildir. Bu yerda eng e’tiborli tipologik komplekslardan quyidagilarni ajratib ko’rsatish mumkin: 1) qayta tiklanadigan karyerlar va 2) turli chiqindixonalar tipidagi landshaftlar. b) Sanoat-texnogen landshaftlar kichik sinfi. Qashqadaryo viloyati sanoati respublikamiz iqtisodiyotida o’ziga xos o’rin tutadi. Viloyatda jami 116 ta sanoat korxonalari mavjud bo’lib (2014 yil), shundan eng yiriklari 41 ta. Viloyat sanoat korxonalari ichida yoqilg’i-energetika sanoati tarmoqlari yaxshi rivojlangan. Viloyat yiliga taxminan 1,6-2,0 mln. t neft va neft mahsulotlari, 50- 55 mlrd. m 3 tabiiy gaz, 1,5-2,0 mln. t gaz kondensati (suyultirilgan gaz), 300 t ga yaqin oltingugurt, 129 ming t polietilen, 2 mln. m 2 ip gazlama, 146-150 ming t 63paxta tolasi, 20-25 ming t o’simlik yog’i, 25-26 mln. shartli banka konserva mahsulotlari, 190 ming t un va boshqa mahsulotlar ishlab chiqaradi. Sanoatning hududiy tashkil etilishida Qarshi, Shahrisabz tugunlari katta ahamiyatga ega. Muborak (IEM, gaz kimyo majmuasi), Koson (yog’ ekstraksiya, paxta tozalash, g’isht zavodi), Sho’rtan (neft-gaz-kimyo), Tallimarjon (IES), Ko’kdumaloq (neft), Chiroqchi (konserva) va boshqa sanoat markazlarining ham iqtisodiyotimizda ahamiyati oshib bormoqda. Qarshi, Qamashi va Shahrisabzda to’qimachilik korxonalari bilan birga aksariyat tumanlarda paxta tozalash zavodlari mavjud. 8. Ko’milib qolgan yoki madfun landshaftlar sinfi. Respublikamizda, jumladan Qashqadaryo havzasida ham antropogen landshaftlar orasida keng tarqalgan qadimiy ko’milib qolgan madfun landshaftlar alohida o’rin tutadi. Ko’milib qolgan seliteb landshaftlar tepaliklar va qadimiy aholi manzilgohlari va qal’alar o’rnida paydo bo’lgan tepaliklar guruhidir. O’zbekistondagi bu tepaliklar "tena", "tepa", Turkmanistonda "depe" deb nomlangan va ularga nomlari Sopollitepa, Bandixontepa, Dalvarzintepa, Nomazgohtepa, Ulug’tepa va boshqalarni misol qilib keltirish mumkin. Baqtriya, Marg’iyona, So’g’diyona, Afrosiyob va boshqa davrlarga tegishli sivilizasiyaning izlari, aholisi, shuningdek, ushbu tepaliklarda qadimgi sug’orish joylari saqlangan. Arxeologlar tomonidan olib borilgan qazish ishlari davomida qishloq va shahar tipidagi ko’plab aholi manzilgohlari topilgan hamda o’rganilgan. Ulardan ba’zilari davlat qo’riqxonalari deb ham e’lon qilingan, bunday joylarga Qashqadaryo havzasidagi ko’hna Kesh xarobalarini, Eski Qarshi, Koson atroflari misol bo’la oladi. Havza hududida arxeologik yodgorliklarning aniqlangan umumiy soni 1043 taga yetadi. Ko’milib qolgan qadimgi seliteb landshaftlarining yuzasi tekislik, ularda bir necha ming yillar davomida yupqa kulrang tuproqlar paydo bo’lgan, bu tuproqlarda siyrak efemerlar, efemeroidlar, butalar va boshqalar o’sadi. 64Madaniy meros obyektlar turi Soni Arxeologiya 1043 Arxitektura 208 Monumental san’at yodgorliklari 43 Diqqatga sazovor joylar 27 Jami 1321 6-jadval. Qashqadaryo viloyatidagi moddiy madaniy meros obyektlari. Ko’milib qolgan qadimgi seliteb landshaftlarini o’rganish shuni ko’rsatadiki, ularning tuzilishi antropogen landshaftlarning boshqa toifalari singari murakkab bo’lib, bu sinfda quyidagi landshaft turlari ajratiladi: 1) ko’milib qolgan qadimiy qishloq seliteb landshaftlar, 2) ko’milib qolgan qadimiy shahar seliteb landshaftlar va 3) qadimiy sug’oriladigan agrolandshaftlar qoldiqlari. 9. Sakral landshaftlar sinfi. Keyingi yillarda geografiya va landshaftshunoslik sohasidagi ilmiy adabiyotlarga “Sakral (lot. vasge yoki zakga - muqaddas, tabarruk, ibodat, sig’inish, marosim, ilohiy, sirli) tushunchasi kiritilgan. Keng ma’noda “Sakral” - odatdagi (profan) narsalardan, tushunchalardan, hodisalardan farq qiladigan, dinga, ilohiyotga, mantiqiy bilib bo’lmaydigan (irrasional), g’ayritabiiy kuchlarga (mistika, tasavvuf) aloqador barcha narsalarni anglatadi. Tabiat bilan hamjihatlikda yashagan inson tabiat hodisalarini ilohiylashtirgan, unga sig’ingan, turli marosimlar o’tkaza boshlagan va shundan energetik jihatdan ahamiyatli sakral joylar yuzaga kelgan. Ayrim sakral joylar xususiyatlarining sabablari hozirgi paytga qadar olimlar tomonidan o’z izohini topganicha yo’q. Ular ilohiy kuch irodasi bilan biror-bir hodisa sodir bo’lgan joylar, barcha zamonlar va madaniyatlarning buyuk avliyolari va ularning safdoshlari dafn qilingan joylar, yo’qolgan dinlarning muqaddas joylari, ko’p yillik ziyoratgohlar va zohidlik (tarki dunyochilik) obyektlari, shuningdek, kuch joylari deb atalmish joylarda 65tabiatning ko’rinmas kuchlari yaratgan noyob landshaftlardir. Sakral landshaftlarga madaniy, muqaddas deb hisoblanadigan udumlar, rasm-rusumlar o’tkaziladigan joylar bo’lib, ular muayyan diniy marosimlar o’tkazish, diniy amallarning rivojlanishi, ibodat marosimlarini bajarish joylaridir. Sakral geografiyada atrof-muhitning belgi sifatida namoyon bo’ladigan geografik obyektlar yoki madaniy landshaftning elementlari va ularni ko’rsatadigan arxitiplar, transsedent tushunchalar, toifalari va ularga mos bo’lgan ramzlarning belgilari tizimiga aylanishini anglatadi. Madaniy landshaftdan farq qilgan holda sakral joy hududiy kompleks bo’lmasligi mumkin va u nuqtasimon obyekt - tosh, daraxt, buloq va boshqalar tarzida bo’lishi mumkin. Respublikamizda, jumladan Qashqadaryo havzasida ham ko’plab xalqaro va mahalliy ahamiyatga ega bo’lgan sakral joylar bor, ularga Abu Mansur Moturidiy, Imom Buxoriy, Burxoniddin Marg’iloniy, Iso va Hakim Termiziylar, Bahouddin Naqshband va Sulton Mirhaydar, Murodtepa ziyoratgohi, Hazrati Qusamota maqbarasi, Hazrati Bashir maqbarasi va boshqa joylarni ko’rsatish mumkin. Yuzlab ziyoratgohlar xalqimizning tarixiy-madaniy obidalari sifatida saqlanib kelinmoqda. Shuningdek, sakral ahamiyatga ega bo’lgan yuzlab buloqlar, toshlar, ko’llar, daraxtlar va boshqa mahalliy obyektlarni aniqlash hamda to’liq ro’yxatga olish maqsadga muvofiq hisoblanadi. Qashqadaryo havzasi landshaftlarining zamonaviy va kosmik metodlar yordamida GIS texnologiyalar bilan yaratilgan kartani tahlil natijasiga ko’ra, 1986-2016 yillarda 30 yil mobayinida landshaftlarni o’zgarish dinamikasi antropogen yuk ta’sirida bir biridan farq qiladi. Masalan, aholi punktlari 4,1 dan 6,0 % gacha, sug’oriladigan yerlar 23,3 dan 36,1 % gacha ko’tarilganligini, aksincha lalmikor va o’tloq yerlar 23,5 dan 17,1 % gacha, o’tloq va yaylovlar 10,5 dan 8,2 % gacha pasayib borganligini ko’rishimiz mumkin. Aholining joylashuvi va tabiatga ta’sir etish natijasida landshaftlarni o’zgarishiga olib keladi. 6610-rasm. Qashqadaryo havzasi landshaftlarning o‘zgarish karta sxemasi. 673-BOB. QASHQADARYO HAVZASIDA JOYLASHGAN ANTRAPOGEN LANDSHAFTLARNING GEOEKOLOGIK HOLATI VA ULARNI BARQARORLASHTIRISH MASALARI. 3.1. Qashqadaryo havzasidagi antrapogen landshaftlarning geoekologik holatini baholash. Ekologik vaziyatni baholashda asosiy ko’rsatkichlar vohalar uchun suvning sifati va tuproq sho’rlanishi, yaylovlar uchun esa o’simliklar hosildorligi olinadi. Geotizimlarida ekologik vaziyatni baholashda o’simlik va hayvon turlarining kamayishi yoki o’zgarishlarni inobatga olmadik, chunki, ular inobatga olinsa voha geotizimlari “xavfli” yoki “halokatli” pog’onalarga tushib ketadi. Shuningdek, geotizimlarda ekologik vaziyatni baholashda atmosfera havosining ifloslanishini mezon sifatida qo’sha olmaymiz. Ekologik vaziyatni baholashda havza tabiiy komplekslarining o’zgarganlik darajasiga qarab turli xil gipsometrik balandlikdagi landshaftlar ajratib olindi. Havza tabiati o’zining balandlik mintaqalanish xarakteriga ko’ra olti pag’onali bosqichga ajratildi: 1) deyarli o’zgarmagan baland tog’ landshaftlariga 3000 m dan ortiq bo’lgan havzaning sharqiy qismini egallagan Oqsuv, Tanxozdaryo va Yakkabog’daryolar suv oluvchi Hisorning baland tog’ tizmalari kiritildi; 2) kam o’zgartirilgan o’rtacha baland tog’ landshaftlariga 2000 m dan 3000 m gacha bo’lgan havzaning sharqiy va janubi- sharqiy hamda shimoliy qismlarini qismini egallagan Langar, Katta Ura va Kichik Ura hamda Torqopchig’oy daryolari, shuningdek Qumdaryoning irmoqlari suv oluvchi Qoratepa va Chaqilkalon tizmalari hamda Hisorning o’rtacha balandlikdagi tizmalari kiritildi; 3) o’rtacha baland tog’ va adirlarning kuchsiz o’zgartirilgan landshaftlariga 700 m dan 2000 m gacha bo’lgan hududning sharqiy va janubi- sharqiy qismidagi Dehqonobod, Ko’hitang, Qoratepa tizmalari kiritildi; 4) tog’oldi qiya tekisliklarining o’zgartirilgan landshaftlariga 400 dan 700 m gacha bo’lgan hududning sharqiy va janubi-sharqiy qismlarni egallagan tog’oldi qiya tekisliklari kiritildi; 5) o’zgartirilgan to’lqinsimon tekislik landshaftlariga 300 dan 400 m gacha bo’lgan hududning shimoliy va janubiy qismlarni egallagan 68to’lqinsimon tekisliklar kiritildi; 6) o’zgargan cho’l landshaftlariga 300 m dan past bo’lgan hududning shimoli-g’arbiy va janubi g’arbiy qismlarni egallagan Sandiqli va Qarnob cho’llarining qumli maydonlar kiritildi. Shuningdek, hududning sug’orma dehqonchilik hududlari o’zgartirilgan voha landshaftlari sifatida ajratildi. Bunga asosan Kitob-Shahrisabz botig’i va Qarshi vohalarining sug’orma dehqonchilik bilan band bo’lgan joylari kiritildi. Suv ifloslanishi indeksi (SII) suv sifatini kompleks baholash uchun qo’llanadi. SIIda eng ruxsat etilgan konsentrasiyaning (REK) ulushida ifodalangan olti gidrokimyoviy indeksning arifmetik o’rtachasi hisoblanadi. Ushbu indeksga konsentrasiyasi o’rtachadan eng yuqori bщlgan - kisloroddan kimyoviy foydalanish, nitratlar, fenollar, mis, minerallashish kiradi. SIIga ko’ra suv sifatining 7 ta sinfi mavjud. Ushbuga mos holda Qashqadaryo havzasi oqar suvlarning sifati, Oqsuv, Chimqurg’on va Qarshi postlaridagi ma’lumotlaridan tayangan holda, ularni o’zgarish darajasiga qarab 4 sinfga ajratildi: 1) toza (0,3- 1) chuchuk suvli. Bunga Oqsuv, Tanxoz va Yakkabog’daryo Langar, Katta Ura va Kichik Uradaryolari hamda Qumdaryoning irmoqlarining baland tog’li qismlari kiritildi. Ulardagi suvlarning tarkibi boshqa qismlaridan tozalik ko’rsatgichi bo’yicha ajralib turadi. Ichimlik suv sifatida yaroqli; 2) mo’tadil darajada ifloslangan (1,0-2,0). Bunday joylarga Oqsuv, Tanxoz va Yakkabog’daryoning Qashqadaryoga qo’shilish qismidan to Chimqurg’on suv omborigacha, Langar daryoning Qamashi tumani markazigacha bo’lgan qismi, Katta Ura va Kichik Uradaryolarining Pachkamar suv omborigacha bo’lgan qismlari kiritildi; 3) ifloslangan (2,0-4,0). Bunday joylarga Qashqadaryoning Chimqurg’on suv omboridan Qarshi shahrigacha bo’lgan qismi kiritildi. Bundan minerallanish darajasi bir muncha yuqoriligi bilan farqlandi; 4) kuchli ifloslangan (4,0 dan yuqori). Bunday joylarga Qashqadaryoning Qarshi shahridan Muborak shahrigacha bo’lgan qismi kiritildi. Bundan minerallanish darajasi bir muncha yuqoriligi bilan farqlandi. Bunda suv ifloslanishini o’zgarishi haqidagi 2013-2015 yilgi ma’lumotlarga ham tayanildi. 69Qashqadaryo viloyatining yer fondi 2856,8 ming ga bo’lib, uning katta qismi tekisliklardan iborat va qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishi uchun foydalanishda qulay imkoniyatlarga ega. Viloyat yer fondining katta qismi (87,8%i yoki 2195,0 ming ga) qishloq xo’jalik yerlariga to’g’ri keladi. Qashqadaryo viloyatida haydab ekin ekiladigan maydon 680,7 ming ga yaqin bo’lib, shundan 258,6 ming ga yer lalmikor dehqonchilikda foydalanadi . Sug’orib dehqonchilik qilinadigan hududlarning tabiiy resurslaridan oqilona foydalanishni tashkil etishning muhim xususiyatlaridan biri tabiiy muhitning inson xo’jalik faoliyatida qishloq xo’jaligi asosiy vositasi sifatida namoyon bo’ladigan yer va suv resurslarining uzviy birligidir. Shu sababli sug’orma dehqonchilikning mahsuldorligini va qishloq xo’jalik ishlab chiqarishning unumdorligini oshirishning muhim shart-sharoiti yer va suv resurslaridan oqilona va samarali foydalanishdan iborat. Agrolandshaftlarda sodir bo’layotgan tabiiy-antropogen jarayonlar ularning mahsuldorligini pasayishiga sabab bo’lmoqda, bu uzoq yillar davomida sug’oriladigan yerlarning katta qismida uzluksiz paxta yetishtirilganligi, mineral o’g’itlar va zaharli kimyoviy moddalarni katta miqdorda ishlatish, sug’orish qoidalarining buzish hamda suvdan ortiqcha foydalanish, zovur tarmoqlarining talab va ehtiyoj darajasidan kamligi hamda boshqa omillar bilan bog’liq. Yerlarning qayta sho’rlanishi, suv va shamol eroziyasi tufayli shikastlanishi bu omillar bilan birgalikda sug’oriladigan yerlarning degradasiyasiga va atrof- muhitning ifloslanishiga, ya’ni geoekologik vaziyatning salbiy tamonga o’zgarishiga olib kelgan holda sug’oriladigan yerlarda yetishtiriladigan qishloq xo’jalik ekinlari hosildorligining kamayishiga, yetishtirish harajatlarining oshishiga sabab bo’lmoqda . Qashqadaryo havzasining sug’oriladigan yerlarida turli salbiy xarakterdagi tabiiy-antropogen jarayonlarning tobora kuchayib borayotganligi agrolandshaftlarning xususiyatlarini chuqur tadqiq qilishni taqoza etadi. Olingan natijalar asosida sug’orma dehqonchilik hududlarida tuproqlarning tuz tarkibiga ko’ra sug’orma dehqonchilik zonasida alohida ajralib turuvchi komplekslar 70sifatida botiqlar, taqirlar va taqirli tuproqlar hududi ham ajratib ko’rsatildi, shuningdek, kartada tuzlar to’planadigan botiqlar sifatida Sho’rsoy botig’i alohida ajratib ko’rsatilgan. Qarshi vohasining sug’orma dehqonchilik bilan band bo’lgan hududining g’arbiy qismida taqirlashayotgan joylar va taqirli tuproqlar alohida belgilar asosida ko’rsatib berildi. Cho’l landshaftlarining ayrim hududlardagi degradasiya jarayonlari kon- qidiruv hamda neft–gaz qazib olish bilan tadbirlari bilan bevosita bog’liqdir. Neft va gaz quvurlari yaqinida, burg’ulangan yoki ishga tushirilgan quduqlarning atroflarida tabiiy jarayonlarning o’zgarishi yaqqol sezilarlidir. Bu joylarda mikrorelyef ancha o’zgargan, o’simlik-tuproq qoplami va umuman biosenozlar yo’q qilinish natijasida shamol eroziyasi (deflyasiyasi)ning faolligi kuchaygan, shuningdek, hayvonot dunyosi yangi yerlarning o’zlashtirilishiga bog’liq holda ekologik sharoitlarning o’zgarishi hayvonlarning migrasiyasiga sabab bo’lgan. Hududda qariyb yarim asrdan buyon davom etayotgan geologik, geofizik qidruv-burg’ilash ishlari olib borilmoqda. Olib borilgan tadqiqot ishlari natijasida 48 ta neft-gazli tuzilma va 14 ta istiqbolli tuzilma aniqlangan . Hozirgi vaqtda qidiruv-geologik ishlari olib borilayotgan umumiy maydon 7174 kv. km ni tashkil qiladi. Ana shu hududlarda 700 dan ortiq quduqlar qazilgan. R.I.Usmanov va B.G.Azimovlarning ma’lumotiga ko’ra, 1 ta burg’ulash qudug’i 0,3-0,4 kv km maydondagi litogen asosning mexanik buzilishiga sabab bo’ladi. Bunday joylarda tuproq qoplamiga ta’sir ko’rsatiladi va o’simlik qoplamlari yo’qotiladi hamda ekologik sharoit o’zgaradi. Shunday qilib, 700 ta quduqda burg’ulash ishlari olib borish natijasida quduq va uning atrofidagi o’zgargan yerlar maydoni 280 km 2 ni tashkil qilgan yoki bu Qarshi cho’li maydoning 10% ga yaqin maydonini tashkil etadi. Majmuali usullar bilan aniqlangan neft va gaz qidiruviga istiqbolli 14 ta yangi tuzulmalarda yana 3-4 % maydonda tabiiy jarayonlar yo’nalishining buzilishi 71kutiladi. Bu yerlarda texnogen ta’sir tufayli joy relyefi, uning litogen asosi va tuproq qoplami o’zgargan, o’simlik qoplami esa butunlay yo’q qilingan. Yuqorida qayd etilgan mexanik ta’sirdan tashqari chiqindilardan tashkil topgan o’zga xos texnogen landshaftlar shakllangan. Ular asosan burg’ulash shlaklari va turli xildagi chiqindilardan tashkil topgan bo’ladi. Shu bilan bir qatorda tuproqlar, yer usti va yer osti suvlarining, turli xil qorishmalar, neft mahsulotlari hamda boshqa kimyoviy reagentlar bilan ifloslanishi kuzatiladi. Neft va gazni tashish hamda ularni qayta ishlash jarayonlarida mintaqaning ekologik muhitiga jiddiy ta’sir ko’rsatiladi. Ko’plab neft-gaz qazish uchastkalarda yo’ldosh gazlarning 50 % idan foydalaniladi, qolgan qismi alanga sifatida yoqib yuboriladi. Bular ham o’z navbatida tirik organizmlarga, atmosferaga, tuproq va grunt qoplamiga o’z ta’sirini ko’rsatadi hamda neft va gaz quvurlari yaqinida tabiiy jarayonlarning borishiga sezilarli ta’sir ko’rsatadi. Bunday quvurlarni o’tkazish jarayonida relyef, yer osti suvlarining sathi va minerallanishi o’zgaradi. Yuqoridagi omillarning barchasi ekologik kartalarni tuzish jarayonida inobatga olindi va ekotizmlarning bunday texnogen o’zgarishlarga uchragan joylari besh turga ajratilgan holda ko’rsatildi: 1) yaylovlarning degradasiyaga uchragan joylariga neft-gaz konlari ko’proq tarqalgan cho’l va tog’oldi adirlaridagi yaylovlarda kuzatiladi; 2) buzilgan yerlar texnik ta’sirga uchragan, ya’ni foydali qazilma konlari atrofida kuzatiladi; 3) avtotransport ta’sirida o’zgargan joylarga ekotexnik ta’sirga berilgan joylar cho’llarda, adirlarda, tog’larda hamda sug’orma dehqonchilik hududlarida joylashgan konlarga boradigan va magistral yo’llar kiritildi; 4) yaylovlarning neft mahsulotlari bilan ifloslangan joylariga cho’llar, adirlar, tog’lar va sug’orma dehqonchilik hududlarida joylashgan konlar atroflari kiritildi; 5) REM bo’yicha atmosfera tarkibidagi simobning ortiqligi. Bunday ekotexnik ta’sirga berilgan joylar cho’llarda, adirlarda, tog’larda va sug’orma dehqonchilik hududlarida joylashgan konlar atrofida kuzatiladi. 72Atmosferaning ifloslanishiga yoqilg’i-energetika majmuasiga kiruvchi neft-gaz qazib olish hudularidagi atmosferaning tarkibida simob miqdori ham ko’chma laboratoriya ma’lumotlari asosida o’rganib chiqilgan. Olingan natijalarga ko’ra O’rtabuloq koni atrofida atmosferadagi simobning miqdori 20,1 mg/m 3 bo’lsa Ko’kdumaloq, Zevar va Berdiquduq konlari atrofida uning miqdoriy ko’rsatgichi 30,0 mg/m 3 ga tenglashadi. Muborak gazni qayta ishlash zavodi atrofida 36,0 mg/m 3 ni tashkil etadi. Ko’ltog’ va Girsanda atmosfera tarkibidagi simob miqdori 20-34 mg/m 3 oralig’ida o’zgaradi. Zafar va Shimoliy Sho’rtan konlari atrofida esa 10,1 mg/m 3 ni tashkil etadi. Shakarbuloq koni atrofida 6,1 mg/m 3 ni tashkil etadi. Janubiy Tandirchi koni atrofida 20 dan 27 mg/m 3 gacha o’zgaradi. Ekologik kartada yana bir muhim manba sifatida tabiiy-antropogen jarayonlarni kiritdik, ularni ikki turga ajratish mumkin: 1. Eol jarayonlar - o’zlarining ta’siri shakliga ko’ra akkumulyasiya, deflyasiya va texnogen eroziyalarga bo’linadi. Akkumulyasiya asosan cho’l va tog’ oldi tekisliklarida shamol ko’proq esib turadigan Qashqadaryoning janubi- g’arbiy qismida hudularda kuzatiladi. Sandiqli va Qarnob cho’llariga tutash qumli massivlar hamda Qoratepa tizmasining janubi-g’arbidagi tog’oldi qiya tekisliklarini, shuningdek, Ko’hitang tizmasining shimoli-g’arbiy tog’oldi qiya tekisliklarini o’z ta’siriga oladi. Deflyasiya jarayonlari ko’pincha qumli cho’llar hududida ko’proq kuzatiladi. Bunday joylar sifatida Qashqadaryoning janubi- g’arbiy qismidagi egallagan Sandiqli qumli cho’li va havzasining shimoli- g’arbiy qismini egallovchi Qarnob cho’llaridagi qumli maydonlar kiritilgan. Texnogen eroziya asosan texnikalar ta’sirida sodir bo’ladigan eroziya jarayonlari bo’lib, ular asosan neft, gaz konlari hududi bilan bevosita bog’langan. Bunday joylarga kartada neft va gaz konlari joylashgan hududlar kiritilgan. 2. Erozion jarayonlar o’zlarining kelib chiqish sababalariga ko’ra to’rtta guruhga ajratilgan ya’ni yonbag’ir, jar, chuqurlatma va sug’orish eroziyalariga ajratiladi. Yonbag’ir eroziyasi tog’ va tog’oldi qiya tekisliklarida sodir bo’ladi, 73ya’ni yomg’ir va qor suvlarining yonbag’irlarni yuvishi natijasida sodir bo’ladi. Hisor va Zarafshon tog’ tizmalari hamda ularning tog’oldi tekisliklari yonbag’ir eroziyasiga uchragan. Jar eroziyasi - oqar suvlarning lyossli tuproq qoplamini yuvishi natijasida sodir bo’ladi. Bunga sug’orma dehqonchilik rivojlangan Qashqadaryoning o’rta oqimidagi agrolandshaftlar, tog’oldi tekisliklaridagi lalmikor agrolandshaftlar kiritildi. Chuqurlatma eroziya - daryo va soylar o’zanlarini chuqur yemirishi natijasida sodir bo’lib, ular asosan tog’ va tog’oldi tekisliklarida sodir bo’ladi. Bunday joylarga Hisor va Zarafshon tog’ tizmalari kiritiladi. Bundan tashqari tog’oldi qiya tekisliklari ham yonbag’ir eroziyasiga uchragan. Sug’orish eroziyasi - sug’orma dehqonchilik hududlarida sug’orish natijasida tuproqlarning yuvib ketilishidir. Bunday joylarga havzani Kitob- Shahrisabz va Qarshi vohalaridagi sug’oriladigan agrolandshaftlar kiritildi. 3.2 Qashqadaryo havzasida joylashgan antrapogen landshaftlardagi geoekologik o‘zgarishlar va ularning oqibatlari. Landshaftlarning geoekologik xossalari. Jamiyat hayoti doimo ma’lum bir aniq joyning sharoitlarida kechadi va bu hududlar muayyan biror-bir landshaftga mansub. Jamiyatning tabiiy-muhitga ta’siri mahalliy sharoitlar tufayli shunday o’zgaradiki, inson umuman tabiat bilan emas, balki aniq bir landshaftning tabiiy sharoitlari bilan o’zaro ta’sirda bo’ladi. Landshaftning ekologik vazifalari - ularning tabiiy muhitning o’ziga xos xususiyatllarini asray olish (muayyan chegaralarda, me’yorlar doirasida) va qayta tiklash xossasidir. Landshaftning ekologik vazifalari to’g’risidagi tasavvur landshaftlardan eng optimal foydalanish va tabiatidan foydalanishni ta’minlaydigan hududiy rejalashtirishning muhim jihatlaridan biridir. Hozirgi geoekologiyada landshaftlarning xilma-xil ekologik funksiyalarini juz’iy ekologik (resursli, muhitni qayta tiklash, tabiatni muhofazalovchi) va sosial-ekologik (an’anaviy tabiatdan foydalanish, ilmiy, ma’rifiy-tarbiyaviy, estetik-badiiy, rekreasion) vazifalar toifalariga birlashtirish mumkin. Geoekologiyaning vazifasiga landshaftlarning hozirgi ekologik vaziyati (tabiiy ekologik salohiyat, antropogen ta’sirlar va ularning natijalari)ni hamda 74landshaftlarning antropogen yuklamalarga barqarorligini baholash, mumkin bo’lgan antropogen yuklamalarni aniqlash, kelgusida landshaftlarning mumkin bo’lan antropogen dinamikasini va ularning ekologik salohiyatining o’zgarishlarini bashorat qilish kiradi. Landshaftning resursli (resurslarni saqlash, resurslarni qayta tiklash) vazifalari, asosan, ishlab chiqarish (tog’-kon qazish sanoati, energetika, qishloq, o’rmon, suv xo’jaligi) bilan bog’liq. Landshaft resurs ahamiyatiga ega bo’lgan holda resurslarni saqlash (asrash) va qayta tiklash imkoniyatiga ega. Resurslarga ega bo’lgan tizim sifatida landshaft tiklanmaydigan (foydali qazilmalar, hududlar) va tiklanadigan (suv, o’rmon, flora fauna) resurslarga ega. Landshaftning resurslarni tiklash xossalari to’g’risida so’z ketganda uning ayrim tiklanadigan (biologik) va qisman tiklanadigan (suv) resurslarini qayta tiklash imkoniyatlari nazarda tutiladi va uni foydalanish jarayonida muhofaza qilishga munosabatni ham belgilaydi. Geoekologik tadqiqotlarda landshaftning bevosita ekologik salohiyati – insonning yashashi uchun zarur (ishlab chiqarish bilan bog’liq bo’lmagan birlamchi) vositalarga: havo, quyosh, nur, issiqlik, ichimlik suvi, oziq-ovqat manbalari, shuningdek mehnat faoliyati, hordiq, ma’naviy rivojlanish sharoitlariga bo’lgan ehtiyojlarni qondirish imkoniyatiga ham ajratilad. Landshaft ekologiyasida asosiy e’tibor geotizimlardagi jarayonlarning vazifaviy tahliliga qaratiladi. Bundan tashqari, geotizimlardagi komponentlar va ularning tuzilishining o’ziga xos tarkibiga ega bo’lgan hudud yoki tizim sifatida emas, balki bir-biri bilan va atrof-muhit bilan o’zaro ta’sir qiluvchi turli dinamik jarayonlar bilan to’ldirilgan tizimlar va obyekt sifatida qaraladi. Landshaft ekologiyasida tashqi omillarning, ayniqsa, antropogen omillarning geotizimlarga ta’siriga jiddiy e’tibor qaratilishi bilan ajralib turadi. Landshaftshunoslik bilan taqqoslaganda, geotizimlarni tashqi muhit bilan ko’proq bog’liqligini anglatadi. Landshaft ekologiyasining ajralib turadigan xususiyati uning tabiiy tizimlar bilan o’zaro munosabati muammosiga qaratilishi. Shu bilan birga, uning nazariy bazasi landshaftda odamning xulq- 75atvorini oqilona ekologik tartibga solishning ilmiy asosi sifatida ishlab chiqilmoqda. Landshaft ekologiyasining asosiy muammolari (geotizimlarning barqarorligi, geotizimlarni bashoratlashtirish, antropogen yuklarni me’yorlash) so’zsiz amaliy yo’nalishga ega hisoblanadi. Landshaft kishilarning hayoti uchun sharoit yaratar ekan, u muhit hosil qiluvchi va muhitni qayta tiklaydigan sistema bo’la olishga qodir. Landshaft muhitining insonning fiziologik va psixologik ahamiyati nuqtai nazaridan tutgan o’rnida mavjudligi uchun zarur bo’lgan xossalarini uzluksiz ta’minlaydi, o’zgartiradi va qayta tiklaydi. Landshaftlarning tabiiy xususiyatlari atrof- muhitning inson uchun juda zarur bo’lgan gaz tarkibi, yer usti va yer osti suvlarining kimyoviy, biologik tarkibi, harorati kabi xossalarini shakllanishida ishtirok etadi. Shuningdek, ular havo, suv, tuproq, biotani o’zini-o’zi tozalashda katta ahamiyatga ega. Landshaftlar inson hayot faoliyati yuritishi uchun qulay yoki noqulay bo’lishi mumkin. Ayrim landshaftlar kishilar yashashi uchun o’ta noqulay, ya’ni baland tog’, cho’llar, qutbiy sahrolar bo’lsa, ayrimlari turli kasalliklarning endemik o’chog’i bo’lishi; boshqalari insonlarning dam olish va salomatligini tiklash uchun qulay bo’ladi. Inson faoliyatining xilma-xil turlari uchun tabiatning foydali xossalarini saqlashning eng muhim sharoitlaridan biri landshaftning xilma-xilligini, uning eng ifodali va o’ziga xos xossalarini jozibadorligini saqlashdan iboratdir. Hozirda landshaftlarning katta qismi inson ta’sirida o’zgarmoqda. Topografik kartalar asosida olingan ma’lumotlarga ko’ra, jahondagi inson faoliyati tufayli juda kam o’zgartirilgan landshaftlarning maydoni 48 mln. km 2 ni tashkil etadi. Shu tufayli ularda ekologik muvozanatning buzilishishiga, o’simlik va hayvonot olami va ular mahsuldorligini o’zgarishiga olib kelgan. Hudud landshaftlarini ifloslantiruvchi asosiy manbalar. Antropogen geotizimlar inson tomonidan boshqariladigan va tuzatishlar kiritiladigan geomajmualar toifasiga kiradi. Maqsadga muvofiq o’zlashtirilgan antropogen landshaftlarda tabiiy komponentlar tub o’zgarishlarga duch keladi va ular o’z 76doirasidagi geokomplekslarni tartibga solishda, o’z-o’zini tiklashga yetarli darajada kuch topa olmaydi, ya’ni ta’sir ko’rsata olmaydi. Qashqadaryo havzasi antropogen landshaftlarini majmuali o’rganish shuni ko’rsatadiki, keyingi davrlarda antropogen landshaftlarning seliteb, sug’oriladigan, suv, texnogen va hatto yaylov geotizimlarining paragen komponentlarida kechayotgan geoekologik holatning yomonlashuvi, atmosfera havosining turli xil zaharli chiqindi gazlar bilan ifloslanishi, tevarak-atrofda ekologik vaziyatning keskinlashuvi, ichki suvlarning kimyoviy moddalar bilan zaharlanishi kabi inson salomatligiga salbiy ta’sir ko’rsatadigan hodisalar ko’payib bormoqda. Qashqadaryo havzasi antropogen landshaft komplekslari doirasida va uni tashkil etuvchi agrolandshaftlar, sanoat-texnogen, rekreasiya, akval landshaftlar, eol-qum va sho’rxok-cho’l va boshqa landshaft majmualarini ifloslantiruvchi manbalar ta’sirida turli darajadagi geoekologik vaziyatlar vujudga kelgan. Olib borilgan tadqiqotlar va adabiyotlar tahlili shuni ko’rsatadiki, Qashqadaryo havzasida barcha taksonomik birliklardagi tabiiy va antropogen landshaftlarga ta’sir etuvchi hamda ularni turli xil chiqindilar, zaharli kimyoviy birikmalar, o’tkir hidli is gazlari, turli minerallar bilan ifloslantiruvchi asosiy manbalar quyidagilardan iborat: 1) sanoat, qurilish maishiy-xizmat korxonalari faoliyatidan chiqadigan turli chiqindilar; 2) shaharlar va yirik qishloqlarning tevarak-atrofga, jumladan, atmosfera havosiga chiqarayotgan chiqindilari; 3) agrolandshaftlarda ishlatiladigan kimyoviy birikmalar; 4) avtotransport vositalaridan chiqadigan turli xil gazlar; 5) atrof-muhitga ta’sir ko’rsatuvchi mahalliy shamollar; 6) agrolandshaftlarni sug’orishdan hosil bo’ladigan suvlar va ekin dalalaridan chiqadigan zovur suvlari; 7) foydali qazilmalarni qazib olish, qayta ishlash va tarsportirovka qilish orqali atrof-muhitga keltiriladigan turli zararlar. Qashqadaryo havzasidagi barcha turdagi ifloslantiruvchi manbalar hududning tabiiy va antropogen landshaftlar hamda ularning komponetlariga salbiy ta’sir ko’rsatib, ularning geoekologik holatini, shahar va qishloq seliteb landshaftlarining sanitar-gigiyenik sharoitini turli xil darajada buzilishiga olib 77kelmoqda. Aholi va chorva mollarida turli xil kasalliklar ko’paygan, turli geoekologik muammolar vujudga kelgan. Shuning uchun ham bu muammolarni yechimini topish uchun ilmiy asoslangan chora-tadbirlarni ishlab chiqish dolzarb ahamiyatga ega. 3.3. Qashqadaryo havzasidagi ichimlik suvlarida sifat o‘zgarishlari va ularning holati. Mamlakatimiz ekologik xavfsizligiga tahdid solayotgan omillardan biri bu suv resurslarnning taqchilligi hamda uning ifloslanishidir. 1970 yillardan boshlab Qarshi cho’lining o’zlashtirilishi yer osti va yer usti suvlari rejimiga kuchli ta’sir ko’rsatdi. Bundan tashqari, sanoat korxonalarining ko’payishi, ishlab chiqarish hajmining oshishi, urbanizasiya jarayonini o’sib borishi, chorvachilikning rivojlanishi, kollektor-zovur tizimlarining barpo etilishi daryo havzasida suv sifati jadal suratlar bilan o’zgarishga yuz tutdi. Respublikamiz hududida yer osti suvlarining 95 ta hosil bo’lish manbalari aniqlangan. Mazkur toza ichimlik suv havzalaridan 6 tasi Qashqadaryo havzasida joylashgan, ular: 1) G’arbiy Qashqadaryo yer osti chuchuk suv havzasi; 2) Kitob-Shahrisabz yer osti chuchuk suv havzasi; 3) O’ng qirg’oq yer osti chuchuk suv havzasi; 4) G’uzor yer osti chuchuk suv havzasi; 5) Tog’ hududlaridagi yer osti chuchuk suv havzalari; 6) Langar (chap qirg’oq) - yer osti chuchuk suvli havzalaridir. 7811-rasm. Qashqadaryo havzasi va unga tutash hududlarning geoekologik karta-sxemasi. 79Chuchuk yer osti suvlarining aniqlangan zahiralaridan mamlakatimiz bo’yicha umumiy o’rtacha yillik suv olish sutkasiga 6517,41 ming m 3 ni, tasdiqlanmagan zahiralardan esa sutkasiga 9155,43 ming m 3 ni tashkil etadi. Qashqadaryo havzasida mamlakatimiz yer osti chuchuk suvlari umumiy zahirasining 5,5% i jamlangan. Texnogen omillar ta’siri natijasida ilgari aniqlangan chuchuk yer osti suvlari zahiralaridan Z5-38% i ichimlik maqsadlari uchun yaroqsiz holga kelib qoldi va bu salbiy jarayon yil sayin rivojlanmoqda. Asosiy suv bilan ta’minlash manbai sifatida foydalanilayotgan suv havzalari bo’ylab shakllangan chuchuk yer osti suvlari so’nggi 15-20 yil davomida suvlarning minerallashishi va qattiqligini (sug’orish natijasida) oshishi sababli O’zDST talablariga javob bermaydigan darajaga kelib qoldi. Buni Qashqadaryoni o’rta va quyi oqimi hududlarida ham kuzatish mumkin. V.V.Maslennikova o’zining qator ilmiy ishlarida, yer usti suvlarini o’rganish va ularni kartalashtirish juda murakkab jarayon ekanligini ta’kidlaydi. Bunday kartalar chuchuk suv resurslari va ularni saqlash hakidagi ma’lumotlar foydali bo’lib qolmasdan, balki chuchuk suvlarning tanqis tabiiy resurslarga jadal sur’atlar bilan aylanib borayotgan bir sharoitda, unga bog’liq holatda uning barqaror rivojlanishini ta’minlovchi ekologik omillar bo’lib ham sanalishini ta’kidlagan. Shuning uchun ham BMT 2005-2015 yillarni "Suv hayot uchun" shiori ostida “Xalqaro dekada” deb e’lon qiladi. Yer usti suvlarining sifatini o’rganishga oid tadqiqotlarda tabiiy suvlarning sifati, ularning tarkibida ionli- molekulalar yoki kolloid holda mavjud bo’lgan organik va noorganik moddalar miqdori bilan aniqlanishi ko’rsatilgan. Qashqadaryo havzasi doirasida yer osti suvlarining 6 ta manbasidan xo’jalikda foydalanish uchun 5,5 ming artezian quduqlar qazilib, ularning yarmidan ko’prog’i foydalanilmoqda. Bu quduqlar orqali yiliga o’rtacha 260 mln. m 3 miqdorida yer osti suvlari olinmoqda. Arid mintaqada joylashgan Qashqadaryo havzasining suv resurslari uchun ulardan foydalanish hamda tabiiy-gidrologik rejim va geokomplekslarning ekologik muvozanatining 80buzulishiga bog’liq holda sifat va miqdor jihatdan kamayishi xos. Qashqadaryo aholisining hududlar bo’yicha iste’mol kilayotgan ichimlik suvlari sifatini aniqlashga qaratilgan tadqiqotlarni bajarishda yuqorida qayd qilib o’tilgan tadqiqotlarga tayangan holda dastlab havzaning landshaft kartasi tuzildi. Ushbu karta asosida ichimlik suvlarining kimyoviy tahlilini o’tkazish zarur bo’lgan hududlar belgilab olindi, suv tarkibidagi anionlar va kationlar, ichimlik suvlarining qattiqligi, yer osti va yer usti suvlarning minerallanish darajasi aniqlandi. Qashqadaryo viloyat "Suvoqova" tashkilotining ma’lumotiga ko’ra, hozirgi kunda hududidagi mavjud 1181 ta aholi manzilgohlarda istiqomat qilayotgan 2708,4 ming aholining 61% i (532 ta aholi manzilgohida istiqomat qilayotgan 1643,3 ming kishi) ichimlik suvning markaziy magistral tarmog’i ta’minoti asosida ta’minlangan, biroq suv uzatishdagi uzilishlar tufayli xonadonda istiqomat qilayotgan aholining ko’pchiligi hovuzlar qurib avtomashinada keltiriladigan suvlardan ham vaqti-vaqti bilan foydalanadi. Havzadagi 225 ta aholi manzilgohlarida istiqomat qilayotgan 450 ming kishi yoki viloyat umumiy aholisining 17% i esa ichimlik suvi ta’minotida markazlashgan holdagi magistral tarmoqlari bilan ta’minlanmagan. Ularning barchasi avtotransport yordamida keltiriladigan ichimlik suvlaridan foydalanadi. 424 ta aholi manzilgohlarida istiqomat qilayotgan 616 ming kishi (aholining 22% i) daryo, kanal, buloq va quduq suvlaridan ichimlik suvlari sifatida foydalanishadi. Qashqadaryo havzasining ichimlik suvlari sifatini namoyon qiluvchi maxsus kartalari yaratildi. Mazkur kartada ichimlik suvlarining qattiqligi va viloyat ichimlik suvlari tarkibida anionlar va kationlarning tarqalishi asos qilib olindi. Kartalarni tuzish uchun asos sifatida landshaft kartasi olindi. Chunki landshaft kartasida yer yuzasining gipsometrik balandligiga ko’ra tog’, o’rtacha baland past tog’, adir, tekislik, voha, cho’l landshaftlari ajratilgan. Havza balandlik mintaqalanish bo’yicha bir-biridan farqlanuvchi 5 ta landshaft sinflariga ajratildi (3.1-rasmga qarang): 1) baland tog’ landshaftlariga 3000 m 81dan ortiq bo’lgan havzaning sharqidagi Hisor tizmasining baland joylari kiritildi; 2) o’rtacha baland tog’ landshaftlariga 2000 dan 3000 m gacha bo’lgan havzaning sharqiy va janubi- sharqiy hamda shimolidagi Hisor tizmasining o’rtacha baland tog’lari hamda Ko’hitangtog’ tizmasi va Qoratepa tog’lari kiritildi; 3) adir landshaftiga 400 dan 700 m gacha bo’lgan havzaning shimoliy, sharqiy va janubi-sharqidagi Qortepa, Chaqilkalon, Yakkabog’, Dehqonobod va Ko’hitang tog’ tizmalarining tog’oldi qiya tekisliklari kiritildi; 4) Tekislik landshaftlariga 300 dan 400 m gacha bo’lgan havzaning shimoliy va janubidagi to’lqinsimon tekisliklar kiritildi; 5) Cho’l landshaftlariga 300 dan past bo’lgan havzani shimoli-g’arbiy va janubi-g’arbidagi Sandiqli va Qarnob cho’llari tarkibiga kiruvchi qumli hududlar kiritildi. Bundan tashqari sug’orma dehqonchilik hududlari o’zgartirilgan voha landshaftlari sifatida ajratildi. Bunga asosan Kitob-Shahrisabz botig’i va Qarshi cho’lining sug’oriladigan joylari kiritildi. Mazkur landshaft kartasining va yuqorida ko’rib chiqilgan ichimlik suvlari kartalarini tahlil etish asosida turli landshaftlarning 60 dan ortiq nuqtalardan suv namunalari olindi hamda generalizasiya usuli asosida 38 ta suv namunasi olingan nuqtalar kartaga tushirildi. Eng ko’p suv namunalari Qarshi vohasi tarkibida bo’lgan cho’l hududlaridan olindi, chunki bu hududlarda yer osti suvlari sathi boshqa mintaqalarga nisbatan yuqori ko’tarilgan bo’lib, grunt suvlari ko’chli darajada sho’rlangan. Bundan tashqari, Kitob-Shahrisabz botig’ida aholi iste’mol qilayotgan ichimlik suvlari hamda ularni bir-biri bilan qiyoslash maqsadida buloq suvlaridan ham namunalar olindi. O’zbekiston Respublikasi ichimlik suv standarti (2000 yil) bo’yicha suvda qattiq qoldiq 1000 mg/l, sul’fatlar miqdori 500 mg/l, qattiqlik - 7 ml-ekv/l, kalsiy - 180 mg/l, magniy - 40,0 mg/l bo’lishi belgilangan. 3.1-jadval ma’lumotlarga ko’ra Kasbi tumani hududidan olingan namunalardagi suvning qattiqligi 2,97 mg/l dan 28,72 mg/l gacha o’zgaradi, eng yuqori ko’rsatkich Kasbi tumanining Kamilon qishlog’iga (28,72 mg/l), eng past ko’rsatkich 82Pandiron qishlog’iga (2,97 mg/l) to’g’ri keladi. Muborak tumanidan olingan namunalarimiz ham bir-biridan keskin farq qiladi. Bu hududdagi suv qattiqligining o’zgarishi 5,89 mg/l dan 19,26 mg/l gacha boradi. Eng past ko’rsatkich Sardoba qishlog’iga to’g’ri kelsa, eng yuqori Xo’jamuborak qishlog’iga to’g’ri keldi. Qarshi tumanida 5,57 mg/l dan 23,07 mg/l gacha boradi. Olingan namunalardagi suv qattiqligida past ko’rsatkich Yertepa qishlog’iga, eng yuqori ko’rsatgich Xo’jamuborak qishlog’iga to’g’ri keldi. Qarshi cho’li hududidan olingan namunalar suvdagi qattiqlikning boshqa mintaqalarga nisbatan yuqoriligi bilan ajralib turadi. Bu mintaqadagi aholining ichimlik suvga bo’lgan talabini qondirish uchun Amudaryodan olinayotgan suvlarni tozalab beradigan yirik qurilmalarni barpo etishni, yoki Kitob- Shahrisabz va O’ng qirg’oq yer osti chuchuk suv havzalaridan yangi ichimlik suv quvurlarini tortib kelishni taqazo qiladi. Qashqadaryo havzasi adir va tog’ mintaqasi landshaftlari bo’yicha tarqalgan artezan, buloq va grunt suvlarining kimyoviy tarkibi 3.2-jadvalda keltirilgan. Kitob tumanidan olingan namunalardagi suvning qattiqligi 1,8 mg/l dan 2,0 mg/l gacha o’zgaradi. Eng yuqori ko’rsatkich Sivaz qishlog’idan olingan suv namunasiga to’g’ri keladi, suvning qattiqligi 2,0 mg/l ni tashkil qiladi. Suv qattiqligining eng past ko’rsatgichi Qaynar qishlog’iga to’g’ri keladi, ya’ni 1,8 mg/l. Shahrisabz tumanidan olingan namunalardagi suvning qattiqligi 1,9 mg/l dan 3,2 mg/l gacha o’zgaradi. Eng yuqori Dukchi qishlog’ida 3,2 mg/l ni, eng kam ko’rsatkich 1,9 mg/l Shovkan qishlog’iga to’g’ri keladi. Yakkabog’ tumanidagi suvning qattiqligi 1,9 mg/l dan 2,5 mg/l gacha o’zgaradi. Eng past ko’rsatkich Guliston qishlog’iga 1,9 mg/l, eng yuqorisi Chaydari qishlog’iga 2,5 mg/l to’g’ri keladi. Olingan namunalardagi suv qattiqligining kattaligi doimo ushbu suvdan iste’mol qiluvchilarda o’t pufagi, buyrak, siydik yo’llarida kasalliklarning ko’payishiga olib keladi. Umuman olganda, adir va tog’ mintaqasi landshaftlari bo’yicha tarqalgan artezan, buloq va grunt suvlarining kimyoviy tarkibi faqat G’uzor tumanidan olingan namunalarni hisobga olmaganda iste’molga to’liq yaroqli sanaladi. Bu 83mintaqadagi aholining ichimlik suvga bo’lgan talabini qondirish mavjud hududdagi tabiiy suv manbalaridan oqilona foydalanishni taqazo qiladi. Kationlardan kalsiy, magniy, natriy va kaliy, anionlardan gidrokarbonatlar, sulfatlar va xloridlar olindi. Suvdagi kation va anionlarning me’yorlari kartada shartli belgi bilan ko’rsatildi. Sug’orma dehqonchilik rayonlaridagi quduq suvlarida kalsiy ionining miqdori me’yordan oshganligi (REM - 180 mg/l) kam kuzatiladi, lekin magniy (REM-40 mg/l) ba’zi quduq suvlarida me’yoridan 4 baravar oshgan. Magniy ioni miqdori kalsiyning miqdoridan oshmaydi. Suv minerallashishini kuchayishi bilan kalsiyning o’rniga natriy ionining miqdori oshib boradi (natriy+kaliy uchun REM 120 mg/l). Bu natriy xlor va natriy bikorbanat, kaliy bikorbanat tuzlarining nisbatan tez erishi bilan bog’liq. Sulfatlar Qarshi vohasida REM dan 2 barobar yuqori, 898 mg/l (me’yor 450-500 mg/l). Kasbi tumanining Toshquduq va Fazli qishloqlarida me’yordan biroz past. Sulfatlarning suvda ko’p bo’lmasligiga kalsiy kationi xalaqit beradi, chunki kalsiy sulfatlar bilan birikib qiyin eriydigan gipsni hosil qiladi. Xlor (me’yor-350 mg/l) ancha barqaror ionlardan bo’lib, uning miqdori natriy ioniga bog’liq, ular to’yingan holatga yetsa eritmada cho’kib osh tuzi hosil bo’ladi. Agarda suvda natriy kam bo’lsa, xlorning miqdori katta bo’ladi. Bu Kasbi tumanidagi №1 va №3 quduqlarda me’yordan ancha yuqori, xlorning miqdori REM dan 5-7 barobar ko’pligi aniqlandi. Shunga o’xshash holatni Muborak tumani Qorliq qishlog’ida ham kuzatish mumkin (№17 quduq). Tog’larda buloq suvlarida xlorning miqdori REM ga nisbatan o’n barobar kam. Uzoq vaqt gigiyenik talablarga javob bermaydigan suvlar istemoli turli xil kasalliklarning kelib chiqishiga sabab bo’ladi. Vohalarda ichimlik suvlari va umumiy kasallanish o’rtasidagi korrelyasion bog’liqlik o’rtacha holatda (r=0,44), aholining o’rtacha o’limi va iste’mol qilinadigan suv o’rtasidagi bog’liqlik qariyb kuchli darajaga yetgan (r=0,68), go’daklar o’limi esa o’rtacha korrelyasion bog’liqlikka ega (r=0,63). Xulosa sifatida shuni aytish mumkinki, turli omillar va inson salomatligi va 84o’limlar o’rtasida korrelyasion bog’liqlik mavjud bo’lib, biz tahlil qilgan omillar ichida ichimlik suvi va kasalliklar hamda aholi o’rtasida o’lim, go’daklar o’limida bog’lik ancha kuchli [125; 10-38 b.]. Omil- lar Kasalanish va o’limlar soni Korrelyasiya koeffisiyenti, r Regressiya koeffisiyenti, b yx Mohiyatlili k mezoni t=r/s r Chiziqli regressiya tenglamasi Korrelyasion bog’lanish Yer usti va grunt suvlar i Umumiy kasallanish 0,44 1,99 1,63 U=309,69+1,99x O’rtacha O’limlar soni 0,68 0,11 3,05 U=15,53+0,11x Kuchliga yaqin Bir yoshgacha go’daklar o’limi 0,63 0,07 2,71 U=15,13+0,07x Kuchliga yaqin 7-jadval. Ichimlik suv bilan aholi kasallanishi va o’limi o’rtasidagi bog’liqlik (A.Raxmatullayev, 2018) Qashqadaryo viloyat statistika boshqarmasi ma’lumotiga ko’ra 2018 yilda vafot etganlarni 56,4 % i qon aylanish tizimi kasalliklaridan, 8,7 % i o’smalardan, 6,6% i baxtsiz hodisa, zaharlanish va jarohatlanishdan, 6,6% i ovqat hazm qilish a’zolari kasalliklaridan, 4,1% i nafas olish a’zolari kasalliklaridan, 1,2% i yuqumli va parazitar kasalliklardan hamda 16,4% i boshqa kasalliklardan vafot etgan. 1 yoshgacha vafot etgan go’daklar soni 720 nafarni tashkil etib, ularning 66,0% i perinatal davrdagi holatlardan, 15,4% i nafas olish a’zolari kasalliklaridan, 7,1% i tug’ma anomaliyalardan, 1,5% i baxtsiz hodisa, zaharlanish va jarohatlanishdan, 2,2 % i yuqumli va parazitar kasalliklardan, 1,0% i ovqat hazm qilish a’zolari kasalliklaridan va 6,8% i boshqa kasalliklardan vafot etgan. Qashqadaryo havzasi hududidagi ta’lim muassasalarida tahsil olayotgan bolalarning 737479 tasi tibbiyot muassasalari tomonidan chuqur tekshiruvdan o’tkazilganda, ularning 223045 tasi yoki 30,2% 85turli kasalliklar bilan kasallanganligi aniqlangan. Jumladan, nafas yo’llari kasalliklari bilan 30793, oshqozon-ichak tizimi kasalliklari bilan 14397, asab tizimi kasalliklari bilan 4279, yurak-qon-tomir tizimi kasalliklari bilan 2842, buyrak tizimi kasalliklari bilan 6263, nutqning buzilishi 4003, ko’z kasalliklari bilan 4705, quloq-tomoq-burun kasalliklari bilan 18443 nafar bolalar kasallanganligi aniqlangan. Hudud atmosfera havosining texnogen ifloslanishi. Inson o’zi uchun tabiatda mavjud bo’lmagan, lekin hayot faoliyati uchun zarur bo’lgan mahsulotlarni yaratish uchun turli xil ochiq texnologik jarayonlarni yaratadi va undan foydalanadi. Ushbu jarayonlarning yakuniy mahsulotlari va chiqindilari aksariyat hollarda boshqa texnologik sikllarni vujudga kelishi uchun manba bo’ladi va tabiiy atrof-muhit holatini yomonlashtiradi. Insoniyat tirik va jonsiz tabiatni ularning evolyusion tiklanishidan ko’ra tezroq o’zgartirmoqda. Masalan, neft va gaz iste’mol qilinish darajasi ularning tabiatda hosil bo’lish tezligi bilan taqqoslab bo’lmaydigan jarayon hisoblanadi. Shuning uchun, atrof-muhitda yuz berayotgan jarayonlarining salbiy oqibatlari sezilarli inersiya bilan tavsiflanishligini hisobga olish kerak. Agar bugungi kunda ozon qatlamini yemiruvchi moddalarning emissiyasi butunlay to’xtagan bo’lsada, atmosferadagi ozonni yemiruvchi moddalarning to’plangan miqdori o’nlab yillar davomida ozon qatlamiga ta’sir qilishi mumkin. Atmosferada, suvda va quruqlikda portlatilgan yadroviy bombalardan radioaktiv moddalar chiqarilishining oqibatlari kelajakda atrof-muhit holatiga ham salbiy ta’sir ko’rsatishi mumkin. Qashqadaryo viloyati statistika boshqarmasi ma’lumotlariga ko’ra atmosfera havosini ifloslovchi 46600 dan ortiq transport vositalari va 6700 dan ortiq ishlab chiqarish korxonalari mavjud bo’lib, ulardan yiliga o’rtacha 320,0 ming t dan ortiq turli zararli moddalar atmosferaga chiqariladi. Shundan 212,4 ming t si ishlab chiqarishga, 108,2 ming t xarakatlanuvchi manbalarga to’g’ri keladi. Atmosfera havosini ifloslovchi asosiy sanoat korxonalariga quyidagilarni misol qilib ko’rsatish mumkin: 1. Muborak gazni qayta ishlash zavodi (55 ming 86t); 2. Muborak gaz konlari unitar sho’ba korxonasi (5 ming t); 3. Sho’rtan neft- gaz unitar sho’ba korxonasi (70 ming t); 4. Sho’rtan gaz kimyo majmuasi (15 ming t); 5. Muborak issiqlik elektr markazi (10 ming t). Bu obyektlardan atmosfera havosiga chiqadigan turli zaharli moddalar havza atmosferasiga chiqariladigan ifloslovchi moddalarning 65% ni tashkil etad. Atmosfera havosining ifloslanishi Kitob, Shahrisabz, Qarshi va Muborak postlaridan olingan ma’lumotlarga tayanilgan. Atmosfera havosining ifloslanishida sanoat va avtotransport chiqindilari muhim o’rin tutadi. Eng ko’p chiqindi sanoatga to’g’ri keladi (57,4%), avtotransportga esa (42,6%) to’g’ri keladi. Shaharlar havosining ifloslanishiga ko’ra ajralib turadigan alohida shaharlarga sanoat shaharlari kiritilgan. Jumladan, Qarshi, Koson, Muborak va Nuriston sanoat shaharlari bo’lganligi uchun ularning havosi chang, ftorli vodorod, oltingugurt gazi, uglerod va vodorod oksidlari, kichik shaharlar (tumanlar markazlari) havolari chang, uglerod va azot oksidlari bilan ifloslanishi ko’rsatilgan. Qarshi shahrida yengil avtomobillarning 70% dan ko’pi gaz yoqilg’isiga o’tganligi munosabati bilan atmosfera havosi ancha tozalanganligi hamda chang, ammiak, fenol, ftorli vodorod, uglerod va azot oksidlarining o’rtacha ko’rsatgichi REM dan oshmaganligi qayd etlgan. Neft va gaz sanoati ekologik xavfli sohalardan biridir. Quduqlarni burg’ulash, xom ashyoni qazib olishda, tayyor mahsulot ishlab chiqarishda turli kimyoviy reagentlar, shuningdek, texnologik jarayon vaqtida ishlab chiqarilgan uglevodorodlar hamda ularning aralashmalari o’simlik va hayvonot dunyosiga, shuningdek insonlarga salbiy ta’sir ko’rsatishi isbotlangan. Shunday qilib, neft va gaz sanoati korxonalarini ishlab chiqarish faoliyatining barcha turlarida, tabiiy muhit ifloslanishi yuqori. Lekin, shuni ham ta’kidlash kerakki, tabiatni o’z-o’zini tiklash uchun imkoniyatlar yetarlicha katta, faqat tabiatni bu xususiyati ma’lum me’yorgacha amal qiladi va ifloslanish darajasi ushbu me’yordan oshsa geokomplekslar o’zini-o’zi tiklay olmaydi. Statistik ma’lumotlarga ko’ra hozirda respublikamizda ishlab chiqarilayotgan gazni 70% i, neftni 78% i, gaz kondensatini 80% dan ortig’i 87Qashqadaryo hissasiga tegishli. Bu hududda sanoat juda tez rivojlanib bormoqda. “Sho’rtan neft-gaz”, “Muborak neft-gaz” korxonalari, “Sho’rtan gaz- kimyo” majmuasi, Muborak gazni qayta ishlash zavodi, Dehqonobod kaliyli o’g’itlar zavodi, Tallimarjon IES va boshqa yirik sanoat korxonalar respublikamizda muhim o’rin tutadi. Biz Qashqadaryo havzasida sanoat korxonalarining, jumladan neft va gaz sanoati korxonalarini tevarak-atrofga ta’sirini Sho’rtan gaz kimyo majmuasi misolida ko’rib chiqishga xarakat qilamiz. Sho’rtan gaz-kimyo majmuasi O’zbekistonning neft-gaz sohasidagi yetakchi korxonalaridan biridir. Tanlab olgan tayanch uchastka G’uzor tumanining cho’l zonasida, dengiz sathidan 410- 470 m balandlikda joylashgan. Iqlimi keskin kontinental bo’lib, yillik yog’in miqdori 200-280 mmni tashkil etadi. Yillik o’rtacha harorat +15-17 0 S (eng yuqori +48 0 S, eng past -25 0 S) ni tashkil etadi. Hudud tuproqlari och tusli sho’rlangan bo’z tuproqlar bo’lib, 40-120 sm chuqurlikdan gips qatlam boshlanadi. Majmua tabiiy gazni chuqur qayta ishlash orqali polietilen granulalari, tozalangan tabiiy gaz, uglevodorodli suyultirilgan gaz, barqaror gaz kondesati, texnik oltingugurt va shuningdek, polietilendan tayyor xalq iste’moli mahsulotlari ishlab chiqaradi. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1996-yil 11-noyabrdagi 395-sonli “Polietilen ishlab chiqaradigan Sho’rtan gaz-kimyo majmuasi qurilishi to’g’risida” gi qarori bilan qurilgan va 2001 yildan faoliyatini boshlagan. Oqova suvlar turi, m 3 /yil Amaldagi loyihada 2014 2015 haqiqatda haqiqatda Maishiy oqova suvlar 320 000 229 021 224 678 Yog’li oqova suvlar 288 000 233 789 273 325 88Kimyoviy moddalar bilan to’yingan oqova suvlar 144 000 50 306 50 709 Minerallashgan oqova suvlar 3 008 000 1 415 354 1 538 365 8-jadval. 2014-2015 yillarda chiqindi oqova suvlarning taqsimlanishi Kuzatuvlar mobaynida, asosan manzarali va mevali daraxtlarni agroiqlim sharoiti, ularni kasallanganligi hamda olib borilgan agrotexnik tadbirlar atroflicha o’rganildi. Majmua hududida ko’kalamzorlashtirigan manzarali va mevali daraxtlar umumiy maydoni 400 ga ga yaqin bo’lib, sug’oriladigan maydonlarda turli igna bargli va mevali daraxtlar ekilgan. Manzarali daraxtlardan mojivelnik, tuya, tut, qayin, shoyi akasiyasi va mevali daraxtlardan o’rik, behi, bodom, olma, olcha shu bilan bir qatorda saksovul ekilgan. Hudud 4 ta uchastkaga bo’lib o’rganildi. Sho’rtangaz kimyo majmuasi hududidagi tuproqlarda ifloslanish darajasi ham ancha yuqoriligi bilan ajralib turadi. Harakatchan shakldagi og’ir metallarning tuproqda REM miqdori quyidagicha: qo’rg’oshin - 6 mg/kg, kadmiy – 1,0 mg/kg, mis–3,0 mg/kg, rux–23 mg/kg [159; 5-61 b.], respublikamizda REMga ko’ra 1 kg tuproqda qo’rg’oshin - 32 mg, mis - 3,0 mg, kadmiy – 1, mishyak - 2,0 mg, rux - 23 mg bo’lishi kerak. Uchastka Tuproq holati O’sadigan daraxt turlari Agrotexnik talablari Sho’rlanish darajasi Gips qatlami chuqurligi, sm 1 Sho’rxok 30-40 Mojivelnik, tuya, saksovul, yulg’un, bodom, terak, qayrag’och, isiriq Asosan yo’l chetida qoniqarli 2 O’rtacha sho’rlangan 110-130 Isiriq, saksovul, yulg’un, bodom, tereskan, dastarbosh shuvoq, iloq, qora saksovul Asosan yo’l chetida qoniqarli 893 Kuchli sho’rlangan 60 Mojivelnik, isiriq, bodom, o’rik, saksovul, yulg’un, sho’ra, sarsazan, sho’rajriq qizilmiya, oqbosh Barcha agrotexnik talablar to’liq bajarilgan 4 Juda kuchli sho’rlangan 60-80 Sho’ra, sarsazan, sho’rajriq, yulg’un, qora saksovul Barcha agrotexnik talablar to’liq bajarilgan 9-jadval. Tayanch hududning meliorativ holati. Sh.T.Holiqulov va T.B.Yakubovning 2019 yilda olib borgan tadqiqotlariga ko’ra Sho’rtangaz kimyo majmuasi hududida harakatchan shakldagi qo’rg’oshinning eng ko’p miqdori 18,6 mg/kg. Bu ko’rsatkich majmuaning shimoli-g’arbiy yo’nalishida 250 m uzoqlikdagi tuproqning 0-30 sm qatlamida 18,6 mg/kg, 30-50 sm qatlamida esa 17,6 mg/kg ekanligi, majmuaning shimoli-g’arbida harakatchan kadmiyning eng ko’p miqdori 1000 m da 0-30 sm qatlamda 2,67 mg/kg, 30-50 sm qatlamda 2,58 mg/kg ekanligi, harakatchan misning eng ko’p miqdori janubi-sharqda 1000 m da 0-30 sm da 9,0 mg/kg, 30-50 sm chuqurlikda esa 8,36 mg/kg, harakatchan rux majmua atrofida REM dan ancha kamligi aniqlandi, faqatgina shimoli-sharqda majmuadan 500 m uzoqlikda 0-30 sm da 47,59 mg/kg, 30-50 sm chuqurlikda esa 49,02 mg/kg bo’lib, og’ir metallar REM dan yuqori ekanligi aniqlangan. Yuqoridagilarni umumlashtirgan holda shuni ta’kidlash kerakki har bir sanoat korxonasi faqatgina ishlab chiqaruvchi manba bo’lib qolmasdan, o’zining tevarak-atrofga sezilarli ta’sir o’tkazadi va shu bilan birga u tevarak-atrofi bilan murakkab texnogen geotizim sifatida namoyon bo’ladi. 3.4. Qashqadaryo havzasidan barqaror foydalanish masalalari. Qashqadaryo havzasi geotizimlarini geoekologik holatini optimallashtirish uchun olib borilgan tadqiqot natijalari asosida va tabiiy muhitning ichki hamda tashqi aloqadorligini e’tiborga olib ilmiy asoslangan chora-tadbirlar majmuini 90ishlab chiqishga xarakat qildik. Buning uchun birinchi navbatda ekologik vaziyatlarni vujudga keltiruvchi va keskinlashtiruvchi mexanizmlarni har tomonlama tahlil etib ilmiy jihatdan asoslangan optimallashtirish tadbirlarni ishlab chiqish zarur. Qashqadaryo havzasida vujudga kelgan ekologik vaziyatni sog’lomlashtirish va atrof-muhitni geoekologik holatini optimallashtirish uchun quyidagi chora-tadbirlarni amalga oshirish lozim deb o’ylaymiz: Zavod va fabrikalardan chiqadigan zaharli texnogen chiqindilar ta’sirini kamaytirish uchun: a) ishlab chiqarish jarayonini innovasion, toza ekologik texnologiyada ishlashga o’tkazish; b) ishlab chiqarish chiqindilarini zararsizlantirish, chiqindilarni qayta ishlash yo’li bilan geoekologik holatini yaxshilash; v) chiqindilardan qurilish materiallari, turli mineral o’g’itlar olish; g) ifloslangan texnik suvlarni maxsus qurilmalar yordamida tozalash, jumladan 80- 100 sm qalinlikdagi tuproqdan filtrlash yo’li bilan ularni zararsizlantirish. Agrolandshaftlarda ekinlarga ishlov berishda qo’llaniladigan zararli kimyoviy vositalar ta’sirini kamaytirish uchun: 1 )agrolandshaftlarda unumdorlikni oshirish, ekinlarining hosildorligi va sifatini yaxshilash uchun ekinlarga mineral o’g’itlar, shuningdek, ularning kasalliklarni oldini olishda kimyoviy vositalarni REM darajasida ishlatish; 2) organik o’g’itlardan keng foydalanishni tashkil etish; 3) tuproqlar tarkibidagi nitratlar va pestisidlar miqdorini kamaytirish; 4) yerlarning meliorativ holatini yaxshilash, almashlab ekishni yo’lga qo’yish; 5) agrolandshaftlarni sug’orishda yangi texnologiyalarni joriy qilish, jumladan sho’r yuvish ishlarini mohiyatini tubdan takomillashtirish; 6) agrolandshaftlar tuproqlarining sho’rlanishini oldini olish uchun zovur-drenaj tizimlarini vaqtida tozalab turish. Avtotransport vositalaridan chiqadigan turli zaharli birikmalar ta’sirini kamaytirish uchun: 1) avtotransport vositalaridan chiquvchi turli kimyoviy birikmalardan iborat gaz, qattiq, suyuq holdagi chiqindilar chiqishini nazorat qilish va ularning dvigatelini konstruksiyalashtirishda hisobga olish; 2) transport vositalarini tutun chiqarish tizimlarining sozligi va zamonaviyligini ta’minlash; 3) yoqilg’i tizimini siqilgan gazga o’tkazish yo’li bilan atrof- 91muhitning ekologik holatini yaxshilash; 4) zaharli gazlarni kuchsizlantruvchi turi moslamalar o’rnatish; 5) yondirish va yuritish tizimlari ish faoliyatini tartibga solib turuvchi maxsus nazoratni kuchaytirish; 6) aholi manzilgohlari va yo’llarda transport vositalari harakati zichligini me’yorga keltirish; 7) dizel yonilg’isi bilan harakatlanadigan transport vositalari harakatini shaharlar hududida cheklash; 8) aylanma yo’llar qurish; 9) avtomobillarni yuvish suvlarini kanalizasiya tarmog’iga ulash va h.k Maishiy-xo’jalik chiqindilari ta’sirini kamaytirish uchun: 1 ) chiqindilarni qayta ishlovchi korxonalarni tashkil etish; 2) chiqindilarni o’z vaqtida olib ketish va zararsizlantirish; 3) maishiy chiqindilarni tur-turiga ajratib tashlash uchun alohida moslama-konteynerlar qo’yish; 4) chiqindilarni alohida- alohida turlarga ajratib chiqarish uchun fuqarolarda o’rtasida tushuntirish ishlari olib borish, ekologik madaniyatni yuksaltirish; 5) chiqindilarni qayta ishlab, ulardan biogumus, energiya, qurilish materiallari ishlab chiqarish orqali iqtisodiy samaradorlikka erishish; 6) to’planib qolgan chiqindilarni utilizasiya qilish va h.k. Mahalliy shamollar ta’sirini kamaytirish uchun: 1 ) aholi manzilgohlarida mikroiqlim hosil qiladigan daraxtlar ekish va borlarini saqlab qolish; 2) ekinzor va yo’llar chetida ixotazorlar barpo etish; 3) o’simliklar bargidan transpirasiyani kamaytirish; 4) sug’orishda tejamkorlik qilish; 5) fitomeliorativ tadbirlarni kuchaytirish. Tog’-kon sanoati ta’sirini kamaytirish uchun: 1) foydali qazilmalarni qazib olish jarayonida tabiiy muhitga uning salbiy ta’sirni kamaytirish; 2) qazilma boyliklarni qayta ishlashda atmosferaga va tevarak-atrofga chiqadigan zararli moddalarlarni kamaytirish; 3) tabiiy boyliklarni qazish, tashish va qayta ishlashda isrofgarchilikni oldini olish; 4) sanoatni zamonaviy texnologiyalar asosida tashkil qilish; 5) sanoat chiqindilarini o’z vaqtida zararsizlantirish va ishdan chiqqan yerlarni rekultivasiya qilish. Landshaftlarda vujudga kelgan geoekologik vaziyatlarni optimallashtirish uchun: 1) suv bilan bog’liq kasalliklarni oldini olish 92maqsadida aholini toza ichimlik suvi bilan muntazam ta’minlash; 2) ichki suvlarning ifloslanishini oldini olish; 3) aholi va chorvani toza ichimlik suvi bilan ta’minlash dasturini ishlab chiqish; 4) geoekologik muammolarning rivojlanishini oldini olish; 5) madaniy landshaftlardan foydalanishda agrotexnik, meliorativ tadbirlarni o’z vaqtida amalga oshirish; 6) geoekologik monitoringni doimiy olib borish; 7) geotizimlardan foydalanishda tabiatning bir butun ekanligini doimo e’tiborga olish; 8) landshaft va komponentlarni o’zini-o’zi tiklash hamda boshqarish qonuniyatlarini buzmaslik va h.k. Ta’kidlash lozimki, Qashqadaryo havzasi tabiiy va antropogen landshaftlarida turli darajalarda vujudga kelgan hamda sodir bo’layotgan geoekologik vaziyatlarning oldini olish, sog’lomlashtirish, optimallashtirishda tabiiy sharoit va atrof-muhit holati, orografik tuzilish hamda relyef xususiyatlarini hisobga olish, qishloq xo’jaligida almashlab ekishga rioya etish, hosildorlikni oshirish uchun asosan biologik va organik vositalardan foydalanish, mahalliy tabiiy sharoitga mos, iqlimlashtirilgan ekin turlarini tanlab ekish kabilarga rioya etish zarur. XULOSA. Ushbu magistrlik dissertatsiyasida Qashqadaryo havzasining tabiiy geografik sharoitining geoekologik vaziyatni shakllanishidagi o‘rni, 93Qashqadaryo havzasi tabiiy resurslaridan oqilona foydalanish, geoekologik muammolarni o‘rganishda geotizimli va landshaft yondashuvlarini qo‘llash, Qashqadaryo havzasi geotizimlarini tasniflash, havzaning geoekologik vaziyatiga ta’sir qiladigan tabiiy geografik omillar, antropogen ta’sir turlari, Qashqadaryo havzasi landshaftlaridagi antropogen yuk miqdori va o‘zgarganlik indeksi o‘rganildi. Shuningdek, Qashqadaryo havzasidagi geoekologik muammolar aniqlandi va ularni yechimini topishga qaratilgan taklif va tavsiyalar ishlab chiqildi. Geoekologik vaziyatni shakllanishida muhim ahamiyatga ega bo‘lgan moddalarning geokimyoviy harakatini belgilab beradigan tumanning relyef tuzilishi o‘rganildi. Qashqadaryo havzasining Zarafshon, Zirabuloq, Ziyovuddin, Hisor, Chaqchar va Boysun tog‘lari oralig‘ida joylashganligi, hududi Qashqadaryo daryosi terrasalari, Hisor tog‘lari yonbag‘irlari va tog‘ oldi hududlaridan iborat ekanligi tuman hududidagi tabiiy geografik jarayonlarning shakllanishida, turli ko‘lamdagi geoekologik muammolarning rivojlanishida alohida o‘rin tutadi. Shuningdek, tumanning geologik tuzilishi, tog‘ jinslarining tarkibiga tavsif berildi. Qashqadaryo havzasining iqlimi, iqlimning tabiiy geografik hodisalar va jarayonlardagi o‘rni, ayniqsa, geotizimlarning barqarorligini saqlashda eng muhim komponent bo‘lgan o‘simliklarning vegetatsiya davriga ta’siri o‘rganildi. Qashqadaryo havzasi hududidagi kanallar, ularning tuman xo‘jaligi va geoekologik vaziyatni shakllanishidagi o‘rniga to‘xtalib o‘tildi. Qashqadaryo havzasining tuproqlari, o‘simliklari, hayvonot dunyosi va ularning geotizimlarning maxsus faoliyati bajarishdagi o‘rniga tavsif berildi. Tabiat va jamiyat munosabatlarida muhim o‘rin tutadigan aholining xo‘jalik faoliyati o‘rganildi. Geografik yondashuvlar ichida geotizimli va landshaft yondashuvlari hududlarni bir butun o‘rganish, geoekologik muammolarni har tomonlama tatqiq etish imkoni beradi. Tabiatdan oqilona foydalanish masalalarini tatqiq etish davomida ushbu yondashuvlardan foydalanish tatqiqotlarni samaradorligi va tizimliligini ta’minlashi yoritildi. Jomboy tumanining geotizimlari A.Nikolayev tarxi bo‘yicha tasniflandi. Geotizimlarning taksonomik birligi bo‘lgan landshaftlar chegaralarini ajratish va xaritaga tushurish turli geoekologik tatqiqotlarda muhim amaliy ahamiyat kasb etishini hisobga olib, Qashqadaryo havzasining landshaft kartasi tuzildi. Qashqadaryo havzasining landshaft kartasini tuzishda yirik va o‘rta masshtablardagi Qashqadaryo viloyatining geologik, geomorfologik, tuproq 94xaritalari, topografik xaritalar, sun’iy yo‘ldoshdan olingan tasvirlar va dala tatqiqotlaridan foydalanildi. Bugungi kunda mamlakatimizning daryo vodiylarida aholi soni ko‘payib borishi natijasida kishilarning atrof muhitga ta’siri ortib, geoekologik vaziyat yomonlashmoqda. Kitob-Shaxrisabz tog‘ oraliq botig‘ida, asosiy qismi Qashqadaryo vodiysida joylashgan Qashqadaryo havzasida geoekologik vaziyatni monitoringini olib borish, geoekologik muammolarni aniqlash, ularni yechimini topishga qaratilgan taklif va tavsiyalar ishlab chiqish muhim amaliy ahamiyatga ega. Qashqadaryo havzasi antropogen landshaftlarini tadqiq etish, geoekologik holatini yaxshilash yuzasidan olib borilgan tadqiqotlar natijasida quyidagi xulosalarga kelindi: 1. Qashqadaryo havzasining hozirgi landshaftlarining vujudga kelishida va rivojlanishida inson xo jalik faoliyatining ta siri juda katta bo lib, ularʻ ʼ ʻ antropogen landshaftlarni turli sinflari, kichik sinflari va turlarining paydo bo lishini aniqlashga imkon berdi. ʻ 2. Havzadagi antropogen geotizimlarni vujudga kelishi hamda rivojlanishi avvalo gidrografik to r, tektogen va gidrodinamik omillar bilan uzviy ʻ bog liqligini ilmiy jihatdan asoslashga imkon berdi. ʻ 3. Havza antropogen landshaftlarining o ziga xosligi asosida Qashqadaryo ʻ havzasi landshaftlarining 3 pog onali taksonomik birliklar: sinf-kichik sinf-tur ʻ sistemasi ishlab chiqildi va antropogen landshaftlarni tasniflash tizimini takomillashtirishga imkon berdi. 4. Tadqiqot obyektidagi geoekologik vaziyatlar tabiiy va antropogen geotizimlarda bir xil emasligi, ya ni asimmetrik xarakterga ega ekanligini ʼ aniqlashga imoniyat yaratdi. 5. Havzada geoekologik muammolarni murakkablashtiruvchi agrolandshaftlarning tuproqlari ikkilamchi sho rlanishga va deflyatsiyaga ʻ moyilligi aniqlash imkon berdi. 6. Vujudga kelgan geoekologik vaziyat inson salomatligiga salbiy ta sir ʼ ko rsatib, aholi o rtasida turli xil kasalliklarning kelib chiqishiga va keng ʻ ʻ 95tarqalishiga sabab bo lmoqda. Bu jarayon havzaning shimoli-sharqidan janubi-ʻ g arbi tomon kuchayib borishi aniqlandi. ʻ 7. Havza hududida tabiiy geografik sharoit va geoekologik vaziyatning o zgarib borishi geotizimlarda ichki tafovutlarni keltirib chiqarishini aniqlashga ʻ imkon berdi. 8. Havza landshaftlarida geoekologik vaziyatlarini vujudga keltiruvchi manbalar ta sirini o rganish, ularning salbiy oqibatlarini kamaytirish hamda ʼ ʻ yaxshilash yuzasidan ilmiy va amaliy axamiyatga molik tavsiyalar ishlab chiqishga imkon berdi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR. 96I. Normativ huquqiy hujjatlar va metodologik ahamiyatga molik nashrlar. 1. O zbekiston Respublikasining 2013-yil 27-dekabrdagi “Ekologikʻ nazorat to g risida”gi Qonuni. // http: lex.uz/acts.... ʻ ʻ 2. O zbekiston Respublikasining 1996-yil 27-dekabrdagi 351-I-sonli ʻ “Atmosfera havosini muhofaza qilish to g risida”gi Qonuni. // http: ʻ ʻ lex.uz/docs/55561.... 3. O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 7-fevraldagi PF- ʻ 4947-sonli “O zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo yicha ʻ ʻ Harakatlar strategiyasi to g risida”gi Farmoni. // http: lex.uz/pages/getpege.... ʻ ʻ 4. O zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2016-yil 23- ʻ avgustdagi 273-son qarori bilan tasdiqlangan “2016-2020-yillarda O zbekiston ʻ Respublikasida atrof-tabiiy muhit monitoringi dasturi to g risida”gi Qarori. // ʻ ʻ http: lex.uz/docs/acts…. 5. BMTning 2030-yilgacha barqaror rivojlanish bo yicha dasturi. //http: ʻ www.uz/undp/org/content/uzbekistan.ru II. Monografiya, ilmiy maqola, patent, ilmiy to plamlar ʻ 6. Abbasov S.B. Qizilqum landshaftlari va ularning geoekologik jihatlari // Geogr. fanlari dokt. diss. avtoreferati. –T.; 2007.-39.b. 7. Abbosov S.B. Tabiiy geografik rayonlashtirishda geoekologik yondashish masalalari // O zbekiston Geografiya jamiyati axboroti. 28-jild. – ʻ Toshkent, 2007. – B. 119-124. 8. Абдуллаев С.И. Особенности формирования современных ландшафтов // Автореф. дис. кан. геогр. наук. -Москва, 1974. -20 с . 9. Abdullayev S.I., Jankobilov I., Nazarov M.G Sakral - yangi integral ilmiy yo nalish // O zbekiston Geografiya jamiyati axboroti, 49-jild. –Toshkent, ʻ ʻ 2017. –B. 81-83. 10. Abdullayev S.I., Jankobilov I.X., Mukumova X.I. Sug orma ʻ dehqonchilik geoekologiyasi // Geografiya va geoekologiya. –Samarqand, 2017. –B. 30-35. 9711. Abdullayev S.I., Murtazayev B.Ch., Nazarov M.G. Sug ormaʻ dehqonchilik sharoitlarida antropogen landshaftlar shakllanishining geoekologik holati // Geografiya va geoekologiya. –Samarqand, 2017. –B. 79-80. 12. Abdullayev S.I., Usmanova R. Qashqadaryo landshaftlarini tasnif qilishning ayrim masalalari // Janubiy O zbekiston tabiat manbalaridan oqilona ʻ foydalanish masalalari. -T., 1997. –B. 22-27. 13. Abdullayev S.I., Eshniyozov N. Hozirgi landshaftlar va ularni tasniflash // Janubiy O zbekiston tabiatini o rganishning dolzarb muammolari. - ʻ ʻ Qarshi, 2002. –B. 173-179. 14. Abdullayev S.I., Usmonova R. Qashqadaryo havzasi tekislik qismi landshaftlarni tabaqalashuvi // O zbekiston Geografiya jamiyati axboroti. 23- ʻ jild. –Toshkent, 2003. -B. 37-38. 15. Abdullayev S.I., Murtazayev B.Ch., Nazarov M.G. Qashqadaryo havzasi o rtacha baland tog landshaftlarining xususiyatlari // Tabiatdan ʻ ʻ foydalanish va muhofaza qilishning geografik asoslari. -Namangan, 2010. –B. 95-97. 16. Abdullayev S.I., Murtazayev B.Ch., Nazarov M.G. Qashqadaryo havzasining cho l landshaftlari va ulardan oqilona foydalanish masalalari // ʻ O zbekiston Geografiya jamiyati IX syezdi materiallari. –Toshkent, 2014. –B. ʻ 41-43. 17. Abdullayev S.I., Jankobilov I.X. Sokral landshaftlarning xususiyatlari // O zbekiston Geografiya jamiyati axboroti. 51-jild. –Toshkent, ʻ 2017. -B. 48-51. 18. Abdullayev S.I., Nazarov M.G. Seliteb landshaftlarning geoekologik holatini o rganish // Tuproqshunoslik, geografiya va ekologiyaning dolzarb ʻ muammolari. -Samarqand, 2018. –B. 29-32. 19. Абдулкасимов А. Вопросы классификации антропогенных ландшафтов Средней Азии // Научные записки Воронежского отделения Географического общества СССР. -Воронеж, 1966. –С. 26-30 . 9820. Абдулкасимов А. О азисные ландшафты Средней Азии и их морфологическая структура // Вопросы антропогенного ландшафтоведения. Воронеж , 1972. -С . 106-111 . 21. Абдулкасимов А. Антропогенные парагенетические комплексы Средней Азии //Вопроси географии, №106. М., 1977. –С. 123-128. 22. Абдулкасимов А.А. Проблемы изучения межгорно-котловинных ландшафтов Средней Азии (монография). -Ташкент: Фан, 1983. - 126 с . 23. Абдулкасимов А. Зональная дифференциация и структура оазисных ландшафтов Средней Азии // География и природные ресурсы, №4. -Новосибирск, 1989. -С. 62-70 . 24. Абдулкасимов А. Историко-географические центры возникновения антропогенных ландшафтов //Известия Узбекистанского Географического общества. т.16. -Ташкент, 1990. -С.16-21 . 25. Абдулкасимов А.А., Абдурахмонова Ю.Х. Ландшафтно- экологическая характеристика Каттакурганского оазиса Зарафшанской котловины // Ўзбекистоннинг экологик муаммолари ва табиатни муҳофаза қилиш. -Самарқанд, 1998. –Б.19-24 . 26. Abdulqosimov A.A., Abdurahmonova Yu.X. Zarafshon botig iʻ antropogen landshaftlari va ularni tasniflash // Geografiya va qadriyatlar. - Samarqand: Universitet, 2001. –B.34-37. 27. Abdulqosimov A.A., Abdurahmonova Yu.X. Voha landshaftlari ekologik holatini optimallashtirishning geografik asoslari // Tabiiy geografiyaning regional muammolari. -Samarqand, 2002. –B. 15-19. 28. Abdulkasimov A., Abdurahmonova Yu., Davronov K. Zarafshon botig i voha landshaftlar geoekologiyasi. –Toshkent, 2017. -300 b. ʻ 29. Abdulqosimov A.A., Nazarov M.G. Antropogen landshaftlarni tadqiq etishning nazariy asoslari // O zbekiston Geografiya jamiyati axboroti. 40-jild. - ʻ Toshkent, 2012. -B.14-17. 30. Агроклиматический справочник Кашкадарьинской и Сурхандарьинской областей . -Л.: Гидрометеоиздат, 1969 . 9931. Алибеков Л.А. Ландшафты и типы земель Зарафшанских гор и прилегающих равнин. - Ташкент: Фан, 1982. -151 с. 32. Алибеков Л.А. Взаимодействие горных и равнинных ландшафтов. -Ташкент: Фан, 1994. -184 с . 33. Alibekov L.A. Tog -tekislik geokomlekslari tizimlarini o zaroʻ ʻ bog liqlikda o rganish predmeti va uslubi // O zbekiston Geografiya jamiyati ʻ ʻ ʻ VII-syezdi materiallari. -Toshkent, 2006. – B.109-111. 34. Александрова Т.Д. Теоретические исследования в ландшафтоведении конца ХХ века (некоторые сюжеты) // Известия РАН. Серия география. №6. - М., 2001. -С. 27 . 35. Александрова Т.Д. и др. Геоэкологические основы территориального проектирования и планирования. -М. : Наука , 1989. - 144 с . 36. Арманд Д.Л.Наука о ландшафте. -М:. Мысль, 1975. -288 с . 37. Арманд Д.Л. Механизмы устойчивости геосистем // Факторы и механизмы устойчивости геосистем. -М. , 1989. - С . 81-93 . 38. Axmadaliyev Yu.I. Yer resurslaridan foydalanish geoekologiyasi - Toshkent: Fan va texnologiyalar, 2014. –340 b. 39. Бабаев А.Г и др. Основные закономерности формирования и размещения зон регионального нефтегазонакопления в мезозойских отложениях Западного Узбекистана и их типы // Вопросы геологии и нефтегазон осности Западного Узбекистана и Каракалпакии. – Ташкент, 1962. -С. 16-42 . 40. Бабушкин Л.Н., Когай Н.А. Физико-географичечкое районирование Узбекской ССР // Труд ы ТашГУ, вып. 231, -Ташкент, 1964. -265 с . 41. Бабушкин Л.Н., Когай Н.А. Сурхандар ь инская и Кашка д ар ь инская области // Природн ы е условия и ресурс ы Юго-Западного Узбекистана. - Ташкент, 1965 – С . 370-398 . 10042. Бауэр Л., Вайничке X . Забота о ландшафте и охрана природы. - М.: Прогресс, 1971. -264 с . 43. Берг Л.С. Географические зоны Советского Союза. т. 1-2. -М., 1947, 1952. -397, -510 с . 44. Богданов Д.В. Культурныне ландшафты долин Помира и возможности их преобразования // Вопросы географии, вып.24. – М . , 1951. –С. 300-321 . 45. Боймирзаев К.М. Агроирригационные наносы оазисных ландшафтов Ферганской долины и их рациональное использование (на примере Сохского и Чартаксайского конуса выноса) // Автореф.канд.геогр. наук. –Ташкент, 1995. -21 с . 46. Вахобов Х. Опыт рекультивации техногенно-нарушенных земель // Проблемы освоения пустын, №1. –Ашхабад, 1998. -С. 32-37. 47. Вахобов Х. Оценка и прогноз формирования горнопромышленных ландшафтов и физико-географические основы их рекультивации //Автореф. докт. геогр. наук. –Т.: УзНУ. 2001. -47 с. 48. Виноградов Б.В . Аэрокосмический мониторинг экосистем .- М. , 1984. -320 с . 49. Высоцкий Г.Н. Об ороклиматических основах классификации почв // Ибр.соч., т.11. –М., 1962. –С. 92-102. 50. Гальков Ч.В., Когай Н.А. Ландшафтная карта (масштаб 1:1000000) // Из серии демонстрационных карт сельского хозайства Узбекистана. -Т. , 1967 . 51. Граве Л.М. Опыт классификации измененных природных комплексов //Современные проблемы природ. районирования. -М. 1975. - С. 163-172 . 52. Гвоздецкий Н.А. Некоторые соображения о возможных путях развития системных исследований в физической географии // Вопросы географии, вып . 104. – М.: Мысль, 1977. – С. 61-67 . 10153. Гвоздецкий Н.А. Основные проблемы физической географии (учебное пособие для студентов ВУЗов). –М. : Высшая школа , 1979 . - 222 с . 54. Герасимов И.П. Принципы и методы геосистемного мониторинг а // Известия АН СССР. Серия география, № 2 . –М., 1982. - С. 5-11. 55. Гришанков Г.Б. Антропогенные ландшафты Горного Крыма // Антропогенные ландшафты ЦЧО и прилегающих территорий. Материалы региональной конференции. -Воронеж, 1972. -С. 46-48. 56. Дашкевич З.В. К проблеме устойчивости геосистем //Известия Всеосоюз. геогр. об-ва. т.116, -вып.3. -М., 1984. -С. 211-218. 57. Докучаев В.В. Избранные труды.–М.: Изд-во АН ССР, 1953.– Т.7.–504 с. 58. Дроздов К.А. Проблемы систематики антропогеных ландшафтов // Антропогенные ландшафты. -Воронеж, 1988. 59. Егоренков Л.И., Кочуров Б.И. Геоэкология. -Москва, 2005. -320 с. 60. Жекулин В.С. Историческая география: предмет и методы. –Л.: Наука, 1982. -225 с. 61. Жанкобилов И.Х. Геоиндикация нефтегазоносных структур Кашкадарьинской области в целях решения геоэкологических проблем //Автореф.канд.геогр. наук. –Ташкент, 1999. – 22 с. 62. Jankobilov I., Nazarov M., Abdullayev S. Qashqadaryo viloyatining geoekologik kartalarini tuzish (monografiya). –Qarshi, 2016. -106 b. 63. Забелин И. М. Физическая география и наука будущего. – 2-е изд., доп. – М.: Мысль, 1970. – 176 с. 64. Захидов Т.З., Мекленбурцев Ф.Н. Природа и животный мир Средней Азии. т. 1. - Ташкент, 1969. – 426 с. 65. Звонкова Т.В. Географическое прогнозирование (учебные пособие для студентов ВУЗов). – М.: Высшая школа, 1987. - 192 с. 66. Zokirov Sh.S. Antropogen va amaliy landshaftshunoslik (o quvʻ qo llanma). -T.: Universitet, 1998. – 60 b. ʻ 10267. 67.Исаченко А.Г. Основные проблемы ландшафтоведения горных стран // Вопросы ландшафтоведения. –Алма-Ата, 1963. –С. 6-13. 68. Исаченко А.Г. Оптимизация природной среды: географический аспект. -М.: Мысль, 1980. -264 с. 69. Исаченко А.Г. Ландшафтоведение физико-географическое районирование. – М.: Высшая школа, 1991. – 368 с. 70. Исаченко А.Г. Теория и методология географической науки. – М.: Академия, 2004. – 400 с. 71. Калесник С.В. Общие географические закономерности Земли. М.: Мысль, 1970. -283 с. 72. Крауклис А.А. Проблемы экспериментального ландшафтоведения. –Новосибирск: Наука, 1979. -232 с. 73. Куракова Л.И. Антропогенные ландшафты. -М:. МГУ,1976. -212 с. 74. Куракова Л.И. Современные ландшафты и хозяйственная деятельност. -М.: Просвещение, 1983, -159 с. 75. Когай Н.А. Туранская физико-географическая провинция. – Автореф. докт.геогр. наук. –Ташкент, 1971. – 64 с. 76. Колбовский Е.Ю. Ландшафтоведение (учебное пособие для студентов ВУЗов). – 3-е изд. -М.: Академия, 2008. – 480 с. 77. Марков К.К. К истории природы Западно-Сибирской низменности в четвертичном периоде //Акад. В.Н.Сукачева к 75-летию со дня рождения. -М.- Л., 1956. - С. 9-14. 78. Маматов А.А. Карст горное части леобережья реки Кашкадарьи. Автореф. канд. геогр. наук. –Боку, 1968. -21 с. 79. Mamatov A.M. Geologik tuzilishi, relyefi va foydali qazilmalari. // Qashqadaryo viloyati geografiyasi. -Qarshi, 1994. –B.16-29. 80. Mamatov A. M. Hisor tog lar balandlik landshaft komplekslariniʻ muhofaza qilishning dolzarb masalalari // Geografiya va tabiiy resurslardan foydalanish. -T.: O zMU, 2001. –B.46. ʻ 10381. Макаров В.З., Молочко А.В., Гусев В.А. К вопросу о проблемных аспектах разработки и внедрения правил землепользования и застройки территорий населенных пунктов Саратовской области // Известия Саратовского университета, вып. 2. т.16. –Саратов: Саратовский университет, 2016. –С. 67-72. 82. Максудов А. Почвы Центральной Ферганы и их изменение в связи с орошением. -Ташкент: Фан, 1979. -120 с. 83. Мамай И.И. Динамика ландшафтов: методика изучения. -М.: МГУ, 1992. -167 с. 84. Молчанова А.И., Бойко Н.П. Полезащитное лесоразведение в Узбекистане. -М.: Лесная промышленность, 1969. -136 с. 85. Морозова О.И.Пастибища в пустыне и предгорной полупустыне. -М.: Сельхозгиз, 1959. -301 с. 86. Мильков Ф.Н. Ландшафтная сфера Земли. -М., 1970. -208 с. 87. Мильков Ф.Н. Человек и ландшафты. Очерки антропогенного ландшафтоведения. -М.: Мысль, 1973. -224 с. 88. Мильков Ф.Н. Антропогенное ландшафтоведение, предмет изучения и современное состояние // Вопросы географии, №106. -М., 1977. –С.11-27. 89. Мильков Ф.Н. Сельскохозяйственные ландшафты, их специфика и классификация // Вопросы географии, № 124. –М., 1984. - С. 78-86. 90. Mc-Closkey J.Michael. A reconnaissance-level inventory of the amount of wilderness remaining in the World // Ambio. Vol. 18, №4. - Springer on behalf of Royal Swedish Academy of Sciences, 1989. -pp. 221-227. 91. Масленникова В.В. Карты поверхностных вод в комплексных атласах. //Ўзбекистон миллий атласининг яратилишининг илмий услубий асослари. –Тошкент, 2009. –Б.44-45. 92. Nazarov M.G. Qashqadaryo viloyatining antropogen landshaftlarini tasniflashning ayrim masalalari // Ilm-fan va innovatsiya. Ilmiy- amaliy konferensiya materiallari. -Qarshi, 2013. –B.71-74. 10493. Nazarov M.G., Abdullayev S.I. Qashqadaryo viloyati qishloq xo jalikʻ tabiatidan foydalanish // Farg ona vodiysida tabiatdan foydalanish va muhofaza ʻ qilishning dolzarb muammolari. -Namangan, 2014.-B. 72-74. 94. Nazarov M.G., Muqumova H. Antropogen landshaftlar to g risidagi ʻ ʻ ta limotning vujudga kelishi va rivojlanishi //O zbekiston Geografiya jamiyati ʼ ʻ axboroti. 51-jild. –Toshkent, 2017. -B. 88-92. 95. Нигматов А.Н. Геоэкологические аспекты заовраженности и техногенной нарушенности земель Узбекистана. –Ташкент: НУУз, 2005. – 240 с. 96. Нигматов А.Н. Системизация наук на примере наук о Земле (периодитеческая система причастности наук // 96.Yerlardan oqilona foydalanish va muhofaza qilishning institutsional masalalari. Respbulika ilmiy- amaliy konferensiyasi materiallari. –Toshkent: O zMU, 2012. –B. 270-283. ʻ 97. Nig matov A.N. Tabiiy geografiya va geoekologiya nazariyasi. – ʻ Toshkent: Navro z, 2018. – 220 b. ʻ 98. Neef E.O. Die axiomatischen Grundlagen der Geographie // Geogr. Berichte. 1956. H. 2. -рр . 83 - 91. 99. Нееф Э. Теоретические основы ландшафтоведения. -М.: Прогресс, 1974. -220 с. 100. Николаев В.А. Проблемы регионального ландшафтоведения. - М.: МГУ, 1979. -160 с. 101. Нишанов С.А. Ландшафты Кашкадарьинской долины // Автореф. канд.геогр. наук. -Баку, 1964. -25 с. 102. Нишанов С.А. Ландшафты Кашкадарьинской долины и их сельскохозяйственное использование. // Ландшафты Узбекистана. -Т.: Фан. 1966. -С.3-30. 103. Нишанов С.А. Особенности ландшафтов, природные ресурсы аридных областей и пути рационального использования. – Ташкент: Фан, 1984. – 96 с. 105104. Уразбоев А.К. Функционально-целостные подход и изучение системной организации природно-мелиоративных условий дельтовых геосистем //Ўзбекистон География жамияти ахбороти, 19-жилд. –Т., 1998. - Б.29-32. 105. Уразбоев А.К. Системное картографирование бассейна коллекторов орошаемых земель дельтовых геосистем // Фан-техника тараққиёти ва география. - Самарқанд, 2007. – Б. 33-34. 106. Усмонова Р. Оптимизация рекреационного использования геосистем Кашкадарьинской области // Автореф.канд.геогр. наук.- Тошкент, 2001. -26 с. 107. Усмонов И.У. Природные ресурсы Кашкадарьинской области и проблемы их хозяйственного исползование // Автореф.канд.геогр. наук. – Тошкент, 1980. -24 с. 108. Исаченко А.Г. Основы ландшафтоведения и физико- географическое районирование. -М.: Высшая школа, 1965. -327 с. 109. Исаченко А.Г. География сегодня. -М:. Просвещение, 1979. -192 с. 110. Исаченко А.Г. Ландшафтоведение и физико-географическое районирование. -М.: Высшая школа, 1991. -366 с. 111. Охрана ландшафтов (толковый словарь). –М.: Прогресс, 1982. 112. Петров К.М. Геоэкология. -СПб., 1994. -216 с. 113. Прокаев В.И. Основы ландшафтоведения и физико- географическое районирование. – Свердловск, 1973. Ч. 1. - 1973. - 125 с. Ч. 2. - 1975. - 107 с. 114. Основы методики физико-географического районирование. -Л.: Наука, 1967. -263 с. 115. Пославская О.Ю. Геоморфология // Кашкадарьинская область. Том-1. –Ташкент, 1959. -С.142-173. 116. Пословская О.Ю. и др. Природные ландшафты Каршинской степи. -Ташкент, 1966. 106117. Преображенский В.С. Проблемы изучения устойчивости геосистем. -М.: Наука, 1983. -47 с. 118. Преображенский В.С. Поиск в географии. -М.:Просвещение, 1986.-224 с. 119. Покровский С.Г. Состояние геосистем и устойчивость регионального развития // Вестник МГУ, вып. 5, Т-1. Сер. геогр. –М., 2001. 120. Рябчиков А.М. Структура и динамика геосферы, её естественное развитие и изменение человеком. -М.: Мысл, 1972. –178 с. 121. Рафиков А.А.Исследование изменений дельтовыx аридных геосистем в связи с проблемой Арала // Автореф.докт.геогр. наук.- Баку,1985. -48 с 122. Рафиқов А.А. Геоэкологиянинг назарий ва методологик асослари // География ва қадриятлар. – Тошкент, 2001. - Б. 14-18. 123. Рафиков В.А. Геосистема деструкция ва деградациясининг чегаралари ва хусусиятлари ҳамда қайта тикланиши // Геогр.фан.докт.автореф. – Т.: 2017. – 61 б. 124. Расулов Ф.М. Пески Западной части Каршинской степи // Изв. УзГО, т.10. –Т.:.Фан, 1967. –С. 44-58. 125. Рахматуллаев А.Р. Воҳа геосистемаларда экологик вазиятларни оптималлаштиришнинг географик асослари // Геогр.фан.докт.автореф. - Тошкент, 2018. -86 б. 126. Четыркин В.М. Средняя Азия. Опыт комплексной географической характеристики и районирования. -Ташкент, 1960. -240 с. 127. Саушкин Ю.Г. Культурный ландшафт // Вопросы географии, вып. 1. -М., 1946. -С. 97-106. 128. Сабитова Н.И. Научные основы морфогидрогеометрического метода при решении географо-гидрогеологических задач (на примере Узбекистана и прилегающих территорий) //Автореф. докт.геогр.наук. - Ташкент, 2002. -49 с. 107129. Страдомский Е.А.Богарное земеледелие // Средняя Азии. -М.: Мысль, 1969. -С. 161-169. 130. Солнцев В.Н. Системная организация ландшафтов. –М.: Мысль, 1981. –240 с. 131. Сочава В.Б. Определение некоторых понятий и терминов физической географии. // Докл.инс-та геогр. Сибири и Дального Востока. Вып.3. –Новосибирск, 1963. -С.50-59. 132. Сочава В.Б. Введение в учение о геосистемах. -Новосибирск: Наука, 1978. -319 с. 133. Тыннисон А.Х. Устойчивость сельскохозяйственных ландшафтов // Вопросы декоративного садоводства и ландшафтоведения. - Таллин, 1986. –С. 57-63. 134. Тютюнник Е.Г. О Происхождении и первоначальном значении слова “ландшафт” // Изв.РАН, Сер. геогр. № 4. -Москва, 2004. – C. 116-122. 135. Shomuratov M.S. Xorazm viloyati tabiiy va antropogen landshaftlarini muhofaza qilishning ilmiy va amaliy ahamiyati // O zbekistonʻ Geografiya jamiyati axboroti, 24-jild.-T., 2004.-B.77-80. 136. Sharipov Sh.K. Tabiatni muhofaza qilishda geoekologik yondashuv (Toshkent viloyati misolida) //Geog.fan.nom. avtoref. –T.: 2011. – 25 b. 137. 137.Федотов В.П. Техногенные ландшафты: теория, регионалные структуры, практика. -Воронеж: ВГУ, 1985. -192 с. 138. Федотов В.П., Двуреченский В.Н. Техногенные ландшафты, его содержание и структура // Вопросы географии, №106, -М:. Мысль, 1977. – С. 65-72. 139. Федина А.Е. Физико-географическое районирование. Изд. 2. - М.: МГУ, 1981. – 128 с. 140. Xayitov Yo.B., Qurbonov B.T., Magdiyev X.N. Yer usti suvlarining kartalashtirish haqida // O zbekiston milliy atlasining yaratishning ilmiy-uslubiy ʻ asoslari. -T., 2009. –B. 57-58. 108141. Хaсaнoв И.A. Оценка природных территориальных комплексов Каршинской степи для оросительной мелиорации. -Т.: Фан, 1981 . -С. 112. 142. Хасанов И. А. Методика оценки аридных природных игрриториальных комплексов для орошаемого земледелия и прогноз их изменения (на примере Каршинской степи). //Автореф. канд. геогр. наук. – Ташкент, 1982. -С.23. 143. Xodjimatov A.N. Voha landshaftlari: mazmuni va agrogeotizim tushunchalari // Bozor iqtisodiyoti sharoitida O zbekiston ishlab chiqarishʻ kuchlarini hududiy tashkil etishni takomillashtirishning ayrim masalalari. 1- kitob. –T., 1993. - B. 63-64. 144. Xodjimatov A.N. Vohalar landshaftlari (monografiya). -T.: Adabiyot uchqunlari, 2016. -113 b. 145. Ясинский С.В. Геоэкологический анализ антропогенных воздействий на водосборы малых рек // Изв. АН. Сер. геогр. № 4. –М., 2000. - С. 74-82. 146. Yarashev Q.S. Surxondaryo botig i paragenetik komplekslarida ʻ geoekologik vaziyatlarni vujudga keltiruvchi omillar // Geografiya fanining dolzarb nazariy va amaliy masalalari. - Toshkent, 2008. – B. 84-86. 147. Yarashev Q.S., Nazarov M. Qashqadaryo voha landshaftlarining meliorativ holati // Vodiy va vohalar: tabiati, aholisi, xo jaligi. –Andijon, 2012. - ʻ B. 143-145. 148. Yarashev Q.S. Surxondaryo botig i paragenetik landshaft ʻ komplekslari va ularni geoekologik rayonlashtirish // Geog.fan.fal.dok. diss. – Toshkent, 2018. -128 b. 149. Holiqulov Sh.T., Yakubov T.B. Sho rtangaz kimyo majmuasining ʻ atrof-muhitga ta siri // O zbekiston Geografiya jamiyati axboroti. 55-jild. – ʼ ʻ Toshkent, 2019. –B. 14-18. 150. Kulmatov R . , Rasulov A ., Kulmatova D., Rozilhodjaev B., Groll M The modern Problems of Sustainablye Use and Manegement of Irrigated Lands 109on the Exemple of the Bukhara Region (Uzbekistan) // Journal of Water Resource and Protection, 2015, 07. Р. 956-971. 151. Lioubimtseva, E. and Henebry, G.M. Climate and environmental change in arid Central Asia – Impacts, vulnerability, and adaptations. Journal of Arid Environments, 73 . 2009 . -р. 963-977. III. Foydalanilgan boshqa adabiyotlar. 152. Абдулкасимов А.А., Абдулкасимов А., Абдулкасимов И. Антропогенные ландшафты Средней Азии и вопросы экологии. - Т., 2004. - 260 с. 153. Baratov P. O zbekiston tabiiy geografiyasi (darslik). –T.: O qituvchi,ʻ ʻ 1996. -190 b. 154. BSE. 30-jild, -M., 1955. –B. 289. 155. Zokirov Sh.S. Landshaftshunoslik asoslari (o quv qo llanma). -T.: ʻ ʻ Universitet, 1994. -89 b. 156. Zokirov Sh.S., Boymirzayev K.M. Landshaftshunoslik asoslari (ma ruzalar matni). –Namangan, 2009. 95 b. ʼ 157. Здравоохранение Узбекистана 1997- 2015. Статистические сборники. – Т., 19 9 7-2015. 158. Ежегодник качества поверхностных вод на территории деятельности Главгидромета Республики Узбекистан за 2000-2013 годы. – Т., 2000-2014. 159. Ландшафтоведение: теория и практика // Вопросы географии, №121. - М.: Мысль, 1982. – 208 с. 160. Методические указание по определение тяжелых металлов в почвах. -М.,1992. -С. 61. 161. O zbekiston Respublikasi Qizil kitobi. O simliklar // O .P.Pratov ʻ ʻ ʻ tahriri ostida. 1-jild. –T.: Chinor ENK, 1998, - 336 b. 162. O zbekiston Respublikasi Qizil kitobi. Hayvonot olami // J.Azimov ʻ tahriri ostida. 2-jild.– T., 2003. –250 b. 110163. O zbekiston davlat standarti: ichimlik suvi. O z DSt950: -Toshkent,ʻ ʻ 2000. -45 b. 164. Qorayev S. va boshqalar. Geografik terminlar va tushunchalar izohli lug ati. -T., 1979. -156 b. ʻ 165. Pinxasov B.I., Mixaylov V.V., Chirikin V.V. Geologik xarita. Masshtab 1:1140000 // Qashqadaryo yiloyati o lkashunoslik atlasi. –T., 2016. – ʻ B.12. 166. Zokirov Sh.S., Popov V.A. Geomorfologk xarita. Masshtab 1:1140000 // Qashqadaryo yiloyati o lkashunoslik atlasi. –T., 2016. –B.13. ʻ 167. Pinxasov B.I., Borisov V.A., Mavlonov A.A., Sheglov V.S. Yer osti suvlari konlari xaritasi. Masshtab 1:1140000 // Qashqadaryo yiloyati o lkashunoslik atlasi. –T., 2016. –B.18. ʻ 168. Sektimenko V.Ye., Ismonov A.J. Tuproq xaritasi. Masshtab 1:1140000 // Qashqadaryo yiloyati o lkashunoslik atlasi. –T., 2016. –B.20. ʻ 169. Zokirov Sh.S., Popov V.A. Landshaft xaritasi. Masshtab 1:1140000 // Qashqadaryo yiloyati o lkashunoslik atlasi. –T., 2016. –B.22. ʻ 170. Frolova N.A., Talskix V.N., Vidineyeva Ye.M. Ekologik xarita. Masshtab 1:1140000 // Qashqadaryo yiloyati o lkashunoslik atlasi. –T., 2016. – ʻ B.30. 171. www.unep.org – BMTning Atrof-muhit bo yicha dasturi sayti. ʻ 172. www.who.org – Butunjahon sog liqni saqlash tashkilotining sayti. ʻ 173. www.uznature.uz – O zbekiston Respublikasi Ekologiya va atrof – ʻ muhitni muhofaza qilish davlat qo mitasi sayti. ʻ 174. www.stat.uz – O zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo mitasi. ʻ ʻ 175. www.yeso.uz – O zbekiston ekologik harakati sayti (O zbekiston ʻ ʻ Ekologik partiyasi). 176. wikipedia.uz - ko‘p tilli, erkin, onlayn ensiklopediya. 177. qashqadaryo.uz. - Qashqadaryo viloyatining shaxsiy veb sayti.

1QASHQADARYO HAVZASI GEOEKOLOGIK XOLATI VA UNI YAXSHILASH YO‘LLARI Mundarija KIRISH ………………………………………………………………………….2 1-BOB. QASHQADARYO HAVZASIGA UMUMIY TAVSIF. …………….5 1.1. Geografik o‘rni, chegaralari va tabiiy sharoiti……………………………...5 1.2. Geologik va geomorfologik tuzilishi……………………………………….5 1.3. Iqlimi, ichki suvlari, tuprog‘i, o‘simlik va hayvonot dunyosi………………7 1.4. Qashqadaryo havzasida aholining xo‘jalik faoliyati………………………10 2-BOB. TABIATDAN OQILONA FOYDALANISHDA GEOTIZIMLI YONDASHUV. QASHQADARYO HAVZASI GEOEKOLOGIK HOLATIGA TA’SIR ETUVCHI TABIIY VA ANTRAPOGEN OMILLAR ……………………………………………………………………16 2.1. Tabiatdan oqilona foydalanishda geotizmli yondashuvning ahamiyati…..16 2.2. Qashqadaryo havzasida joylashgan tabiiy va antrapogen landshaftlar va ularning ichki tuzilishi………………………………………………………….19 2.3. Qashqadaryo havzasidagi antrapogen landshaftlarni bir-butun yaxlit geotizim sifatida tasniflash va ularga ta’sir etuvchi tabiiy va antrapogen omillar…………………………………………………………………………..32 3-BOB. QASHQADARYO HAVZASIDA JOYLASHGAN ANTRAPOGEN LANDSHAFTLARNING GEOEKOLOGIK HOLATI VA ULARNI BARQARORLASHTIRISH MASALALARI ……………………………….67 3.1. Qashqadaryo havzasidagi antrapogen landshaftlarning geoekologik holatini baholash………………………………………………………………………...67 3.2 Qashqadaryo havzasida joylashgan antrapogen landshaftlardagi geoekologik o‘zgarishlar va ularning oqibatlari……………………………………………..73 3.3. Qashqadaryo havzasidagi ichimlik suvlarida sifat o‘zgarishlari va ularning holati……………………………………………………………………………77 3.4. Qashqadaryo havzasidan barqaror foydalanish masalalari………………..89 XULOSA ………………………………………………………………………93 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR …………………………………..…96

2KIRISH Magistrlik dissertatsiyasi (MD) mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 30-oktabrdagi PF-5863-son farmoni bilan tasdiqlangan “2030-yilgacha bo‘lgan davrda O‘zbekiston respublikasining atrof muhitni muhofaza qilish konsepsiyasi” da atrof muhitni muhofaza qilish va tabiiy resurslardan oqilona foydalanishni ilmiy jihatdan taminlash yuzasidan muhim vazifalar belgilab berilgan. Mazkur vazifalarning yechimida daryo to‘qaylari va tog‘ oldi yaylovlari degredatsiyaga uchrayotgan, oqar suvlar notekis tarqalgan, asosan, sug‘oriladigan yerlardan iborat bo‘lgan Qashqadaryo havzasida geotizimlarda kechayotgan tabiiy geografik jarayonlarni o‘rganish, vujudga kelgan ekologik muammolarni hal etishda tizimli yondashish lozimligi masalaning dolzarbligini belgilaydi. Tatqiqot obyekti va predmeti. MD ishining tatqiqot obyekti Qashqadaryo havzasidagi geotizmlar hisoblanadi. Tatqiqot predmeti esa Qashqadaryo havzasidagi geoekologik vaziyatni vujudga keltiruvchi tabiiy geografik omillar va antropogen ta sir turlarini aniqlash, geotizmlargaʼ antropogen yuk va ularning o‘zgarganlik darajasini baholash hisoblanadi. Tadqiqot maqsadi va vazifalari. Mazkur ishning maqsadi Qashqadaryo havzasi geotizmlaridagi geoekologik vaziyatni o‘rganish, geoekologik vaziyatga ta sir qiluvchi tabiiy omillar va antropogen ta sir turlarini aniqlash, ʼ ʼ geotizmlarning o‘zgarganlik darajasini sifat va miqdor jihatdan baholash, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish va tabiatni muhofaza qilishga qaratilgan chora- tadbirlarni ishlab chiqish hisoblanadi. Tatqiqotning asosiy masalalari va farazlari. Geoekologik muammolarni aniqlash, tahlil qilish, chuqurlashib va murakkablashib ketishini oldini olish muhim ahamiyatga ega. Geoekologik vaziyatning holati ma’lum tabiiy tabiiy qonuniyatlar umumiy bo‘lgan, ma’lum tabiiy geografik xususiyatlarni o‘zida mujassam etgan geotizimlar doirasida o‘rganilsa, tizimli

3yondashuv asosida geoekologik muammolar chuqur tahlil qilinadi va geoekologik vaziyatni yaxshilashga qaratilgan chora-tadbirlar ishlab chiqiladi. Qashqadaryo havzasidagi geoekologik vaziyatni landshaftlar doirasida o‘rganish va baholash tatqiqot ishining samaradorligini oshiradi. Geoekologik muammolarni geoekologik vaziyati bir xil bo‘lgan landshaftlar doirasida o‘rganish ularni yechimini topishga qaratilgan taklif va tavsiyalar ishlab chiqish, oldini olishda yuqori samara beradi. Tatqiqot mavzusi bo‘yicha adabiyotlar sharhi. Qashqadaryo havzasidagi ekologik muammolarni kompleks holda geografik yondashuvlar asosida o‘rganish o‘tgan asrning o‘rtalarida boshlangan. Qashqadaryo havzasining geotizimlarini o rganish, tasniflash va kartalarini tuzish,ʻ geoekologik vaziyati va geoekologik muammolari L.N.Babushkin, N.A.Kogay, O.Yu.Poslavskaya, S.A.Nishonov, M.F.Rasulov, I.A.Hasanov, L.Alibekov, A.Mamatov, P.Baratov, R.Usmonova, M.T.Nazarov va boshqalarning tadqiqot ishlarida amalga oshirilgan. Tatqiqotda qo‘llanilgan metodikaning tavsifi. Mazkur magistrlik dissertatsiyasini tayyorlashda dala tatqiqot, aerokosmik, kartografik, GAT texnologiyalari, marshrutli ekspeditsiya, adabiyotlar va fond materiallari bilan ishlash, statistik, landshaft indikatsiya kabi usullardan foydalanildi. Magistrlik disertatsiyasining ilmiy yangiligi. Bajarilgan vazifalardan kelib chiqqan holda ishning ilmiy yangiligi quyidagilarda o‘z aksini topdi: Qashqadaryo havzasi geotizimlari tavsiflandi, havzaning 1:1000000 masshtabli landshaft xaritasi tuzildi; Qashqadaryo havzasidagi geoekologik vaziyatni o‘zgarishiga ta’sir etuvchi tabiiy va antrapogen omillar aniqlandi; Qashqadaryo havzasida joylashgan tabiiy va antrapogen landshaftlar va ularning ichki tuzilishi o‘rganildi; Qashqadaryo havzasidagi antrapogen landshaftlarni bir-butun yaxlit geotizim sifatida tasniflandi va ularga ta’sir etuvchi tabiiy va antrapogen omillar aniqlandi;

4Qashqadaryo havzasidagi antrapogen landshaftlarning geoekologik holatini baholandi; Qashqadaryo havzasida joylashgan antrapogen landshaftlardagi geoekologik o‘zgarishlar o‘rganildi; Qashqadaryo havzasidagi ichimlik suvlarida sifat o‘zgarishlari va ularning holati tahlil qilindi; Qashqadaryo havzasi geotizimlarining o‘zgarganlik darajasi turli mezonlarni umumlashtirgan holda baholandi; Qashqadaryo havzasi geoekologik muammolari aniqlandi va tahlil qilindi; Qashqadaryo havzasi geoekologik vaziyatni yaxshilash hamda geoekoligik muammolarni yechimini topishga qaratilgan taklif va tavsiyalar ishlab chiqildi; Tatqiqot ishi natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati. Mazkur magistirlik dissertatsiyasi ishining nazariy ahamiyati shundan iboratki, Qashqadaryo havzasi geotizmlarining o‘zgarganlik darajasi, tabiat komponentlarining miqdor va sifat jihatdan holati, geotizmlardagi antropogen yuk o‘rganildi va geoekologik vaziyat baholandi. Amaliy ahamiyati esa, Qashqadaryo havzasi geotizmlaridagi geoekologik vaziyatni yaxshilash, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish, ularni kelajak avlodga imkon qadar sifatini saqlagan holda yetkazib berish bo‘yicha taklif va tavsiyalar ishlab chiqildi va xaritalar tuzildi. Ish tuzilmasining tavsifi. Magistrlik dissertatsiya ishi tuzilishi jihatdan kirish, uchta bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati va ilovalardan iborat.

51-BOB. QASHQADARYO HAVZASIGA UMUMIY TAVSIF. 1.1. Geografik o‘rni, chegaralari va tabiiy sharoiti. Geografik o‘rni va chegaralari. Qashqadaryo havzasi O‘zbekistonning janubida joylashgan bo‘lib, uning shimoliy chegarasi Qoratepa, Zirabuloq, Ziyovuddin tog‘lari orqali, g‘arbiy chegarasi Jarqoq, Muborak va Dengizko‘l balandliklari orqali o‘tadi. Janubi va janubi g‘arbida Sandiqliqum okrugni Turkmanistondan ajratib turadi. Havza sharqidagi Hisor tog‘lari, janubi sharqidagi Boysun tog‘lari uni Surxondaryo okrugidan ajratib turadi. Iqlimi kontinental . Qishi nisbatan yumshoq. Yozi uzoq (155-160 kun), issiq va quruq. Yanvarning o rtachaʻ harorati 0,2° dan 1,9° gacha, iyulniki 28°- 29,5°. Eng yuqori harorat 45°. Eng past harorat −20°. Tekisliklarda yiliga 290- 300 mm, adirlarda 520-550 mm, tog larda 550-650 ʻ mm yog in tushadi. Yog in, ʻ ʻ asosan, bahor va qishda yog adi, yozda ʻ garmsel shamoli esadi. Tog larda ʻ turg un qor qoplami hosil bo ladi (2-6 oy). ʻ ʻ Vegetatsiya davri tekisliklarda 290- 300 kungacha davom etadi. 1.2. Geologik va geomorfologik tuzilishi. Qashqadaryo havzasi yer yuzasi tuzilishi jihatidan bir xil emas. Uning shimoli, shimoli-sharqiy va sharqiy qismida Zarafshon, Hisor va Boysun tog‘lari joylashgan. Qashqadaryo havzasining shimoli sharqida Zarafshon tizmasining g‘arbiy davomi hisoblangan Chaqilkalon, Qoratepa, Zirabuloq, Ziyovuddin tog‘lari joylashgan. Chaqilkalonning eng baland Zebon cho‘qqisi 2336 m ga yetadi. Bu tog‘ g‘arbga davom etib, Taxtaqoracha dovonida (1630 m) tugab, so‘ngra Qoratepa tog‘i boshlanib, eng baland yeri 2197 m ga yetadi. Qoratepa tog‘i Jom cho‘lida tugab, so‘ngra g‘arbga qarab Zirabuloq (Zindontog‘ cho‘qqisi — 1115 m) va Ziyovuddin tog‘lari davom etadi. Qashqadaryo havzasining sharqiy qismida Hisor tizmasi va uning davomi hisoblangan Hazrat Sulton, Chaqchar, Boysun tog‘lari joylashgan. Chaqchar tog‘idan janubi-g‘arbga tomon yo‘nalgan Osmontarash, Beshnov, Eshonmaydon

O'xshashlar

O‘RTA ZARAFZON HAVZASI LANDSHAFTLARINING BARQAROR RIVOJLANISHINING GEOEKOLOGIK INDIKATORLARI
MUSTAQILLIK YILLARIDA QASHQADARYO VILOYATI DEMOGRAFIYASI
O`RTA ZARAFSHON TOG’OLDI TEKISLIKLARIDA INTENSIV BOG’DORCHILIKNI TASHKIL ETISH IMKONIYATLARI
ZARAFSHON VODIYSINING TABIIY GEOGRAFIK XUSUSIYATLARI
OʻRTA ZARAFSHON TOGʻ VA TOGʻ OLDI GEOKOMPLEKSLARNING LANDSHAFT XOʻJALIK TAHLILI HAMDA BAHOLASH