logo

QASHQADARYO HAVZASI GEOEKOLOGIK XOLATI VA UNI YAXSHILASH YO‘LLARI

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

7498 KB
1QASHQADARYO HAVZASI GEOEKOLOGIK XOLATI VA UNI
YAXSHILASH YO‘LLARI
Mundarija
KIRISH ………………………………………………………………………….2
1-BOB. QASHQADARYO HAVZASIGA UMUMIY TAVSIF. …………….5
1.1. Geografik o‘rni, chegaralari va tabiiy sharoiti……………………………...5
1.2. Geologik va geomorfologik tuzilishi……………………………………….5
1.3. Iqlimi, ichki suvlari, tuprog‘i, o‘simlik va hayvonot dunyosi………………7
1.4. Qashqadaryo havzasida aholining xo‘jalik faoliyati………………………10
2-BOB.   TABIATDAN   OQILONA   FOYDALANISHDA   GEOTIZIMLI
YONDASHUV.   QASHQADARYO   HAVZASI   GEOEKOLOGIK
HOLATIGA   TA’SIR   ETUVCHI   TABIIY   VA   ANTRAPOGEN
OMILLAR ……………………………………………………………………16
2.1. Tabiatdan oqilona foydalanishda geotizmli yondashuvning ahamiyati…..16
2.2.   Qashqadaryo   havzasida   joylashgan   tabiiy   va   antrapogen   landshaftlar   va
ularning ichki tuzilishi………………………………………………………….19
2.3.   Qashqadaryo   havzasidagi   antrapogen   landshaftlarni   bir-butun   yaxlit
geotizim   sifatida   tasniflash   va   ularga   ta’sir   etuvchi   tabiiy   va   antrapogen
omillar…………………………………………………………………………..32
3-BOB. QASHQADARYO HAVZASIDA JOYLASHGAN ANTRAPOGEN
LANDSHAFTLARNING   GEOEKOLOGIK   HOLATI   VA   ULARNI
BARQARORLASHTIRISH MASALALARI ……………………………….67
3.1. Qashqadaryo havzasidagi antrapogen landshaftlarning geoekologik holatini
baholash………………………………………………………………………...67
3.2 Qashqadaryo havzasida joylashgan antrapogen landshaftlardagi geoekologik
o‘zgarishlar va ularning oqibatlari……………………………………………..73
3.3. Qashqadaryo  havzasidagi   ichimlik suvlarida  sifat   o‘zgarishlari   va ularning
holati……………………………………………………………………………77
3.4. Qashqadaryo havzasidan barqaror foydalanish masalalari………………..89
XULOSA ………………………………………………………………………93
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR …………………………………..…96 2KIRISH
Magistrlik dissertatsiyasi (MD) mavzusining   asoslanishi   va   uning
dolzarbligi.   O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   2019-yil   30-oktabrdagi
PF-5863-son   farmoni   bilan   tasdiqlangan   “2030-yilgacha   bo‘lgan   davrda
O‘zbekiston   respublikasining   atrof   muhitni   muhofaza   qilish   konsepsiyasi”   da
atrof muhitni muhofaza qilish va tabiiy resurslardan oqilona foydalanishni ilmiy
jihatdan   taminlash   yuzasidan   muhim   vazifalar   belgilab   berilgan.   Mazkur
vazifalarning yechimida daryo to‘qaylari va tog‘ oldi yaylovlari degredatsiyaga
uchrayotgan,   oqar   suvlar   notekis   tarqalgan,   asosan,   sug‘oriladigan   yerlardan
iborat   bo‘lgan   Qashqadaryo   havzasida   geotizimlarda   kechayotgan   tabiiy
geografik   jarayonlarni   o‘rganish,   vujudga   kelgan   ekologik   muammolarni   hal
etishda tizimli yondashish lozimligi masalaning dolzarbligini belgilaydi.
Tatqiqot   obyekti   va   predmeti.   MD   ishining   tatqiqot   obyekti
Qashqadaryo   havzasidagi   geotizmlar   hisoblanadi.   Tatqiqot   predmeti   esa
Qashqadaryo   havzasidagi   geoekologik   vaziyatni   vujudga   keltiruvchi   tabiiy
geografik   omillar   va   antropogen   ta sir   turlarini   aniqlash,   geotizmlargaʼ
antropogen yuk va ularning o‘zgarganlik darajasini baholash hisoblanadi.
Tadqiqot maqsadi va vazifalari.   Mazkur ishning maqsadi Qashqadaryo
havzasi geotizmlaridagi geoekologik vaziyatni o‘rganish, geoekologik vaziyatga
ta sir   qiluvchi   tabiiy   omillar   va   antropogen   ta sir   turlarini   aniqlash,	
ʼ ʼ
geotizmlarning o‘zgarganlik darajasini sifat va miqdor jihatdan baholash, tabiiy
resurslardan oqilona foydalanish va tabiatni muhofaza qilishga qaratilgan chora-
tadbirlarni ishlab chiqish hisoblanadi.
Tatqiqotning asosiy masalalari   va   farazlari.   Geoekologik
muammolarni   aniqlash,   tahlil   qilish,   chuqurlashib   va   murakkablashib   ketishini
oldini   olish   muhim   ahamiyatga   ega.   Geoekologik   vaziyatning   holati   ma’lum
tabiiy   tabiiy   qonuniyatlar   umumiy   bo‘lgan,   ma’lum   tabiiy   geografik
xususiyatlarni   o‘zida   mujassam   etgan   geotizimlar   doirasida   o‘rganilsa,   tizimli 3yondashuv   asosida   geoekologik   muammolar   chuqur   tahlil   qilinadi   va
geoekologik   vaziyatni   yaxshilashga   qaratilgan   chora-tadbirlar   ishlab   chiqiladi.
Qashqadaryo havzasidagi  geoekologik vaziyatni   landshaftlar   doirasida
o‘rganish   va   baholash   tatqiqot   ishining   samaradorligini   oshiradi.   Geoekologik
muammolarni   geoekologik   vaziyati   bir   xil   bo‘lgan   landshaftlar   doirasida
o‘rganish ularni yechimini topishga qaratilgan taklif va tavsiyalar ishlab chiqish,
oldini olishda yuqori samara beradi.
Tatqiqot   mavzusi   bo‘yicha   adabiyotlar   sharhi.   Qashqadaryo
havzasidagi   ekologik   muammolarni   kompleks   holda   geografik   yondashuvlar
asosida   o‘rganish   o‘tgan   asrning   o‘rtalarida   boshlangan.   Qashqadaryo
havzasining   geotizimlarini   o rganish,   tasniflash   va   kartalarini   tuzish,ʻ
geoekologik vaziyati  va geoekologik muammolari  L.N.Babushkin, N.A.Kogay,
O.Yu.Poslavskaya,   S.A.Nishonov,   M.F.Rasulov,   I.A.Hasanov,   L.Alibekov,
A.Mamatov,   P.Baratov,   R.Usmonova,   M.T.Nazarov   va   boshqalarning   tadqiqot
ishlarida amalga oshirilgan. 
Tatqiqotda   qo‘llanilgan   metodikaning   tavsifi.   Mazkur   magistrlik
dissertatsiyasini   tayyorlashda   dala   tatqiqot,   aerokosmik,   kartografik,   GAT
texnologiyalari,   marshrutli   ekspeditsiya,   adabiyotlar   va   fond   materiallari   bilan
ishlash, statistik, landshaft indikatsiya kabi usullardan foydalanildi.
Magistrlik   disertatsiyasining   ilmiy   yangiligi.   Bajarilgan   vazifalardan
kelib chiqqan holda ishning ilmiy yangiligi quyidagilarda o‘z aksini topdi:
Qashqadaryo   havzasi   geotizimlari   tavsiflandi,   havzaning   1:1000000
masshtabli landshaft xaritasi tuzildi;
Qashqadaryo   havzasidagi   geoekologik   vaziyatni   o‘zgarishiga   ta’sir
etuvchi tabiiy va antrapogen omillar aniqlandi;
Qashqadaryo   havzasida   joylashgan   tabiiy   va   antrapogen   landshaftlar   va
ularning ichki tuzilishi o‘rganildi;
Qashqadaryo   havzasidagi   antrapogen   landshaftlarni   bir-butun   yaxlit
geotizim sifatida tasniflandi va ularga ta’sir etuvchi tabiiy va antrapogen omillar
aniqlandi; 4Qashqadaryo   havzasidagi   antrapogen   landshaftlarning   geoekologik
holatini baholandi;
Qashqadaryo   havzasida   joylashgan   antrapogen   landshaftlardagi
geoekologik o‘zgarishlar o‘rganildi;
Qashqadaryo havzasidagi ichimlik suvlarida sifat o‘zgarishlari va ularning
holati tahlil qilindi;
Qashqadaryo   havzasi   geotizimlarining   o‘zgarganlik   darajasi   turli
mezonlarni umumlashtirgan holda baholandi;
Qashqadaryo havzasi geoekologik muammolari aniqlandi va tahlil qilindi;
Qashqadaryo   havzasi   geoekologik   vaziyatni   yaxshilash   hamda
geoekoligik   muammolarni   yechimini   topishga   qaratilgan   taklif   va   tavsiyalar
ishlab chiqildi;
Tatqiqot   ishi   natijalarining   nazariy   va   amaliy   ahamiyati.   Mazkur
magistirlik   dissertatsiyasi   ishining   nazariy   ahamiyati   shundan   iboratki,
Qashqadaryo   havzasi   geotizmlarining   o‘zgarganlik   darajasi,   tabiat
komponentlarining   miqdor   va   sifat   jihatdan   holati,   geotizmlardagi   antropogen
yuk o‘rganildi va geoekologik vaziyat baholandi.
Amaliy ahamiyati esa, Qashqadaryo havzasi geotizmlaridagi geoekologik
vaziyatni   yaxshilash,   tabiiy   resurslardan   oqilona   foydalanish,   ularni   kelajak
avlodga  imkon  qadar   sifatini   saqlagan   holda  yetkazib  berish  bo‘yicha  taklif   va
tavsiyalar ishlab chiqildi va xaritalar tuzildi.
Ish   tuzilmasining   tavsifi.   Magistrlik   dissertatsiya   ishi   tuzilishi   jihatdan
kirish,   uchta   bob,   xulosa,   foydalanilgan   adabiyotlar   ro‘yxati   va   ilovalardan
iborat. 51-BOB. QASHQADARYO HAVZASIGA UMUMIY TAVSIF.
1.1. Geografik o‘rni, chegaralari va tabiiy sharoiti.
Geografik   o‘rni   va   chegaralari.   Qashqadaryo   havzasi   O‘zbekistonning
janubida   joylashgan   bo‘lib,   uning   shimoliy   chegarasi   Qoratepa,   Zirabuloq,
Ziyovuddin   tog‘lari   orqali,   g‘arbiy   chegarasi   Jarqoq,   Muborak   va   Dengizko‘l
balandliklari   orqali   o‘tadi.   Janubi   va   janubi   g‘arbida   Sandiqliqum   okrugni
Turkmanistondan   ajratib   turadi.   Havza   sharqidagi   Hisor   tog‘lari,   janubi
sharqidagi Boysun tog‘lari uni Surxondaryo okrugidan ajratib turadi.
Iqlimi   kontinental .   Qishi   nisbatan   yumshoq.   Yozi   uzoq   (155-160   kun),
issiq   va   quruq.   Yanvarning   o rtachaʻ   harorati   0,2°   dan   1,9°   gacha,   iyulniki   28°-
29,5°. Eng yuqori   harorat  45°. Eng past   harorat  −20°. Tekisliklarda yiliga 290-
300 mm,   adirlarda   520-550   mm, tog larda 550-650	
ʻ   mm yog in tushadi. Yog in,	ʻ ʻ
asosan,   bahor   va   qishda   yog adi,   yozda	
ʻ   garmsel   shamoli   esadi.   Tog larda	ʻ
turg un  qor  qoplami  hosil   bo ladi  (2-6  oy).	
ʻ ʻ   Vegetatsiya   davri   tekisliklarda   290-
300 kungacha davom etadi.
1.2. Geologik va geomorfologik tuzilishi.
Qashqadaryo   havzasi   yer   yuzasi   tuzilishi   jihatidan   bir   xil   emas.   Uning
shimoli, shimoli-sharqiy va sharqiy qismida Zarafshon, Hisor va Boysun tog‘lari
joylashgan.
Qashqadaryo  havzasining  shimoli  sharqida   Zarafshon  tizmasining   g‘arbiy
davomi   hisoblangan   Chaqilkalon,   Qoratepa,   Zirabuloq,   Ziyovuddin   tog‘lari
joylashgan. Chaqilkalonning eng baland Zebon cho‘qqisi 2336 m ga yetadi. Bu
tog‘   g‘arbga   davom   etib,   Taxtaqoracha   dovonida   (1630   m)   tugab,   so‘ngra
Qoratepa tog‘i boshlanib, eng baland yeri 2197 m ga yetadi. Qoratepa tog‘i Jom
cho‘lida tugab, so‘ngra g‘arbga qarab Zirabuloq (Zindontog‘ cho‘qqisi — 1115
m) va Ziyovuddin tog‘lari davom etadi.
Qashqadaryo havzasining sharqiy qismida Hisor tizmasi va uning davomi
hisoblangan   Hazrat   Sulton,   Chaqchar,   Boysun   tog‘lari   joylashgan.   Chaqchar
tog‘idan janubi-g‘arbga tomon yo‘nalgan Osmontarash, Beshnov, Eshonmaydon 6kabi tog‘lar joylashgan. Chaqchar va Hisor tog‘lari tutashgan joylarda Botirboy,
Seversev kabi kichik muzliklar mavjud.
Qashqadaryo   havzasining   tog‘li   qismi   g‘arbga   va   janubi   g‘arbga   pasayib,
Kitob-Shahrisabz   botig‘iga,   so‘ngra   adirlarga   va   tekisliklarga   tutashib   ketadi.
Okrugning tekislik qismi yuzasi bir xil emas, unda onda-sonda qoldiq tog‘lar va
platolar uchrab turadi.
Qashqadaryo   havzasining   g‘arbiy   qismida   Qarshi   cho‘li   va   vohasi
joylashgan.   Bu   cho‘lda   sho‘rxoklardan   iborat   nisbatan   pastqam   joylar   bo‘lib,
ularning   eng   muhimlari   Do‘ltalisho‘r,   Sho‘rsoy,   Suxtasho‘r,   Yonboshsho‘r   va
boshqalar hisoblanadi.
Qashqadaryo havzasida bir necha cho‘llar bo‘lib, Qarshi cho‘lining shimoli
va   shimoli   g‘arbida   Qarnob,   Jom   cho‘llari,   janubi   sharqida   Nishon   cho‘li
joylashgan.
1-rasm. Qashqadaryo havzasining tabiiy xaritasi.
Qashqadaryo havzasi geologik tuzilishi jihatidan bir xil emas. Uning tog‘li
qismi   paleozoy   erasining   gersin   tog‘   hosil   bo‘lishi   jarayonida   burmalangan 7bo‘lib, kris- talli slanes, ohaktosh, marmar, granit kabi jinslardan tashkil topgan.
Zarafshon   tog‘ining   g‘arbiy   davomi   hisoblangan   Cha qilkalon   ko‘proq   gips,
mergel,   ohaktoshlardan   tashkil   topganligi   tufayli   karst   jarayoni   rivojlangan.
O‘sha tog‘da O‘rta Osiyodagi eng chuqur — Kili (1082 m) g‘ori joylashgan.
Qashqadaryo havzasining tekislik qismi Turon plitasining sharqiy chekka
qismi   ustida   joylashgan.   Uning   ustini   esa   qum,   gil,   konglomerat   kabi   jinslar
qoplab   olgan.   Tekislikdagi   qoldiq   tog‘lar   (Olovuddintog‘,   Kosontog‘   va
boshqalar) paleozoy va mezozoy jinslaridan tashkil topgan.
Qashqadaryo okrugida gaz, neft, marmar, gips, dala shpati, har xil qurilish
material konlari mavjud.
1.2. Iqlimi, ichki suvlari, tuprog‘i, o‘simlik va hayvonot dunyosi.
Iqlimi.   Qashqadaryo   tabiiy   geografik   okrugining   yozi   issiq,   quruq   va
davomli,   qishi   nisbatan   iliq.   Okrug   shimol   va   sharq   tomondan   tog‘lar   bilan
o‘ralgan. Bu esa Arktika va Sibirdan keladigan sovuq havo massalarining yo‘lini
to‘sadi. Aksincha, g‘arbiy qismi ochiq bo‘lib, mo‘tadil dengiz va subtropik havo
massalarining   to‘siqsiz   kirib   kelishiga   imkon   beradi.   Shu   sa-   babli   qishda,
yanvarning o‘rtacha harorati tekislik qismida 0 +2°C, G‘uzorda +1,9°C, Kitobda
+0,8°C, Qarshida +0,2°C.
Ba’zan   tabiiy   sovuq   havo   massasi   kirib   kelib,   turib   qoladi   va   hududni
sovitib yuboradi. Natijada, harorat G‘uzorda —23°C, Kitobda —26°C, Qarshida
—27°C, Dehqonobodda —29°C gacha pasayadi.
Yoz   okrugning   tekislik   qismida   issiq,   quruq   va   quyoshli   bo‘lib,   uzoq
davom   etadi.   Iyul   oyining   o‘rtacha   harorati   +28   +29°C   atrofida   (Qarshida
+28,8°C,   Kitobda   +28,4°C,   G‘uzorda   +29,4°C,   Dehqonobodda   +28,4°C)
bo‘ladi.   Ba’zan   yozda   eng   yuqori   harorat   Qarshida   +46°C,   Kitobda   +43°C,
Dehqonobodda   +43°C   ga   ko‘tariladi,   bahor   erta,   kuz   esa   kech   boshlanadi.
Okrugning g‘arbiy qismida yillik yog‘in 131 —155 mm bo‘lsa, shimoli sharqida
368—545 m. Tog‘li qismida 700—800 mm yog‘in tushadi.
Qashqadaryo   tabiiy   geografik   okrugida   sovuqsiz   kunlar   210—242   kun
davom   etadi   (Qarshida   209   kun,   Dehqonobodda   216   kun,   Kitobda   219   kun, 8G‘uzorda 242 kun).
Ichki   suvlari.   Qashqadaryo   tabiiy   geografik   okrugida   yerusti   suv-   lari
ichida eng muhimi daryolardir. Okrugda uzunligi 20 km dan ortiq bo‘lgan 33 ta
daryo mavjud. Daryolari ichida eng kattasi Qashqadaryodir.
Qashqadaryo   Hisor   tizmasining   Tog‘tosh   dovoni   yaqinidan   boshlanib,
Muborakka yetmasdan qumlarga singib ketadi. U tog‘li qismida tor o‘zanda tez
oqadi, Oqsuv irmog‘i qo‘shilgandan so‘ng vodiysi kengayib tekislikka chiqqach,
Tanxoz, Yakkabog‘daryo, Langar, G‘uzordaryo kabi irmoqlarini qo‘- shib oladi.
Qashqadaryo qor suvidan to‘yinsa-da, uning Jinnidaryo, Oqsuv, Yakkabog‘
va   Tanxoz   irmoqlari   qor-muzlik   suvidan   to‘yinadi.   Chunki   ularning   havzasida
umumiy maydoni 20,3 km 2
 maydonga ega bo‘lgan kichik muzliklar joylashgan.
J i n n i d a r y o   Hisor   tizmasining   Oqota   va   Sherdog‘   tog‘lari   orasidagi
buloqlardan boshlanib, uzunligi 57 km ni tashkil etadi. U qor va muz erishidan
to‘yinib, suvi mart — iyun oylarida ko‘payadi.
O q s u v .   Uzunligi   115   km   bo‘lib,   Hisor   tizmasidagi   Botirboy   va
Seversev   muzligidan   boshlanuvchi   Botirboy   bilan   Xonaqasuv   irmog‘ining
qo‘shilishidan vujudga keladi. U qor- muzliklarning erishidan to‘yinadi.
T a n x o z d a r y o .   Uzunligi   104   km,   Hisor   tizmasidagi   G‘o-   ziko‘ldan
boshlanib, qorlarning erishidan va yerosti suvlaridan to‘yinadi.
Y a k k a b o g ‘   d a r y o .   Uzunligi   108   km   bo‘lib,   Hisor   tiz masining
janubi-g‘arbiy   yonbag‘ridan   boshlanadi.   U   qorlarning   erishidan   to‘yinib,   61,6
foizi mart — iyun oylarida oqadi.
G ‘ u z o r d a r y o .  Uzunligi 68 km bo‘lib, Chaqchar tog‘i- dan boshlanadi.
U   qorlarning   erishidan   va   yerosti   suvlaridan   to‘yinib,   o‘rtacha   yillik   suv   sarfi
sekundiga 5,90 m 3
 bo‘lib, uning 63,9 foizi mart — iyun oylarida oqadi.
Qashqadaryo tabiiy geografik okrugida yerosti suvining katta zaxirasi bor.
Bu   yerda   to‘rtlamchi   davr   yotqiziqlari   orasidan   chiqadigan   suvlar   ichishga
yaroqli   bo‘lib,   hozirgi   paytda   aholini   va   chorvachilikni   suv   bilan   ta’minlashda
muhim   rol   o‘ynamoqda.   Bulardan   tashqari   bo‘r,   paleogen   davr   yotqiziqlari
orasidan shifobaxsh issiq mineral suvlar topilgan. 9Qashqadaryo   okrugida   bir   necha   suv   omborlari   qurilgan.   Ulardan
Chimqo‘rg‘on   suv   omborini   suv   bilan   ta’minlashni   yaxshilash   uchun
Zarafshondan   boshlanuvchi   Eski   Anhor   kanali   xizmat   qiladi.   Shuningdek,
G‘uzordaryodagi   Pachkamar,   Qarshi   magistral   kanalida   qurilgan   Tallimarjon
suv omborlari bor.
Qarshi   magistral   kanalining   uzunligi   200   km   bo‘lib,   kuchli   nasoslar
yordamida Amudaryo suvini 150—200 m balandlikka ko‘tarib beradi.
Tuproqlari.   Qarshi   cho‘lida   ko‘proq   och   bo‘z   tuproq   tarqalgan.   Uning
g‘arbida   esa   cho‘l   sur-qo‘ng‘ir   qumli,   sho‘rxok   va   o‘tloq   tuproqlar   uchraydi.
Sandiqli   cho‘lining  katta   qismi   qumliklardan   iborat.   Qashqadaryoning   qadimiy
o‘zanlarida o‘tloq va sho‘rxok tuproq uchraydi.
Okrug tekislik qismining atroflaridagi nisbatan baland joy- larda och bo‘z
tuproq keng tarqalgan. Adirlarda esa oddiy va to‘q bo‘z tuproqlar uchraydi. Bu
tuproq   turlari   1200   m   gacha   bo‘lgan   baland   joylarda   tarqalgan.   Ular   tarkibida
chi-   rindi   miqdori   1,5—2,5   foizga   boradi.   1200—2500   m   balandliklarda   tog‘-
jigarrang va tog‘-qo‘ng‘ir tuproqlar tarqalgan.
Okrugdagi   tog‘larning   2500   m   dan   baland   qismlarida   qo‘n-   g‘ir   tog‘-
o‘tloq, torfli-o‘tloq va o‘tloq tuproqlar tarqalgan.
Qashqadaryo   okrugidagi   sug‘oriladigan   yerlarda   madaniy   voha   tuprog‘i
uchraydi.
O‘simliklari.   Okrugning g‘arbiy tekislik qismida hamda janubi g‘arbidagi
Sandiqli   qumligida   qurg‘oqchilik   va   qumga   moslash-   gan   o‘simliklar   —
juzg‘un,   iloq,   selin,   kavrak,   qizil   qandim,   yet-   mak,   bulduruq   o‘ti   va   saksovul
o‘sadi. Mustahkamlangan qum- larda  shuvoq  va  efemerlar  ko‘proq.
Gilli   cho‘llarda   shuvoq,   sho‘ra   o‘tlar,   mingbosh,   juzg‘un   va   boshoqli
o‘simliklar o‘sadi.
Qashqadaryo   adirlarida   shuvoq,   burg‘un,   bug‘doyiq,   kavrak,   oqquray,
qo‘ziquloq,   qurg‘oqchil   va   toshloq   yerlarda   bir   yillik   astragal,   chiy   kabilar
o‘sadi. Adirlarda, shuningdek,  bodom, zirk, do‘lana  kabilar ham uchraydi.
1500—2500   mbalandliklarda   o‘tlardan   bug‘doyiq,   shuvoq,   tip-   choq, 10javdar,   shirach,   daraxtlardan   archa,   yong‘oq,   zarang,   qayin,   tol,   terak,   bodom,
pista, olcha, do ‘lana  o‘sadi.
Hayvonot dunyosi.   Uning tekislik qismida cho‘lga moslashgan hayvonlar
—   sariq yumronqoziq, qo ‘shoyoq, sichqon, kaltakesak,  echkemar, ilon, bo ‘ri,
tulki   va   jayron   kabilar   yashaydi.   Daryo   vodiylaridagi   to‘qaylarda   chiyabo‘ri,
qirg‘ovul, to‘qay mushugi  uchraydi.
Okrugning   tog‘li   qismida   ayiq,   tog‘   takasi,   tog‘   qo‘yi,   bo‘rsiq,   bo   ‘ri,   to
‘ng‘iz,   silovsin,   o   ‘rmon   kalamushi,   qizildum   sug‘ur,   kulrang   sassiqko   ‘zan,
suvsar, jayra, burgut, kabutar   hamda shunga o‘xshash hayvon va parrandalar
yashaydi.
Okrug   hududida   Hisor   qo‘riqxonasi   barpo   etilgan.   Bu   qo‘riqxona   Hisor
tizmasining g‘arbiy qismida joylashgan. Uning maydoni 78 ming gektar bo‘lib,
archazorlar   va   u   yerda   uch-   rovchi   oq   tirnoqli   Hisor   ayig‘i,   qor   qoploni,   tog‘
echkisi,   to‘ng‘iz,   kaklik,   Turkiston   silovsini,   olqor,   kiyik   kabilar   muhofaza
qilinadi.
Qashqadaryo okrugida diqqatga sazovor joy va geografik obyektlar ko‘p.
Shularning   eng   mashhurlaridan   biri   Kitob   shahridagi   kenglik   stansiyasi
hisoblanadi. Bu ilmiy maskan dunyodagi 5 ta kenglik stansiyasidan biri bo‘lib,
Yerning magnit qutblarini o‘rganish bilan shug‘ullanadi.
1.4. Qashqadaryo havzasida aholining xo‘jalik faoliyati.
Qashqadaryo   havzasida   joylashgan   aholi   mamuriy-hududiy   jihatdan
Qashqadaryo   viloyatida   istiqomat   qiladi.   Aholisi,   asosan,   o zbeklarʻ   (91,2   %),
shuningdek,   tojik ,   turkman ,   rus ,   qozoq ,   ukrain ,   ozarbayjon , koreys, qirg iz, turk,	
ʻ
ukrain,   belorus,   tatar   va   boshqalar   millat   vakillari   ham   yashaydi.   Aholining
o rtacha zichligi 1	
ʻ   km²ga 109,0 kishi. Shahar aholisi 1 460,0 ming kishi, qishloq
aholisi 1 948,3 ming kishi ( 2022 ).
20-asr   boshlarigacha   hozirgi   Qashqadaryo   viloyati   hududida   yashagan
aholining   ko pchiligi   orasida   urug -qabilalarga   bo linish   saqlanib   kelgan.	
ʻ ʻ ʻ
Masalan,   Qarshi   shahri   va   uning
atroflarida   mang it	
ʻ ,   saroy ,   qavchin ,   qatag on	ʻ ,   kutchi ,   qipchoqlar ,   xtoy,   qirq   va 11boshqalar   urug lar,   Shahrisabz   va   uningʻ
atroflarida   kenagas ,   saroy ,   qutchi ,   turk ,   qatag on	
ʻ ,   qalmoq ,   qang li	ʻ ,   chuyut ,   qiyot ,  
qo ng irot	
ʻ ʻ ,   mojor,   mang it	ʻ ,   mitan,   mo g ul	ʻ ʻ ,   nayman ,   sayot   urug lari,	ʻ   G uzor	ʻ   va
uning   atroflarida   qavchin ,   kerayit ,   qo ng irot	
ʻ ʻ ,   mang it	ʻ   va   boshqalar   urug lar	ʻ
yashagan.   Ular   dehqonchilik ,   chorvachilik   va   hunarmandchilik   bilan
shug ullanishgan.	
ʻ
Viloyatning hududiy bo‘linishi. Qashqadaryo viloyati hududiy jihatdan 14
ta   tuman   va   2   ta   shaharga   bo lingan.   Qashqadaryo   viloyatiga   bevosita	
ʻ
bo ysunadigan quyidagi 2 ta shahar mavjud: Qarshi va Shaxrisabz shaharlari.	
ʻ
Tuman nomi Tuman markazi
1
Dehqonobod tumani Qorashina
2
Kasbi tumani Mug lon	
ʻ
3
Kitob tumani Kitob (shahar)
4
Koson tumani Koson
5
Ko kdala tumani	
ʻ Yettitom
6
Mirishkor tumani Yangi Mirishkor
7
Muborak tumani Muborak
8
Nishon tumani Yangi Nishon
9
Qamashi tumani Qamashi
10
Qarshi tumani Beshkent
11
Yakkabog  tumani	
ʻ Yakkabog	ʻ
12
G uzor tumani	
ʻ G uzor	ʻ
13
Shahrisabz tumani Chorshanba (shaharcha)
14
Chiroqchi tumani Chiroqchi
1-jadval. Qashqadaryo viloyati tumanlari
Iqtisodiyoti.   Qashqadaryo   viloyati   qishloq   xo jalik   mahsulotlarini	
ʻ
yetishtirish   hamda   yoqilg i   resurslarini   qazib   olish   bo yicha   O zbekistonda	
ʻ ʻ ʻ
muhim   o rin   egallaydi.   Viloyat   respublikada   qazib   olinadigan   tabiiy   gazning	
ʻ
88   %, neftning 92   %, kondensatning 99,6   %, oltingugurtning 100   % ni beradi. 12Qashqadaryo   respublikada   eng   ko pʻ   don   va   paxta   yetkazib   beradigan   viloyatdir.
O zbekistonda tayyorlanadigan yalpi qishloq xo jaligi mahsulotining 10,2	
ʻ ʻ   %,shu
jumladan,   paxtaning   11,8   %,   g allaning   12	
ʻ   %,   qorako l   terining	ʻ   19   %   viloyat
hissasiga   to g ri   keladi.   Tabiiy   gaz,   kondensat   va	
ʻ ʻ   qishloq
xo jaligi	
ʻ   mahsulotlarini   qayta   ishlovchi   tarmoqlar   rivojlanmoqda.   Viloyatda   1,1
ming kichik   korxona , 40,6 ming mikrofirma bor. Bular   sanoat ,   qurilish ,   savdo   va
umumiy   ovqatlanish ,   qishloq xo jaligi	
ʻ   va boshqalar   korxonalardan   iborat.
Sanoati.   Sanoatining   yetakchi   tarmoqlari :   —   tabiiy   gaz   va   neft   qazib
olish,   gazni   qayta   ishlash ,   paxta   tozalash ,   yog   ekstraksiyasi,   qurilish	
ʻ
materiallari   ishlab chiqarish , ip yigiruv,   tikuvchilik ,   oziq-ovqat   va boshqalar Eng
yirik   korxonalari :   Muborak   neft-gaz   unitar   korxonasi ,   Sho rtan   gaz   unitar	
ʻ
korxonasi ,   Muborak  gazni  qayta   ishlash   zavodi ,   Sho rtan  gaz-kimyo  majmuasi	
ʻ ,
Qarshi,   Koson   yog -ekstraksiya	
ʻ ,   Shahrisabz   konserva   zavodlari,   Shahrisabz
pillakashlik ,   Qarshi   tikuvchilik   fabrikalari ,   Qashqadaryo   marmar   aksiyadorlik
jamiyati ,   Dehqonobod   kaliy   zavodi   va   boshqalar   49   qo shma	
ʻ
korxona   faoliyat   ko rsatadi,   shulardan:	
ʻ   O zbekiston	ʻ   -   Turkiya   „Kashteks“
to qimachilik,   „Oqsaroy   to qimachilik   LTD“   qo shma   korxonalari   ishlamoqda.	
ʻ ʻ ʻ
Viloyat   hududidagi   dastlabki   sanoat   korxonasi   —   Shahrisabz   paxta   tozalash
zavodi   1916-yilda   qurilgan.   Undan   keyingi   davrda   viloyatda,   asosan,   paxta
tozalash   zavodlari ,   tikuvchilik   fabrikalari   qurildi.   1971-yilda   Muborak   gazni
qayta   ishlash   zavodi   ishga   tushirildi.   Mustaqillik   yillarida   Shahrisabz,
Yakkabog	
ʻ   un   kombinatlari ,   Tallimarjon   issikdik   elektr   stansiyasi ,   2001-
yil   oxirida   Sho rtan   gaz-kimyo   majmuasi	
ʻ   qurilib   ishga   tushirildi.   Qashqadaryo
viloyatida   gaz   ( propan ),   jun ,   paxta   tolasi ,   momiq ,   polietilen ,   tomat   pastasi ,   turli
xil   plitalar   ishlab chiqariladi.
Qishloq   xo‘jaligi.   Qishloq
xo jaligining	
ʻ   asosiy   tarmoqlari :   g allachilik	ʻ ,   paxtachilik ,   kartoshkachilik ,   polizc
hilik ,   sabzavotchilik ,   chorvachilik .   Bog dorchilik	
ʻ ,   uzumchilik ,   ipakchilik   ham
salmoqli   o rin   tutadi.	
ʻ   Chorvachiligi   go sht	ʻ - sut   yetishtirishga
ixtisoslashgan.   Qoramolchilik ,   qo ychilik	
ʻ ,   parrandachilik   rivojlangan.   Muborak ,   13Mirishkor ,   Nishon ,   G uzorʻ   tumanlarida   qorako lchilikka	ʻ   ixtisoslashgan
yirik   naslchilik   xo jaliklari	
ʻ   mavjud.   Asalarichilikka   ham   katta   e tibor   berilgan.	ʼ
Qashqadaryo   viloyatida   667,6   ming   ga   ekin   maydoni   mavjud   bo lib,   shundan	
ʻ
418,7   ming   gektari   sug oriladi.   173,8   ming   ga   yerga	
ʻ   paxta ,   205   ming   ga
yerga   don ,   3,2   ming   ga   yerga   sabzavot ,   2   ming   ga   yerga   poliz ,   0,5   ming   ga
yerga   kartoshka ,   38,1   ming   ga   yerga   ozuqa   ekinlari   ekiladi.   32,8   ming   ga   yer
ko p   yillik	
ʻ   daraxtzorlar ,   shundan   13,2   ming   ga   yer   mevazor ,   9,2   ming   ga
yer   tutzor ,   10,4   ming   ga   yer   tokzorlar   bilan   band,   1451   ming   ga
yerni   yaylovlar   egallagan.   Yerning   meliorativ   holatini   yaxshilash   maqsadida
13815   km   uzunlikda   kollektor-drenaj
tarmoqlari   qurilgan.   Viloyatda   sug oriladigan	
ʻ   dehqonchilikni   rivojlantirish
maqsadida   sug orish	
ʻ   kanallari   ( Qarshi ,   Sandal   va   boshqalar)   va   suv
omborlari   ( Tallimarjon ,   Chimqo rg on	
ʻ ʻ ,   Hisorak ,   Qizilsuv   va   boshqaalr)   barpo
etilgan.   Sug orishni	
ʻ   tashkil   etish   uchun   6   ta   yirik   nasos
stansiyasi   qurilgan.   Qishloq   xo jaligi	
ʻ   mahsulotlari   yetishtirishni   ko paytirish	ʻ
maqsadida   Qarshi cho lida	
ʻ   250 ming ga yer o zlashtirilgan.	ʻ
Viloyatda   68   shirkat ,   17,6   ming   dehqon ,   17,2   ming   fermer
xo jaliklari	
ʻ   faoliyat   ko rsatadi.   Qashqadaryo   viloyati	ʻ   shirkat ,   shaxsiy
va   fermer   xo jaliklarida	
ʻ   654,7   ming   qoramol   (shu   jumladan,   276,8   ming   sigir ),
2,2 mln.   qo y
ʻ   va   echki , 1,3 mln.   parranda , 17,3 ming-yilqi boqiladi (2005). 1996
—2005-yillar   viloyatdan   B.Ro ziyev,   Q.Mo minov,   G .   Rahmonov,	
ʻ ʻ ʻ
M.Saidovlar   „O zbekiston Qahramoni“	
ʻ   unvoniga   sazovor bo ldilar.	ʻ
Transporti.   Viloyatdagi   temiryo l	
ʻ   uzunligi   401   km.
Asosiy   temiryo l	
ʻ   magistrallari   Kogon   —   Qarshi   —   Dushanbe ,   Qarshi   —   Kitob ,  
Qarshi   —   Samarqand   —   Toshkent .   Viloyat   hududidagi   temir   yo llarning	
ʻ
aksariyat   qismi   elektrlashtirilgan.   Mustaqillik   yillarida   Surxondaryo   viloyatini
respublikaning   boshqa   qismi   bilan   bog lash   maqsadida	
ʻ   Toshg uzor	ʻ - Boysun -
Qumqo rg on	
ʻ ʻ   (umumiy   uzunligi   223   km)   temir   yo li   qurildi.   Ushbu   yo nalish	ʻ ʻ
Surxondaryo   viloyatiga   qo shni   respublika   —   Turkmaniston   hududiga	
ʻ 14o tmasdan   borish   imkoniyatini   berdi.ʻ   temiryo lning	ʻ   106,2   km   qismi
Qashqadaryo viloyati   hududidan   o tgan.	
ʻ
Yangi   temir   yo l   liniyasida   qurilish   ishlari   uch   bosqichda   amalga   oshirildi.	
ʻ
Loyiha   tegishli   tartibda   muvofiqlashtirilgach,   "O zbekiston   temir   yo llari"	
ʻ ʻ
Davlat aksiyadorlik temiryo l kompaniyasining o z mablag lari hisobidan 1998-	
ʻ ʻ ʻ
yilda   "Toshg uzor   —   Dehqonobod",   1999-yilda   "Boysun   —   Qumqo rg on"	
ʻ ʻ ʻ
qismlarida qurilish boshlandi. Yangi liniyaning eng murakkab bo lgan uchinchi	
ʻ
qismida   qurilish   ishlarini   boshlash   maqsadida   Yaponiya   bilan   hukumatlararo
bitim   imzolandi.   Ushbu   hujjatga   binoan,   2001-yil   16-iyulda   Yaponiyaning
Tashqi   savdoni   rivojlantirish   tashkiloti   (JETRO)   loyihaning   texnik-iqtisodiy
asoslarini   ishlab   chiqish   uchun   grant   ajratdi.   Murakkab   tog   sharoitida   barpo	
ʻ
etilayotgan   yangi   temir   yo l   liniyasining   dengiz   sathidan   1800   metrdan   ortiq	
ʻ
balandlikda,   cho qqi   darajasidagi   tog   tizmasini   kesib   o tishida   eng   ilg or	
ʻ ʻ ʻ ʻ
texnologiyalar,   zamonaviy   uskunalar   ishga   solindi.   Yangi   temir   yo lni   bunyod	
ʻ
etish davomida jami  37 ta ko prik, galereya  va tunnel  barpo etildi. 5 ta  vokzal	
ʻ
(Toshg uzor,   Dehqonobod,   Oqrabot,   Darband   va   Boysun),   15   ta   ajratma	
ʻ
shoxobcha,  shu jumladan, 7 ta stansiya  va  8 ta razezd  qad rostladi. Liniyaning
81-kilometridagi   uzunligi   234,2   metrni   tashkil   etgan   ko prik   qurildi.   Uni	
ʻ
trassasining   350   metr   radiusli   yoysimon   qismida   balandligi   43   metrni   tashkil
etuvchi tayanch ustunlari ko tarib turadi.	
ʻ
2004-yil   oktabrgacha   ushbu   yo lning   112   km   dan   ziyod   Toshg uzor   —	
ʻ ʻ
Dehqonobod   va   Qumqo rg on   —   Boysun   qismlari   foydalanishga   topshirildi.	
ʻ ʻ
2007-yil   1-sentabrga   kelib   "Toshg uzor   —   Boysun   —   Qumqo rg on"   yangi	
ʻ ʻ ʻ
temir   yo l   liniyasi   birinchi   bosqichining   qurilishi   yakunlandi	
ʻ [7] .   15-sentabrdan
boshlab   "O zbekiston   temir   yo llari"   AJ   ishchi   komissiyalarining	
ʻ ʻ
dalolatnomalariga   muvofiq   "Toshg uzor   —   Boysun   —   Qumqo rg on"   yangi	
ʻ ʻ ʻ
temir   yo l   liniyasi   orqali   yuk   tashish   poyezdlarining   to xtovsiz   harakati	
ʻ ʻ
ochilgan.   Temir   yo l   liniyasi   bir   kecha-kunduzda   14   juft   poyezdni   o tkazish	
ʻ ʻ
imkoniyatiga ega. Ushbu obyektning barpo etilishiga 447,4 milliard so m kapital	
ʻ 15qo yilmalar,   jumladan,   Yaponiya   xalqaro   hamkorlik   bankining   151,5   millionʻ
AQSh dollari hajmidagi kredit mablag lari yo naltirildi.	
ʻ ʻ [8]
Viloyatda   jami   13,9   ming   km   uzunlikda   avtomobil   yo llari	
ʻ   mavjud.
Shundan   umumiy   foydalanilayotgan   yo llar   uzunligi   3,4   ming	
ʻ
km,   xo jaliklar	
ʻ   hisobidagi  yo llar uzunligi  10,5 ming km. Qashqadaryo viloyati	ʻ
hududidan   respublika   ahamiyatiga   ega   bo lgan	
ʻ   Qarshi   —   Amudaryo
( Turkmaniston ),   Katta   O zbekiston	
ʻ
trakti   ( Toshkent   —   Termiz ),   Qarshi   —   Buxoro ,   Qarshi   —   Samarqand   avtomobil
yo llari	
ʻ   o tadi.   Qarshidan   Toshkent,	ʻ
Termiz,   Samarqand ,   Buxoro ,   Navoiy ,   Denov   va
boshqalar   shaharlarga   avtobuslar   qatnaydi.   Qarshi   xalqaro
aeroportidan   Qarshi   —   Moskva ,   Qarshi   —   Toshkent ,   Qarshi   —   Andijon   va
boshqalar   yo nalishlarda   yo lovchilar   tashuvchi	
ʻ ʻ   samolyotlar   qatnovi   yo lga	ʻ
qo yilgan.	
ʻ
2-BOB. TABIATDAN OQILONA FOYDALANISHDA GEOTIZIMLI
YONDASHUV. QASHQADARYO HAVZASI GEOEKOLOGIK
HOLATIGA TA’SIR ETUVCHI TABIIY VA ANTRAPOGEN OMILLAR. 162.1.   Tabiatdan   oqilona   foydalanishda   geotizmli   yondashuvning
ahamiyati.
Inson o‘z ehtiyojlari uchun turli oziq-ovqat mahsulotlarini istemol qiladi,
kiyim-kechak kiyadi, turli inshootlar quradi, ularning barchasini tabiatdan oladi.
Tabiiy   resurslardan   foydalanish   davomida   tabiat   qonunlari(geotizimlarningbir
butunligi,   barqarorligi,   dinamikasi,   modda   va   energiya   almashunuvi   va
boshqalar),   tabiiy   geografik   jarayonlarni   hisobga   olish,   tabiatga   salbiy   ta’sirni
imkon   qadar   kamaytirish   lozim.   Yuqorida   aytilganidek,   tabiiy   resurslardan
foydalanilayotganda   tabiat   qonunlari,   geotizimlarning   rivojlanish   xususiyatlari,
ulardagi   tabiiy   jarayonlar   hisobga   olinsa,   xo‘jalik   faoliyatida   shunga   mos
tadbirlar qo‘llanilsa buni tabiatdan oqilona foydalanish deb hisoblash mumkin.
Agar   tabiatdan   rejasiz,   oqibatini   o‘ylamasdan   foydalanilsa,   turli
darajadagi geoekologik muammolarning kelib chiqishiga va rivojlanishiga sabab
bo‘ladi. Geoekologik muammolarning chuqurlashishi esa o‘z navbatida ekologik
muvozanantning buzilishiga olib keladi.
Inson   xo‘jaligini   rejalashtirish   davomida   tabiiy   geografik   qonuniyatlar   va
hududning   tabiiy   sharoitini   hisobga   olish   lozim.   Masalan,   Qashqadaryo
havzasida   turli   darajadagi   avtomobil   yo‘llarini   o‘tkazish   jarayonida   relyefning
nishabligini   hisobga   olish   lozim.   Avtomobil   yo‘llari   bilan   parallel   ravishda
qazilgan   betonli   suv   yo‘llarida   yog‘ingarchilik   davrida   suv   yig‘ilib   toshib
ketishi, buning oqibatida yo‘llarning yaroqlilik muddati kamayishini oldini olish
uchun   yo‘llarni   imkon   qadar   relyefning   nishabligi   bo‘yicha   loyihalashtirgan
maqul. 
          Kishilik jamiyati tarixi davomida insoniyatning tabiatga ta’siri ortib borgan
va   bu   jarayon   davom   etib   kelmoqda.   Aholi   sonining   ortishi,   ayniqsa,
odamlarning   xohish   va   ehtiyojlarini   ko‘payishi   natijasida   tabiiy   resurslardan
yanada ko‘proq foydalaniladi. Ba’zan tabiiy resurslardan foydalanish davomida
tabiat qonunlari hisobga olinmaydi, natijada tabiat odamlarga o‘zining salbiy aks
ta’sirini ko‘rsatgan holatlar kuzatilgan.  17Tabiatdan   foydalanish   davomida   bir   butunlik,   modda   va   energiyaning
almashinuvi kabi qonuniyatlarni hisobga   olish   lozim,   biror   tabiat
komponentining o‘zgarishi boshqa komponentlarni o‘zgarishiga ham olib keladi.
Qashqadaryo havzasi hududining katta qismida aholi qadimdan zich holda
yashab   keladi.   Qashqadaryo   havzasida   aholi   sonining   ortishi   va   xo‘jalikning
rivojlanishi   bilan   odamlarning   tabiatga   ta’sir   turlari   va   ko‘lami   ham   kengayib
bormoqda.   Natijada   tabiatdan   rejali,   oqilona   foydalanish   masalalari   dolzarb
ahamiyat   kasb   etmoqda.   Ishlab   chiqarish   kuchlarining   o‘sishi,   shaharlarning
rivojlanishi   va   maydonini   kengayishi   jarayonida   tabiatdan   oqilona   foydalanish
masalalari yanada dolzablashadi. 
Ishlab   chiqarish   kuchlarini   to‘g‘ri   joylashtirish,   hududlarni   turli
chiqindilar   bilan   ifloslanishini   oldini   olish   muhim   ahamiyatga   ega.   Shahar
qurilishini   rejalashtirayotganda   shahar   aholi   sonidan   kelib   chiqib,   yashil
maydonlarni   tashkil   etish,   global   iqlim   sharoitida   shaharlardagi   o‘rtacha
haroratni ko‘tarilishini oldini olish maqsadida issiqlikni kam yutadigan qurilish
materiallaridan foydalanish, avtomobil yo‘llarini joyning relyef sharoitidan kelib
chiqib   joylashtirish   masalalari   muhim   ahamiyatga   ega.   Ushbu   jarayonlarning
o‘rganish   turli   yondashuvlar,   prinsiplar   asosida   olib   boriladi.   Qashqadaryo
havzasini   hududidagi   tabiiy   geografik   qonuniyatlar   va   jarayonlar   geotizimli   va
landshaft yondashuvlarida olib borildi.
Tabiat   va   inson   munosabatlari   ko‘plab   tabiiy   fanlar   mutaxassislari
tomonidan   o‘rganiladi.   Ularning   ichida   geografiya   fani   ham   o‘zining
yondashuvlari  bilan ishtirok etadi. Geografik yondashuvlar  o‘ziga xos jihatlari,
tatqiqot najijalari bilan biologik va ekologik yondashuvlardan farq qiladi.
Geografik   yondashuv   –   umumilmiy,   fanlararo   yondashuvlardan   biri,
tizimli   yondashuvning   bir   ko‘rinishi.   Uning   mohiyati   turli   xil   obyekt   va
hodisalarni hududiy tabaqalashgan, hududiy tashkillashgan,   makonda
rivojlanayotgan   tizim   sifatida   qaraladi.   Tabiatni   muhofazalash   faoliyatida
geografik   yondashuvni   qo‘llash   hodisa   va   jarayonlarni   tizimli   o‘rganishni
ta’minlaydi   hamda   chora-tadbirlar   va   normativlarni   muayyan   geografik 18sharoitga   qat’iy   moslab,   hududiy   tabaqalashtirishga   imkon   beradi.   Geografik
yondashuvlardan foydalanish tabiatdagi hodisalarni bir butun, bir-biriga bog‘liq
holda   o‘rganish   imkonini   beradi.   Geografik   yondashuvlar   geografik
tatqiqotlarning   maqsadi,   o‘rganilayotgan   hududning   tabiiy   sharoitidan   kelib
chiqib tanlanadi.
Geografik yondashuvlarning ichida geotizimli va landshaft yondashuvlari
muhim o‘rin tutadi. Geografik tatqiqotlarda   geotizimli   va   landshaft
yondashuvlaridan   foydalanish   geoekologik   muammolarni   bir   butun   holda,   har
tomonlama   o‘rganishga   imkon   beradi.   Ushbu   yondashuvlar   bir-biriga   yaqin,
chunki landshaftning o‘zi ham geotizimlarning taksonomik birligidir. Landshaft
yondashuvidan   foydalanilganda   tatqiqot   obyekti   geotizimlarning   landshaft
birligi   yoki   uning   morfologik   qismlari   doirasida   o‘rganiladi.   Geotizimli
yondashuvdan   foydalanilganda   landshaft   birligiga   nisbatan   kattaroq   yoki
kichikroq   geotizimlarni(tabiiy   geografik   rayon,   tabiiy   geografik   okrug,
provinsiya va h.k.) ham o‘rganish imkoniyati tug‘iladi. 
1963-yilda   V.B.Sochava   tomonidan   geotizim   tushunchasi   fanga   kiritildi.
U geotizimga quyidagicha ta’rif berdi: Geotizim– boshqariluvchan tizimlarning
alohida,   o‘ziga   xos   sinfi,   Yer   yuzasidagi   komponentlari   bir-biri   bilan   tizimli
aloqada   bo‘lgan   hamda   ma’lum   yaxlitlik   sifatida   fazo   qobig‘i   va   kishilik
jamiyati   bilan   o‘zaro   ta’sirda   bo‘ladigan   har   qanday   o‘lchamdagi   makon.
Geotizimlarni   katta-kichikligi   bo‘yicha,   ya’ni   pog‘onasimon   qo‘yib   chiqilsa,
quyidagicha   bo‘ladi:   geografik   qobiq-quruqlik-materiklar-tabiiy   geografik
o‘lkalar-tabiiy geografik zonalar-tabiiy geografik provinsiyalar-tabiiy geografik
okruglar-tabiiy   geografik   rayonlar-landshaftlar-joylar-urochishelar-fatsiyalar.
Har qanday geotizim o‘zidan katta taksonomik birlikdagi geotizimda bo‘ladigan
tabiiy   geografik   jarayonlarga   bo‘ysunadi,   shu   bilan   birgalikda   o‘zidan   kichik
geotizimning   tabiiy   geografik   xususiyatlarini   belgilab   beradi.   Masalan,   har
qanday   landshaftdagi   xususiyatlar   tabiiy   geografik   rayondagi   jarayonlardan
tashqariga   chiqib   keta   olmaydi,   shuningdek,   u   o‘zining   joy,   urochishe   va
fatsiyalarining tabiiy geografik xususiyatlarini belgilab beradi. 19Geotizimlar   o‘zining   tabiiy   chegaralariga   ega   bo‘lgan   turli   katta-
kichiklikdagi   hududlardir.   Daryolar,   daryo   terrasalari,   tik   yonbag‘irlar
geotizimlar   chegarasini   yaqqol   ko‘rsatib   turadi,   ammo   ko‘pchilik   hollarda
geotizimlarning   chegarasi   aniq   ajralib   turmasdan,   tabiat   komponentlari(tuproq,
o‘simlik,   tog‘   jinslari)   o‘zgarib   boradigan   o‘tkinchi   zonalarga   to‘g‘ri   keladi.
Ularda modda va energiyaning almashinuvi ma’lum qonuniyatlar asosida ushbu
tabiiy chegaralar doirasida kechadi.
2.2.   Qashqadaryo   havzasida   joylashgan   tabiiy   va   antrapogen
landshaftlar va ularning ichki tuzilishi.
Qashqadaryo havzasi geomorfologik jihatdan tog’ va tekisliklardan iborat
bo’lib, landshaftlarning zonal va vertikal tabaqalanishlanish, o’ziga xos issiqlik
rejimi va namlanish sharoitlariga, relyefiga va boshqa omillarga bog’liq. Tog’ va
tekislik   hududlarining   mavjudligi   landshaft   strukturasi   tarkibida   tafovutlarni
vujudga   keltiradi,   bu   holat   esa   landshaft   strukturasi   tarkibida   tog’   va   tekislik
sinflarini   ajratish   imkonini   beradi.   Shuningdek,   tog’   landshaftlari   ichki
tafovutlariga   ko’ra   kichik   sinflarga   ajratiladi,   ular   quyidagi   kichik   sinflar:   1)
baland tog’ landshaftlari; 2) o’rtacha balandlikdagi tog’ landshaftlari; 3) adirlar
va  past   tog’  landshaftlari.  Tekislik   qismi  landshafti  sinfi  strukturasida  ham  o’z
navbatida   quyidagi   kichik   sinfni   ajratishga   sabab   bo’ladi:   1)   baland   tekislik
landshaftlari; 2) adir va qoldiq tog’ landshaftlari.
Landshaft   turlarini   ajratishda   ularning   strukturaviy   va   petrografik
xususiyatlari   e’tiborga   olingan   holda   har   bir   landshaftning   relyef   xususiyatlari,
shuningdek,   iqlim   va   o’simlik,   tuproq   qoplami   uzviy   bog’liqlikda   ta’riflanadi.
Qashqadaryo havzasining landshaftlari qadimdan inson xo’jalik faoliyatida keng
foydalanilgan.   Shu   sababli   havzaning   katta   qismida,   ayniqsa,   uning
tekisliklarida   landshaftlar   turli   darajada   o’zgarishlarni   boshdan   kechirgan.
Shuning uchun ularni tasniflashda hamda tavsiflashda inson ta’sirida yuz bergan
o’zgarishlarni,   ya’ni   inson   omilining   rolini   ham   albatta   e’tiborga   olish   kerak.
Ayniqsa,   landshaft   turi   kattaligidagi,  landshaftlarni   tavsiflashda   va  baholashda, 20ularning   antropogen   omillar   ta’sirida   o’zgarishi   nazardan   chetda   qolmasligi
zarur. 
Landshaftlarning   inson   xo’jalik   faoliyati   ta’sirida   o’zgarishi   shu
landshaftning   tabiiy   sharoiti   va   resurslar   bilan   ta’minlanganligiga   bevosita
bog’liq.   Shu   sababli,   muayyan   hudud   landshaftlariga   tavsif   berishda   tabiiy
resurslar hamda insonning tabiatga ta’sirini ham e’tiborga olish lozim. Shunday
qilib,   landshaftlarni   xo’jalikda   foydalanish   maqsadlarida   o’rganish,   ularning
tabiiy   salohiyatini   baholash   va   antropogen   geotizimlardan   maqsadga   muvofiq
foydalanishda muhim ahamiyat kasb etadi. 
Qashqadaryo   havzasida   landshaft   hosil   qiluvchi   omillar   va   shu   landshaft
hududlarida   aholining   joylashuvi,   aholining   ko’payishi   yoki   takror   barpo
bo’lishi   bosqichlari   va   landshaftlarning   hududiy   tabaqalashuv   xususiyatlarini
o’rganish,   bu   hududda   tarqalgan   landshaftlarni   tipologik   jihatdan   tasniflash
imkonini   beradi.   Qashqadaryo   havzasida   bir-biri   bilan   o’zaro   bog’liq   hamda
o’zaro   ta’sirda   bo’ladigan   tog’   hamda   tekislik   landshaftlari   hamda   aholining
hududlar   bo’yicha   taqsimlanishi   yirik   paragenetik   va   paradinamik
aloqadorlikdagi geokompleksni hosil qiladi.
Tog‘   landshaftlari.   Qashqadaryo   havzasining   tog’li   qismida
landshaftlarning   gorizontal   zonalligi   vertikal   zonallik   bilan   o’rin   almashadi.
Tog’lardagi   vertikal   zonallik   eng   avvalo   morfostrukturaviy   tabaqalashuvning
eng yaqqol namoyon bo’ladigan geografik oqibatidir. Tog’larda landshaftlarning
balandlik zonallik radiusi miqdorining keskin kamayishi, shuningdek, yog’inlar
miqdorining   o’zgarishi   (dastlab   ko’payish   va   keyin   kamayish)   tufayli   sodir
bo’ladi. Boshqa tog’li o’lkalardagi kabi mazkur havza tog’larida ham balandlik
zonallikning   tizimlari   xilma-xil   bo’lib,   har   bir   balandlik   zonasiga   balandlik
zonallikning alohida turi to’g’ri keladi.
Tog’larda   balandlikka   ko’tarilgan   sari   bo’ladigan   o’zgarish   nafaqat
iqlimda,   balki   yer   yuzasining   tuzilishida   ham   kuzatiladi.   Tog’larni   an’anaviy
ravishda   past,   o’rtacha   baland   va   baland   tog’larga   ajratish   tog’
ko’tarilmalarining   shakllanishi   bilan   bog’liq   bo’lgan   uchta   asosiy   bosqichda 21namoyon   bo’ladi.   Tog’   ko’tarilmalarining   chekka   qismlarini   adirlar   va   uncha
baland  bo’lmagan  old tizmalar  yoki   asosiy  tizmaning  tarmoqlarini   hosil  qiladi.
Arid iqlim sharoitlarida ular suv oqimlari bilan kuchli parchalangan va tog’oldi
prolyuvial shelflari bilan o’ralgan. O’rtacha balandlikdagi tog’lar uchun chuqur
erozion parchalanish, baland tog’lar uchun esa nival va glyasial relyef shakllari
hamda hozirgi muzliklarning mavjudligi xosdir.
Pog’onalilik   iqlimiy   tabaqalashuvning   ham   namoyon   bo’lishidir.   Past
tog’larning   iqlimi   atrofdagi   tekislik   ustidagi   atmosfera   sirkulyasiyasi   bilan
bog’liq.   O’rtacha   balandlikdagi   tog’   pog’onasida   havo   massalarining
ko’tarilishi,   frontlarning   keskinlashuvi,   qarama-qarshi   ekspozisiyalar   iqlimning
farq   qilishiga   xosdir,   aynan   shu   pog’onada   shamollarga   ro’baro’   bo’lgan
yonbag’irlarda   atmosfera   yog’inlar   eng   katta   miqdorda   tushadi.   Baland   tog’
tizmalari (O’rta Osiyo sharoitlarida 2500-3000 m dan yuqorida) erkin atmosfera
havo   oqimlarining   ta’siri   ostida   bo’ladi;   yer   yuzasi   iqlimiga   muhim   ta’sir
ko’rsatmaydi,   shuningdek,   iqlim   atrofdagi   tekisliklarning   ustidagi   atmosfera
sirkulyasiyasiga ham bog’liq emas.
Landshaft   pog’onalari   balandlik   zonalariga   aynan   o’xshash   bo’lmasada
ular orasida muayyan nisbatlar mavjud. Quyi pog’onaga odatda eng pastki zona
to’g’ri   keladi.   O’rtacha   balandlikdagi   tog’   pog’onasida   zonallik   miqyosi   eng
murakkab   va   xilma-xillikdagi   turli   zonalarning   fragmentlari   almashinib   turadi.
Masalan,   Qashqadaryo   havzasi   sharoitlarida   o’rtacha   balandlikdagi   tog’lar
uchun shamolga   ro’paro’   yonbag’irlaridagi  o’rmonlarning fragmentlari   bo’lgan
tog’-dasht zonasi xosdir. Shunday qilib, pog’onalik tushunchasi kompleks tabiiy
geografik   tushunchani   hosil   qiladi   va   balandlik   zonasi   tushunchasiga   ko’ra
ancha   murakkabroq   tushunchadir.   Balandlik   zonalaridan   farqli   o’laroq
pog’onalar   tog’   hududlarida   tarqalgan   landshaftlarni   tasniflashda   universal
ahamiyatga ega.
Qashqadaryo   havzasining   tog’lik   qismida   pog’onalikning   namoyon
bo’lishi   va   tog’larda   balandlik   zonalari   spektrining   darajasi,   gipsometrik
balandlik, ya’ni mutlaq balandlik, relyefning genezisi va parchalanish darajasiga 22ko’ra   landshaftlarda   aholi   joylashuvining   quyidagi   kichik   sinflarini   ajratishga
imkon   beradi:   1)   tog’oldi   adirlar   va   past   tog’larning   landshaftlarida   aholi
joylashuvi;   2)   o’rtacha   balandlikdagi   tog’   landshaftlarida   aholi   joylashuvi;   3)
baland   tog’   landshaftlarida   aholi   joylashuvi.   Shuningdek,   tog’oldi   adirlari   va
past tog’ landshaftlari kichik sinfda o’rtacha quruq tipik bo’z tuproqlaridagi tog’
chalacho’l landshaftlari zonal tipi ajratiladi.
Tog’   chalacho’l   landshaftlari   Qashqadaryo   havzasining   Qoratepa,
Miroqi,   Yakkabog’   va   G’uzor   adirlari   hamda   ular   tutashib   turgan   mutlaq
balandligi   500   m   dan   1000-1200   m   gacha   bo’lgan   past   tog’lar   uchun   xos.
Chiroqchi   va   Kitob   tumanlari   hududidan   o’tadigan   Qoratepa   past   tog’lari   va
adirlarida   aholi   manzilgohlarining   relyefi   ancha   notekis,   ammo   aholi   zich
joylashgan.   Bunga   sabab   daryo   va   soy   qiroqlarida   dehqonchilik,   bog’dorchilik
va   chorvachilik   yaxshi   rivojlanganligida.   Shuningdek,   Miroqi   hududi   va   unga
yaqin bo’lgan hududlarda aholi zich joylashgan bo’lib, ular asosan dehqonchilik,
bog’dorchilik   va   uzumchilik   bilan   shug’ullanadilar.   Aholining   bir   qismi
hunarmandchilik   bilan   band.   Yakkabog’   va   G’uzor   adirlarida   aholi   bir   tekisda
taqsimlangan.   Aholi   bog’dorchilik,   uzumchilik,   sabzavotchilik,   pillachilik,
go’sht-sut chorvachiligi bilan shug’ullanadi.
Tog’ chalacho’l landshaftlarining adirlari lyoss va lyossimon jinslar bilan
qoplangan,   yuzasi   yassilangan,   u   turli   yo’nalishdagi   tog’lar   bilan   tutashgan
tog’oldi yassi tepa marjonlaridir. Ular tutashgan pasttog’larning balandligi ayrim
hollarda   1000-1200   m   gacha   yetsada,   aksariyat   hollarda   ular   700-800   m
balandlikka   ega.   Past   tog’larda   yonbag’irlarning   qiyaligi   5-10 0
,   parchalanish
chuqurligi   200-500   m.   Past   tog’larning   relyefi   ularning   tuzilishi   va   iqlim
sharoitlariga ko’ra har xil bo’ladi. Bunday tog’lar uchun yassilangan cho’qqilar
xos bo’lib, O’rta Osiyoning keskin kontinental iqlim sharoitlarida nisbatan turli
chidamlilikka ega bo’lgan jinslardan tuzilgan past tog’lar qoyali, o’tkir cho’qqili
va tik yonbag’irli bo’ladi.
Qashqadaryo havzasida  tipik past  tog’larga Qoratepa tog’larining g’arbiy
qismidagi   tog’lar,   Ziyovuddin-Zirabuloq   past   tog’lari   va   Hisor   tizmasining 23chekka janubi-g’arbiy tarmoqlari kiradi. Tog’-chalacho’l landshaftlari tarqalgan
past tog’lar va adirlarning iqlim sharoitlari tekislik landshaftlariga nisbatan biroz
yumshoqroq.   Yillik   yog’inlarning   miqdori   nisbatan   ancha   ko’p.   Shu   tufayli
yerlarning   o’zlashtirilishi   sababli   ekin   maydonlarining,   ya’ni
agrolandshaftlarning ko’payishiga olib keldi. O’zlashtirilgan landshaft, unumdor
tuproqlar,   yangidan-yangi   bog’lar,   ekin   maydonlari   bilan   bir   qatorda   shu
hududda   yetishtiriladigan   mevalarni   qayta   ishlash   korxonalari   mavjud.   Tog’
chalacho’l   landshaftlarining   iqlim   sharoitlari   dehqonchilik   va   chorvachilik
uchun qulay.
Tog’   chalacho’l   landshaftlari   tarqalgan   adirlar   va   past   tog’larning   zonal
tuproq   tipini   tipik   bo’z   tuproqlar   tashkil   etadi.   Past   tog’larning   eng   yuqori
qismlarida   tipik   bo’z   tuproqlar   to’q   tusli   bo’z   tuproqlarga   almashinadi.   Tipik
bo’z   tuproqlar   dengiz   sathidan   440   m   dan   800-900   m   gacha   bo’lgan
balandliklarda   tarqalgan.   Bu   tuproqlarda   chirindili   qatlam   yaqqol   ifodalangan.
O’zlashtirilmagan   tipik   bo’z   tuproqlarda   yuqori   qatlam   yaxshi   chimlashgan.
Chimli   qatlamlarda   chirindi   miqdori   2,5-3,0%   gacha,   azot   miqdori   0,194%
gacha,   kaliy   miqdori   2,30-2,80%   gacha,   fosfor   miqdori   2,32-2,47%   gacha
yetadi, kam holatlardagina sho’rlangan.
Adirlar   va   past   tog’larda   efemer   va   efemeroidlar,   qisman   va   uzoq
vegetasiyali   ko’p   yillik   o’tlar   va   butalar   ham   tarqalgan.   Bu   o’simliklar   uchun
bahor oylari asosiy vegetasiya davri bo’lib, yozda qovjirab, qurib qoladi. Tog’-
chalacho’l   landshaftlari   tarqalgan   hududlar   g’alla   yetishtiriladigan   lalmikor
dehqonchilikda   foydalaniladi.   Bundan   tashqari,   bu   yerlarda   bog’dorchilik,
uzumchilik   va   go’sht-sut   yo’nalishidagi   chorvachilik   ham   rivojlangan.   Adirlar
va   past   tog’lar   landshaftlari   tabiiy   resurs   salohiyatini   ishlab   chiqarishning   turli
sohalarida   o’zlashtirish   imkoniyatlari   katta.   Bu   yerdagi   ko’plab   tranzit   kichik
daryolar   va   tog’   soylarining   suvlari   bevosita   yoki   suv   omborlari   orqali
sug’orishga sarflanadi. Adir va pasttog’ landshaftlarining o’simliklari yaylovlar
va   pichanzorlar   sifatida   foydalaniladi.   Bu   yerdagi   deyarli   900   ming   ga
maydondan   yaylovlar   sifatida   foydalanish   mumkin.   Yaylovlarning   o’rtacha 24yillik   hosildorligi   4-6   s/ga   ni   tashkil   etadi.   Yaylovlardan   nafaqat   mollarni
boqishda balki, pichan tayyorlash uchun ham foydalaniladi.
Adir mintaqasiga viloyatning G’uzor, Dehqonobod, Qamashi, Yakkabog’,
Kitob,   Shahrisabz   va   Chiroqchi   tumanlarining   tog’oldi   tekisliklari   va   qirlari
kiradi.   Mintaqaning   iqlim   sharoitlari   cho’lnikiga   nisbatan   ancha   yumshoq.
Yanvarning   o’rtacha   harorati   1-2 0
S,   iyulning   o’rtacha   harorati   25-30 0
S,
vegetasiya   davri   (fevral   oyining   o’rtasidan,   dekabr   oyining   o’rtasigacha)   280-
300   kunni   tashkil   etadi.   Yillik   yog’inlarning   o’rtacha   miqdori   300-600   mm
bo’lib,   shundan   220-360   mm   noyabr-mart   oylariga   to’g’ri   keladi.   Adir
mintaqasining   tabiiy   sharoiti   tekislik   qismidan   farq   qilib,   relyefi   xilma-xil,
yog’in   tekisliklarga   qaraganda   ancha   ko’p,   shu   bois   o’simlik   va   hayvonot
dunyosi   turlariga   ham   boydir.   Balandlik   ortgan   sayin   o’simlik   turlarining
o’zgarishiga bog’liq holda hayvonot dunyosi ham o’zgarib boradi. Bu mintaqada
yillik yog’in miqdori 500 mm gacha yetadi.
Tog’-chalacho’l   landshaftlari   kelajakda   sanoat   ishlab   chiqarish,
bog’dorchilik,   uzumchilik,   g’allachilik   va   chorvachilikni   yanada   rivojlantirish
uchun   qulay   tabiiy   imkoniyatlarga   ega.   Bu   yerda   shuningdek,   lalmikor   yerlar
maydonini   kengaytirish,   polizchilik,   ipakchilik   va   asalarichilikni   rivojlantirish
imkoniyatlari ham mavjud. Tog’-chala cho’l landshaftlari tarqalgan hududlarda
tabiatdan   oqilona   foydalanishni   tashkil   etish   yaylovlarni   fitomeliorasiya   qilish,
lalmi yerlarda agrofitomeliorativ tadbirlarni amalga oshirishni taqazo etadi. 
O’rtacha   balandlikdagi   tog’lar   kichik   sinfi   doirasida   landshaftlarning
quyidagi   ikki   zonal   tipi   ajratiladi:   o’rtacha   nam   to’q   tusli   bo’z   tuproqlardagi
quruq   dasht   landshaftlari;   nam   (gumid)   tog’-o’rmon   jigarrang   tuproqlardagi
o’rmon-dasht   landshaftlari.   O’rtacha   baland   tog’   landshaftlari   1200-2000   m
balandliklar   oralig’idagi   tog’   yonbag’irlarida  tarqalgan.   Bu   xildagi   landshaftlar
Zarafshon tizmasining g’arbiy tarmoqlari - Chaqilkalon va Qoratepa tog’larida,
Hisor   tizmasining   Qashqadaryo   va   Jinnidaryo,   Oqsuv   va   Tanxozdaryo,
Yakkabog’daryo   va   G’uzordaryo   oralig’idagi   Sumsar-Shertog’,   Toytalash   va
boshqa   tog’   massivlarida   mavjud.   Bu   tog’larning   yonbag’irlari   ancha   kuchli 25parchalangan,   suvayirg’ichlari   yassilangan,   yonbag’irlarning   qiyaligi   10-15 0
,
iqlim   sharoitiga   bog’liq   holda   o’ziga   xos   relyef   shakllanadi.   Bunday   relyef
uchun turli shakllardagi qoyalar, tik zinapoyasimon yonbag’irlar xos.
O’rtacha   balandlikdagi   tog’larning   iqlimi   past   tog’larnikiga   nisbatan
ancha   salqin   va   yanvar   oyining   o’rtacha   harorati   manfiy,   mutalaq   eng   past
harorat   -25   -30 0
  gacha   pasayadi.   Mutlaq   eng   yuqori   minimum   35-40 0
.   Harorat
+10 0
  dan  yuqori   bo’lgan  davr  150-200 kun,  yillik miqdori   -2500-3500 0
. Sovuq
bo’lmaydigan   davr   170-200   kun.   Yillik   ehtimoliy   bug’lanish   yillik   yog’inlar
miqdoriga nisbatan ancha katta va shu bois namlanish koeffisiyenti 0,5-0,7 dan
oshmaydi.   O’rtacha   nam   to’q   tusli   bo’z   tuproqlardagi   tog’-dasht   landshaftlari
uchun   bug’doyiq   asosiy   o’simlik   formasiyasini   tashkil   etadi.   Bundan   tashqari
har   xil   o’tli,   shuvoq-chalov-betaga,   butali   va   daraxtli   formasiyalarni   tarqalishi
yonbag’irlarning ekspozisiyasiga bog’liq.
Quruq   tog’-dasht   landshaftlari   qadimdan   insonning   xo’jalik   faoliyati
ta’sirida   bo’lgan.   O’tmishda   keng   tarqalgan   butali-daraxtli   o’simliklar   nes-
nobud   qilingan.   Hozirgi   paytda   ayrim   joylardagina   saqlanib   qolgan   pista,
arg’uvon   yoki   do’lananing   uchrashi   o’tmishda   bu   landshaftlarda   butalar   va
daraxtlar   o’sganligidan   guvohlik   beradi.   Hozirgi   paytda   turli   o’t-o’simliklar
ustuvor bo’lib, ular yer yuzasining 60-70% ni qoplaydi. Tog’-dasht o’simliklari
rang-barang   va   turlarga   boy   bo’lishi   tufayli   muhim   xo’jalik   ahamiyatiga   ega.
O’simlik  qoplamining qalin bo’lishi  uchun nam  yetarli  va shu  sababli  o’simlik
qoplami   mahsuldor   yaylovlarni   hosil   qiladi.   Bu   yaylovlarda   yil   davomida   mol
va   qo’ylarni   boqish   mumkin.   Lekin,   amalda   ular   ko’proq   yozgi,   erta   kuzgi   va
bahorgi yaylovlar sifatida chorva mollarining barcha turlari uchun ahamiyatlidir.
O’rtacha   baland   tog’   landshaftlarida   aholi   ko’p,   lekin   notekis   joylashgan.
Aholining ko’p qismi daryo vodiylarida o’zlari uchun qulay bo’lgan sharoitlarda
yashaydi.   Viloyat   statistika   boshqarmasi   ma’lumotlariga   ko’ra,   o’rtacha
balandlikdagi tog’ landshaftlari jami 546 ming ga. Bu hududda aholisi 5000 dan
ziyod   35   ta,   1000-2000   dan   ziyod   40   ga   yaqin   qishloqlar,   bir   nechta   shahar
tipidagi manzilgohlar joylashgan bo’lib, landshaft hududida 400-500 ming kishi 26istiqomat   qiladi.   O’rtacha   balandlikdagi   tog’larning   yuqori   qismlari   uchun
(1800-2000   m   dan   2800-3000   m   gacha   bo’lgan   balandliklarda)   o’rmon-o’tloq-
dasht   landshaftlari   xos.   Bu   tipdagi   landshaftlar   tarqalgan   hududlar   kuchli
parchalangan   relyef   bilan   ifodalanadi.   Relyefning   bunday   strukturaviy   tipi
Chaqilkalon   tog’larining   eng   yuqori   qismida,   Qashqadaryo   va   Jinnidaryoning
yuqori   oqimlarining   oralig’idagi   tog’larda,   Katta   O’radaryoning   yuqori
oqimining   o’ng   sohilida,   Kichik   O’radaryo   yuqori   oqimining   chap   sohilida   va
boshqa   joylarda   tarqalgan.   O’rmon-o’tloq-dasht   landshaftlari   uchun   o’rmon-
jigarrang   tuproqlar   xos.   Jigarrang   tuproqlar   batamom   sho’rlanmagan,   ammo
yonbag’irlar   qiyaligi   katta   bo’lganligi   sababli   zonaning   70%   ga   yaqin
maydonida   tuproq   eroziyasi   o’rtacha   va   kuchli   darajada   sodir   bo’lgan.   Hisor
tog’ tizmasining yonbag’irlarida 2800-3000 m balandliklar oralig’ida asosan tub
jinslarning   allyuvial   yotqiziqlarida,   ayrim   joylarda   esa   delyuvial   yotqiziqlarda
och   tusli   qo’ng’ir   tuproqlar   tarqalgan.   Och   tusli   qo’ng’ir   tuproqlar   zonasi
Qashqadaryo   havzasida   balandlik   zonalarining   eng   yuqori   pog’onasini   hosil
qiladi. 
Qashqadaryo   havzasi   tog’larining   yonbag’irlarida   2000-3000   m
balandliklar   oralig’ida   o’rmonlarning   hosil   bo’lishi   uchun   qulay   sharoitlar
vujudga keladi. Lekin, tog’ yonbag’irlarining ekspozisiyasi, yuzasining tuzilishi,
tog’ jinslarining tarkibi bu balandliklarning barcha joylarida ham o’rmonlarning
rivojlanishi   va   keng   tarqalishi   uchun   imkon   bermaydi.   Shu   sababli   o’rmonlar
orasida   hamda   ularning   quyi   pog’onalarida   butali   va   har   xil   o’tli   o’simlik
formasiyalari ustunlik qiladi. Tog’ o’rmonlarining umumiy maydoni 64,3 ming
ga ni tashkil etadi, shundan eng katta maydon archazorlarga to’g’ri keladi.
Archazorlar   hozirgi   paytda   Chaqilkalon   tog’lari   va   Hisor   tizmasining
Yakkabog’   hamda   Dehqonobod   tumanlari   hududidagi   tog’larning
yonbag’irlarida keng tarqalgan. O’tmishda archazorlar hozirgiga nisbatan ancha
katta   maydonlarni   band   etgan.   Ammo,   antropogen   omillarning   salbiy   ta’siri
tufayli archazorlarning maydoni keskin kamayib ketgan. Archa o’rmonlari saur
archa,   qora   archa   va   o’rik   archa   formasiyalaridan   tashkil   topgan.   Katta   va 27Kichik   O’radaryolarning   yuqori   oqimlari   oralig’ida,   Qashqadaryoning   manbasi
atroflarida   saur   archa   o’sadi.   Chaqilkalon   tog’larida,   o’tmishda   Qoratepa
tog’larining   sharqiy   qismida,   Hisor   tizmasining   Yakkabog’   va   Dehqonobod
tumanlari   hududlarida   qora   archa,   subalp   o’tloqlari   yaqinida   o’rik   archa
shakllangan.
O’rik   archa   o’rmonlarining   quyi   pog’onasida   butalardan   uchkat,   zarang,
namatak,   ko’p   yillik   o’simliklardan   taroqbosh,   tog’   lolasi,   boshoqli   efemerlar
o’sadi.   Saur   archa   o’rmonlarining   quyi   pog’onasini   butalardan   bodom,   pista,
o’tchil   o’simliklardan   qo’ng’irbosh,   tog’   lolasi,   yalpiz   va   boshqa   o’simliklar
tashkil   etadi.   Tanhozdaryo,   Yakkabog’daryo   va   Oqsuv   daryosi   havzalarining
yuqori qismlarida tarqalgan o’rik archa o’rmonlarining pastki pog’ona uchun esa
butalardan zirk, bodom, ko’p yillik o’simliklardan kiyiko’ti, zira, tog’ piyoz va
boshqalar xosdir. O’rmon va butazorlarda yong’oq, olma, zarang, bodom, pista,
zirk kabi daraxtlar hamda butalar daryo vodiylarida o’sadi.
O’rtacha balandlikdagi tog’larda landshaftlarga, ayniqsa o’simlik olamiga,
antropogen   omillar   ta’sirini   cheklash   va   o’rmonlarni   qayta   tiklashga   doir   turli
xildagi   tashkiliy   meliorativ   tadbirlarni   amalga   oshirish   bugungi   kunda   juda
zarur.   Chunki,   o’rmonlar   maydonining   qisqarishi,   boshqa   o’simliklarning
payhon qilinishi tog’ yonbag’irlarida eroziya jarayonlarining kuchayishiga sabab
bo’lmoqda. Qashqadaryo vodiysida uzunligi 10 km dan 200 km  gacha bo’lgan
120   dan   ortiqroq   katta-kichik   daryolarning   deyarli   barchasi   tog’lardan
boshlanadi.   Ayni   paytda   tog’   hududlarida   surilma,   o’pirilma,   sel,   eroziya   kabi
tabiiy   jarayonlarga   qarshi   chora-tadbirlarning   o’tkazilishi   ham   tog’
hududlarining o’simlik olamini asrab-avaylash bilan bevosita bog’liq.
Tog’   landshaftlari,   shuningdek,   kishilarning   salomatligini   tiklashda,
rekreasiya va sayyohlikda muhim ahamiyatga ega bo’lgan obyektlardir. Hozirgi
paytda   viloyatdagi   sanatoriyalar,   oromgohlar,   dam   olish   uylarining   katta   qismi
o’rtacha   balandlikdagi   tog’   hududlarida   joylashgan.   Ammo,   bu   hududlarning
rekreasiya   imkoniyatlarini   o’zlashtirish   yaqin   istiqboldagi   muhim   ijtimoiy 28vazifadir. Shu sababli bu hududlardagi rekreasiya tizimlarini o’z ichiga oladigan
ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirishga jiddiy e’tibor qaratilishi lozim.
O’rtacha   balandlikdagi   tog’   landshaftlari   lalmikor   dehqonchilik,   o’rmon
xo’jaligi,   chorvachilik   kabi   tarmoqlarni   rivojlantirish   uchun   ham   yetarli   tabiiy
salohiyatga   ega.   Bundan   tashqari   bog’dorchilik,   tamakichilik,   urug’chilik   va
asalarichilikni   rivojlantirish   uchun   ham   katta   imkoniyatlar   mavjud.   Ammo,   bu
tarmoqlarni to’g’ri va mutanosiblik bilan rivojlantirish masalalarini ilmiy asosda
hal etish lozim.
Baland   tog’   landshaftlari   Qashqadaryo   vodiysida   Hisor   tizmasining
markaziy   qismlari   va   unga   yaqin   atrofdagi   tog’larni   egallagan   bo’lib,   uncha
katta maydonni  band etmaydi, ularning umumiy maydoni  69 ming ga  atrofida.
Baland   tog’lar   uchun   mutlaq   balandlik   2800-3000   m   dan   yuqori,
parchalanishning   katta   chuqurligi   1000   m   dan   ziyod,   hozirgi   va   qadimgi
muzliklarning   faoliyati   hamda   boshqa   bir   qator   xususiyatlar   xos.   Alp   tipidagi
relyefiga ega bo’lgan bu tog’larda hozirgi muzliklar faoliyatining landshaft hosil
qiluvchi ahamiyati hamda atrofdagi landshaftlarga ta’siri ko’rinib turibdi.
Baland   tog’   landshaftlarining   turli   hududlarida   aholi   joylashuvi   har   xil
joylashgan.  Hududlar  balandlashgan  sari  aholi  joylashuvi   siyraklashib,  xo’jalik
tarmoqlari   kamayib   boradi,   bunda   aholi   bandligi   tarqoq   bo’lib,   aholining   ko’p
qismi   yakka   xo’jalik   tarmoqlari,   xususan   shaxsiy   tamorqalarda   faoliyat   olib
boradilar.   Baland   tog’   etaklari   siyrak-   qishloqlarida   aholi   siyrak   joylashgan,
ularni yashash sharoitida, nomoddiy ishlab chiqarishda aholining bandligi uncha
sezilmaydi.
Aholi   asosan   baland   tog’   etaklarida   joylashganligi   uchun   asosiy   qismi
dehqonchilik   va   chorvachilik   bilan   shug’ullanadi.   Baland   tog’   etaklarida
Shahrisabzning   yuqori   qismi,   Yakkabog’daryoning   yuqori   qismi   qirg’oqbo’yi,
Tanxozdaryoning   boshlanish   qismi   va   Oqsuv   daryosining   bosh   irmoqlari
qirg’oqlarida,   Kitob   tumanining   Qoratepa   tog’lari   etaklarida   aholi   juda   notekis
joylashgan bo’lib, ular asosan dehqonchilik va chorvachilik bilan shug’ullanadi. 29Bu   hududlarda   yozning   qisqaligi   va   qishning   nisbatan   uzoq   davom   etishi
aholining ishlab chiqarish sohalaridagi faoliyatiga to’sqinlik qiladi.
Hozirgi   zamon   muzliklari   Yakkabog’daryo,   Oqsuv   daryosi   va   Tanxoz
daryosining   suv   yig’ish   maydonlarining   eng   yuqori   qismlarida   joylashgan
bo’lib,   bu   hududlarda   60   ga   yaqin   muzliklar   hisobga   olingan.   Muzliklarning
maydoni   20,3   km 2
  atrofida.   Hozirgi   muzliklar   tarqalgan   hududlar   baland   tog’
landshaftlari   kichik   sinfida  alohida   landshaft   turini   -   nival-glyasial   landshaftlar
tashkil   etadi.   Baland   tog’lardagi   namlik   sharoitlari   daraxtlarning
o’simliklarining o’sishi uchun qulay bo’lsada, issiqlik sharoitlari (haroratlarning
past  bo’lishi  vegetasiya  davrini cheklaydi) daraxtchil  o’simliklarining o’sishiga
imkon   bermaydi.   Chunki   bu   hududlarda   vegetasiya   davri   50-110   kundan
oshmaydi. 
Baland   tog’larning   katta   qismi   baland   tog’   alp   va   subalp   o’tloq   tog’
landshaftlari   bilan   band.   Bu   turdagi   landshaftlar   tuproqlarning   tub   jinslarini
allyuvial,   ba’zan   esa   delyuvial   yotqiziqlarda   vujudga   keladigan   och   tusli
qo’ng’ir tuproqlar tashkil etadi. Baland tog’ landshaftlari uchun tog’-kserofitlari
va   tog’-o’tloqlari   xos   bo’lib,   quruqroq   joylarda   dasht   o’simliklari   (subalp
o’tloqlari,   yovvoyi   suli,   mushukquyruq   va   boshqalar),   nam   joylarda   mezofil
boshoqlilar hamda turli xil o’tlardan iborat o’tloqlar va o’tloq-dashtlar  ustunlik
qiladi. Ayrim hollarda (subalp o’tloqlarining quyi qismlaridagi namroq joylarda)
o’rik archaning kichik maydonlari “orolchalar” shaklida uchraydi.
Xo’jalik   nuqtai   nazaridan   baland   tog’   landshaftlari   yozgi   yaylovlar
sifatida   foydalanilishi   mumkin.   Ammo,   relyefning   murakkab   tuzilishi   tufayli
baland   tog’-o’tloq-dasht   landshaftlarining   yaylovlar   sifatidagi   ahamiyati
unchalik   katta   emas.   Baland   tog’   landshaftlarining   tabiiy   salohiyatidan
foydalanishda   yaqin   kelajakda   tog’   sayyohligi   ekoturizmi   va   sportini
rivojlantirish muhim ahamiyat kasb etishi lozim.
Qashqadaryo   havzasida   dastlab   tashkil   etilgan   Yakkabog’   o’rmon
xo’aligining maydoni 35657 ga ga teng bo’lib, sof archazorlar shu maydonning
4416   ga   ni   tashkil   etadi.   Yakkabog’   o’rmon   xo’jalik   archazorlarning   3385   ga 30Zarafshon   archasidan   o’sadigan   maydonlardir.   Qashqadaryo   vodiysi   tog’li
hududlarining   landshaftlariga   xos   bo’lgan   o’simliklar   va   hayvonlarni   tabiiy-
evolyusion   rivojlanishi,   tabiiy   landshaftlar   tuzilmasining   dinamikasi   hamda
rivojlanishini,   fauna   va   florasining   noyob   hamda   yo’qolib   borayotgan   turlarini
saqlab   qolish,   ko’paytirish,   tabiatning   noyob   manzarali   joylari,   shakllari   va
yodgorliklarini saqlab qolish maqsadida maydoni 80986 ga bo’lgan Hisor tog’-
archa va maydoni 5378 ga bo’lgan Kitob geologik qo’riqxonalari tashkil etilgan.
Bizning   nazarimizda   tog’   landshaftlariga   inson   xo’jalik   faoliyati   ta’sirini
cheklash   va   tabiiy   landshaftlarini   ilmiy   asosda   o’rganish   uchun   qo’riqxonalar
maydonini kengaytirish maqsadga muvofiq.
Tekislik   landshaftlari.   Qashqadaryo   havzasining   katta   qismini   tekislik
landshaftlari   egallagan.   Tekisliklarning   katta   qismi   Qarshi   cho’li   qiya
tekisliklariga to’g’ri keladi. Qarshi  cho’li  shimolda, shimoli-sharqda va janubi-
sharqda Zarafshon hamda Hisor tog’ tizmalarini o’rab turadigan past tog’lar va
adirlar  bilan tutashgan  bo’lib, g’arbda ochiq bo’lgan Qashqadaryo  tog’  oralig’i
tektonik botig’ining g’arbiy qismini ishg’ol qiladi.
Qarshi cho’li 260-500 m lik gipsometrik sathlar orasida joylashgan. Tekislikning
katta   qismini   allyuvial-prolyuvial   tekisliklar   tashkil   etadi.   Uning   eng   baland
nuqtalari   Qo’ng’irtog’da   va   Saksondara   hamda   Oloviddintog’   qirlaridadir.
Relyefning   qadimiy   tiplarini   qirlar   tashkil   etadi.   Qo’ng’irtog’,   Kosontog’,
Maymanoqtog’,   Oloviddintog’   hamda   Do’ltali,   Dengizko’l,   Sho’rsoy,   Jalovash
va boshqa cho’kmalar mavjud.
Qarshi   cho’lining   janubi-g’arbiy   qismi   G’uzordaryoning   konussimon
yoyilmasi   bilan   baland   bo’lib,   u   Qorasuv,   Shukurbuloq,   Shurtansoy   va   boshqa
soylarning   qadimiy   o’zanlari   bilan   parchalangan.   Qarshi   cho’lining   janubiy
chekkasi   bo’ylab   adirlarning   etaklari   yaqinida   keng   va   quruq   Jalovashsoy
cho’kmasi   joylashgan.   Bu   cho’kma   bo’ylab   o’tmishda   G’uzordaryo   oqqan   va
Amudaryoga   quyilgan.   Cho’lning   g’arbiy   qismida   ayrim   maydonlar   qum
tepalari bilan band va eol-akkumlyativ relyef shakllari ustunlik qiladi. Eol relyef
tipida marzali va tepali do’ng qumlarning kichik tiplarini ajratish mumkin.  31Qarshi   qiya   tekisligi   Qizilqumning   janubi-sharqiy   chekkasi
hisoblanadigan Sandiqli qumli cho’li bilan tutashadi. Qarshi cho’lining shimoliy
va   janubi-sharqiy   qismlari   Zarafshon   hamda   Hisor   tizmalarining   tog’oldi
tekisliklarida   joylashgan   va   ular   to’lqinsimon   parchalangan.   Umuman,   Qarshi
cho’li   hududining   katta   qismi   relyef   sharoitlariga   ko’ra   yassi   yoki   biroz
to’lqinsimon   bo’lib,   mutlaq   balandlik   260   m   dan   500   m   gacha   o’zgaradi.
Relyefning   bu   xususiyatlari   sug’orma   dehqonchilik   va   mexanizasiyalashgan
mehnatni tashkil etish uchun qulaylik yaratadi. 
Iqlimi   o’ziga   xos   xususiyatlarga   ega.   Yozi   issiq,   qishning   biroz   sovuq
bo’lishi,   ob-havoning   mavsumlar   va   yil   davomida   o’zgarib   turishi,   atmosfera
yog’inlarining   kamligi,   bug’lanish   ehtimolining   kattaligi,   havoning   quruqligi
Qarshi   cho’li   iqlimi   uchun   xos   bo’lgan   xususiyatlardir.   Iqlimning   bu
xususiyatlari   hududning   geografik   o’rniga,   quyosh   radiasiyasi   va   atmosfera
sirkulyasiyasi   miqyosiga   bog’liq.   Iqlimiy   elementlar   orasida   issiqlik   resurslari
qishloq xo’jaligi uchun muhim ahamiyatga ega. 
Issiqlik  resurslari  bu  yerda  sun’iy sug’orish  qo’llanilgan     sharoitlarda  yil
mobaynida   qishloq   xo’jalik   ekinlaridan   2-3   martagacha   hosil   olish   imkonini
beradi. Cho’l hududining juda katta qismi chorva mollarini boqish hamda ozuqa
tayyorlash uchun yaylovlar va pichanzorlar sifatida foydalaniladi. Yaylovlarning
o’rtacha yillik hosildorligi 3 s/ga dan oshmaydi. Cho’l yaylovlarini  katta qismi
vegetasiya   davrining   uzoq   vaqt   davom   etishi,   qishning   qisqaligi   sababli   yil
davomida   foydalaniladi   va   eng   arzon   ozuqa   manbai   bo’lib   hisoblanadi.   Qarshi
cho’lining   o’zlashtirilishi   munosabati   bilan   yaylovlarda   suv   ta’minoti   ancha
yaxshilandi, sug’oriladigan yerlarda pichanzorlarning unumdorligi oshgan .
Qarshi cho’lining landshaftlari cho’l va bo’z tuproqlar zonalariga mansub
bo’lib,   cho’l   landshaftlari   ayrim   joylarda   chala   gidromorf   tuproqlar   qatoriga
mansub   bo’lgan   intrazonal   o’tloq,   o’tloq-botqoq   tuproqlar,   sho’rxoqlar   va
taqirlar   ham   tarqalgan.   Qarshi   cho’li   sharoitlarida   tarqalgan   taqirli   tuproqlar
sizot suvlarining ancha pastda joylashganligi sababli nisbatan kam sho’rlangan. 32Bu   tuproqlar   Qarshi   cho’lini   o’zlashtirish   uchun   eng   yaxshi   yer   fondini   hosil
qiladi.   Cho’l   landshaftlarining   muhim   komponenti   bo’lgan   o’simlik   qoplamida
qandim,   quyonsuyak,   mustahkamlangan   qumlarda   shuvoq,   iloq,   qorasaksovul,
efemerlardan qirqqiz, efemeroidlardan chayir va boshqa o’simliklar tarqalgan.
Hozirgi   paytda   cho’l   landshaftlarining   tabiiy   imkoniyatlari   qishloq
xo’jalik   tarmoqlarida,   neft-gaz   sanoatida   foydalanilmoqda,   maydonlari
kengaytirildi   va   buning   natijasida   chorvachilikning   ozuqa   bazasi   ancha
yaxshilandi.   Ammo,   yaylovlardan   foydalanish   darajasi   hozirgi   paytda   ham
yuqori   emas.   Chorva   mollarining   noto’g’ri   boqilishi,   yaylovlardan   almashlab
foydalanilmaslik   natijasida   ayrim   hududlarda   o’simlik   qoplamining
degradasiyasi   va   yaylovlar   hosildorligini   pasayishi   kuzatiladi.   Quduqlar
atrofidagi   o’tli   qatlam   yo’q   qilingan   va   buning   natijasida   tuproqlarning   yuza
qatlami shamol eroziyasi ta’siriga uchragan, ayrim joylarda beqaror qum tepalari
hosil   bo’lgan.   Bunga   kon   qidiruv   ishlari,   keyingi   yillarda   esa   foydali
qazilmalarni qazish jarayonlari ham salbiy ta’sir ko’rsatmoqda.
2.3.   Qashqadaryo   havzasidagi   antrapogen   landshaftlarni   bir-butun
yaxlit   geotizim   sifatida   tasniflash   va   ularga   ta’sir   etuvchi   tabiiy   va
antrapogen omillar.
Hozirgi   kunga   kelib   landshaftshunoslik   sohasida   tabiiy   va   antropogen
landshaftlarni   tasniflashda   ma’lum   darajada   katta   yutuqlarga   erishildi.
Landshaftlarni   tasniflash   tamoyillari   va   ularning   asosiy   toifalari   aniqlandi.
Antropogen   landshaftlarning   o’rganish   va   tasniflash   masalalar   bilan
D.V.Bogdanov,   V.S.Jekulin,   N.K.Iogansen,   S.V.Kalesnik,   V.L.Kotelnikov,
F.N.Milkov,   Yu.G.Saushkin,   A.Abdulqosimov,   M.I.Axtirseva,   A.G.Isachenko,
V.I.Prokayev,   A.M.Ryabchikov,   L.I.Kurakova   va   boshqalar   olimlar
shug’ullanishgan. 
Ma’lum   hududda   inson   xo’jalik   faoliyatlarining   turli   shakllari
landshaftlarning   differensiyasiga   turlicha   ta’sir   etishi   masalani   ancha
murakkablashtirishiga   bog’liq  tarzda  hozirgacha  antropogen  landshaftlar  uchun
umumiy   tasniflash   tamoyili   yo’q.   Antropogen   landshaftlari   ham,   voha 33landshaftlar ham ma’lum darajada murakkab geokompleks hisoblanadi. Shuning
uchun ham ularni tasniflash yetarli darajada ishlab chiqilmagan. 
O’zbekistonning qishloq xo’jalik kartasi tarkibida 1967 yilda nashr etilgan
landshaft   kartasida   Ch.V.Galkov   va   N.A.Kogay   qayir   tekisliklaridagi   vohalar,
delta   tekisliklaridagi   vohalar,   terrasa   tekisliklaridagi   vohalar,   prolyuvial   va
allyuvial-prolyuvial tekisliklardagi vohalarni ajratishgan. O’zbekistonning cho’l
mintaqasidagi   tekislik   va   past   tog’lar   landshaftlarini   mualliflar   kartada
quyidagicha ajratishadi: 1) delta va allyuvial tekisliklardagi sug’oriladigan yerlar
(vohalar);   2)   yassi   allyuvial-prolyuvial   tekisliklardagi   sug’oriladigan   yerlar;   3)
prolyuvial   tekisliklardagi   sug’oriladigan   yerlar;   4)   adirorti   va   adir   o’rtasidagi
sug’oriladigan yerlar.
Qashqadaryo   havzasi   antropogen   landshaftlari   tasnifi   varianti   ishlab
chiqishda   geoekologik   tamoyillarga,   ya’ni   maxsus   rivojlanish   va   sug’orma
dehqonchilik   qilinadigan   hududni   geoekologik   tuzilishning   hozirgi   holatini
hisobga   olish   zarur.   Antropogen   landshaftlarining   tasnifi   yanada   havzada
hududlarda   vujudga   kelgan   barcha   antropogen   landshaftlarni   qamrab   olishi
kerak.   U   antropogen   landshaftlarning   strukturalaridagi   o’zgarishlarni
o’rganishga,   hozirgi   holatini,   sifatini   tahlil   qilish   va   baholashga,   mumkin
bo’lgan   o’zgarishlarni   bashorat   qilish   hamda   antropogen   landshaftlarni
muhofaza qilishni rejalashtirishga imkon tug’diradi. 
1930-1940   yillarda   chorvachilikni   rivojlantirish   maqsadida
landshaftlarning,   ya’ni   yaylov   yem-xashak   zahiralarini   hisobga   olish   ishlari
rivojlandi, natijada, yirik hududlarni, jumladan O’rta Osiyoni landshaft kartalari
tuzildi va unda Qashqadaryo havzasi  ham o’z aksini topdi.   Keyinchalik havza
landshaftlari   S.A.Nishonov,   O.Yu.Poslavskaya,   L.N.Babushkin,   N.A.Kogay,
A.Mamatov,   S.I.Abdullayev   va   boshqalar,   I.Usmonov,   N.A.Kogay,
L.A.Alibekov,   B.G.Azimov,   I.Jonkobilov,   I.Jonkobilov,   M.G.Nazarov,
S.I.Abdullayev va boshqalar o’rganishgan.
S.A.Nishonov   landshaftni   turli   birliklarda   tasnif   qilish   mumkin   bo’lgan
tabiiy   geografik   kompleks   deb   qarab,   hudud   landshaflarini   tahlil   qilishda 34landshaft   sinfi,   landshaft   tipi,   landshaft   tipchasi   taksonomik   birliklardan
foydalanadi. Hududda 2 ta landshaft sinfi, 4 ta landshaft tiplari, 33 ta landshaft
tipchalarini ajratadi, ularni balandlik tabaqalanishini isbotlaydi.
1962-1963 yillarda O.Yu.Poslavskaya boshchiligida Qashqadaryo viloyati
yangi   yerlarni   o’zlashtirish   maqsadida   ekspedisiya   tashkil   etiladi.   Unda
V.M.Zukov,   S.A.Ismoilov,   Ye.Ye.Nimchinova,   M.F.Rasulov,
T.Ye.Sumochkina,   L.T.Tursunov,   Z.M.Akramov   va   A.B.Hisomovlar
qatnashdilar.   Ekspedisiya   natijasida   O.Yu.Poslovskaya   “Qarshi   cho’li
landshaftlarini   bo’linish   tamoyillarini”,   yana   shuningdek,   O.Yu.Poslavskaya,
M.T.Rasulov   va   boshqalar   tomonidan   “tabiiy   landshaftlar   ta’rifi”   hamda
“madaniy   landshaftlar   tasnifi”   ishlab   chiqildi,   ular   quydagi   taksonomik
birliklardan   foydalangan:   landshaft   guruhi-landshaft   tipi-elementar
landshaftlarning kenja tipi. 
Ushbu   tasnif   asosida   O.Yu.Poslavskaya   Qarshi   cho’li   hududini   4   ta
landshaft   guruhi,   44   ta   landshaft   tipi   va   42   ta   landshaftlarning   kenja   tipiga
ajratadi. Madaniy landshaftlar 2 ta guruhga - hozirgi zamon va relikt landshaftlar
guruhiga ajratildi. Bular o’z navbatida 10 ta landshaft tipiga, landshaft tiplari esa
– 10 ta landshaft kenja tiplariga ajratiladi. Umuman olganda, Qarshi cho’lining
tabiiy va madaniy landshaftlari 54 ta tipga ajratilgan. Bu landshaft tiplari qishloq
xo’jaligida   foydalanish   darajasiga   qarab   10   ta   landshaft   guruhiga   ham
birlashtirilgan.   L.N.Babushkin,   N.A.Kogay   Qashqadaryo   okrugi
landshaftlarining o’ziga xos xususiyatlarini  ochib beradilar  va landshaft kartasi
tuzadilar,   unda   mualliflar   Qashqadaryo   landshaftlarini   tasniflashda   quyidagi
taksonomik birliklarni asos qilib olingan: okrug-rayon-landshaft.
Balandlik mintaqasi Yer maydoni, ming
ga Viloyat maydoniga
nisbatan % da
Chul –tekislik 1567 54,8
Adir-pastak tog’lar 675 23,6 35O’rtacha baland tog’lar  546 19,2
Baland tog’lar  69 2,4
Jami  2857 100,0
2-jadval. Qashqadaryo landshaftlarning balandlik tabaqalanishi.
* Abdullayev S. I.,Usmonov I.U. (1981) ma’lumoti asosida tuzildi.
A.Mamatov   hududda   olib   borgan   tadqiqotlarga   asoslangan   holda   tog’li
rayonlarning   xususiyatlarini   e’tiborga   olib,   tabiiy   geografik   rayonlashtirishni
amalga   oshiradi,   unda   Qashqadaryo   chap   qirg’og’i   tog’li   qismidagi   karstlar
quyidagi 7 ta rayonga ajratilgan: 1) Sumsar-Sherdog’; 2) Oqsuv - Sherdog’; 3)
Sumsar-Jinnidaryo;   4)Yakkabog’;   5)   Sumsar-Qorasuv;   6)   Qizildaryo;   7)
Qorasirt–Yuqori Kichik Uradaryo.
S.I.Abdullayev   1974-1980   yillarda   Qashqadaryo   landshaftlari   bo’yicha
tadqiqotlar   ustida   ish   olib   borib,   sug’orish   natijasida   hududlarda   yuzaga
kelayotgan   tabiiy   majmualarni   o’ziga   xos   xususiyatini   asoslab   beradi.
S.I.Abdullayev va I.Usmonov tomonidan hududni tabiiy resurslari o’rganilib va
landshaftlarni   xususiyatlarini   hisobga   olgan   holda,  ulardan   oqilona  foydalanish
yo’llari ishlab chiqildi.
Taksonomik
birliklar Belgilari va asosiy
ko’rsatkichlari Landshaftlar
Sinf Morfotektonik kelib chiqishga
asoslangan Tekislik landshaftlar
Tog’ landshaftlar
Guruh Zahni qochirish darajasi
bo’yicha va geoximik rejimi
xususiyatlariga asoslangan Avtomorf landshaftlar
Gidromorflashgan landshaftlar
Gidromorf landshaftlar
Tiplar Bioiqlim ko’rsatkichlariga
asoslangan Cho’l landshaftlari
Cho’l-dasht va quruq dasht landshaftlari
O’rmon – o’tloq dasht landshaftlari 36 Dasht va nival-muzlik landshaftlari
Ryad-tur Yer yuzidagi geologik
yotqiziqlarning kelib chiqishi,
relefi asoslangan Past tog’larning cho’l landshaftlar
(Qo’ng’irtog’, Kosontog’, Maymanoqtog’);
Baland tog’larning kuchli parchalangan
yonbag’irlaridan iborat bo’lgan toshloq
yotqiziqli landshaftlar
Kenja tur Morfologik tuzilmaviy va kelib
chiqishi hamda tuproq va
o’simlik qoplamiga asoslangan Cho’l qumlari va och-kulrang tuproqdagi
psammofit butalar hamda saksovullardan
iborat bo’lgan cho’l landshaftlar
3-jadval. Respublikamiz hududidagi landshaftlar tasnifi
*N.A.Kogay (1982) ma’lumotlari asosida tuzilgan.
L.A.Alibekov   Qashqadaryo   havzasining   sharqiy   qismini   egallovchi
Chaqilkalon   va   Qoratepa   tog’lari   landshaft   xususiyatlarini   o’rganib,   u
landshaftlarni   quyidagi   tasnif   birliklariga   ajratadi:   sinf-guruh-pog’ona-joy.
Chaqilkalon tog’ landshaftlari bir guruhga kiritilib, ularni pog’onalarga ajratadi.
N.A.Kogay 1982 yilda respublikamiz landshaft  kartasini yaratadi va unda sinf-
guruh-tip-tur-kenja tur kabi birliklarni ishlatadi.
I.A.Hasanov   Qarshi   cho’lida   tadqiqot   olib   borishi   natijasida   65   ta   tabiat
komplekslarni   kartada   tasvirlagan.   U   Qarshi   cho’lini   landshaftlarining
meliorativ   baholash   ishlarni   bajarishda   va   tabiiy-hududiy   komplekslarni
tasniflashda   hamda   kartalashtirishda   N.A.Gvozdeskiyning   landshaftning
tipologik   tushunchasi   nuqtai   nazaridan   tahlil   qilgan   holda   V.A.Nikolayev
tomonidan  1973   yilda  taklif   etilgan   strukturaviy-genetik   tasnifdan  foydalanadi.
Qashqadaryo   havzasi   va   unga   tutash   hududlarning   landshaftlarini   aerokosmik
usulda o’rganishga salmoqli hissa qo’shgan tadqiqotchilar jumlasiga
E.A.Agbolyans,   B.G.Azimov,   I.Jankobilov   va   boshqalarni   ko’rsatish
mumkin.   I.Jankobilov   kosmik   suratlarni   tahlil   qilish   yo’li   bilan   butun   havzada
20   dan   ziyod   landshaftlarni   ajratgan.   Qashqadaryo   viloyatining   landshaftlarini
rekreasiyada   foydalanish   imkoniyatlari   va   ularni   baholash   ishlari   R.Usmonova 37tomonidan   amalga   oshirilgan   hamda   u   hudud   landshaftlarini   tipologik   jihatdan
tasnif qilgan, landshaft kartasini tuzgan.
Landshaftlarning   antropogen   o’zgarishi   muayyan   hududni   insonlar   band
etgan kundan to hozirgi kunga qadar bo’lgan davrdagi tabiat va jamiyat o’rtasida
o’zaro   ta’siri   murakkab   tarixiy   jarayondir.   Inson   xo’jalik   faoliyati   natijasida
vujudga kelgan rang-barang antropogen landshaftlarni tasniflash hozirgi zamon
landshaftshunosligida   dolzarb   muammolardan   biri   hisoblanadi.   Antropogen
landshaftlarni   tasniflash   muammosini   hal   etilishi,   ularni   dala   sharoitida
majmuali   tadqiq   etishni   talab   qiladi   va   turli   masshtablarda   kartalashtirish
ishlarini   yechimini   topishga   yo’l   ochib   berdi.   Shu   sababli   antropogen
landshaftlarni   o’rganishda   ularning   vujudga   kelishi   va   rivojlanishining   sosial-
tarixiy sharoitlarini ham e’tiborga olish zarur. 
Qashqadaryo   havzasi ning   hozirgi   landshaftlarini   o’rganish,   ularning
antropogen   omillar   tasirida   turli   darajada   o’zgarganligini   va   ko’pgina   hollarda
antropogen   landshaftlarning   turli   modifikasiyalarining   vujudga   kelganini
ko’rsatadi.   Havza da   olib   borilgan   arxeologik   tadqiqotlar   bu   hududdagi
antropogen   landshaftlarning   ancha   qadimiyligidan   dalolat   beradi.   Hududda
qadimiy   aholi   manzilgohlari   bahorikor   hamda   sug’orma   dehqonchilik   bilan
bog’liq   bo’lgan   shahar   va   qishloq   seliteb   landshaftlar   hamda   agrolandshaftlar
keng tarqalgan bo’lib, bu yerda eneolit davrida (mil. av. 4-3 ming yiliklarda tosh
davri   tugagan   va   eneolit   davri   boshlangan)   aholi   manzilgohlari,   qishloqlar
vujudga kelgan. 
F.N.Milkov   inson   xo’jalik   faoliyati   ta’sirida   vujudga   kelgan   antropogen
landshaftlarni tadqiq etish metodikasiga asos solgan va ularni tabiiy landshaftlar
bilan bir qatorda kompleks o’rganish landshaftshunoslikda katta ilmiy va amaliy
ahamiyatga ega ekanligini ta’kidlagan. Antropogen landshaft majmualarini dala
sharoitida   tadqiq   etgan   F.N.Milkov   ularning   morfologik   birliklarini   ajratishda
ishlatiladigan   taksonomik   birliklar   sistemasini   ham   ishlab   chiqqan.   Bu 38taksonomik birliklar sistemasi antropogen urochisha tipi, antropogen joy tipi va
antropogen landshaft sinfidan iborat.
A.Abdulqosimov   antropogen   landshaftlarni   tasniflash   masalasi   bilan
shug’ullanib   O’rta   Osiyo   hududidagi   antropogen   landshaftlarni   o’nta   sinfga
ajratgan   va   kartalashtirish   ishlarini   amalga   oshirgan,   bular   -   sug’oriladigan
qishloq   xo’jaligi,   voha   seliteb,   rekreasion,   sanoat,   madfun   qadimiy   seliteb   va
boshqa antropogen landshaftlar sinfi. 
L.M.Grave   Qoraqum   kanali   atroflarida   suvni   shimilishi,   ya’ni   filtrasiya
yo’li bilan tuproqqa singib, cho’l landshaftlariga ta’sir etish natijasida yangidan
vujudga kelgan antropogen landshaftlarni tasniflab, ularni quyidagi uchta sinfga
ajratgan:   suv,   yer   va   yer-suv   antropogen   landshaftlar   sinfidir.   A.N.Hojimatov
O’zbekiston   voha   landshaftlarini   geomorfologik   tuzilishiga   ko’ra   delta
tekisliklari, allyuvial terrasalar, prolyuvial shleyflar, plato va tepalik vohalariga
bo’lib   o’rganishni   taklif   etadi.   Antropogen   landshaftlarni   tasniflashda
K.A.Drozdov 1988 yilda taklif etgan quyidagi 5 ta qoidaga rioya qilish lozim: 1)
antropogen   landshaftlarni   tasnifi   har   xil   belgilarga,   jumladan   xo’jalikdagi
ahamiyati,   vujudga   kelishi,   o’z-o’zini   boshqara   olishi,   tiklanish   darajasi   va
boshqa   mezonlarga   asoslanishi   kerak:   1)   o’simlik   va   hayvonot   tasnifiga   ko’ra
har   bir   muayyan   landshaftning   invarianti,   ya’ni   landshaftlarning   tabiiy   va
antropogen   omillar   tasiri   ostida   o’zgarishi   jarayonida   o’zgarmay   qoladigan
xususiyatlarini   hisobga   olish;   2)   asosiy   tasnif   bir   vaqtning   o’zida   ham
antropogen,   ham   tabiiy   komplekslarni   hisobga   olib,   ularni   keskin   ajratib
ko’ymasligi kerak; 3) tasnif fasiyalar uchun alohida, urochishalar uchun alohida
va   boshqa   komplekslar   uchun   alohida   bajarilishi   lozim;   4)   har   bir   tasniflash
birligini ajratishda bir vaqtning o’zida ikkita, ham geologik-geomorfologik, ham
bioiqlimiy   belgilardan   foydalanish;   5)   fasiyalarni   tasniflashtirishda   barcha
taksonomik   birliklarga   (bo’lim,   sinf,   oila   va   boshqalar)   bo’linishini   belgilab
olish kerak. 39A.G.Isachenko   hozirgi   zamon   landshaftlarini   inson   xo’jalik   faoliyati
ta’sirida   o’zgarish   darajasiga   qarab   oltita   asosiy   guruhga   bo’ladi:   1)   deyarli
o’zgarmagan   landshaftlar,   2)   kuchsiz   o’zgargan   landshaftlar,   3)   buzilgan
landshaftlar,   4)   kuchli   buzilgan   landshaftlar   yoki   antropogen   bedlendlar,   5)
o’zgartirilgan   yoki   madaniy   landshaftlar,   6)   sun’iy   landshaftlar.
A.M.Ryabchikov   ham   o’zining   “Struktura   i   dinamika   geosferi,   yeyo
yestestvennoye   razvitiye   i   izmeneniye   chelovekom”   nomli   monografiyasida
A.G.Isachenkoni tasnifini asos qilib oladi.
 
Landshaft tipi O’zgarganlik darajasi Ajratish mezoni
Tabiiy - Barcha komponentlari o’zgarmagan
Tabiiy-antropogen Kam o’zgargan O’simlik qoplami strukturasining elementlari sust
o’zgargan
Kuchsiz o’zgargan Tuproq qoplami kuchsiz o’zgargan; o’simlik qoplami
strukturasining elementlari kam o’zgargan
Qayta tabiiylashgan
(tiklanayotgan) Komponentllari deyarli qayta tiklangan, antropogen
belgilari mavjud
O’zgartirilgan Tabiiy o’simlik o’zgartirilgan yoki yo’qotilgan;
tuproq xosil bo’lish jarayoni o’zgargan
Antropogen Qaytmaydigan
darajada
o’zgartirilgan Landshaftning barcha komponentlari o’zgartirilgan
yoki almashtirilgan
4-jadval.  Antropogen tasir tufayli o’zgarganlik darajasi bo’yicha hozirgi landshaftllarni
tasniflanishi (Abdullayev, Eshniyozov, 2002).
Biz   tadqiqotlarimizda   S.Abdullayev   va   N.Eshniyozovlarning   hozirgi
landshaftlarni   tasniflash   tamoyilidan   foydalandik.   Mazkur   masalaga   doir   bir
qator  adabiyotlarda  Qashqadaryo   havzasi   landshaftlari   3  ta  guruhga  ajratiladi  -
tabiiy,   tubdan   o’zgartirilmagan,   tabiiy   omillar   ustuvorligi   yaqqol   namoyon
bo’ladigan,   ammo   antropogen   belgilari   ham   mavjud   bo’lgan   tabiiy-antropogen 40va   antropogen   landshaftlar.   Antropogen   landshaftlarni   tasniflash   va
kartalashtirish   masalalariga   bag’ishlangan   tadqiqotlarning   tahlili   natijasida
shunga amin bo’ldikki, bajarilgan  ishlar  asosan  global, o’lka va yirik regionlar
misolida   bajarilgan   bo’lib,   kichik   hududlar,   jumladan   Qashqadaryo   havzasi
antropogen landshaftlarini tadqiq etish, tasniflash va kartalashtirish masalalariga
yetarlicha e’tibor berilmagan. 
Biz   yuqorida   amalga   oshirilgan   tajribalarga   asoslanib,   Qashqadaryo
havzasida   bir   necha   ming   yillar   davomida   vujudga   kelgan   antropogen
landshaftlarni mazmuniga ko’ra quyidagi sinflarga:   tabiiy, tabiiy-antropogen va
antropogen   landshaftlarga   ajratdik.   Landshaftlarning   ushbu   tasnifi   umumqabul
qilingan   va   mamlakatimizning   turli   hududlarining   antropogen   landshaftlarini
tasnif   qilishda   qo’llanilgan   umumiy   yondashuvlar   (F.N.Milkov,
A.A.Abdulqosimov,   S.I.Abdullayev,   A.Xojimatov,   S.B.Abbosov,
K.M.Boymirzayev,   Yu.X.Abdurahmonova   va   boshqalar)   asosida   tadqiq
qilinayotgan   hududning   regional   xususiyatlarini   nazarda   tutgan   holda   amalga
oshirildi. 
Qashqadaryo   havzasi   antropogen   landshaftlarini   taksonomik   birliklar
sistemasi   biz   3   pog’onadan   iborat   deb   oldik:   sinf-kichik   sinf-tur.   Antropogen
landshaft   sinflari   xo’jalikning   muayyan   tarmog’ida   inson   xo’jalik   faoliyatining
yo’nalishiga   ko’ra   ajratiladi.   Sinflar   ichida   xo’jalik   faoliyatini   hisobga   olgan
holda   kichik   sinflar   ajratildi.   Antropogen   landshaftlarning   sinflari   va   kichik
sinflarini   ajratishda   ekinzor   yerlar   tuzilmasining   miqdoriy   ko’rsatkichlariga
asoslandik.   Mavjud   tasniflarga   asoslangan   holda   Qashqadaryo   havzasi da
antropogen   landshaftlarning   sinf   va   kichik   sinf   birliklari   quyidagi   ko’rinishga
ega   bo’ldi:   1.   Dehqonchilik   bilan   bog’liq   bo’lgan   agrolandshaftlar   sinfi:   a)
sug’oriladigan agrolandshaftlar, ya’ni   agroirrigasion landshaftlar  kichik sinfi; b)
bahorikor agrolandshaftlar kichik sinfi; v)  mevali bog’lar va tokzorlar .  2. Voha-
seliteb landshaftlar sinfi;  a) qishloq seliteb landshaftlari kichik sinfi; b) shahar
seliteb   landshaftlari   kichik   sinfi.   3.   Antropogen   suv   landshafti   sinfi.   a)   suv
ombori;   v)   hovuz;   v)   sug’orish   tizimlari.   4.   Rekreasion   landshaftlar   sinfi;   a) 41sog’lomlashtirish   va   dam   olish,   b)   tog’-o’rmon   bog’i,   v)   buyurtmaxonalar   g)
muhofaza   qilinadigan   hududlar.   5.   Cho’l,   chalacho’l   va   antropogen   yaylov
landshaftlari   sinfi:   a)   tog’oldi   yassi   tekisliklardagi   chalacho’l   antropogen-
yaylov, b) qumli cho’l antropogen-yaylov, v) lyossli cho’l antropogen-yaylov.  6.
Chiziqli yo’l landshaftlari sinfi;  a) avtomagistral, b) temir yo’l v) dala-yo’l.  7.
Sanoat-texnogen   landshaftlar   sinfi:   a)   Kon-sanoati   kichik   landshaft   sinfi.   b)
Sanoat-texnogen   landshaftlar   kichik   sinfi.   8.   Ko’milib   qolgan   yoki   madfun
landshaftlar   sinfi.   a)   ko’milib   qolgan   qadimiy   qishloq   seliteb   landshaftlar,   b)
ko’milib  qolgan  qadimiy  shahar  seliteb  landshaftlar,  v)   qadimiy  sug’oriladigan
agrolandshaftlar.  9. Sakral landshaftlar sinfi .
Antropogen   landshaft   turlari   tabiiy   landshaftlarning   miqyosiga   ko’ra
ajratiladi.   Shu   sababli   landshaftlarning   har   bir   turi   muayyan   tabiiy   resurslarga
ega   bo’lib,   ulardan   foydalanish   muayyan   antropogen   komplekslarning
shakllanishiga   sabab   bo’ladi.   Tadqiqotda   antropogen   landshaftlarning
shakllanishida   barcha   omillar   e’tiborga   olindi.   Qashqadaryo   havzasining
antropogen   landshaftlarini   biz   tomonimizdan   ishlab   chiqilgan   tasnifi   ularni
tasniflashga imkon beradi . 422-rasm. Qashqadaryo havzasi landshaftlari. 43Qashqadaryo havzasi landshaftlarining karta-sxemasi legendasi
I.   Baland   tog’   landshaftlari ga   3000   m   dan   ortiq   bo’lgan   havzaning   sharqiy   qismini
egallagan Oqsuv Tanxoz va Yakkabog’ daryolari suv oluvchi Hisorning baland tog’ tizmalari
kiritiladi :   1-Baland tog’, och qo’ng’ir o’tloq dasht tuproqli alp va subalp o’tloqli dashtlar; 2-
Baland tog’ tektonik erozion va denudasion, chuqur va kuchli parchalangan relyef shakllari.
II. O’rtacha baland tog’ landshaftlari ga 2000 m dan ortiq bo’lgan hududning sharqiy
va   janubiy   sharqiy   hamda   shimoliy   qismlari   tog’   yonbag’irlari   kiritiladi:   3-Tog’
yonbag’irlarida madaniylashtirilgan to’q tusli bo’ tuproqli bahorikor agrolandshaftlar. 
III. O’rtacha baland tog’ va adirlarning kuchsiz o’zgartirilgan landshaftlari  700 m
dan  2000  m  gacha  bo’lgan   sharqiy   va  janubiy  sharqiy  qismidagi   Dehqonobod,  Kuhitang  va
Qoratepa   tog’lari   kiritiladi:   4-Tog’oldi   tekisliklardagi   agrolandshaftlar;   5-Adirlardagi
bahorikor agrolandshaftlar. 
IV.   Adir   landshaftlari   400   m   dan   700   m   gacha   bo’lgan   hududlarning   sharqiy   va
janubiy   sharqiy   qismlarini   egallagan,   shu   jumladan   bu   hududda   voha   landshaftlari   ham
shakllangan:   6-Sug’orma   dehqonchilik   qilinadigan,   shahar   va   qishloq   selitebli,   tipik   bo’z
tuproqli agrolandshaftlar. 7-Sug’oriladigan tipik bo’z tuproqlardagi agrolandshaftlar. 
V.   Cho’l   landshaftlar   300   m   dan   kam   bo’lgan   hududning   shimoli   g’arbiy   va   janubi
g’arbiy  qismlarning   egallagan  Sandiqli  va   Qarnob  cho’llarning   qumli   massivlari  kiritildi:   8-
Cho’l   bo’z   tuproqli   yaylov   landshaftlari.   9-Efemer   va   efemeroidlardan   iborat   qumli   cho’l
landshaftlari. 10-Eol-qumli cho’l landshaftlari. 11-O’simlik bilan mustahkamlangan eol-qumli
yaylov   landshaftlari.   12-Taqir   va   taqir-sho’rxok   tuproqli   gipsli   cho’l   landshaftlari.   13-Taqir
tuproqli gipsli sho’rxok landshaftlar. 14-Sho’ra, burgan va shuvoq bilan qoplangan sho’rxok
landshaftlar.
Kartani  tuzishda  antropogen  landshaftlarning  kartografik modeli   kameral
metod   asosida   amalga   oshirildi.   Buning   uchun   havzaning   mavjud   landshaft
kartalari,   o’simlik,   tuproq   va   yerdan   foydalanish   kartalari   asos   sifatida   olindi.
Antropogen   landshaftlar   kartasi   ekologik   vaziyatlarni   baholash   kartasini
tuzishda   foydalanildi.   Landshaft   va   ekologik   holatni   ifodalovchi   kartalar   GIS
dasturiy paketidagi MapInfo va ArcGIS amaliy dasturlari yordamida tuzildi .
Havza   antropogen   geotizimlariga   o zaro   bog langan   paragenetik   tizim   sifatidaʻ ʻ
majmuali   tavsiflash.   Yer   sharida   sug’oriladigan   agrolandshaftlar   maydoni   185
mln.   ga   dan   oshdi,   shundan   78%   i   Osiyo   qit’asiga   tegishli   bo’lib,   Dunyo
mamlakatlarining   60   tasida   sug’orish   tadbirlari   amalga   oshiriladi.   Umuman
olganda,   qishloq   xo’jaligi   ekinlari   maydoni   -   haydaladigan   yerlar,   bog’lar,
plantasiyalar   va   o’tloqlar   19   mln.   km 2
  ni   egallaydi,   bu   quruqlikning   13   %   ni
tashkil   etadi.   Qashqadaryo   havzasi   sug’oriladigan   dehqonchilikning   paydo
bo’lishi   va   keyingi   rivojlanishidagi   asosiy   omillar   mintaqaviy   ekologik   sharoit
va   suv   resurslari   bilan   ta’minlanishdir.   Sug’oriladigan   dehqonchilik   asosan
allyuvial,   tog’oldi   prolyuvial   tekisliklar   va   tog’   oralig’i   botiqlarida   hamda 44havzalarda   olib   boriladi.   Havzaning   antropogen  landshaft   komplekslari   orasida
sug’oriladigan   agrolandshaftlar   ustunlik   qiladi.   Ularning   tashqi   ko’rinishi   va
tuzilishi   juda   xilma-xil   bo’lgan   paragenetik   tizim   sifatida   bir   biriga   bog’liq
holatda quyidagi antropogen landshaftlarga bo’linadi: 
1.   Dehqonchilik   bilan   bog’liq   bo’lgan   agrolandshaftlar   sinfi:   a)
sug’oriladigan agrolandshaftlar, ya’ni agroirrigasion landshaftlar   kichik sinfi; b)
bahorikor   agrolandshaftlar   kichik   sinfi;   v)   mevali   bog’lar   va   tokzorlar   kichik
sinfi.  Viloyat bo’yicha qishloq xo’jaligida foydalaniladigan yerlar 2047 ming ga
ni   yoki   viloyatning   jami   maydonga   nisbatan   71,8   %   ni   tashkil   etadi.   Bu
ko’rsatkich   cho’l   mintaqasida   joylashgan   boshqa   mintaqalar,   jumladan,
Qoraqalpog’iston   Respublikasi,   Navoiy   va   Buxoro   viloyatlariga   qaraganda
ancha   yuqori   hisoblanadi.   Viloyatdagi   jami   ekin   maydonlari   481,3   ming   ga   ni
tashkil   etib,   shundan   415,7   ming   ga   fermer   xo’jaliklarigga   taqsimlab   berilgan.
Agrolandshaftlar   ichida   sug’oriladigan   agrolandshaftlar   maydoni   1/3   qismini
tashkil qiladi. Bu borada Kasbi  (87,0 %), Chiroqchi (50,6 %), Qarshi  (40,6 %)
tumanlari oldinda, Muborak (13,3 %), Dehqonobod (17,4 %) va Mirishkor (19,9
%)   oxirgi   o’rinlarda   turadi.   Dehqonobod   tumanida   agrolandshaftlarning   80,9%
bahorikor agrolandshaftlar bo’lib, ular yaylov va pichanzordan iborat. Muborak,
Mirishkor,   G’uzor   tumanlarida   hududlarida   ham   bahorikor   agrolandshaftlar
maydoni katta (2.2-rasmga qarang).
a)   Sug’oriladigan  agrolandshaftlar,   ya’ni   agroirrigasion   landshaftlar
kichik   sinfi.   Sug’orish   arid   va   yarimarid   iqlim   sharoiti   hukmron   bo’lgan
zonalarda,   jumladan   Qashqadaryo   havzasida   tabiiy   landshaftlarga   ta’sir
etishning   eng   kuchli   mexanizmi   hisoblanadi.   Agrolandshaftlarda   hosildorlikni
oshirish,   namlikni   vaqt   davomida   qayta   taqsimlanishi,   biogeokimyoviy
jarayonlarni   me’yorda   bo’lishi   uchun   qulay   sharoitni   ta’minlash,   yerlarning
meliorativ holatini yaxshilash maqsadida sug’oriladigan hududlarning suv tartibi
mavsumiy boshqariladi. 450% 20% 40% 60% 80% 100%Деҳқонобод КасбиКитобКосонМиришкор Муборак НишонЧироқчиШаҳрисабз ЯккабоғҚамаши Қарши ҒузорҚишлоқ х ў жалик ерлари, минг га	Су ғориладиган ерлар, минг га	Экинзорлар	
Д арах т зорлар	бўз ерлар	пичанзор в а яйлов лар
3-rasm. Viloyat tumanlarida qishloq xo jaligida foydalaniladigan yerlar tarkibi	
ʻ
Ma’lumotlarga   ko’ra   1915   yilda   viloyat   hududida   sug’oriladigan   yerlar
maydoni   63,4   ming   ga   bo’lgan.   1950   yilga   kelib   1915   yildagiga   nisbatan
viloyatda   sug’oriladigan   yerlarning   maydoni   qariyb   2   marta   (120,0   ming   ga),
1970-yilda deyarli 3 marta (171,5 ming ga), 2000-yilda 7 marta (453,6 ming ga)
ko’paydi .   Havzadagi   sug’oriladigan   agrolandshaftlarga   paxta   dalalari,   bog’lar,
uzumzorlar,   tut   plantasiyalari   va   intensiv   bog’lar   misol   bo’ladi.  Sug’oriladigan
agrolandshaftlarda   inson   faoliyati   tufayli   tuproq   va   o’simlik   qoplamining
shakllanishi,   iqlim,   yer   osti   suvlari,   tuproq   hamda   boshqa   komponentlarning
fizik-kimyoviy tarkibi sifat va miqdor jihatdan o’zgargan bo’ladi. Bu yerda hatto
sug’oriladigan   agrolandshaftlar   tarkibiy   qismlarining   o’zaro   ta’siri   va   ularni
tasniflash tabiiy landshaftlarga qaraganda katta farq qiladi. 
Sug’oriladigan   agrolandshaftlar   mahsuldorligini   pasayishiga   sabab
bo’ladigan   salbiy   jarayonlarni   tobora   kuchayib   borishi   bunday
geokomplekslardan   qishloq   xo’jalik   mahsulotlarni   ishlab   chiqarishda
foydalanishni   ilmiy   asosda   oqilona   tashkil   etish   hamda   yer-suv   resurslarni
muhofaza qilish uchun ham ekologik ham iqtisodiy samaradorlikka ega bo’lgan
tadbirlarni   belgilash   va   amalga   oshirishni   taqozo   etadi.   Agrolandshaftlar   bilan
bog’liq   bo’lgan   geoekologik   muammolarning   yechimi   tabiatdan   foydalanishni 46optimallashtirishga   yo’naltirilgan   tabiat   muhofazasi   va   meliorativ   ishlarni
tubdan yaxshilashga qaratilishi lozim.
Havzada sug’oriladigan yerlar 457,3 ming ga, bu jami qishloq xo’jaligida
foydalaniladigan   yerlarning   23,3%   i   demakdir.   Bu   boradagi   jadallik
koeffisiyenti   past   -   23,3%   ga   teng.   Sug’oriladigan   agrolandshaftlar   ulushining
eng   kattasi   Kasbi   tumanida   -   90,6%;   ikkinchi   o’rinda   Qarshi   tumani   turadi   -
66,8%.   Nishon,   Koson,   Shahrisabz,   Yakkabog’,   Chiroqchi   va   ayniqsa,
Dehqonobod   tumanida   sug’oriladigan   agrolandshaftlar   maydoni   atigi   17,4
foizga yaqin bo’lib, bu ancha past ko’rsatkich hisoblanadi. Sun’iy sug’oriladigan
tuproqlar   sug’oriladigan   voha   landshaftlarida   shakllanadi,   ularda   turli   xil
madaniy o’simliklar  qoplami  barpo etiladi: paxta, zig’ir, kunjut, qovun, tarvuz,
donli va ozuqabop ekinlar, mevali bog’lar va boshqalar.
Agrolandshaftlarda   paxta   ikkinchi   yetakchi   ekin   bo’lib,   u   168   ming   ga
maydonni   egallaydi.   Shu  o’rinda   ta’kidlash   kerakki   g’alla  va   paxta   yetishtirish
bo’yicha   Qashqadaryo   viloyati   respublikamizda   birinchi   o’rinda   turadi.   O’rik,
olma,   shaftoli,   gilos,   olxo’ri,   nok,   olma,   yong’oq   daraxtlari,   anjir,   anor,   tut   va
uzumdan   iborat   mevali   bog’lar   sug’oriladigan   hududlarda,   jumladan,
Qashqadaryo   havzasi   o’simlik   dunyosida   juda   katta   xilma-xillikni   yaratadi.
Daraxtlarning asosiy qismini mevali bog’lar tashkil etadi. Faqat bog’dorchilik va
uzumchilik bilan shug’ullanadigan maxsus fermer xo’jaliklar tashkil etilgan.
4-rasm. Qishloq xo jalik yerlarning ekin turlari bilan bandligi, % hisobida.ʻ 47Sug’oriladigan,   jumladan,   tomchilatib   sug’oriladigan   bog’lar   tekis
relyefga   ega   toshloq   yerlarda   va   tik   terrasali   qiyaliklarda   keng   rivojlangan.
Sug’oriladigan   agrolandshaftlarining   tuzilishi,   shuningdek,   seliteb   landshaftlar
mavjudligi   bilan   murakkablashadi.   Dasht   landshaftlari   fonida   sug’orish
tizimlari,   yo’llar   va   ayniqsa   dalaning   chegaralari   bo’ylab   cho’zilgan   tor   yashil
polasa shaklida ixotazorlar barpo etilgan. Ixotazorlar asosan terak, tol, zarang va
tutdan iborat.
Ixotazorlarning   barcha   turlari   atrof-muhitga   ta’sir   qiladi,   ekinlarning
o’sishi   va   rivojlanishi   uchun   qulay   sharoitlar   yaratadi   va   meliorativ   choralar
bilan birgalikda paxta  hosildorligini  15-20%  ga  va g’alla  ekinlarini  16-25%  ga
oshiradi.   Umuman   olganda,   sug’oriladigan   agrolandshaftlarining   tuzilishi   juda
murakkab   bo’lib,   ular   quyidagi   landshaft   turlaridan   iborat:   1)   sug’oriladigan
maydon, 2) sug’oriladigan bog’ va 3) sug’oriladigan daraxtzorlar.
b)   Bahorikor   agrolandshaftlar   kichik   sinfi.   Sug’orilmaydigan   yoki
bahorikor   agrolandshaftlar   sug’oriladigan   yerlarga   nisbatan   cheklangan.
Bahorikor   agrolandshaftlar   antropogen   landshaftlarning   o’ziga   xos   turi   sifatida
faqat Qashqadaryo havzasiing iqlim sharoiti qulay bo’lgan, yog’ingarchilik bilan
yaxshi   ta’minlangan   tog’oldi   hududlari   uchun   xos   bo’lib,   sug’oriladigan
agrolandshaftlardan farq qiluvchi bir qator o’ziga xos xususiyatlarga ega. 
V.M.Chetirkinning   fikriga   ko’ra,   sug’orilmaydigan   bahorikor   qishloq
xo’jaligini   past   vegetativ   haroratlarda   o’sadigan,   mezofil   va   hatto   namlikni
yaxshi ko’radigan hamda sovuqqa chidamli dehqonchilik, deb tushunish kerak.
Yomg’ir   va   qor   hisobiga   vegetasiyani   amalga   oshiradigan   ekin   maydonlarida
sun’iy   sug’orish,   o’t   yoqish,   organik   hamda   mineral   o’g’itlar   qo’llanilmaydi.
Shudgorlash   va   ekish   ba’zan   faqat   bahor-kuz   mavsumlarida   amalga   oshiriladi.
Shular   tufayli   bahorikor   agrolandshaftlarda   tabiiy   sharoit   sug’oriladigan   ekin
maydonlaridagi   kabi   kuchli   o’zgarmaydi   va   tabiiy   o’simlik   qoplami   hamda
hayvonlar populyasiyasining boy qoldiqlari saqlanib qoladi . 480	50	100	150	200	250	300	350	
Касби
Кит об
Косон	
Миришкор
Му борак
Нишон
Чироқчи
Шаҳ рис абз
Яккабоғ
Қамаши
Қарши
Ғузор	Пичанзор в а яйлов лар
Бўз ерлар
Ту ман майдони, минг га5-rasm. Bo z yerlar va pichanzorlar maydonini tumanlar kesimida taqsimlanishi, (%	
ʻ
da).
Qashqadaryo   havzasi   sharoitida   bahorikor   agrolandshaftlar   64200   ga
maydonni egallab, relyefi va namlanganlikning gipsometrik joylashishiga ko’ra
ular   quyidagi   kichik   zonalarga   bo’linadi:   1)   balandligi   500   m   gacha   bo’lgan
tekis subzona va yillik yomg’ir 250-280 mm, 2) balandligi 750 m gacha va yillik
namligi   350   mm   gacha   bo’lgan   tekis   tepalikli   subzona,   3)   balandligi   1100   m
gacha   va   yillik   namligi   450   mm   gacha   bo’lgan   tog’oldi   zonasi;   4)   balandligi
2000 m gacha bo’lgan tog’li subzona, bu yerlarda yillik yog’ingarchilik 450 mm
dan oshadi. 
Bundan   tashqari,   bahorikor   agrolandshaftlar   namlik   darajasiga   qarab
quyidagi guruhlarga ajratiladi: 1) yillik namligi 250-350 mm va hosildorligi 3-4
kg/ga bo’lgan xavfsiz bo’lmagan botqoq, 2) yillik yog’ingarchilik 350 dan 500
mm   gacha   bo’lgan,   hosildorlik   gektariga   9-12   s/gacha   yetadigan   yarim   shartli
botqoq   va   3)   yillik   namligi   530   mm   va   14   s/ga   dan   iborat   yaxshi   rivojlangan
quruq   yer.   Bahorikor   qishloq   xo’jaligida   g’alla   (bug’doy,   arpa,   tariq,   yasmiq,
no’xat,   zig’ir,   kunjut   za’faron)   ekinlaridan   tashqari   poliz   ekinlari,   intensiv
bog’dorchilik, uzumchilik keng rivojlantirilmoqda.
v)   Mevali   bog’lar   va   tokzorlar   kichik   sinfi.   Qashqadaryo   havzasida
me vali   bog’lar   maydoni   10,7   ming   ga,   yalpi   hosil   73,5   ming   t.   Bog’dorchilik 49tog’ va tog’oldi hududlarda joylashgan (Shahrisabz, Yakkabog’, Kitob, Qamashi
va   boshqa)   tumanlarda   rivojlangan.   Bu   yerlarda   uzum   yetishtirish   ham   yo’lga
qo’yilgan. Uzumzorlarning umumiy maydoni 6,9 ming ga, olinadigan jami hosil
50 ming t. Kitob tumani o’zining anorlari bilan ham mashhur (Varganza anori).
Tog’ yonbag’irlarida, past adir va tog’ etaklarida daraxtlarning qurg’oqchilikka
chidamli turlardan – yovvoyi bodom, pista, do’lana, Buxoro bodomi kabi daraxt
turlari   mavjud.   Nisbatan   ko’proq   namlangan   tuproqlarda   o’rik,   nok,   grek
yong’og’i   kabi   daraxt   turlarining   tarkibi   ko’paymoqda.   Tabiiy   namlangan
tuproqlarda   Semenov   zarangi,   o’rik,   olma   va   chakalak   bilan   birgalikda   quruq
yerlarda qimmatli  hamda istiqbolli  bo’lgan Pensilvaniya  yo’sini  muvaffaqiyatli
o’smoqda.   Yuqoridagilarga   asoslanib,   bahorikor   agrolandshaftlar   kichik   sinfi
doirasida   bahorikor-dasht   va   bahorikor   o’rmon   kabi   landshaft   turlarini   ajratish
mumkin.
2. Voha-seliteb landshaftlar sinfi.   Me’morchilik va shaharsozlikka doir
adabiyotlarda   aholi   manzilgohi   hududining   turar   joy,   jamoat   va   rekreasiya
zonalarini,   shuningdek,   muhandislik,   transport   infratuzilmalarining   ayrim
qismlarini,   joylashuvi   hamda   faoliyati   sanitariya-himoya   zonasini   talab
etmaydigan   boshqa   obyektlarni   joylashtirishga   mo’ljallangan   bir   qismi   seliteb
hudud   deyiladi.   Aholi   manzilgohlarining   majmuasi,   ular   orasidagi
kommunikasiya   obyektlari   bilan   birgalikda   aholi   joylashuvining   tayanch
karkasini hosil qiladi. 
Aholi   manzilgohlari   tarixan   ijtimoiy   mehnat   taqsimotiga   bog’liq   holda
shahar   va   qishloq   manzilgohlariga   ajratiladi.   Aholi   manzilgohlari   kishilar
hayotining   sun’iy   muhitini   hosil   qiladi,   tashkiliiy-xo’jalik,   madaniy-siyosiy,
ma’muriy   funksiyalarni   bajaradi,   sanoat   ishlab   chiqarish,   transport   va
boshqalarning   to’plangan   joylaridir.   Hududlar   sosial-iqtisodiy   rivojlanishi
jarayonida   ularning   hududiy   mujassamlashuvi,   joylashuvi,   mavjudligi,   tabiiy
muhit   bilan   o’zaro   ta’sirining   masshtabi   o’zgaradi,   ekologik   vaziyatning
keskinlashuvi   sodir   bo’ladi.   Bu   bilan   bog’liq   muammolarni   hal   etish   uchun
hudud   rivojlanishining   ekologik-sosiologik-iqtisodiy   jihatdan   barqaror 50rivojlantirish bo’yicha majmuali tadbirlar ishlab chiqish maqsadida ayrim aholi
manzilgohlarini, shuningdek ularning tizimlarining vujudga kelishi, rivojlanishi
va mavjudligini chuqur majmuali tahlil qilishni taqoza etdi.  
Seliteb landshaftlar - bu aholi manzilgohlarining antropogen landshaftlari:
shaharlari, qishloqlar binolari, ko’chalari, yo’llari, bog’lar".  Inson o’z faoliyatida
faqat   yangi   landshaftlarni   yaratib   qolmasdan,   tabiiy   jarayonlarning   ayrim
turlarini   faollashtirgan   holda   ilgari   mavjud   bo’lgan   tabiiy   komplekslar   arealini
kengayishiga  va  ularning  inson  aralashuviga  qadar  mavjud  bo’lmagan  joylarda
ham   tarqalishiga   olib   keladi.   Geografik   tadqiqotlarda   seliteb   joylar   seliteb
landshaftlar   deb  nom   olgan  va  ular   antropogen   landshaftlarning  alohida   sinfini
hosil   qiladi.   Jahonda   seliteb   landshaftlar   1,0   mln   km 2
  dan   ziyodroq   maydonni
band etadi.
Voha-seliteb landshaftlar antropogen landshaftning voha-qishloq turar joy
(qishloq   seliteb   landshaftlar)   va   ko’kalamzor-shahar   turar   joy   (shahar   seliteb
landshaftlar)   kichik   sinfiga   bo’linadi.   Shahar   va   qishloq   seliteb   landshaftlarni
ajratish   uchun   umumiy   mezonlar   mavjud   bo’lmasada,   shahar   seliteb
landshaftlarida   qishloq   seliteb   landshaftlariga   nisbatan   tabiiy   muhit   sezilarli
darajada o’zgarishi kuzatiladi. 516-rasm. Qashqadaryo havzasida aholi manzilgohlarining joylashishi (karta avtomatik
ravishda ArcGIS dasturidan ko tarilgan).ʻ
Shahar va qishloq seliteb landshaftlar.  Qashqadaryo havzasida maydon
jihatdan   turli   xil   bo’lgan   qishloqlar,   qo’rg’onchalar   hamda   shaharlarning
hududlari   va   ularga   tutashgan   joylari   xos   bo’lib,   bunday   joylar   antropogen
omillar   ta’siri   ostida   bo’lgan   antropogen   landshaftlardir.   Hozirgi   paytda
Qashqadaryo   viloyatida   145   ta   turli   kattalikdagi   shahar   va   1046   ta   qishloq
mavjud.   Bu   aholi   manzilgohlarida   jami   2671,0   ming   kishi   istiqomat   qiladi,
shundan 43,4 %ini shahar, 56,6 % ini qishloq aholisi tashkil etadi. 
Seliteb landshaftlar o’zlashtirish darajasiga ko’ra shahar va qishloq seliteb
landshaftlariga   bo’linadi.   Ammo,   shahar   va   qishloq   seliteb   landshaftlarini
chegaralash   (farqlash)   uchun  universal  mezonlar  mavjud  emas.   Qishloq  seliteb
landshaftlarida   tabiiy   landshaft   tubdan   o’zgartiriladi   va   ancha   murakkab
tuzilmaga   ega.   Ularda   binolar   mansub   bo’lgan   texnogen   landshaftlar   emas,
agrolandshaftlar   –   tomorqalar,   bog’lar   va   yo’llar   kabi   antropogen   landshaftlar
ustuvorlik   qiladi.   Qishloq   seliteb   landshaftlarida   dastlab   o’simlik   va   hayvonot
dunyosi, ulardan keyin tuproqlar hamda relyef o’zgartiriladi, yer usti va yer osti
oqimi   o’zgaradi.   Ammo   tubdan   o’zgartirilgan   tabiiy   landshaftlar   qadimiy
qishloqlarda   ham   uchraydi.   Qishloq   seliteb   landshaftlar   band   etgan   hududlar
geografik joylashuviga qarab xilma xildir. 
Qishloq seliteb landshaftlariga Qashqadaryo havzasining tekislik qismida Kasbi,
Nishon,   Mirishkor   tumanlari   hamda   Yakkabog’,   Chiroqchi,   Qamashi
tumanlarining tekislik qismlaridagi aholi manzilgohlari qator yo’l bo’ylab chiziq
polosani   hosil   qilgan   holda   joylashgan.   Mirishkor,   Nishon,   Koson   tumaning
shimoliy g’arbiy qismlari hamda Chiroqchi, Qamashi, Yakkabog’, Dehqonobod,
Kitob,   Shahrisabz   tumanlarining   adir   mintaqalari   hamda   o’rtacha   baland   va
baland tog’ etaklarida uylar tartibsiz orolsimon holatda joylashgan.
Shahar   seliteb   landshaftlarida   tabiiy   muhit   qishloq   landshaftlariga   ko’ra   ancha
kuchli   o’zgartirilgan   va   ularning   tuzilmasida   texnogen   landshaftlar   ustunlik
qiladi.   Antropogenlashuv   darajasiga   ko’ra   shahar   landshaftlari   geotexnogen 52(landshaft-texnogen),   geobiotik   tuzilmalardan   va   tabiiy   landshaft   fragmenlari
bo’lgan   antropogen   landshaftlardan   iborat.   Shahar   landshaftlari   qishloq
joylarining   landshaftlariga   nisbatan   o’ziga   xosligi   bilan   farq   qiladi.   Shahar
hududining   katta   qismida   o’simlik   deyarli   butunlay   yo’qotiladi,   tuproqlar   esa
asfalt   yoki   tosh   bilan   qoplanadi;   buning   oqibatida   yuza   oqim   uchun   batamom
yangi   sharoitlar   vujudga   keladi.   Tabiiy   o’simliklardan   floristik   tarkibiga   ko’ra
farq   qiladigan   o’simliklar   sayrgohlar,   bog’lar   va   hiyobonlarda,   ko’chalarning
chekkalaridagi   yashil   yo’lkalarda   yetishtiriladi.   Pirovardida   shahar   “tosh”
litogen   asosga   va   o’ziga   xos   o’simliklarga,   hayvonot   olamiga   ega   bo’lgan
geotizimni hosil qiladi. V.Z.Makarov va boshqalar tabiiy komponentlarni hamda
shahar   muhitini   o’z   ichiga   oladigan   madaniy   komplekslarning   dinamik-
funksional makoniy tizimini shahar landshafti deb atashadi. 
O’rta   Osiyo   sharoitlarida,   xususan   Qashqadaryo   havzasida   seliteb
lanshaftlar   asosan   past   va   o’rtacha   balandlikdagi   tog’   oralig’i   botiqlarida
rivojlangan.   Qashqadaryo   havzasi   qadimdan   antropogen   landshaftlarning
shakllanish   markazi   bo’lgan.   Shuning   uchun   bu   yerdagi   antropogen
landshaftlarining   shakllanish   tarixi   ham   eng   qadimgi   arxeologik   davrlar   bilan
uzviy bog’liqdir.
Qashqadaryo   viloyatida   olib   borilgan   arxealogik   tadqiqotlar   bu   yerda
eneolit   davrida   (miloddan   avvalgi   4-3   ming   yilliklarda   tosh   davri   tugagan   va
eneolit davri boshlangan) suv havzalari yaqinida dastlabki aholi manzilgohlari –
qishlov   joylari   (qishloqlar)   vujudga   kelgan   va   ularning   aholisi   dehqonchilik
bilan   shug’ullanishgan.   Havzadagi   Qarshi,   Shahrisabz,   Kitob   va   G’uzor
shaharlari   ham   Markaziy   Osiyoning   eng   qadimiy   shaharlaridan   hisoblanadi.
Shuningdek,   havzaning   ko’pgina   joylarda   qadimiy   seliteb   landshaftlarni
uchratish mumkin. 
Qashqadaryo   havzasida   aholi   manzillarining   umumiy   maydoni   2,3   ming
km 2
  bo’lib,   ular   tarqalishiga   ko’ra   asimmetrik   xarakterga   ega   bo’lib,   eng   zich
joylashgan   hududlari   asosan   past   va   o’rta   baland   tog’oldi   prolyuvial 53tekisliklarida,   sug’oriladigan   tekisliklarida   keng   tarqalgan   bo’lib,   hududda
seliteb landshaftlarni rivojlanishi uchun qulay sharoit mavjud.
Cho’l   zonasi   sharoitlarida   shaharlarda   ekologik   muhitga   salbiy   ta’sir
qiluvchi   sanoat   obyektlari   –   ishlab   chiqarish   korxonalari,   atmosfera   havosini
ifloslantiruvchi   transport   vositalari   ko’p.   Voha-shahar   seliteb   antropogen
landshaftlarini   optimallashtirish,   ya’ni   yaratilgan   madaniy   landshaftlarini
takomillashtirish   maqsadida   bu   landshaftlarni   shaharsozlik   nuqtai   nazaridan
baholash   lozim.   Shaharlardagi   tarixiy   –   me’moriy   obidalarni   geoekologik
talablar   asosida   asrab-avaylash   ta’mirlashning   geografik   asoslarini   ishlab
chiqish,   atrof-muhitning   ifloslanishiga   va   kishilar   salomatligiga   zarar
yetkazuvchi   korxonalarni   belgilash   hamda   ularni   ekologik   jihatdan   xavfsiz
qilishga   doir   tadbirlar   o’tkazish,   shaharlar   aholisi   uchun   sog’lom   ekologik
muhitni yaratish uchun barcha imkoniyatlarni safarbar etish zarur.
Seliteb landshaftlarning geoekologik xossalarini tadqiq qilishning integral
metodologik   asosi   sifatida   strukturaviy–genetik,   funksional-dinamik,
geokimyoviy,   geofizik,   tarixiy,   antropogen,   kulturologik,   estetik   muammolari
yo’nalishlari   ajratiladigan   zamonaviy   landshaftshunoslikning   salohiyatidan
foydalanish lozim. 
Seliteb   landshaftlarni   geoekologik   tahlilining   mohiyati   landshaftlar
xossalarining   hududni   seliteb   o’zlashtirishga   va   ayrim   aholi   manzilgohlariga
ta’sirini o’rganishda, landshaft tuzilmasida o’zgaradigan asosiy komponent yoki
kompleksni   diagnostika   qilishda,   geoekologik   vaziyat   kuchayishining
baholashda,   qurilish   va   foydalanish   texnologiyasi   buzilganda,   shuningdek,
geotexnik   tizimlar   mavjudligi   sharoitlarida   (avariya   holatlarida)   geoekologik
muammolar   kuchayish   sabablarini   belgilashda,   turli   xil   geotexnik   tuzilmalar
orasidagi   konflikt   zonalarni   aniqlashda,   seliteb   landshaftlarda   geoekologik
vaziyatlar   rivojlanish   tendensiyalarini   aniqlashda,   madaniy   landshaftlarni
shakllantirish   bo’yicha   tadbirlar   majmuasini   ishlab   chiqarishda   va   boshqa
hollarda namoyon bo’ladi. Seliteb landshaftlar murakkab makon-zamon hosilasi 54bo’lganligi   bois   genetik,   tarixiy   va   tizimli   tamoyillar   geoekologik
tadqiqotlarning asosiy tamoyillari sifatida qaralishi lozim. 
Shahar seliteb landshaftlari, qishloq seliteb landshaftlaridan farqli o’laroq,
texnogen-landshaft   komplekslarning   ustunligi   bilan   ajralib   turadi.   Shaharlarda
past   binolarga   nisbatan   ko’p   qavatli   binolar   ko’proq   qurilgan.   Bu   yerda   asosiy
sanoat   obyektlari   -   atmosfera   va   daryo   suvlarining   ifloslanishiga   katta   ta’sir
ko’rsatadigan   zavod   va   fabrikalar   to’plangan.   Bularga   misol   qilib   havzadagi
Qarshi, Koson, Kitob, Shaxrisabz, Tollimarjon, Yakkabog’, G’uzor, Chiroqchi,
Qamashi,   Nishon,   Dehqonobod   kabi   shahar   seliteb   landshaftlarini   ko’rsatish
mumkin.
3.   Antropogen   suv   landshafti   sinfi.   O’zining   ishlab   chiqarish   va
iqtisodiy   faoliyati   bilan   odam   nafaqat   turar-joy,   sanoat,   qishloq   xo’jaligi
landshaftlarini,   balki   antropogen   suv   landshaftlarini   ham   yaratdi.   Bularga   suv
omborlari   va   irrigasiya   tizimlari   (kanallar)   misol   bo’ladi,   ular   genezisiga   ko’ra
ko’l   va   daryolardan   farq   qiladi.   Suv   omborlari   tabiiy-texnogen   tizim   va   ular
landshaft   sferasining   ajralmas   qismidir.   Suv   omborlarining   yaratilishi   nafaqat
suv   havzalarining   o’zlarini,   balki   tutash   hududlarning   umumiy   murakkabligini
o’zgartirdi. 
Respublikamizda,   jumladan   Qashqadaryo   havzasida   kanallar   va   ko’llar
sug’oriladigan   dehqonchilikning   rivojlanishi   hamda   aholi   manzilgohlarining
shakllanishi   tarixi   bilan   chambarchas   bog’liqdir.   1950   yillardan   boshlab,   cho’l
hududlarining   rivojlanishi   va   vohalarda   sug’oriladigan   yerlar   maydonining
kengayishi   munosabati   bilan   suvga   bo’lgan   ehtiyoj   yanada   oshdi,   natijada
Qashqadaryoda   ham   Tallimarjon,   Chimqo’rg’on   kabi   juda   katta   suv   omborlari
paydo   bo’ldi.   Qashqadaryo   havzasida   akval   landshaftlarning   umumiy   maydoni
278,1   km 2  
ni   tashkil   qiladi.   Insoniyatning   suvga   bo’lgan   talabining   o’sib
borishini hisobga olgan holda, bir qator yangi suv omborlari va kanallar qurildi.
Antropogen   suv   va   sug’oriladigan   agrolandshaftlarining   o’zaro   bog’liqligi
quyidagi   formulada   ifodalanishi   mumkin:   antropogen   suv 55landshafti+sug’oriladigan   agrolandshaftlar+modda   va   energiya   almashinadigan
o’zaro aloqadagi yagona geotizimlar yaqqol namoyon bo’ladi.
Qashqadaryo   havzasi   suv   omborlarining   o’ziga   xos   xususiyati   ularning
dinamikasi   bo’lib,   bu   yozgi   davrda   agrolandshaftlarni   sug’orish   uchun   suvni
jadal   ravishda   sarflash   va   qish-bahor   davrida   suv   omborini   to’ldirish   bilan
bog’liq.   Qashqadaryo   havzasida   sug’orma   dehqonchilikni   rivojlantirish
maqsadida   qator   sug’orish   inshootlari   barpo   etilgan.   Shuningdek,   havzada
ko’plab zovur  va kollektorlar qurilib ishga tushirilgan bo’lib, ular  sho’r, oqova
va   grunt   suvlarini   to’plab   Sichon,   Ko’ltog’,   Dengizko’l   kabi   tuzli   ko’llarga
quyadi.   Bunday   antropogen   suv   landshaftlari   asosan   Qarshi   cho’li   hududida
ko’p   uchraydi.   Demak,   bir   tomondan   kanal   va   suv   omborlari   yerlarni
sug’orishga   xizmat   qilsa,   obodonlashtirsa,   ikkinchi   tomondan,   zovur   va   sun’iy
ko’lchalar hudud agroekologiyasining noqulayligidan darak beradi. 
Keyingi   vaqtlarda   respublikamiz   hukumati   kollektor-drenaj   tizimlarini
ta’mirlash,   tozalash   va   yangilarini   qurishga   katta   e’tibor   qaratmoqda.   Bu   holat
kelajakda   Qashqadaryo   havzasida   antropogen   suv   landshaftlarining   maydonini
yanada kengayishiga olib keladi. Havzada kanallarning umumiy uzunligi 5154,6
km   bo’lsa,   kollektor-drenaj   tizimining   uzunligi   8180   km   ni   tashkil   etadi.
Antropogen suv landshaftlari ham tuzilishining murakkabligi bilan ajralib turadi.
Bu   yerda   antropogen   suv   landshaftlarning   bir   qator   kichik   sinflarini   ajratish
mumkin: 1) suv ombori; 2) hovuz; 3) sug’orish tizimlari (2.4-jadval va 2.6-2.7-
rasmlarga qarang).
4.   Rekreasion   landshaftlar   sinfi.   Qashqadaryo   havzasida   antropogen
landshaftlarning rekreasiya turi ham yaxshi  rivojlangan bo’lib, ularning turistik
va   rakreasiya   imkoniyatlari   hali   to’liq   o’rganib   chiqilmagan.   Qashqadaryo
havzasida rekreasiya landshaftlari turli shakllarda barpo etilgan. 567-rasm. Kanallarning joylashish karta-sxemasi
(karta avtomatik ravishda ArcGIS dasturidan ko’tarilgan).
Bularga sihatgohlar, dam olish maskanlari, shahar atrofi, o’rmon, bog’lar,
qo’riqxona   va   buyurtmalarni   misol   qilib   ko’rsatish   mumkin.   Bular   rekreasion
landshaftlar bo’lishiga qaramay, maqsadlariga ko’ra turli vazifalarni bajaradi.
8-rasm. Kollektor va drenaj tizimlarining joylashish karta-sxemasi 
(karta avtomatik ravishda ArcGIS dasturidan ko’tarilgan). 57Bu   yerda   sog’lomlashtirish   (rekreasiya)   muassasalarining   ko’plab   turlari
mavjud, masalan, sayyohlik muassasalari, talabalar va o’quvchilar oromgohi va
boshqalar. Rekreasiya maqsadida ajoyib tabiiy landshaft turlaridan, sihatgoh va
dam   olish   mintaqasi   sifatida   foydalanish   mumkin.   Bunday   imkoniyatlar,   eng
avvalo, havzaning tog’ va tog’oldi hududlarida, xususan, Miroqida mintaqasida
ko’p uchraydi.
№ Nomi Daryo Joylashgan
o’rni Quril-
gan
yili Umumiy
hajmi
mln.m 3 Foydali
hajmi,
mln.m 3 Suv yuzasi
maydoni,
km 2
1 Tallimarjon Amudaryo Nishon 1977 1530,0 1400,0 77,4
2 Chimqurg’on Qashqadaryo Qamashi 1963 440,0 418,0 45,1
3 Pachkamar G’uzordaryo G’uzor 1968 243,0 243,0 12,4
4 Hisorak Oqdaryo Shahrisabz 1987 170,0 155,0 4,2
5 Dehqonobod Kichik Uradaryo
Dehqonobod 1982 27,0 18,4 4,1
6 Qamashi Shurchasoy Qamashi 1972 25,0 23,8 3,0
7 Qalqamasoy Qumdaryo Chiroqchi 1987 9,4 9,3 1,5
8 Qorabog’ Qorabog’daryo Yakkabog’ 1977 7,5 7,1 0,8
9 Toshloqsoy Tanxozdaryo Shahrisabz 1981 7,0 6,7 5,4
10 Langar Langar Qamashi
1974 7,3 7,0 2,5
11 Qizilsuv Qizildaryo Yakkabog’ 1982 6,5 6,0 2,2
12 Yangiqo’rg’on Yakkabog’daryo Yakkabog’ 1975 3,3 3,0 1,5
13 Nugalisoy Yakkabog’daryo Yakkabog’ 1976 3,0 2,5 0,58
14 Shurabsoy Sho’robsoy Kitob 1977 2,0 1,8 0,88
15 Torqapchig’ay
Qapchig’ay Dehqonobod 1987 1,25 1,1 0,69
Jami 2482,25 2302,7 162,25
5-jadval. Qashqadaryo havzasida joylashgan suv omborlar haqida ma’lumot 58Turistik   obyektlar   sifatida   esa   ko’hna   Shahrisabz   –   sohibqiron   Amir
Temurning   ona   shahrini,   u   barpo   etgan   tarixiy   yodgorliklar   (Oqsaroy   va
boshqalarni),   ko’hna   Nasaf   qoldiqlari,   g’orlar,   shuningdek,   ekoturizm
ahamiyatiga molik manzarali tabiat maskanlarini ko’rsatish mumkin. Shahrisabz
tumanining   yuqori   qismida   Hisor   davlat   qo’riqxonasi   tashkil   qilingan.
Havzadagi Shahrisabz, Kitob, Yakkabog’ tumanlarida qadamjo va ziyoratgohlar
ham   ko’p.   Yo’qolib   ketish   arafasida   turgan   tabiiy   landshaftlar   va   noyob
hayvonlar   turlari,   noyob   manzaralarni   saqlab   qolish   uchun   inson   himoyasi
kuchaytirilgan   qator   qo’riqxonalar   tashkil   etilgan.   Bularga   Kitob   geologik   va
Hisor tog’-o’rmon qo’riqxonalarini ko’rsatish mumkin.
Hisor   davlat   qo’riqxonasi   Hisor   tog’   tizmasining   g’arbiy   yonbag’irlarida
1750   m   dan   4349   m   gacha   bo’lgan   balandliklarda   joylashgan   bo’lib,   uning
umumiy   maydoni   76889   ga   ga   teng.   Qo’riqxona   G’arbiy   Hisor   tog’larining
yuqori   qismlarini   va   Qashqadaryo   havzasining   suv   yig’ish   zonasini   o’z   ichiga
oladi. Hisor qo’riqxonasi hududi noyob tabiiy obyektlarga boy. Qo’riqxonaning
janubiy qismida dengiz sathidan 2937 m balandlikda O’rta Osiyoning eng yirik
g’orlaridan biri Amir Temur g’ori joylashgan. G’orning uzunligi 815 m bo’lib,
unda   stalaktitlar,   stalagmitlar   va   boshqa   ohakli   quymalar   ko’p.   G’or   ichida
uzunligi 30 m, kengligi 14 m va chuqurligi 2,5 m bo’lgan ko’l ham bor.
Kitob   geologik   qo’riqxonasi   1979   yilda   Jinnidaryo   o’rta   oqimining   chap
sohilida, Zarafshon tizmasining janubi-g’arbiy tarmoqlari  bo’lgan Sumsar tog’i
va   Qoratog’ning   shimoliy   yonbag’irlarida   tashkil   etilgan   bo’lib,   unda   bundan
300-400   mln.   yil   ilgari   Yerda   mavjud   bo’lgan   hayot   muhrlangan   yotqiziqlar
ochiq  holda   uchraydigan  joylarni   muhofaza   qilish   uchun  tashkil   etilgan   bo’lib,
uning   umumiy   maydoni   5378   ga   ajratilgan.   Qo’riqxonada   betakror   geologik
yodgorliklarga   boy   o’simlik   va   hayvonot   olami   bilan   uyg’unlashib   ketgan.   Bu
yerda O’zbekiston “Qizil kitobi” ga kirgan ko’plab nodir va yo’qolib borayotgan
57   oilaga   mansub   bo’lgan   umurtkali   hayvonlar,   121   turdagi   o’simliklarni
uchratish   mumkin.   Qo’riqxona   hududida   16   turkum   toshqotgan   hayvonlarning
qoldiqlarini   uchraydi.   Kitob   geologik   qo’riqxonasining   52%   maydonini   (2793 59ga) o’rmonlar, 25% maydonini qoyalar, tik va toshloq yonbag’irlar, surilmalar,
qolgan qismini esa yaqin o’tmishda yaylovlar va ekinzorlar band etadi.
Umuman   olganda,   rekreasion   landshaftlar   juda   xilma-xil   va   strukturasi
murakkab.   Rekreasiya   landshaftlari   strukturasining   xilma-xilligi   va
murakkabligini   hisobga   olgan   holda   quyidagi   turlarini   ajratish   mumkin:   1)
sog’lomlashtirish   va   dam   olish,   2)   tog’-o’rmon   bog’i,   3)   buyurtmaxonalar   4)
muhofaza qilinadigan hududlar.
5.   Cho’l,   chalacho’l   va   antropogen   yaylov   landshaftlari   sinfi.
Qashqadaryo  havzasida   quruq  kontinental  iqlim   sharoitida  cho’l,  chalacho’l   va
antropogen   yaylov   landshaftlari   keng   tarqalgan,   bu   landshaftlardan   yaylov
sifatida keng foydalaniladi. Yaylovlarining hosildorligi juda past va o’rtacha 1-3
kg / ga. Ushbu hududning yem-xashak ekinlarining hosildorligi fasllarda keskin
farq   qiladi,   bu   chorvachilikning   o’sishi   va   rivojlanishiga   katta   ta’sir
ko’rsatmoqda.
So’nggi   yillarda   ozuqa   sifatini   yaxshilash   va   cho’l   va   chalacho’l
yaylovlarida   yem-xashakning   unumdorligini   oshirish   bo’yicha   bir   qator   chora-
tadbirlar   ishlab   chiqilgan.   O.I . Morozova   fikricha   bularning   eng   muhimlari
quyidagilardan   iborat:   1)   ko’p   yillik   chorva   mollari   yaxshi   yeydigan   o’simlik
turlarini ko’paytirish va ekish, 2) o’tlarni o’sishi va muhofazasini nazorat qilish,
3)  zararkunandalarga (ayniqsa  kemiruvchilar)  qarshi  kurashish,  5)  sug’orish  va
suv bilan ta’minlashni yaxshilash, fitomelorasiya va h.k.
Insonlar   cho’l   va   chalacho’l   yaylovlarining   o’simliklarining   yem-xashak
sifatida   mahsuldorligini   oshirishga   xarakat   qilmoqdalar,   yaylovlarning
xarakterini   va   tabiiy   ko’rinishini   o’zgartirmoqdalar,   shu   bilan   antropogen
yaylovlarning   sifat   jihatidan   yangi   turini   yaratmoqdalar.   Sun’iy   yaylovlar
yaratishda o’simliklarning o’zgarishi  sodir  bo’ladi. Yerlarini  haydash  va undan
keyingi ishlov berish natijasida umumiy tabiiy o’simliklar qisman yo’q qilinadi.
Antropogen   landshaftlar   orasida   yaylov   landshaftlari   hayvonlar
dunyosining  xilma-xilligi  va  boyligi  bilan  ajralib  turadi.  Hozirgi  vaqtda  qumli,
toshloq   cho’llar,   adirlar   va   tog’oldi   chala   cho’llarda   yaylovlarni   yaxshilash 60hamda   ko’p   yillik   o’t-o’simliklarni   ekish   ishlarini   muvaffaqiyatli   olib
bormoqdalar.   Umuman   olganda   bu   sinfga   mansub   antropogen   yaylov
landshaftlari   quyidagi   turlarni   ajratishga   imkon   beradi:   1)   tog’oldi   yassi
tekisliklardagi   chalacho’l   antropogen-yaylovlar,   2)   qumli   cho’llardagi
antropogen-yaylovlar, 3) lyossli cho’llardagi antropogen-yaylovlar.
6.   Chiziqli   yo’l   antropogen   landshaft   sinfi.   Chiziqli   yo’l   landshaftlari
antropogen landshaftlarning chiziqli sinfini tashkil etib, ular chiziqli cho’zilgan
va tor  polasa   shaklida  bo’lib,  juda o’ziga  xosdir. Yo’llarning  umumiy uzunligi
9,8   ming   km   dan   ortiq   bo’lib,   ularning   tarkibida   avtomobil,   temir,   qishloq   va
dala   yo’llari   ajratiladi.   Ularni   qurish   jarayonida   oldingi   tuproq   relyefli   shakli
jiddiy  ravishda   buziladi,  o’simlik   qoplami   yo’q  qilinadi,   tuproq   -   asfalt,  beton,
tosh, shag’al, qum va boshqalar bilan qoplanadi. Mikrorelyefning yangi shakllari
paydo bo’ldi. Tuproq zichligi va suv o’tkazish xususiyatlari o’zgaradi.
9-rasm. Chiziqli yo’l landshaflarining joylashish karta-sxemasi
(karta avtomatik ravishda ArcGIS dasturidan ko’tarilgan).
Chiziqli   yo’l   antropogen   landshaftlarda   kimyoviy   elementlarning
ko’chishi va eroziya-denudasiya jarayonlari juda faol kechadi. Ayniqsa, eroziya
jarayonlari   tog’li   va   tog’oldi   mintaqalarida   joylashgan   magistral   yo’llarda 61yaqqol namoyon bo’ladi. Bu sinfga barcha turdagi yo’llardan tashqari, yo’llarni
qurish   va   foydalanish   bilan   bog’liq   landshaft   komplekslari,   turli   xil   madaniy
o’simliklar   bilan   qoplangan   yo’llar   chetidagi   sug’orish   tizimlari   va   boshqalar
ham   kiradi.   Bu   sinfda   quyidagi   tiplarni   ajratish   mumkin:   1)   avtomagistral,   2)
temir yo’l va 3) dala-yo’l.
7.   Sanoat-texnogen   landshaft   sinfi.   Sanoat-texnogen   landshaft   sinfi
minerallar   va   qurilish   materiallarini   o’zlashtirish   faol   rivojlanayotgan
hududlarda   keng   rivojlangan.   Antropogen   landshaftlarning   boshqa   sinflaridan
farqli   o’laroq,   ular   azonal   komplekslardir,   ularning   tuzilishi   bir   zonadan
boshqasiga   o’tish   davrida   kam   o’zgaradi.   Qashqadaryo   viloyati   respublikamiz
sanoat   mahsulotining   7,8%   ini   beradi,   unda   yoqilg’i   sanoatining   ulushi
(mahsulot  qiymati  bo’yicha)  79,9%, yengil sanoat  – 9,0 %, oziq ovqat - 4,8 %,
un   va   un   mahsulotlari   –   3,3%   ni   tashkil   qilgan.   Bu   raqamlarni   2000   yil
ko’rsatgichlar   bilan   taqqoslaganda   yuqoridagi   ko’rsatkichlar,   mos   holda,
yoqilg’i sanoatining ulushi - 56,4% ni, yengil sanoat - 18,1%, oziq ovqat - 9,2%
va un va un mahsulotlari 2,6% ni tashkil qilgan. Bundan shunday xulosa qilish
mumkinki, sanoat tarkibida og’ir sanoat tarmoqlari rivojlanib bormoqda.
a) Tog’ kon-sanoati landshaft kichik sinfi.  Sanoat-texnogen landshaftlar
orasida   tog’-kon   sanoatining   tabiiy   muhit   bilan   o’zaro   ta’siri   natijasida
shakllangan   kon   sanoati   landshaftlari   alohida   o’rin   egallaydi.   Kon-sanoati
landshaftlari   uchun   uchta   o’ziga   xos   xususiyat   xarakterlidir:   1)   antropogen
kompekslar   toifasiga   tegishliligi   bo’lgan;   2)   tabiiy-texnik   muhit   o’rtasidagi
genetik   bog’liqlik   bo’lgan;   3)   landshaft   hosil   qiluvi   komponentlarning   yuqori
faol   dinamik faolligi. Kon  landshaftlari, shuningdek  tabiatda  litogen asosgacha
bo’lgan   barcha   tarkibiy   qismlar   insonning   ishlab   chiqarish   faoliyati   tomonidan
juda   kuchli   darajada   o’zgarishi   bilan   ajralib   turadi.   Foydali   qazilmalar   qazib
olinadigan joylarda o’ziga xos neolandshaftlar paydo bo’ladi. Bularga karyerlar,
chiqindixonalar,   terrikonlar,   tog’   jinsi   qoldiqlari,   karyer   ko’llari   va   boshqalar.
V.I.Fedotovning   fikricha   tog’-kon   landshaftlari   agrolandshaftlarga   nisbatan,
hudud   jihatidan   turli   taksonomik   darajasiga   mos   keladi.   Insonning   ishlab 62chiqarish   faoliyati   natijasida   tog’-kon   sanoat   landshaftlarida   antropogen   relyef
shakllarining ikki toifasi  paydo bo’ladi. Birinchi toifaga toshlarni ko’chirish va
olib   tashlash   natijasida   paydo   bo’lgan   karerlar,   xandaklar,   terassalar   va
qulamalar kiradi. 
Antropogen   relyef   shakllarining   ikkinchi   toifasiga   antropogen   faoliyat
natijasida   hosil   bo’lgan   terrikonlar,   chiqindi   uyumlari,   to’g’onlar,   tosh
siniqlaridan   iborat   bo’lgan   va   xom-ashyoni   saqlash   joylari   kiradi.   Bularning
barchasi tog’li landshaftlarning murakkab tizimi va tuzilishini yaratadi. Foydali
qazilmalarni   qazib   olish   jarayonida   yer   yuzining   ustki   qatlamlari   teskari
tomonga ag’darilib, o’simlik qoplami yo’qoladi va tog’ jinslari yer betiga chiqib
qoladi   hamda   inson   aralashuvisiz   o’nlab   yoki   undan   ko’proq   vaqt   davomida
atrof-muhit bilan bog’lanib keta olmaydi. 
Shu   munosabat   bilan   tog’-kon   sanoati   va   landshaft   komplekslarining
meliorativ   holati   tobora   keskinlashib   bormoqda.   Insonning   ishlab   chiqarish
faoliyati   natijasida   buzilgan   yerlarni   rekultivasiya   qilish   tog’-kon,   biologik   va
qurilish   ishlarini   tiklash   yo’li   bilan   amalga   oshiriladi.   Hududiy   va   mintaqaviy
sharoitga   qarab   sanoat   landshaftlarini   tiklash   o’rmon   xo’jaligining   meliorativ
holatini   yaxshilash,   yaylovlar,   bog’lar,   suv   havzalari,   issiqxonalar,   dam   olish
maskanlari, muhandislik inshootlari, qishloq xo’jaligi va ishlab chiqarish orqali
amalga oshiriladi. Tog’-kon landshaftlarining tuzilishi juda murakkab va xilma-
xildir.   Bu   yerda   eng   e’tiborli   tipologik   komplekslardan   quyidagilarni   ajratib
ko’rsatish   mumkin:   1)   qayta   tiklanadigan   karyerlar   va   2)   turli   chiqindixonalar
tipidagi landshaftlar.
b)   Sanoat-texnogen   landshaftlar   kichik   sinfi.   Qashqadaryo   viloyati
sanoati respublikamiz iqtisodiyotida o’ziga xos o’rin tutadi.   Viloyatda jami 116
ta   sanoat   korxonalari   mavjud   bo’lib   (2014   yil),   shundan   eng   yiriklari   41   ta.
Viloyat   sanoat   korxonalari   ichida  yoqilg’i-energetika  sanoati   tarmoqlari   yaxshi
rivojlangan. Viloyat yiliga taxminan 1,6-2,0 mln. t neft va neft mahsulotlari, 50-
55 mlrd. m 3 
tabiiy gaz, 1,5-2,0 mln. t gaz kondensati (suyultirilgan gaz), 300 t ga
yaqin oltingugurt, 129 ming t  polietilen, 2 mln. m 2
  ip gazlama, 146-150 ming t 63paxta   tolasi,   20-25   ming   t   o’simlik   yog’i,   25-26   mln.   shartli   banka   konserva
mahsulotlari, 190 ming t un va boshqa mahsulotlar ishlab chiqaradi. Sanoatning
hududiy   tashkil   etilishida   Qarshi,   Shahrisabz   tugunlari   katta   ahamiyatga   ega.
Muborak (IEM, gaz   kimyo majmuasi), Koson (yog’ ekstraksiya, paxta tozalash,
g’isht   zavodi),   Sho’rtan   (neft-gaz-kimyo),   Tallimarjon   (IES),   Ko’kdumaloq
(neft),   Chiroqchi   (konserva)   va   boshqa   sanoat   markazlarining   ham
iqtisodiyotimizda ahamiyati oshib bormoqda. Qarshi, Qamashi va Shahrisabzda
to’qimachilik   korxonalari   bilan   birga   aksariyat   tumanlarda   paxta   tozalash
zavodlari mavjud. 
8.   Ko’milib   qolgan   yoki   madfun   landshaftlar   sinfi.   Respublikamizda,
jumladan   Qashqadaryo   havzasida   ham   antropogen   landshaftlar   orasida   keng
tarqalgan   qadimiy   ko’milib   qolgan   madfun   landshaftlar   alohida   o’rin   tutadi.
Ko’milib   qolgan   seliteb   landshaftlar   tepaliklar   va   qadimiy   aholi   manzilgohlari
va   qal’alar   o’rnida   paydo   bo’lgan   tepaliklar   guruhidir.   O’zbekistondagi   bu
tepaliklar   "tena",   "tepa",   Turkmanistonda   "depe"   deb   nomlangan   va   ularga
nomlari Sopollitepa, Bandixontepa, Dalvarzintepa, Nomazgohtepa, Ulug’tepa va
boshqalarni   misol   qilib   keltirish   mumkin.   Baqtriya,   Marg’iyona,   So’g’diyona,
Afrosiyob   va   boshqa   davrlarga   tegishli   sivilizasiyaning   izlari,   aholisi,
shuningdek,   ushbu   tepaliklarda   qadimgi   sug’orish   joylari   saqlangan.
Arxeologlar tomonidan olib borilgan qazish ishlari davomida qishloq va shahar
tipidagi   ko’plab   aholi   manzilgohlari   topilgan   hamda   o’rganilgan.   Ulardan
ba’zilari   davlat   qo’riqxonalari   deb   ham   e’lon   qilingan,   bunday   joylarga
Qashqadaryo   havzasidagi   ko’hna   Kesh   xarobalarini,   Eski   Qarshi,   Koson
atroflari misol bo’la oladi. 
Havza   hududida   arxeologik   yodgorliklarning   aniqlangan   umumiy   soni
1043   taga   yetadi.   Ko’milib   qolgan   qadimgi   seliteb   landshaftlarining   yuzasi
tekislik,  ularda  bir   necha  ming yillar  davomida  yupqa  kulrang  tuproqlar  paydo
bo’lgan,   bu   tuproqlarda   siyrak   efemerlar,   efemeroidlar,   butalar   va   boshqalar
o’sadi.
  64Madaniy meros obyektlar turi Soni
Arxeologiya 1043
Arxitektura 208
Monumental san’at yodgorliklari 43
Diqqatga sazovor joylar 27
Jami 1321
6-jadval. Qashqadaryo viloyatidagi  moddiy madaniy meros obyektlari.
Ko’milib   qolgan   qadimgi   seliteb   landshaftlarini   o’rganish   shuni
ko’rsatadiki,   ularning   tuzilishi   antropogen   landshaftlarning   boshqa   toifalari
singari   murakkab   bo’lib,   bu   sinfda   quyidagi   landshaft   turlari   ajratiladi:   1)
ko’milib   qolgan   qadimiy   qishloq   seliteb   landshaftlar,     2)   ko’milib   qolgan
qadimiy   shahar   seliteb   landshaftlar   va   3)   qadimiy   sug’oriladigan
agrolandshaftlar qoldiqlari.
9.   Sakral   landshaftlar   sinfi.   Keyingi   yillarda   geografiya   va
landshaftshunoslik sohasidagi ilmiy adabiyotlarga “Sakral (lot. vasge yoki zakga
-   muqaddas,   tabarruk,   ibodat,   sig’inish,   marosim,   ilohiy,   sirli)   tushunchasi
kiritilgan.   Keng   ma’noda   “Sakral”   -   odatdagi   (profan)   narsalardan,
tushunchalardan,   hodisalardan   farq   qiladigan,   dinga,   ilohiyotga,   mantiqiy   bilib
bo’lmaydigan   (irrasional),   g’ayritabiiy   kuchlarga   (mistika,   tasavvuf)   aloqador
barcha   narsalarni   anglatadi.   Tabiat   bilan   hamjihatlikda   yashagan   inson   tabiat
hodisalarini ilohiylashtirgan, unga sig’ingan, turli marosimlar o’tkaza boshlagan
va shundan energetik jihatdan ahamiyatli sakral joylar yuzaga kelgan. 
Ayrim   sakral   joylar   xususiyatlarining   sabablari   hozirgi   paytga   qadar
olimlar   tomonidan   o’z   izohini   topganicha   yo’q.   Ular   ilohiy   kuch   irodasi   bilan
biror-bir   hodisa   sodir   bo’lgan   joylar,   barcha   zamonlar   va   madaniyatlarning
buyuk   avliyolari   va   ularning   safdoshlari   dafn   qilingan   joylar,   yo’qolgan
dinlarning   muqaddas   joylari,   ko’p   yillik   ziyoratgohlar   va   zohidlik   (tarki
dunyochilik)   obyektlari,   shuningdek,   kuch   joylari   deb   atalmish   joylarda 65tabiatning   ko’rinmas   kuchlari   yaratgan   noyob   landshaftlardir.   Sakral
landshaftlarga madaniy, muqaddas deb hisoblanadigan udumlar, rasm-rusumlar
o’tkaziladigan   joylar   bo’lib,   ular   muayyan   diniy   marosimlar   o’tkazish,   diniy
amallarning   rivojlanishi,   ibodat   marosimlarini   bajarish   joylaridir.   Sakral
geografiyada   atrof-muhitning   belgi   sifatida   namoyon   bo’ladigan   geografik
obyektlar   yoki   madaniy   landshaftning   elementlari   va   ularni   ko’rsatadigan
arxitiplar, transsedent tushunchalar, toifalari va ularga mos bo’lgan ramzlarning
belgilari tizimiga aylanishini anglatadi.
Madaniy   landshaftdan   farq   qilgan   holda   sakral   joy   hududiy   kompleks
bo’lmasligi mumkin va u nuqtasimon obyekt - tosh, daraxt, buloq va boshqalar
tarzida   bo’lishi   mumkin.   Respublikamizda,   jumladan   Qashqadaryo   havzasida
ham   ko’plab   xalqaro   va   mahalliy   ahamiyatga   ega   bo’lgan   sakral   joylar   bor,
ularga Abu Mansur Moturidiy, Imom Buxoriy, Burxoniddin Marg’iloniy, Iso va
Hakim   Termiziylar,   Bahouddin   Naqshband   va   Sulton   Mirhaydar,   Murodtepa
ziyoratgohi, Hazrati Qusamota  maqbarasi, Hazrati Bashir  maqbarasi  va boshqa
joylarni ko’rsatish mumkin.
Yuzlab   ziyoratgohlar   xalqimizning   tarixiy-madaniy   obidalari   sifatida
saqlanib   kelinmoqda.   Shuningdek,   sakral   ahamiyatga   ega   bo’lgan   yuzlab
buloqlar,   toshlar,   ko’llar,   daraxtlar   va   boshqa   mahalliy   obyektlarni   aniqlash
hamda   to’liq   ro’yxatga   olish   maqsadga   muvofiq   hisoblanadi.   Qashqadaryo
havzasi   landshaftlarining   zamonaviy   va   kosmik   metodlar   yordamida   GIS
texnologiyalar bilan yaratilgan kartani tahlil natijasiga ko’ra, 1986-2016 yillarda
30 yil mobayinida landshaftlarni o’zgarish dinamikasi antropogen yuk ta’sirida
bir   biridan   farq   qiladi.   Masalan,   aholi   punktlari   4,1   dan   6,0   %   gacha,
sug’oriladigan yerlar 23,3 dan 36,1 % gacha ko’tarilganligini, aksincha lalmikor
va   o’tloq   yerlar   23,5   dan   17,1   %   gacha,   o’tloq   va   yaylovlar   10,5   dan   8,2   %
gacha   pasayib   borganligini   ko’rishimiz   mumkin.   Aholining   joylashuvi   va
tabiatga ta’sir etish natijasida landshaftlarni o’zgarishiga olib keladi. 6610-rasm. Qashqadaryo havzasi landshaftlarning o‘zgarish karta sxemasi. 673-BOB. QASHQADARYO HAVZASIDA JOYLASHGAN ANTRAPOGEN
LANDSHAFTLARNING GEOEKOLOGIK HOLATI VA ULARNI
BARQARORLASHTIRISH MASALARI.
3.1.   Qashqadaryo   havzasidagi   antrapogen   landshaftlarning
geoekologik holatini baholash.
Ekologik   vaziyatni   baholashda   asosiy   ko’rsatkichlar   vohalar   uchun
suvning   sifati   va   tuproq   sho’rlanishi,   yaylovlar   uchun   esa   o’simliklar
hosildorligi   olinadi.   Geotizimlarida   ekologik   vaziyatni   baholashda   o’simlik   va
hayvon turlarining kamayishi yoki o’zgarishlarni inobatga olmadik, chunki, ular
inobatga olinsa voha geotizimlari “xavfli” yoki “halokatli” pog’onalarga tushib
ketadi.   Shuningdek,   geotizimlarda   ekologik   vaziyatni   baholashda   atmosfera
havosining ifloslanishini mezon sifatida qo’sha olmaymiz.
Ekologik   vaziyatni   baholashda   havza   tabiiy   komplekslarining
o’zgarganlik   darajasiga   qarab   turli   xil   gipsometrik   balandlikdagi   landshaftlar
ajratib   olindi.   Havza   tabiati   o’zining   balandlik   mintaqalanish   xarakteriga   ko’ra
olti   pag’onali   bosqichga   ajratildi:   1)   deyarli   o’zgarmagan   baland   tog’
landshaftlariga   3000   m   dan   ortiq   bo’lgan   havzaning   sharqiy   qismini   egallagan
Oqsuv,  Tanxozdaryo  va  Yakkabog’daryolar   suv  oluvchi  Hisorning  baland  tog’
tizmalari   kiritildi;   2)   kam   o’zgartirilgan   o’rtacha   baland   tog’   landshaftlariga
2000 m dan 3000 m gacha bo’lgan havzaning sharqiy va janubi- sharqiy hamda
shimoliy qismlarini qismini egallagan Langar, Katta Ura va Kichik Ura hamda
Torqopchig’oy   daryolari,   shuningdek   Qumdaryoning   irmoqlari   suv   oluvchi
Qoratepa   va   Chaqilkalon   tizmalari   hamda   Hisorning   o’rtacha   balandlikdagi
tizmalari   kiritildi;   3)   o’rtacha   baland   tog’   va   adirlarning   kuchsiz   o’zgartirilgan
landshaftlariga 700 m dan 2000 m gacha bo’lgan hududning sharqiy va janubi-
sharqiy   qismidagi   Dehqonobod,   Ko’hitang,   Qoratepa   tizmalari   kiritildi;   4)
tog’oldi qiya tekisliklarining o’zgartirilgan landshaftlariga 400 dan 700 m gacha
bo’lgan   hududning  sharqiy   va   janubi-sharqiy   qismlarni   egallagan   tog’oldi   qiya
tekisliklari   kiritildi;   5)   o’zgartirilgan   to’lqinsimon   tekislik   landshaftlariga   300
dan   400   m   gacha   bo’lgan   hududning   shimoliy   va   janubiy   qismlarni   egallagan 68to’lqinsimon   tekisliklar   kiritildi;   6)   o’zgargan   cho’l   landshaftlariga   300   m   dan
past   bo’lgan   hududning   shimoli-g’arbiy   va   janubi   g’arbiy   qismlarni   egallagan
Sandiqli   va   Qarnob   cho’llarining   qumli   maydonlar   kiritildi.   Shuningdek,
hududning   sug’orma   dehqonchilik   hududlari   o’zgartirilgan   voha   landshaftlari
sifatida ajratildi. Bunga asosan Kitob-Shahrisabz botig’i va Qarshi vohalarining
sug’orma dehqonchilik bilan band bo’lgan joylari kiritildi. 
Suv   ifloslanishi   indeksi   (SII)   suv   sifatini   kompleks   baholash   uchun
qo’llanadi.   SIIda   eng   ruxsat   etilgan   konsentrasiyaning   (REK)   ulushida
ifodalangan   olti   gidrokimyoviy   indeksning   arifmetik   o’rtachasi   hisoblanadi.
Ushbu   indeksga   konsentrasiyasi   o’rtachadan   eng   yuqori   bщlgan   -   kisloroddan
kimyoviy foydalanish, nitratlar, fenollar, mis, minerallashish kiradi. SIIga ko’ra
suv sifatining 7 ta sinfi mavjud. Ushbuga mos holda Qashqadaryo havzasi oqar
suvlarning   sifati,   Oqsuv,   Chimqurg’on   va   Qarshi   postlaridagi   ma’lumotlaridan
tayangan holda, ularni o’zgarish darajasiga qarab 4 sinfga ajratildi: 1) toza (0,3-
1) chuchuk suvli. Bunga Oqsuv, Tanxoz va Yakkabog’daryo Langar, Katta Ura
va   Kichik   Uradaryolari   hamda   Qumdaryoning   irmoqlarining   baland   tog’li
qismlari   kiritildi.   Ulardagi   suvlarning   tarkibi   boshqa   qismlaridan   tozalik
ko’rsatgichi   bo’yicha   ajralib   turadi.   Ichimlik   suv   sifatida   yaroqli;   2)   mo’tadil
darajada   ifloslangan   (1,0-2,0).   Bunday   joylarga   Oqsuv,   Tanxoz   va
Yakkabog’daryoning   Qashqadaryoga   qo’shilish   qismidan   to   Chimqurg’on   suv
omborigacha,   Langar   daryoning   Qamashi   tumani   markazigacha   bo’lgan   qismi,
Katta   Ura   va   Kichik   Uradaryolarining   Pachkamar   suv   omborigacha   bo’lgan
qismlari   kiritildi;   3)   ifloslangan   (2,0-4,0).   Bunday   joylarga   Qashqadaryoning
Chimqurg’on suv omboridan Qarshi shahrigacha bo’lgan qismi kiritildi. Bundan
minerallanish   darajasi   bir   muncha   yuqoriligi   bilan   farqlandi;   4)   kuchli
ifloslangan   (4,0   dan   yuqori).   Bunday   joylarga   Qashqadaryoning   Qarshi
shahridan   Muborak   shahrigacha   bo’lgan   qismi   kiritildi.   Bundan   minerallanish
darajasi   bir   muncha   yuqoriligi   bilan   farqlandi.   Bunda   suv   ifloslanishini
o’zgarishi haqidagi 2013-2015 yilgi ma’lumotlarga ham tayanildi.  69Qashqadaryo   viloyatining   yer   fondi   2856,8   ming   ga   bo’lib,   uning   katta
qismi   tekisliklardan   iborat   va   qishloq   xo’jaligi   ishlab   chiqarishi   uchun
foydalanishda   qulay   imkoniyatlarga   ega.   Viloyat   yer   fondining   katta   qismi
(87,8%i   yoki   2195,0   ming   ga)   qishloq   xo’jalik   yerlariga   to’g’ri   keladi.
Qashqadaryo   viloyatida   haydab   ekin   ekiladigan   maydon   680,7   ming   ga   yaqin
bo’lib,   shundan   258,6   ming   ga   yer   lalmikor   dehqonchilikda   foydalanadi .
Sug’orib   dehqonchilik   qilinadigan   hududlarning   tabiiy   resurslaridan   oqilona
foydalanishni   tashkil   etishning   muhim   xususiyatlaridan   biri   tabiiy   muhitning
inson   xo’jalik   faoliyatida   qishloq   xo’jaligi   asosiy   vositasi   sifatida   namoyon
bo’ladigan   yer   va   suv   resurslarining   uzviy   birligidir.   Shu   sababli   sug’orma
dehqonchilikning   mahsuldorligini   va   qishloq   xo’jalik   ishlab   chiqarishning
unumdorligini   oshirishning   muhim   shart-sharoiti   yer   va   suv   resurslaridan
oqilona va samarali foydalanishdan iborat.
Agrolandshaftlarda   sodir   bo’layotgan   tabiiy-antropogen   jarayonlar
ularning mahsuldorligini pasayishiga sabab bo’lmoqda, bu uzoq yillar davomida
sug’oriladigan yerlarning katta qismida uzluksiz paxta yetishtirilganligi, mineral
o’g’itlar   va   zaharli   kimyoviy   moddalarni   katta   miqdorda   ishlatish,   sug’orish
qoidalarining   buzish   hamda   suvdan   ortiqcha   foydalanish,   zovur   tarmoqlarining
talab   va   ehtiyoj   darajasidan   kamligi   hamda   boshqa   omillar   bilan   bog’liq.
Yerlarning qayta sho’rlanishi, suv va shamol  eroziyasi  tufayli shikastlanishi  bu
omillar   bilan   birgalikda   sug’oriladigan   yerlarning   degradasiyasiga   va   atrof-
muhitning   ifloslanishiga,   ya’ni   geoekologik   vaziyatning   salbiy   tamonga
o’zgarishiga   olib  kelgan  holda  sug’oriladigan   yerlarda  yetishtiriladigan  qishloq
xo’jalik   ekinlari   hosildorligining   kamayishiga,   yetishtirish   harajatlarining
oshishiga sabab bo’lmoqda .
Qashqadaryo   havzasining   sug’oriladigan   yerlarida   turli   salbiy
xarakterdagi   tabiiy-antropogen   jarayonlarning   tobora   kuchayib   borayotganligi
agrolandshaftlarning xususiyatlarini chuqur tadqiq qilishni taqoza etadi. Olingan
natijalar asosida sug’orma dehqonchilik hududlarida tuproqlarning tuz tarkibiga
ko’ra   sug’orma   dehqonchilik   zonasida   alohida   ajralib   turuvchi   komplekslar 70sifatida   botiqlar,   taqirlar   va   taqirli   tuproqlar   hududi   ham   ajratib   ko’rsatildi,
shuningdek,   kartada   tuzlar   to’planadigan   botiqlar   sifatida   Sho’rsoy   botig’i
alohida   ajratib   ko’rsatilgan.   Qarshi   vohasining   sug’orma   dehqonchilik   bilan
band   bo’lgan   hududining   g’arbiy   qismida   taqirlashayotgan   joylar   va   taqirli
tuproqlar alohida belgilar asosida ko’rsatib berildi.
Cho’l   landshaftlarining   ayrim   hududlardagi   degradasiya   jarayonlari   kon-
qidiruv   hamda   neft–gaz   qazib   olish   bilan   tadbirlari   bilan   bevosita   bog’liqdir.
Neft   va   gaz   quvurlari   yaqinida,   burg’ulangan   yoki   ishga   tushirilgan
quduqlarning atroflarida tabiiy jarayonlarning o’zgarishi  yaqqol sezilarlidir. Bu
joylarda   mikrorelyef   ancha   o’zgargan,   o’simlik-tuproq   qoplami   va   umuman
biosenozlar  yo’q  qilinish   natijasida   shamol  eroziyasi   (deflyasiyasi)ning  faolligi
kuchaygan,   shuningdek,   hayvonot   dunyosi   yangi   yerlarning   o’zlashtirilishiga
bog’liq   holda   ekologik   sharoitlarning   o’zgarishi   hayvonlarning   migrasiyasiga
sabab bo’lgan. 
Hududda qariyb yarim asrdan buyon davom etayotgan geologik, geofizik
qidruv-burg’ilash   ishlari   olib   borilmoqda.   Olib   borilgan   tadqiqot   ishlari
natijasida 48 ta neft-gazli tuzilma va 14 ta istiqbolli tuzilma aniqlangan .  Hozirgi
vaqtda qidiruv-geologik ishlari olib borilayotgan umumiy maydon 7174 kv. km
ni   tashkil   qiladi.   Ana   shu   hududlarda   700   dan   ortiq   quduqlar   qazilgan.
R.I.Usmanov va B.G.Azimovlarning ma’lumotiga ko’ra, 1 ta burg’ulash qudug’i
0,3-0,4 kv km maydondagi litogen asosning mexanik buzilishiga sabab bo’ladi.
Bunday   joylarda   tuproq   qoplamiga   ta’sir   ko’rsatiladi   va   o’simlik   qoplamlari
yo’qotiladi hamda ekologik sharoit o’zgaradi.
Shunday   qilib,   700   ta   quduqda   burg’ulash   ishlari   olib   borish   natijasida
quduq  va  uning  atrofidagi  o’zgargan  yerlar  maydoni  280  km 2
  ni   tashkil  qilgan
yoki   bu   Qarshi   cho’li   maydoning   10%   ga   yaqin   maydonini   tashkil   etadi.
Majmuali   usullar  bilan  aniqlangan  neft   va  gaz qidiruviga istiqbolli   14 ta  yangi
tuzulmalarda   yana   3-4   %   maydonda   tabiiy   jarayonlar   yo’nalishining   buzilishi 71kutiladi.   Bu   yerlarda   texnogen   ta’sir   tufayli   joy   relyefi,   uning   litogen   asosi   va
tuproq qoplami o’zgargan, o’simlik qoplami esa butunlay yo’q qilingan. 
Yuqorida   qayd   etilgan   mexanik   ta’sirdan   tashqari   chiqindilardan   tashkil
topgan   o’zga   xos   texnogen   landshaftlar   shakllangan.   Ular   asosan   burg’ulash
shlaklari   va   turli   xildagi   chiqindilardan   tashkil   topgan   bo’ladi.   Shu   bilan   bir
qatorda   tuproqlar,   yer   usti   va   yer   osti   suvlarining,   turli   xil   qorishmalar,   neft
mahsulotlari   hamda   boshqa   kimyoviy   reagentlar   bilan   ifloslanishi   kuzatiladi.
Neft   va   gazni   tashish   hamda   ularni   qayta   ishlash   jarayonlarida   mintaqaning
ekologik   muhitiga   jiddiy   ta’sir   ko’rsatiladi.   Ko’plab   neft-gaz   qazish
uchastkalarda yo’ldosh gazlarning 50 % idan foydalaniladi, qolgan qismi alanga
sifatida   yoqib   yuboriladi.   Bular   ham   o’z   navbatida   tirik   organizmlarga,
atmosferaga,   tuproq   va   grunt   qoplamiga   o’z   ta’sirini   ko’rsatadi   hamda   neft   va
gaz quvurlari yaqinida tabiiy jarayonlarning borishiga sezilarli ta’sir ko’rsatadi.
Bunday   quvurlarni   o’tkazish   jarayonida   relyef,   yer   osti   suvlarining   sathi   va
minerallanishi o’zgaradi.
Yuqoridagi   omillarning   barchasi   ekologik   kartalarni   tuzish   jarayonida
inobatga   olindi   va   ekotizmlarning   bunday   texnogen   o’zgarishlarga   uchragan
joylari   besh   turga   ajratilgan   holda   ko’rsatildi:   1)   yaylovlarning   degradasiyaga
uchragan   joylariga   neft-gaz   konlari   ko’proq   tarqalgan   cho’l   va   tog’oldi
adirlaridagi  yaylovlarda kuzatiladi;  2)  buzilgan yerlar  texnik ta’sirga uchragan,
ya’ni   foydali   qazilma   konlari   atrofida   kuzatiladi;   3)   avtotransport   ta’sirida
o’zgargan   joylarga   ekotexnik   ta’sirga   berilgan   joylar   cho’llarda,   adirlarda,
tog’larda   hamda   sug’orma   dehqonchilik   hududlarida   joylashgan   konlarga
boradigan va magistral yo’llar kiritildi; 4) yaylovlarning neft mahsulotlari bilan
ifloslangan   joylariga   cho’llar,   adirlar,   tog’lar   va   sug’orma   dehqonchilik
hududlarida   joylashgan   konlar   atroflari   kiritildi;   5)   REM   bo’yicha   atmosfera
tarkibidagi   simobning   ortiqligi.   Bunday   ekotexnik   ta’sirga   berilgan   joylar
cho’llarda,   adirlarda,   tog’larda   va   sug’orma   dehqonchilik   hududlarida
joylashgan konlar atrofida kuzatiladi. 72Atmosferaning   ifloslanishiga   yoqilg’i-energetika   majmuasiga   kiruvchi
neft-gaz   qazib   olish   hudularidagi   atmosferaning   tarkibida   simob   miqdori   ham
ko’chma   laboratoriya   ma’lumotlari   asosida   o’rganib   chiqilgan.   Olingan
natijalarga   ko’ra   O’rtabuloq   koni   atrofida   atmosferadagi   simobning   miqdori
20,1   mg/m 3  
bo’lsa   Ko’kdumaloq,   Zevar   va   Berdiquduq   konlari   atrofida   uning
miqdoriy ko’rsatgichi 30,0 mg/m 3
  ga tenglashadi. Muborak gazni qayta ishlash
zavodi   atrofida   36,0   mg/m 3  
ni   tashkil   etadi.   Ko’ltog’   va   Girsanda   atmosfera
tarkibidagi simob miqdori 20-34 mg/m 3  
oralig’ida o’zgaradi. Zafar va Shimoliy
Sho’rtan   konlari   atrofida   esa   10,1   mg/m 3
  ni   tashkil   etadi.   Shakarbuloq   koni
atrofida   6,1   mg/m 3  
ni   tashkil   etadi.   Janubiy   Tandirchi   koni   atrofida   20   dan   27
mg/m 3
 gacha o’zgaradi.
Ekologik   kartada   yana   bir   muhim   manba   sifatida   tabiiy-antropogen
jarayonlarni kiritdik, ularni ikki turga ajratish mumkin: 
1.   Eol   jarayonlar   -   o’zlarining   ta’siri   shakliga   ko’ra   akkumulyasiya,
deflyasiya  va  texnogen   eroziyalarga  bo’linadi.  Akkumulyasiya   asosan   cho’l   va
tog’ oldi tekisliklarida shamol ko’proq esib turadigan Qashqadaryoning janubi-
g’arbiy   qismida   hudularda   kuzatiladi.   Sandiqli   va   Qarnob   cho’llariga   tutash
qumli   massivlar   hamda   Qoratepa   tizmasining   janubi-g’arbidagi   tog’oldi   qiya
tekisliklarini,   shuningdek,   Ko’hitang   tizmasining   shimoli-g’arbiy   tog’oldi   qiya
tekisliklarini o’z ta’siriga oladi. Deflyasiya jarayonlari ko’pincha qumli cho’llar
hududida   ko’proq   kuzatiladi.   Bunday   joylar   sifatida   Qashqadaryoning   janubi-
g’arbiy   qismidagi   egallagan   Sandiqli   qumli   cho’li   va   havzasining   shimoli-
g’arbiy   qismini   egallovchi   Qarnob   cho’llaridagi   qumli   maydonlar   kiritilgan.
Texnogen   eroziya   asosan   texnikalar   ta’sirida   sodir   bo’ladigan   eroziya
jarayonlari   bo’lib,   ular   asosan   neft,   gaz   konlari   hududi   bilan   bevosita
bog’langan.   Bunday   joylarga   kartada   neft   va   gaz   konlari   joylashgan   hududlar
kiritilgan.
2.   Erozion   jarayonlar   o’zlarining   kelib   chiqish   sababalariga   ko’ra   to’rtta
guruhga   ajratilgan   ya’ni   yonbag’ir,   jar,   chuqurlatma   va   sug’orish   eroziyalariga
ajratiladi.   Yonbag’ir  eroziyasi   tog’ va tog’oldi  qiya tekisliklarida sodir bo’ladi, 73ya’ni yomg’ir va qor suvlarining yonbag’irlarni yuvishi natijasida sodir bo’ladi.
Hisor va Zarafshon tog’ tizmalari hamda ularning tog’oldi tekisliklari yonbag’ir
eroziyasiga   uchragan.   Jar   eroziyasi   -   oqar   suvlarning   lyossli   tuproq   qoplamini
yuvishi   natijasida   sodir   bo’ladi.   Bunga   sug’orma   dehqonchilik   rivojlangan
Qashqadaryoning   o’rta   oqimidagi   agrolandshaftlar,   tog’oldi   tekisliklaridagi
lalmikor   agrolandshaftlar   kiritildi.   Chuqurlatma   eroziya   -   daryo   va   soylar
o’zanlarini chuqur yemirishi natijasida sodir bo’lib, ular asosan tog’ va tog’oldi
tekisliklarida   sodir   bo’ladi.   Bunday   joylarga   Hisor   va   Zarafshon   tog’   tizmalari
kiritiladi.   Bundan   tashqari   tog’oldi   qiya   tekisliklari   ham   yonbag’ir   eroziyasiga
uchragan.   Sug’orish   eroziyasi   -   sug’orma   dehqonchilik   hududlarida   sug’orish
natijasida   tuproqlarning   yuvib   ketilishidir.   Bunday   joylarga   havzani     Kitob-
Shahrisabz va Qarshi vohalaridagi sug’oriladigan agrolandshaftlar kiritildi.
3.2   Qashqadaryo   havzasida   joylashgan   antrapogen   landshaftlardagi
geoekologik o‘zgarishlar va ularning oqibatlari.
Landshaftlarning geoekologik xossalari.   Jamiyat hayoti doimo ma’lum
bir   aniq   joyning   sharoitlarida   kechadi   va   bu   hududlar   muayyan   biror-bir
landshaftga   mansub.   Jamiyatning   tabiiy-muhitga   ta’siri   mahalliy   sharoitlar
tufayli   shunday   o’zgaradiki,   inson   umuman   tabiat   bilan   emas,   balki   aniq   bir
landshaftning   tabiiy   sharoitlari   bilan   o’zaro   ta’sirda   bo’ladi.   Landshaftning
ekologik vazifalari - ularning tabiiy muhitning o’ziga xos xususiyatllarini asray
olish   (muayyan   chegaralarda,   me’yorlar   doirasida)   va   qayta   tiklash   xossasidir.
Landshaftning   ekologik   vazifalari   to’g’risidagi   tasavvur   landshaftlardan   eng
optimal   foydalanish   va   tabiatidan   foydalanishni   ta’minlaydigan   hududiy
rejalashtirishning muhim jihatlaridan biridir.
Hozirgi   geoekologiyada   landshaftlarning   xilma-xil   ekologik   funksiyalarini
juz’iy   ekologik   (resursli,   muhitni   qayta   tiklash,   tabiatni   muhofazalovchi)   va
sosial-ekologik   (an’anaviy   tabiatdan   foydalanish,   ilmiy,   ma’rifiy-tarbiyaviy,
estetik-badiiy,   rekreasion)   vazifalar   toifalariga   birlashtirish   mumkin.
Geoekologiyaning   vazifasiga   landshaftlarning   hozirgi   ekologik   vaziyati   (tabiiy
ekologik   salohiyat,   antropogen   ta’sirlar   va   ularning   natijalari)ni   hamda 74landshaftlarning   antropogen   yuklamalarga   barqarorligini   baholash,   mumkin
bo’lgan   antropogen   yuklamalarni   aniqlash,   kelgusida   landshaftlarning   mumkin
bo’lan   antropogen   dinamikasini   va   ularning   ekologik   salohiyatining
o’zgarishlarini bashorat qilish kiradi. 
Landshaftning   resursli   (resurslarni   saqlash,   resurslarni   qayta   tiklash)
vazifalari, asosan, ishlab chiqarish (tog’-kon qazish sanoati, energetika, qishloq,
o’rmon,  suv  xo’jaligi)  bilan  bog’liq.  Landshaft   resurs   ahamiyatiga  ega   bo’lgan
holda resurslarni saqlash (asrash) va qayta tiklash imkoniyatiga ega. Resurslarga
ega   bo’lgan   tizim   sifatida   landshaft   tiklanmaydigan   (foydali   qazilmalar,
hududlar)   va   tiklanadigan   (suv,   o’rmon,   flora   fauna)   resurslarga   ega.
Landshaftning resurslarni tiklash xossalari to’g’risida so’z ketganda uning ayrim
tiklanadigan   (biologik)   va   qisman   tiklanadigan   (suv)   resurslarini   qayta   tiklash
imkoniyatlari   nazarda tutiladi   va uni   foydalanish   jarayonida  muhofaza  qilishga
munosabatni ham belgilaydi. 
Geoekologik   tadqiqotlarda   landshaftning   bevosita   ekologik   salohiyati   –
insonning   yashashi   uchun   zarur   (ishlab   chiqarish   bilan   bog’liq   bo’lmagan
birlamchi)   vositalarga:   havo,   quyosh,   nur,   issiqlik,   ichimlik   suvi,   oziq-ovqat
manbalari,   shuningdek   mehnat   faoliyati,   hordiq,   ma’naviy   rivojlanish
sharoitlariga   bo’lgan   ehtiyojlarni   qondirish   imkoniyatiga   ham   ajratilad.
Landshaft ekologiyasida asosiy e’tibor geotizimlardagi jarayonlarning vazifaviy
tahliliga qaratiladi. Bundan  tashqari, geotizimlardagi  komponentlar  va ularning
tuzilishining   o’ziga   xos   tarkibiga   ega   bo’lgan   hudud   yoki   tizim   sifatida   emas,
balki   bir-biri   bilan   va   atrof-muhit   bilan   o’zaro   ta’sir   qiluvchi   turli   dinamik
jarayonlar bilan to’ldirilgan tizimlar va obyekt sifatida qaraladi. 
Landshaft   ekologiyasida   tashqi   omillarning,   ayniqsa,   antropogen
omillarning geotizimlarga ta’siriga jiddiy e’tibor  qaratilishi  bilan  ajralib turadi.
Landshaftshunoslik   bilan   taqqoslaganda,   geotizimlarni   tashqi   muhit   bilan
ko’proq   bog’liqligini   anglatadi.   Landshaft   ekologiyasining   ajralib   turadigan
xususiyati   uning   tabiiy   tizimlar   bilan   o’zaro   munosabati   muammosiga
qaratilishi.   Shu   bilan   birga,   uning   nazariy   bazasi   landshaftda   odamning   xulq- 75atvorini   oqilona   ekologik   tartibga   solishning   ilmiy   asosi   sifatida   ishlab
chiqilmoqda.   Landshaft   ekologiyasining   asosiy   muammolari   (geotizimlarning
barqarorligi,   geotizimlarni   bashoratlashtirish,   antropogen   yuklarni   me’yorlash)
so’zsiz amaliy yo’nalishga ega hisoblanadi.
Landshaft   kishilarning   hayoti   uchun   sharoit   yaratar   ekan,   u   muhit   hosil
qiluvchi   va   muhitni   qayta   tiklaydigan   sistema   bo’la   olishga   qodir.   Landshaft
muhitining insonning fiziologik va psixologik ahamiyati nuqtai nazaridan tutgan
o’rnida   mavjudligi   uchun   zarur   bo’lgan   xossalarini   uzluksiz   ta’minlaydi,
o’zgartiradi   va   qayta   tiklaydi.   Landshaftlarning   tabiiy   xususiyatlari   atrof-
muhitning   inson   uchun   juda   zarur   bo’lgan   gaz   tarkibi,   yer   usti   va   yer   osti
suvlarining   kimyoviy,   biologik   tarkibi,   harorati   kabi   xossalarini   shakllanishida
ishtirok etadi. Shuningdek, ular havo, suv, tuproq, biotani o’zini-o’zi tozalashda
katta ahamiyatga ega.
Landshaftlar   inson   hayot   faoliyati   yuritishi   uchun   qulay   yoki   noqulay
bo’lishi mumkin. Ayrim landshaftlar kishilar yashashi uchun o’ta noqulay, ya’ni
baland   tog’,   cho’llar,   qutbiy   sahrolar   bo’lsa,   ayrimlari   turli   kasalliklarning
endemik   o’chog’i   bo’lishi;   boshqalari   insonlarning   dam   olish   va   salomatligini
tiklash   uchun   qulay   bo’ladi.   Inson   faoliyatining   xilma-xil   turlari   uchun
tabiatning   foydali   xossalarini   saqlashning   eng   muhim   sharoitlaridan   biri
landshaftning   xilma-xilligini,   uning   eng   ifodali   va   o’ziga   xos   xossalarini
jozibadorligini saqlashdan iboratdir.
Hozirda   landshaftlarning   katta   qismi   inson   ta’sirida   o’zgarmoqda.
Topografik   kartalar   asosida   olingan   ma’lumotlarga   ko’ra,   jahondagi   inson
faoliyati   tufayli   juda kam  o’zgartirilgan landshaftlarning  maydoni  48  mln. km 2
ni   tashkil   etadi.   Shu   tufayli   ularda   ekologik   muvozanatning   buzilishishiga,
o’simlik va hayvonot olami va ular mahsuldorligini o’zgarishiga olib kelgan. 
Hudud   landshaftlarini   ifloslantiruvchi   asosiy   manbalar.   Antropogen
geotizimlar   inson   tomonidan   boshqariladigan   va   tuzatishlar   kiritiladigan
geomajmualar   toifasiga   kiradi.   Maqsadga   muvofiq   o’zlashtirilgan   antropogen
landshaftlarda   tabiiy   komponentlar   tub   o’zgarishlarga   duch   keladi   va   ular   o’z 76doirasidagi   geokomplekslarni   tartibga   solishda,   o’z-o’zini   tiklashga   yetarli
darajada kuch topa olmaydi, ya’ni ta’sir ko’rsata olmaydi. Qashqadaryo havzasi
antropogen   landshaftlarini   majmuali   o’rganish   shuni   ko’rsatadiki,   keyingi
davrlarda  antropogen landshaftlarning  seliteb,  sug’oriladigan,  suv,  texnogen  va
hatto   yaylov   geotizimlarining   paragen   komponentlarida   kechayotgan
geoekologik   holatning   yomonlashuvi,   atmosfera   havosining   turli   xil   zaharli
chiqindi   gazlar   bilan   ifloslanishi,   tevarak-atrofda   ekologik   vaziyatning
keskinlashuvi, ichki suvlarning kimyoviy moddalar bilan zaharlanishi kabi inson
salomatligiga salbiy ta’sir ko’rsatadigan hodisalar ko’payib bormoqda.
Qashqadaryo havzasi  antropogen landshaft komplekslari  doirasida va uni
tashkil etuvchi agrolandshaftlar, sanoat-texnogen, rekreasiya, akval landshaftlar,
eol-qum   va   sho’rxok-cho’l   va   boshqa   landshaft   majmualarini   ifloslantiruvchi
manbalar ta’sirida turli darajadagi geoekologik vaziyatlar  vujudga kelgan. Olib
borilgan   tadqiqotlar   va   adabiyotlar   tahlili   shuni   ko’rsatadiki,   Qashqadaryo
havzasida   barcha   taksonomik   birliklardagi   tabiiy   va   antropogen   landshaftlarga
ta’sir   etuvchi   hamda   ularni   turli   xil   chiqindilar,   zaharli   kimyoviy   birikmalar,
o’tkir   hidli   is   gazlari,   turli   minerallar   bilan   ifloslantiruvchi   asosiy   manbalar
quyidagilardan   iborat:   1)   sanoat,   qurilish   maishiy-xizmat   korxonalari
faoliyatidan   chiqadigan   turli   chiqindilar;   2)   shaharlar   va   yirik   qishloqlarning
tevarak-atrofga,   jumladan,   atmosfera   havosiga   chiqarayotgan   chiqindilari;   3)
agrolandshaftlarda   ishlatiladigan   kimyoviy   birikmalar;   4)   avtotransport
vositalaridan   chiqadigan   turli   xil   gazlar;   5)   atrof-muhitga   ta’sir   ko’rsatuvchi
mahalliy   shamollar;   6)   agrolandshaftlarni   sug’orishdan   hosil   bo’ladigan   suvlar
va ekin dalalaridan chiqadigan zovur suvlari; 7) foydali qazilmalarni qazib olish,
qayta   ishlash   va   tarsportirovka   qilish   orqali   atrof-muhitga   keltiriladigan   turli
zararlar.
Qashqadaryo   havzasidagi   barcha   turdagi   ifloslantiruvchi   manbalar
hududning   tabiiy   va   antropogen   landshaftlar   hamda   ularning   komponetlariga
salbiy   ta’sir   ko’rsatib,   ularning   geoekologik   holatini,   shahar   va   qishloq   seliteb
landshaftlarining   sanitar-gigiyenik   sharoitini   turli   xil   darajada   buzilishiga   olib 77kelmoqda.   Aholi   va   chorva   mollarida   turli   xil   kasalliklar   ko’paygan,   turli
geoekologik muammolar vujudga kelgan. Shuning uchun ham bu muammolarni
yechimini topish uchun ilmiy asoslangan chora-tadbirlarni ishlab chiqish dolzarb
ahamiyatga ega.
3.3. Qashqadaryo havzasidagi ichimlik suvlarida sifat o‘zgarishlari va
ularning holati.
Mamlakatimiz ekologik xavfsizligiga tahdid solayotgan omillardan biri bu
suv   resurslarnning   taqchilligi   hamda   uning   ifloslanishidir.   1970   yillardan
boshlab   Qarshi   cho’lining   o’zlashtirilishi   yer   osti   va   yer   usti   suvlari   rejimiga
kuchli   ta’sir   ko’rsatdi.   Bundan   tashqari,   sanoat   korxonalarining   ko’payishi,
ishlab   chiqarish   hajmining   oshishi,   urbanizasiya   jarayonini   o’sib   borishi,
chorvachilikning  rivojlanishi,  kollektor-zovur  tizimlarining  barpo  etilishi   daryo
havzasida suv sifati jadal suratlar bilan o’zgarishga yuz tutdi.
Respublikamiz hududida yer osti suvlarining 95 ta hosil bo’lish manbalari
aniqlangan.   Mazkur   toza   ichimlik   suv   havzalaridan   6   tasi   Qashqadaryo
havzasida   joylashgan,   ular:   1)   G’arbiy   Qashqadaryo   yer   osti   chuchuk   suv
havzasi; 2) Kitob-Shahrisabz yer osti chuchuk suv havzasi; 3) O’ng qirg’oq yer
osti   chuchuk   suv   havzasi;   4)   G’uzor   yer   osti   chuchuk   suv   havzasi;   5)   Tog’
hududlaridagi yer osti chuchuk suv havzalari; 6) Langar (chap qirg’oq) - yer osti
chuchuk suvli havzalaridir. 7811-rasm. Qashqadaryo havzasi va unga tutash hududlarning geoekologik karta-sxemasi. 79Chuchuk   yer   osti   suvlarining   aniqlangan   zahiralaridan   mamlakatimiz
bo’yicha   umumiy   o’rtacha   yillik   suv   olish   sutkasiga   6517,41   ming   m 3
  ni,
tasdiqlanmagan   zahiralardan   esa   sutkasiga   9155,43   ming   m 3
  ni   tashkil   etadi.
Qashqadaryo   havzasida   mamlakatimiz   yer   osti   chuchuk   suvlari   umumiy
zahirasining   5,5%   i   jamlangan.   Texnogen   omillar   ta’siri   natijasida   ilgari
aniqlangan chuchuk yer osti suvlari zahiralaridan Z5-38% i ichimlik maqsadlari
uchun yaroqsiz holga kelib qoldi va bu salbiy jarayon yil sayin rivojlanmoqda.
Asosiy   suv   bilan   ta’minlash   manbai   sifatida   foydalanilayotgan   suv   havzalari
bo’ylab   shakllangan   chuchuk   yer   osti   suvlari   so’nggi   15-20   yil   davomida
suvlarning   minerallashishi   va   qattiqligini   (sug’orish   natijasida)   oshishi   sababli
O’zDST   talablariga   javob   bermaydigan   darajaga   kelib   qoldi.   Buni
Qashqadaryoni o’rta va quyi oqimi hududlarida ham kuzatish mumkin.
V.V.Maslennikova   o’zining   qator   ilmiy   ishlarida,   yer   usti   suvlarini
o’rganish va ularni kartalashtirish juda murakkab jarayon ekanligini ta’kidlaydi.
Bunday kartalar  chuchuk suv resurslari  va ularni  saqlash  hakidagi ma’lumotlar
foydali   bo’lib   qolmasdan,   balki   chuchuk   suvlarning   tanqis   tabiiy   resurslarga
jadal sur’atlar bilan aylanib borayotgan bir sharoitda, unga bog’liq holatda uning
barqaror   rivojlanishini   ta’minlovchi   ekologik   omillar   bo’lib   ham   sanalishini
ta’kidlagan.   Shuning   uchun   ham   BMT   2005-2015   yillarni   "Suv   hayot   uchun"
shiori   ostida   “Xalqaro   dekada”   deb   e’lon   qiladi.   Yer   usti   suvlarining   sifatini
o’rganishga   oid   tadqiqotlarda   tabiiy   suvlarning   sifati,   ularning   tarkibida   ionli-
molekulalar yoki kolloid holda mavjud bo’lgan organik va noorganik moddalar
miqdori bilan aniqlanishi ko’rsatilgan.
Qashqadaryo   havzasi   doirasida   yer   osti   suvlarining   6   ta   manbasidan
xo’jalikda   foydalanish   uchun   5,5   ming   artezian   quduqlar   qazilib,   ularning
yarmidan   ko’prog’i   foydalanilmoqda.   Bu   quduqlar   orqali   yiliga   o’rtacha   260
mln.   m 3  
miqdorida   yer   osti   suvlari   olinmoqda.   Arid   mintaqada   joylashgan
Qashqadaryo   havzasining   suv   resurslari   uchun   ulardan   foydalanish   hamda
tabiiy-gidrologik   rejim   va   geokomplekslarning   ekologik   muvozanatining 80buzulishiga bog’liq holda sifat va miqdor jihatdan kamayishi xos. Qashqadaryo
aholisining   hududlar   bo’yicha   iste’mol   kilayotgan   ichimlik   suvlari   sifatini
aniqlashga   qaratilgan   tadqiqotlarni   bajarishda   yuqorida   qayd   qilib   o’tilgan
tadqiqotlarga tayangan holda dastlab havzaning landshaft kartasi tuzildi. Ushbu
karta   asosida   ichimlik   suvlarining   kimyoviy   tahlilini   o’tkazish   zarur   bo’lgan
hududlar   belgilab   olindi,   suv   tarkibidagi   anionlar   va   kationlar,   ichimlik
suvlarining   qattiqligi,   yer   osti   va   yer   usti   suvlarning   minerallanish   darajasi
aniqlandi. 
Qashqadaryo   viloyat   "Suvoqova"   tashkilotining   ma’lumotiga   ko’ra,
hozirgi   kunda   hududidagi   mavjud   1181   ta   aholi   manzilgohlarda   istiqomat
qilayotgan   2708,4   ming   aholining   61%   i   (532   ta   aholi   manzilgohida   istiqomat
qilayotgan   1643,3   ming   kishi)   ichimlik   suvning   markaziy   magistral   tarmog’i
ta’minoti   asosida   ta’minlangan,   biroq   suv   uzatishdagi   uzilishlar   tufayli
xonadonda   istiqomat   qilayotgan   aholining   ko’pchiligi   hovuzlar   qurib
avtomashinada keltiriladigan suvlardan ham vaqti-vaqti bilan foydalanadi. 
Havzadagi   225   ta   aholi   manzilgohlarida   istiqomat   qilayotgan   450   ming
kishi   yoki   viloyat   umumiy   aholisining   17%   i   esa   ichimlik   suvi   ta’minotida
markazlashgan   holdagi   magistral   tarmoqlari   bilan   ta’minlanmagan.   Ularning
barchasi avtotransport yordamida keltiriladigan ichimlik suvlaridan foydalanadi.
424   ta   aholi   manzilgohlarida   istiqomat   qilayotgan   616   ming   kishi   (aholining
22%   i)   daryo,   kanal,   buloq   va   quduq   suvlaridan   ichimlik   suvlari   sifatida
foydalanishadi. 
Qashqadaryo   havzasining   ichimlik   suvlari   sifatini   namoyon   qiluvchi
maxsus   kartalari   yaratildi.   Mazkur   kartada   ichimlik   suvlarining   qattiqligi   va
viloyat  ichimlik suvlari  tarkibida anionlar  va kationlarning tarqalishi  asos  qilib
olindi.   Kartalarni   tuzish   uchun   asos   sifatida   landshaft   kartasi   olindi.   Chunki
landshaft kartasida yer yuzasining gipsometrik balandligiga ko’ra tog’, o’rtacha
baland   past   tog’,   adir,   tekislik,   voha,   cho’l   landshaftlari   ajratilgan.   Havza
balandlik   mintaqalanish   bo’yicha   bir-biridan   farqlanuvchi   5   ta   landshaft
sinflariga   ajratildi   (3.1-rasmga   qarang):   1)   baland   tog’   landshaftlariga   3000   m 81dan ortiq bo’lgan havzaning sharqidagi Hisor tizmasining baland joylari kiritildi;
2)   o’rtacha   baland   tog’   landshaftlariga   2000   dan   3000   m   gacha   bo’lgan
havzaning   sharqiy   va   janubi-   sharqiy   hamda   shimolidagi   Hisor   tizmasining
o’rtacha   baland   tog’lari   hamda   Ko’hitangtog’   tizmasi   va   Qoratepa   tog’lari
kiritildi; 3) adir landshaftiga 400 dan 700 m gacha bo’lgan havzaning shimoliy,
sharqiy va janubi-sharqidagi Qortepa, Chaqilkalon, Yakkabog’, Dehqonobod va
Ko’hitang   tog’   tizmalarining   tog’oldi   qiya   tekisliklari   kiritildi;   4)   Tekislik
landshaftlariga 300 dan 400 m gacha bo’lgan havzaning shimoliy va janubidagi
to’lqinsimon   tekisliklar   kiritildi;   5)   Cho’l   landshaftlariga   300   dan   past   bo’lgan
havzani   shimoli-g’arbiy   va   janubi-g’arbidagi   Sandiqli   va   Qarnob   cho’llari
tarkibiga kiruvchi qumli hududlar kiritildi.
Bundan   tashqari   sug’orma   dehqonchilik   hududlari   o’zgartirilgan   voha
landshaftlari sifatida ajratildi. Bunga asosan Kitob-Shahrisabz botig’i va Qarshi
cho’lining   sug’oriladigan   joylari   kiritildi.   Mazkur   landshaft   kartasining   va
yuqorida   ko’rib   chiqilgan   ichimlik   suvlari   kartalarini   tahlil   etish   asosida   turli
landshaftlarning   60   dan   ortiq   nuqtalardan   suv   namunalari   olindi   hamda
generalizasiya   usuli   asosida   38   ta   suv   namunasi   olingan   nuqtalar   kartaga
tushirildi.
Eng   ko’p   suv   namunalari   Qarshi   vohasi   tarkibida   bo’lgan   cho’l
hududlaridan   olindi,   chunki   bu   hududlarda   yer   osti   suvlari   sathi   boshqa
mintaqalarga   nisbatan   yuqori   ko’tarilgan   bo’lib,   grunt   suvlari   ko’chli   darajada
sho’rlangan.   Bundan   tashqari,   Kitob-Shahrisabz   botig’ida   aholi   iste’mol
qilayotgan   ichimlik   suvlari   hamda   ularni   bir-biri   bilan   qiyoslash   maqsadida
buloq suvlaridan ham namunalar olindi.
O’zbekiston Respublikasi ichimlik suv standarti (2000 yil) bo’yicha suvda
qattiq   qoldiq   1000   mg/l,   sul’fatlar   miqdori   500   mg/l,   qattiqlik   -   7   ml-ekv/l,
kalsiy   -   180   mg/l,   magniy   -   40,0   mg/l   bo’lishi   belgilangan.   3.1-jadval
ma’lumotlarga   ko’ra   Kasbi   tumani   hududidan   olingan   namunalardagi   suvning
qattiqligi   2,97   mg/l   dan   28,72   mg/l   gacha   o’zgaradi,   eng   yuqori   ko’rsatkich
Kasbi   tumanining   Kamilon   qishlog’iga   (28,72   mg/l),   eng   past   ko’rsatkich 82Pandiron   qishlog’iga   (2,97   mg/l)   to’g’ri   keladi.   Muborak   tumanidan   olingan
namunalarimiz   ham   bir-biridan   keskin   farq   qiladi.   Bu   hududdagi   suv
qattiqligining   o’zgarishi   5,89   mg/l   dan   19,26   mg/l   gacha   boradi.   Eng   past
ko’rsatkich   Sardoba   qishlog’iga   to’g’ri   kelsa,   eng   yuqori   Xo’jamuborak
qishlog’iga   to’g’ri   keldi.   Qarshi   tumanida   5,57   mg/l   dan   23,07   mg/l   gacha
boradi.   Olingan   namunalardagi   suv   qattiqligida   past   ko’rsatkich   Yertepa
qishlog’iga, eng yuqori ko’rsatgich Xo’jamuborak qishlog’iga to’g’ri keldi. 
Qarshi  cho’li hududidan olingan namunalar suvdagi  qattiqlikning boshqa
mintaqalarga  nisbatan  yuqoriligi   bilan   ajralib  turadi.  Bu  mintaqadagi  aholining
ichimlik   suvga   bo’lgan   talabini   qondirish   uchun   Amudaryodan   olinayotgan
suvlarni   tozalab   beradigan   yirik   qurilmalarni   barpo   etishni,   yoki   Kitob-
Shahrisabz   va   O’ng   qirg’oq   yer   osti   chuchuk   suv   havzalaridan   yangi   ichimlik
suv   quvurlarini   tortib   kelishni   taqazo   qiladi.   Qashqadaryo   havzasi   adir   va   tog’
mintaqasi   landshaftlari   bo’yicha   tarqalgan   artezan,   buloq   va   grunt   suvlarining
kimyoviy   tarkibi   3.2-jadvalda   keltirilgan.   Kitob   tumanidan   olingan
namunalardagi   suvning   qattiqligi   1,8   mg/l   dan   2,0   mg/l   gacha   o’zgaradi.   Eng
yuqori   ko’rsatkich   Sivaz   qishlog’idan   olingan   suv   namunasiga   to’g’ri   keladi,
suvning   qattiqligi   2,0   mg/l   ni   tashkil   qiladi.   Suv   qattiqligining   eng   past
ko’rsatgichi   Qaynar   qishlog’iga   to’g’ri   keladi,   ya’ni   1,8   mg/l.   Shahrisabz
tumanidan olingan namunalardagi suvning qattiqligi 1,9 mg/l dan 3,2 mg/l gacha
o’zgaradi. Eng yuqori Dukchi qishlog’ida 3,2 mg/l ni, eng kam ko’rsatkich 1,9
mg/l Shovkan qishlog’iga to’g’ri keladi. 
Yakkabog’   tumanidagi   suvning   qattiqligi   1,9   mg/l   dan   2,5   mg/l   gacha
o’zgaradi.   Eng   past   ko’rsatkich   Guliston   qishlog’iga   1,9   mg/l,   eng   yuqorisi
Chaydari   qishlog’iga   2,5   mg/l   to’g’ri   keladi.   Olingan   namunalardagi   suv
qattiqligining   kattaligi   doimo   ushbu   suvdan   iste’mol   qiluvchilarda   o’t   pufagi,
buyrak,   siydik   yo’llarida   kasalliklarning   ko’payishiga   olib   keladi.   Umuman
olganda,   adir   va   tog’   mintaqasi   landshaftlari   bo’yicha   tarqalgan   artezan,   buloq
va   grunt   suvlarining   kimyoviy   tarkibi   faqat   G’uzor   tumanidan   olingan
namunalarni   hisobga   olmaganda   iste’molga   to’liq   yaroqli   sanaladi.   Bu 83mintaqadagi   aholining   ichimlik   suvga   bo’lgan   talabini   qondirish   mavjud
hududdagi   tabiiy   suv   manbalaridan   oqilona   foydalanishni   taqazo   qiladi.
Kationlardan   kalsiy,   magniy,   natriy   va   kaliy,   anionlardan   gidrokarbonatlar,
sulfatlar  va  xloridlar  olindi.  Suvdagi   kation va  anionlarning me’yorlari   kartada
shartli belgi bilan ko’rsatildi.
Sug’orma   dehqonchilik   rayonlaridagi   quduq   suvlarida   kalsiy   ionining
miqdori me’yordan oshganligi (REM - 180 mg/l) kam kuzatiladi, lekin magniy
(REM-40   mg/l)   ba’zi   quduq   suvlarida   me’yoridan   4   baravar   oshgan.   Magniy
ioni miqdori kalsiyning miqdoridan oshmaydi. Suv minerallashishini kuchayishi
bilan   kalsiyning   o’rniga   natriy   ionining   miqdori   oshib   boradi   (natriy+kaliy
uchun   REM   120   mg/l).   Bu   natriy   xlor   va   natriy   bikorbanat,   kaliy   bikorbanat
tuzlarining nisbatan tez erishi bilan bog’liq. Sulfatlar Qarshi vohasida REM dan
2   barobar   yuqori,   898   mg/l   (me’yor   450-500   mg/l).   Kasbi   tumanining
Toshquduq   va   Fazli   qishloqlarida   me’yordan   biroz   past.   Sulfatlarning   suvda
ko’p   bo’lmasligiga   kalsiy   kationi   xalaqit   beradi,   chunki   kalsiy   sulfatlar   bilan
birikib   qiyin   eriydigan   gipsni   hosil   qiladi.   Xlor   (me’yor-350   mg/l)   ancha
barqaror   ionlardan   bo’lib,   uning   miqdori   natriy   ioniga   bog’liq,   ular   to’yingan
holatga yetsa eritmada cho’kib osh tuzi hosil bo’ladi. Agarda suvda natriy kam
bo’lsa,   xlorning   miqdori   katta   bo’ladi.   Bu   Kasbi   tumanidagi   №1   va   №3
quduqlarda   me’yordan   ancha   yuqori,   xlorning   miqdori   REM   dan   5-7   barobar
ko’pligi aniqlandi. Shunga o’xshash holatni Muborak tumani Qorliq qishlog’ida
ham   kuzatish   mumkin   (№17   quduq).   Tog’larda   buloq   suvlarida   xlorning
miqdori   REM   ga   nisbatan   o’n   barobar   kam.   Uzoq   vaqt   gigiyenik   talablarga
javob   bermaydigan   suvlar   istemoli   turli   xil   kasalliklarning   kelib   chiqishiga
sabab bo’ladi.
Vohalarda   ichimlik   suvlari   va   umumiy   kasallanish   o’rtasidagi
korrelyasion   bog’liqlik   o’rtacha   holatda   (r=0,44),   aholining   o’rtacha   o’limi   va
iste’mol   qilinadigan   suv   o’rtasidagi   bog’liqlik   qariyb   kuchli   darajaga   yetgan
(r=0,68),   go’daklar   o’limi   esa   o’rtacha   korrelyasion   bog’liqlikka   ega   (r=0,63).
Xulosa   sifatida   shuni   aytish   mumkinki,   turli   omillar   va   inson   salomatligi   va 84o’limlar o’rtasida korrelyasion bog’liqlik mavjud bo’lib, biz tahlil qilgan omillar
ichida   ichimlik   suvi   va   kasalliklar   hamda   aholi   o’rtasida   o’lim,   go’daklar
o’limida bog’lik ancha kuchli  [125; 10-38 b.].
Omil-
lar Kasalanish
va o’limlar
soni Korrelyasiya
koeffisiyenti,
r Regressiya
koeffisiyenti, 
b
yx Mohiyatlili
k mezoni
t=r/s
r Chiziqli regressiya
tenglamasi Korrelyasion
bog’lanish
Yer
usti
va
grunt
suvlar
i Umumiy
kasallanish 0,44 1,99 1,63 U=309,69+1,99x O’rtacha
O’limlar
soni 0,68 0,11 3,05 U=15,53+0,11x Kuchliga
yaqin
Bir
yoshgacha
go’daklar
o’limi 0,63 0,07 2,71 U=15,13+0,07x Kuchliga
yaqin
7-jadval. Ichimlik suv bilan aholi kasallanishi va o’limi o’rtasidagi bog’liqlik
(A.Raxmatullayev, 2018) 
Qashqadaryo viloyat statistika boshqarmasi ma’lumotiga ko’ra 2018 yilda
vafot   etganlarni   56,4   %   i   qon   aylanish   tizimi   kasalliklaridan,   8,7   %   i
o’smalardan,   6,6%   i   baxtsiz   hodisa,   zaharlanish   va   jarohatlanishdan,   6,6%   i
ovqat   hazm   qilish   a’zolari   kasalliklaridan,   4,1%   i   nafas   olish   a’zolari
kasalliklaridan,   1,2%   i   yuqumli   va   parazitar   kasalliklardan   hamda   16,4%   i
boshqa  kasalliklardan  vafot  etgan.  1 yoshgacha   vafot   etgan  go’daklar   soni   720
nafarni   tashkil   etib,   ularning   66,0%   i   perinatal   davrdagi   holatlardan,   15,4%   i
nafas   olish   a’zolari   kasalliklaridan,   7,1%   i   tug’ma   anomaliyalardan,   1,5%   i
baxtsiz   hodisa,   zaharlanish   va   jarohatlanishdan,   2,2   %   i   yuqumli   va   parazitar
kasalliklardan,   1,0%   i   ovqat   hazm   qilish   a’zolari   kasalliklaridan   va   6,8%   i
boshqa   kasalliklardan   vafot   etgan.   Qashqadaryo   havzasi   hududidagi   ta’lim
muassasalarida   tahsil   olayotgan   bolalarning   737479   tasi   tibbiyot   muassasalari
tomonidan chuqur tekshiruvdan o’tkazilganda, ularning 223045 tasi yoki 30,2% 85turli   kasalliklar   bilan   kasallanganligi   aniqlangan.   Jumladan,   nafas   yo’llari
kasalliklari   bilan   30793,   oshqozon-ichak   tizimi   kasalliklari   bilan   14397,   asab
tizimi   kasalliklari   bilan   4279,   yurak-qon-tomir   tizimi   kasalliklari   bilan   2842,
buyrak tizimi kasalliklari  bilan 6263, nutqning buzilishi  4003, ko’z kasalliklari
bilan   4705,   quloq-tomoq-burun   kasalliklari   bilan   18443   nafar   bolalar
kasallanganligi aniqlangan.
Hudud   atmosfera   havosining   texnogen   ifloslanishi.   Inson   o’zi   uchun
tabiatda   mavjud   bo’lmagan,   lekin   hayot   faoliyati   uchun   zarur   bo’lgan
mahsulotlarni yaratish uchun turli xil ochiq texnologik jarayonlarni yaratadi va
undan   foydalanadi.   Ushbu   jarayonlarning   yakuniy   mahsulotlari   va   chiqindilari
aksariyat   hollarda   boshqa   texnologik   sikllarni   vujudga   kelishi   uchun   manba
bo’ladi   va   tabiiy   atrof-muhit   holatini   yomonlashtiradi.   Insoniyat   tirik  va   jonsiz
tabiatni ularning evolyusion tiklanishidan ko’ra tezroq o’zgartirmoqda. Masalan,
neft va gaz iste’mol qilinish darajasi ularning tabiatda hosil bo’lish tezligi bilan
taqqoslab bo’lmaydigan jarayon hisoblanadi. Shuning uchun, atrof-muhitda yuz
berayotgan   jarayonlarining   salbiy   oqibatlari   sezilarli   inersiya   bilan
tavsiflanishligini hisobga olish kerak. 
Agar bugungi kunda ozon qatlamini yemiruvchi moddalarning emissiyasi
butunlay   to’xtagan   bo’lsada,   atmosferadagi   ozonni   yemiruvchi   moddalarning
to’plangan miqdori o’nlab yillar davomida ozon qatlamiga ta’sir qilishi mumkin.
Atmosferada,   suvda   va   quruqlikda   portlatilgan   yadroviy   bombalardan
radioaktiv   moddalar   chiqarilishining   oqibatlari   kelajakda   atrof-muhit   holatiga
ham   salbiy   ta’sir   ko’rsatishi   mumkin.   Qashqadaryo   viloyati   statistika
boshqarmasi   ma’lumotlariga   ko’ra   atmosfera   havosini   ifloslovchi   46600   dan
ortiq transport vositalari va 6700 dan ortiq ishlab chiqarish korxonalari mavjud
bo’lib,   ulardan   yiliga   o’rtacha   320,0   ming   t   dan   ortiq   turli   zararli   moddalar
atmosferaga chiqariladi. Shundan 212,4 ming t si ishlab chiqarishga, 108,2 ming
t xarakatlanuvchi manbalarga to’g’ri keladi.
Atmosfera havosini  ifloslovchi  asosiy  sanoat  korxonalariga quyidagilarni
misol qilib ko’rsatish mumkin: 1. Muborak gazni qayta ishlash zavodi (55 ming 86t); 2. Muborak gaz konlari unitar sho’ba korxonasi (5 ming t); 3. Sho’rtan neft-
gaz   unitar   sho’ba   korxonasi   (70   ming   t);   4.   Sho’rtan   gaz   kimyo   majmuasi   (15
ming   t);   5.   Muborak   issiqlik   elektr   markazi   (10   ming   t).   Bu   obyektlardan
atmosfera   havosiga   chiqadigan   turli   zaharli   moddalar   havza   atmosferasiga
chiqariladigan ifloslovchi moddalarning 65% ni tashkil etad.
Atmosfera havosining ifloslanishi  Kitob, Shahrisabz, Qarshi  va Muborak
postlaridan   olingan   ma’lumotlarga   tayanilgan.   Atmosfera   havosining
ifloslanishida sanoat va avtotransport chiqindilari muhim o’rin tutadi. Eng ko’p
chiqindi   sanoatga   to’g’ri   keladi   (57,4%),   avtotransportga   esa   (42,6%)   to’g’ri
keladi.   Shaharlar   havosining   ifloslanishiga   ko’ra   ajralib   turadigan   alohida
shaharlarga   sanoat   shaharlari   kiritilgan.   Jumladan,   Qarshi,   Koson,   Muborak   va
Nuriston   sanoat   shaharlari   bo’lganligi   uchun   ularning   havosi   chang,   ftorli
vodorod,   oltingugurt   gazi,   uglerod   va   vodorod   oksidlari,   kichik   shaharlar
(tumanlar markazlari) havolari chang, uglerod va azot oksidlari bilan ifloslanishi
ko’rsatilgan.   Qarshi   shahrida   yengil   avtomobillarning   70%   dan   ko’pi   gaz
yoqilg’isiga   o’tganligi   munosabati   bilan   atmosfera   havosi   ancha   tozalanganligi
hamda   chang,   ammiak,   fenol,   ftorli   vodorod,   uglerod   va   azot   oksidlarining
o’rtacha ko’rsatgichi REM dan oshmaganligi qayd etlgan. 
Neft   va   gaz   sanoati   ekologik   xavfli   sohalardan   biridir.   Quduqlarni
burg’ulash, xom ashyoni qazib olishda, tayyor mahsulot ishlab chiqarishda turli
kimyoviy reagentlar, shuningdek, texnologik jarayon vaqtida ishlab chiqarilgan
uglevodorodlar   hamda  ularning  aralashmalari   o’simlik  va   hayvonot   dunyosiga,
shuningdek   insonlarga   salbiy   ta’sir   ko’rsatishi   isbotlangan.   Shunday   qilib,   neft
va   gaz   sanoati   korxonalarini   ishlab   chiqarish   faoliyatining   barcha   turlarida,
tabiiy   muhit   ifloslanishi   yuqori.   Lekin,   shuni   ham   ta’kidlash   kerakki,   tabiatni
o’z-o’zini   tiklash   uchun   imkoniyatlar   yetarlicha   katta,   faqat   tabiatni   bu
xususiyati   ma’lum   me’yorgacha   amal   qiladi   va   ifloslanish   darajasi   ushbu
me’yordan oshsa geokomplekslar o’zini-o’zi tiklay olmaydi.
Statistik   ma’lumotlarga   ko’ra   hozirda   respublikamizda   ishlab
chiqarilayotgan   gazni   70%   i,   neftni   78%   i,   gaz   kondensatini   80%   dan   ortig’i 87Qashqadaryo   hissasiga   tegishli.   Bu   hududda   sanoat   juda   tez   rivojlanib
bormoqda. “Sho’rtan neft-gaz”, “Muborak neft-gaz” korxonalari, “Sho’rtan gaz-
kimyo”   majmuasi,   Muborak   gazni   qayta   ishlash   zavodi,   Dehqonobod   kaliyli
o’g’itlar   zavodi,   Tallimarjon   IES   va   boshqa   yirik   sanoat   korxonalar
respublikamizda muhim o’rin tutadi. 
Biz Qashqadaryo havzasida sanoat korxonalarining, jumladan neft va gaz
sanoati   korxonalarini   tevarak-atrofga   ta’sirini   Sho’rtan   gaz   kimyo   majmuasi
misolida   ko’rib   chiqishga   xarakat   qilamiz.   Sho’rtan   gaz-kimyo   majmuasi
O’zbekistonning   neft-gaz   sohasidagi   yetakchi   korxonalaridan   biridir.   Tanlab
olgan tayanch uchastka  G’uzor tumanining cho’l zonasida, dengiz sathidan 410-
470   m   balandlikda   joylashgan.   Iqlimi   keskin   kontinental   bo’lib,   yillik   yog’in
miqdori   200-280   mmni   tashkil   etadi.   Yillik   o’rtacha   harorat   +15-17   0
S   (eng
yuqori   +48 0
S,   eng   past   -25 0
S)   ni   tashkil   etadi.   Hudud   tuproqlari   och   tusli
sho’rlangan   bo’z   tuproqlar   bo’lib,   40-120   sm   chuqurlikdan   gips   qatlam
boshlanadi. 
Majmua   tabiiy   gazni   chuqur   qayta   ishlash   orqali   polietilen   granulalari,
tozalangan   tabiiy   gaz,   uglevodorodli   suyultirilgan   gaz,   barqaror   gaz   kondesati,
texnik   oltingugurt   va   shuningdek,   polietilendan   tayyor   xalq   iste’moli
mahsulotlari   ishlab   chiqaradi.   O’zbekiston   Respublikasi   Vazirlar
Mahkamasining   1996-yil   11-noyabrdagi   395-sonli   “Polietilen   ishlab
chiqaradigan  Sho’rtan  gaz-kimyo  majmuasi  qurilishi   to’g’risida” gi   qarori   bilan
qurilgan va 2001 yildan faoliyatini boshlagan.
Oqova suvlar turi, m 3
/yil Amaldagi
loyihada 2014 2015
haqiqatda haqiqatda
Maishiy oqova suvlar 320 000 229 021 224 678
Yog’li oqova suvlar 288 000 233 789 273 325 88Kimyoviy moddalar bilan to’yingan oqova
suvlar 144 000 50 306 50 709
Minerallashgan oqova suvlar 3 008 000 1 415 354 1 538 365
8-jadval. 2014-2015 yillarda chiqindi oqova suvlarning taqsimlanishi
Kuzatuvlar mobaynida, asosan manzarali va mevali daraxtlarni agroiqlim
sharoiti,   ularni   kasallanganligi   hamda   olib   borilgan   agrotexnik   tadbirlar
atroflicha   o’rganildi.   Majmua   hududida   ko’kalamzorlashtirigan   manzarali   va
mevali   daraxtlar   umumiy   maydoni   400   ga   ga   yaqin   bo’lib,   sug’oriladigan
maydonlarda   turli   igna   bargli   va   mevali   daraxtlar   ekilgan.   Manzarali
daraxtlardan mojivelnik, tuya, tut, qayin, shoyi akasiyasi va mevali daraxtlardan
o’rik, behi, bodom, olma, olcha shu bilan bir qatorda saksovul ekilgan. Hudud 4
ta uchastkaga bo’lib o’rganildi.
Sho’rtangaz   kimyo   majmuasi   hududidagi   tuproqlarda   ifloslanish   darajasi
ham   ancha   yuqoriligi   bilan   ajralib   turadi.   Harakatchan   shakldagi   og’ir
metallarning   tuproqda   REM   miqdori   quyidagicha:   qo’rg’oshin   -   6   mg/kg,
kadmiy   –   1,0   mg/kg,   mis–3,0   mg/kg,   rux–23   mg/kg   [159;   5-61   b.],
respublikamizda REMga ko’ra 1 kg tuproqda qo’rg’oshin - 32 mg, mis - 3,0 mg,
kadmiy – 1, mishyak - 2,0 mg, rux - 23 mg bo’lishi kerak.
 
Uchastka Tuproq holati O’sadigan daraxt turlari Agrotexnik
talablari
Sho’rlanish
darajasi Gips qatlami
chuqurligi, sm
1 Sho’rxok 30-40 Mojivelnik,   tuya,   saksovul,
yulg’un,   bodom,   terak,
qayrag’och, isiriq Asosan yo’l chetida
qoniqarli
2 O’rtacha
sho’rlangan 110-130 Isiriq,   saksovul,   yulg’un,
bodom,   tereskan,   dastarbosh
shuvoq, iloq, qora saksovul Asosan yo’l chetida
qoniqarli 893 Kuchli
sho’rlangan 60 Mojivelnik,   isiriq,   bodom,
o’rik,   saksovul,   yulg’un,
sho’ra,   sarsazan,   sho’rajriq
qizilmiya, oqbosh  Barcha agrotexnik
talablar to’liq
bajarilgan
4 Juda kuchli
sho’rlangan 60-80 Sho’ra,   sarsazan,   sho’rajriq,
yulg’un, qora saksovul Barcha agrotexnik
talablar to’liq
bajarilgan
9-jadval. Tayanch hududning meliorativ holati.
Sh.T.Holiqulov   va   T.B.Yakubovning   2019   yilda   olib   borgan
tadqiqotlariga   ko’ra   Sho’rtangaz   kimyo   majmuasi   hududida   harakatchan
shakldagi   qo’rg’oshinning   eng   ko’p   miqdori   18,6   mg/kg.   Bu   ko’rsatkich
majmuaning   shimoli-g’arbiy   yo’nalishida   250   m   uzoqlikdagi   tuproqning   0-30
sm   qatlamida   18,6   mg/kg,   30-50   sm   qatlamida   esa   17,6   mg/kg   ekanligi,
majmuaning   shimoli-g’arbida   harakatchan   kadmiyning   eng   ko’p   miqdori   1000
m   da   0-30   sm   qatlamda   2,67   mg/kg,   30-50   sm   qatlamda   2,58   mg/kg   ekanligi,
harakatchan misning eng ko’p miqdori janubi-sharqda 1000 m da 0-30 sm da 9,0
mg/kg, 30-50 sm chuqurlikda esa 8,36 mg/kg, harakatchan rux majmua atrofida
REM dan ancha kamligi aniqlandi, faqatgina shimoli-sharqda majmuadan 500 m
uzoqlikda   0-30   sm   da   47,59   mg/kg,   30-50   sm   chuqurlikda   esa   49,02   mg/kg
bo’lib, og’ir metallar REM dan yuqori ekanligi aniqlangan. 
Yuqoridagilarni   umumlashtirgan   holda   shuni   ta’kidlash   kerakki   har   bir
sanoat korxonasi faqatgina ishlab chiqaruvchi manba bo’lib qolmasdan, o’zining
tevarak-atrofga sezilarli ta’sir o’tkazadi va shu bilan birga u tevarak-atrofi bilan
murakkab texnogen geotizim sifatida namoyon bo’ladi.
3.4. Qashqadaryo havzasidan barqaror foydalanish masalalari.
Qashqadaryo havzasi geotizimlarini geoekologik holatini optimallashtirish
uchun olib borilgan tadqiqot natijalari asosida va tabiiy muhitning ichki hamda
tashqi   aloqadorligini   e’tiborga   olib   ilmiy   asoslangan   chora-tadbirlar   majmuini 90ishlab   chiqishga   xarakat   qildik.   Buning   uchun   birinchi   navbatda   ekologik
vaziyatlarni   vujudga   keltiruvchi   va   keskinlashtiruvchi   mexanizmlarni   har
tomonlama   tahlil   etib   ilmiy   jihatdan   asoslangan   optimallashtirish   tadbirlarni
ishlab chiqish zarur. Qashqadaryo havzasida vujudga kelgan ekologik vaziyatni
sog’lomlashtirish va atrof-muhitni geoekologik holatini optimallashtirish uchun
quyidagi chora-tadbirlarni amalga oshirish lozim deb o’ylaymiz:
Zavod   va   fabrikalardan   chiqadigan   zaharli   texnogen   chiqindilar
ta’sirini   kamaytirish   uchun:   a)   ishlab   chiqarish   jarayonini   innovasion,   toza
ekologik   texnologiyada   ishlashga   o’tkazish;   b)   ishlab   chiqarish   chiqindilarini
zararsizlantirish,   chiqindilarni   qayta   ishlash   yo’li   bilan   geoekologik   holatini
yaxshilash; v) chiqindilardan qurilish materiallari, turli mineral o’g’itlar olish; g)
ifloslangan texnik suvlarni maxsus qurilmalar yordamida tozalash, jumladan 80-
100 sm qalinlikdagi tuproqdan filtrlash yo’li bilan ularni zararsizlantirish.
Agrolandshaftlarda   ekinlarga   ishlov   berishda   qo’llaniladigan   zararli
kimyoviy   vositalar   ta’sirini   kamaytirish   uchun:   1 )agrolandshaftlarda
unumdorlikni   oshirish,   ekinlarining   hosildorligi   va   sifatini   yaxshilash   uchun
ekinlarga   mineral   o’g’itlar,   shuningdek,   ularning   kasalliklarni   oldini   olishda
kimyoviy   vositalarni   REM   darajasida   ishlatish;   2)   organik   o’g’itlardan   keng
foydalanishni   tashkil   etish;   3)   tuproqlar   tarkibidagi   nitratlar   va   pestisidlar
miqdorini   kamaytirish;   4)   yerlarning   meliorativ   holatini   yaxshilash,   almashlab
ekishni yo’lga qo’yish; 5) agrolandshaftlarni sug’orishda yangi texnologiyalarni
joriy qilish, jumladan sho’r yuvish ishlarini mohiyatini tubdan takomillashtirish;
6) agrolandshaftlar tuproqlarining sho’rlanishini oldini olish uchun zovur-drenaj
tizimlarini vaqtida tozalab turish.
Avtotransport   vositalaridan   chiqadigan   turli   zaharli   birikmalar
ta’sirini   kamaytirish   uchun:   1)   avtotransport   vositalaridan   chiquvchi   turli
kimyoviy birikmalardan iborat  gaz, qattiq, suyuq holdagi  chiqindilar  chiqishini
nazorat qilish va ularning dvigatelini konstruksiyalashtirishda  hisobga olish;  2)
transport   vositalarini   tutun   chiqarish   tizimlarining   sozligi   va   zamonaviyligini
ta’minlash;   3)   yoqilg’i   tizimini   siqilgan   gazga   o’tkazish   yo’li   bilan   atrof- 91muhitning   ekologik   holatini   yaxshilash;   4)   zaharli   gazlarni   kuchsizlantruvchi
turi   moslamalar   o’rnatish;   5)   yondirish   va   yuritish   tizimlari   ish   faoliyatini
tartibga solib turuvchi maxsus nazoratni kuchaytirish; 6) aholi manzilgohlari va
yo’llarda   transport   vositalari   harakati   zichligini   me’yorga   keltirish;   7)   dizel
yonilg’isi   bilan   harakatlanadigan   transport   vositalari   harakatini   shaharlar
hududida cheklash; 8) aylanma yo’llar qurish; 9) avtomobillarni yuvish suvlarini
kanalizasiya tarmog’iga ulash va h.k
Maishiy-xo’jalik   chiqindilari   ta’sirini   kamaytirish   uchun:   1 )
chiqindilarni   qayta   ishlovchi   korxonalarni   tashkil   etish;   2)   chiqindilarni   o’z
vaqtida olib ketish va zararsizlantirish; 3) maishiy chiqindilarni tur-turiga ajratib
tashlash uchun alohida moslama-konteynerlar qo’yish; 4) chiqindilarni alohida-
alohida turlarga ajratib chiqarish uchun fuqarolarda o’rtasida tushuntirish ishlari
olib   borish,   ekologik   madaniyatni   yuksaltirish;   5)   chiqindilarni   qayta   ishlab,
ulardan   biogumus,   energiya,   qurilish   materiallari   ishlab   chiqarish   orqali
iqtisodiy   samaradorlikka   erishish;   6)   to’planib   qolgan   chiqindilarni   utilizasiya
qilish va h.k.
Mahalliy   shamollar   ta’sirini   kamaytirish   uchun:   1 )   aholi
manzilgohlarida   mikroiqlim   hosil   qiladigan   daraxtlar   ekish   va   borlarini   saqlab
qolish;   2)   ekinzor   va   yo’llar   chetida   ixotazorlar   barpo   etish;   3)   o’simliklar
bargidan   transpirasiyani   kamaytirish;   4)   sug’orishda   tejamkorlik   qilish;   5)
fitomeliorativ tadbirlarni kuchaytirish.
Tog’-kon   sanoati   ta’sirini   kamaytirish   uchun:   1)   foydali   qazilmalarni
qazib   olish   jarayonida   tabiiy   muhitga   uning   salbiy   ta’sirni   kamaytirish;   2)
qazilma   boyliklarni   qayta   ishlashda   atmosferaga   va   tevarak-atrofga   chiqadigan
zararli moddalarlarni kamaytirish;  3) tabiiy boyliklarni qazish, tashish va qayta
ishlashda   isrofgarchilikni   oldini   olish;   4)   sanoatni   zamonaviy   texnologiyalar
asosida   tashkil   qilish;   5)   sanoat   chiqindilarini   o’z   vaqtida   zararsizlantirish   va
ishdan chiqqan yerlarni rekultivasiya qilish.
Landshaftlarda   vujudga   kelgan   geoekologik   vaziyatlarni
optimallashtirish   uchun:   1)   suv   bilan   bog’liq   kasalliklarni   oldini   olish 92maqsadida   aholini   toza   ichimlik   suvi   bilan   muntazam   ta’minlash;   2)   ichki
suvlarning   ifloslanishini   oldini   olish;   3)   aholi   va   chorvani   toza   ichimlik   suvi
bilan   ta’minlash   dasturini   ishlab   chiqish;   4)   geoekologik   muammolarning
rivojlanishini oldini olish; 5) madaniy landshaftlardan foydalanishda agrotexnik,
meliorativ tadbirlarni o’z vaqtida amalga oshirish; 6) geoekologik monitoringni
doimiy   olib   borish;   7)   geotizimlardan   foydalanishda   tabiatning   bir   butun
ekanligini   doimo   e’tiborga   olish;   8)   landshaft   va   komponentlarni   o’zini-o’zi
tiklash hamda boshqarish qonuniyatlarini buzmaslik va h.k.
Ta’kidlash   lozimki,   Qashqadaryo   havzasi   tabiiy   va   antropogen
landshaftlarida   turli   darajalarda   vujudga   kelgan   hamda   sodir   bo’layotgan
geoekologik   vaziyatlarning   oldini   olish,   sog’lomlashtirish,   optimallashtirishda
tabiiy   sharoit   va   atrof-muhit   holati,   orografik   tuzilish   hamda   relyef
xususiyatlarini hisobga olish, qishloq xo’jaligida almashlab ekishga rioya etish,
hosildorlikni   oshirish   uchun   asosan   biologik   va   organik   vositalardan
foydalanish, mahalliy tabiiy sharoitga mos, iqlimlashtirilgan ekin turlarini tanlab
ekish kabilarga rioya etish zarur.
XULOSA.
Ushbu   magistrlik   dissertatsiyasida   Qashqadaryo   havzasining   tabiiy
geografik   sharoitining   geoekologik   vaziyatni   shakllanishidagi   o‘rni, 93Qashqadaryo   havzasi   tabiiy   resurslaridan   oqilona   foydalanish,   geoekologik
muammolarni   o‘rganishda   geotizimli   va   landshaft   yondashuvlarini   qo‘llash,
Qashqadaryo   havzasi   geotizimlarini   tasniflash,   havzaning   geoekologik
vaziyatiga   ta’sir   qiladigan   tabiiy   geografik   omillar,   antropogen   ta’sir   turlari,
Qashqadaryo havzasi landshaftlaridagi antropogen yuk miqdori va o‘zgarganlik
indeksi   o‘rganildi.   Shuningdek,   Qashqadaryo   havzasidagi   geoekologik
muammolar   aniqlandi   va   ularni   yechimini   topishga   qaratilgan   taklif   va
tavsiyalar ishlab chiqildi. 
Geoekologik   vaziyatni   shakllanishida   muhim   ahamiyatga   ega   bo‘lgan
moddalarning   geokimyoviy   harakatini   belgilab   beradigan   tumanning   relyef
tuzilishi o‘rganildi. Qashqadaryo havzasining Zarafshon, Zirabuloq, Ziyovuddin,
Hisor,   Chaqchar   va   Boysun   tog‘lari   oralig‘ida   joylashganligi,   hududi
Qashqadaryo   daryosi   terrasalari,   Hisor   tog‘lari   yonbag‘irlari   va   tog‘   oldi
hududlaridan   iborat   ekanligi   tuman   hududidagi   tabiiy   geografik   jarayonlarning
shakllanishida,   turli   ko‘lamdagi   geoekologik   muammolarning   rivojlanishida
alohida o‘rin tutadi. Shuningdek, tumanning geologik tuzilishi, tog‘ jinslarining
tarkibiga   tavsif   berildi.   Qashqadaryo   havzasining   iqlimi,   iqlimning   tabiiy
geografik   hodisalar   va   jarayonlardagi   o‘rni,   ayniqsa,   geotizimlarning
barqarorligini   saqlashda   eng   muhim   komponent   bo‘lgan   o‘simliklarning
vegetatsiya davriga ta’siri o‘rganildi. Qashqadaryo havzasi hududidagi kanallar,
ularning   tuman   xo‘jaligi   va   geoekologik   vaziyatni   shakllanishidagi   o‘rniga
to‘xtalib   o‘tildi.   Qashqadaryo   havzasining   tuproqlari,   o‘simliklari,   hayvonot
dunyosi va ularning geotizimlarning maxsus faoliyati bajarishdagi o‘rniga tavsif
berildi.   Tabiat   va   jamiyat   munosabatlarida   muhim   o‘rin   tutadigan   aholining
xo‘jalik faoliyati o‘rganildi. 
Geografik   yondashuvlar   ichida   geotizimli   va   landshaft   yondashuvlari
hududlarni bir butun o‘rganish, geoekologik muammolarni har tomonlama tatqiq
etish   imkoni   beradi.   Tabiatdan   oqilona   foydalanish   masalalarini   tatqiq   etish
davomida   ushbu   yondashuvlardan   foydalanish   tatqiqotlarni   samaradorligi   va
tizimliligini ta’minlashi yoritildi. Jomboy tumanining geotizimlari A.Nikolayev
tarxi bo‘yicha tasniflandi. 
Geotizimlarning   taksonomik   birligi   bo‘lgan   landshaftlar   chegaralarini
ajratish   va   xaritaga   tushurish   turli   geoekologik   tatqiqotlarda   muhim   amaliy
ahamiyat kasb etishini hisobga olib, Qashqadaryo havzasining landshaft kartasi
tuzildi.   Qashqadaryo   havzasining   landshaft   kartasini   tuzishda   yirik   va   o‘rta
masshtablardagi   Qashqadaryo   viloyatining   geologik,   geomorfologik,   tuproq 94xaritalari,   topografik   xaritalar,   sun’iy   yo‘ldoshdan   olingan   tasvirlar   va   dala
tatqiqotlaridan foydalanildi.
Bugungi kunda mamlakatimizning daryo vodiylarida aholi soni ko‘payib
borishi   natijasida   kishilarning   atrof   muhitga   ta’siri   ortib,   geoekologik   vaziyat
yomonlashmoqda.   Kitob-Shaxrisabz   tog‘   oraliq   botig‘ida,   asosiy   qismi
Qashqadaryo   vodiysida   joylashgan   Qashqadaryo   havzasida   geoekologik
vaziyatni  monitoringini  olib borish,  geoekologik muammolarni  aniqlash, ularni
yechimini   topishga  qaratilgan  taklif   va  tavsiyalar  ishlab   chiqish  muhim   amaliy
ahamiyatga ega.
Qashqadaryo havzasi antropogen landshaftlarini tadqiq etish, geoekologik
holatini   yaxshilash   yuzasidan   olib   borilgan   tadqiqotlar   natijasida   quyidagi
xulosalarga kelindi:
1.   Qashqadaryo   havzasining   hozirgi   landshaftlarining   vujudga   kelishida
va   rivojlanishida   inson   xo jalik   faoliyatining   ta siri   juda   katta   bo lib,   ularʻ ʼ ʻ
antropogen   landshaftlarni   turli   sinflari,   kichik   sinflari   va   turlarining   paydo
bo lishini aniqlashga imkon berdi.	
ʻ
2. Havzadagi antropogen geotizimlarni vujudga kelishi hamda rivojlanishi
avvalo   gidrografik   to r,   tektogen   va   gidrodinamik   omillar   bilan   uzviy	
ʻ
bog liqligini ilmiy jihatdan asoslashga imkon berdi.	
ʻ
3. Havza antropogen landshaftlarining o ziga xosligi asosida Qashqadaryo	
ʻ
havzasi   landshaftlarining   3   pog onali   taksonomik   birliklar:   sinf-kichik   sinf-tur	
ʻ
sistemasi   ishlab   chiqildi   va   antropogen   landshaftlarni   tasniflash   tizimini
takomillashtirishga imkon berdi.
4.   Tadqiqot   obyektidagi   geoekologik   vaziyatlar     tabiiy   va   antropogen
geotizimlarda   bir   xil   emasligi,   ya ni   asimmetrik   xarakterga   ega   ekanligini	
ʼ
aniqlashga imoniyat yaratdi.
5.   Havzada   geoekologik   muammolarni   murakkablashtiruvchi
agrolandshaftlarning   tuproqlari   ikkilamchi   sho rlanishga   va   deflyatsiyaga	
ʻ
moyilligi aniqlash imkon berdi.
6.   Vujudga   kelgan   geoekologik   vaziyat   inson   salomatligiga   salbiy   ta sir	
ʼ
ko rsatib,   aholi   o rtasida   turli   xil   kasalliklarning   kelib   chiqishiga   va   keng	
ʻ ʻ 95tarqalishiga   sabab   bo lmoqda.   Bu   jarayon  havzaning   shimoli-sharqidan   janubi-ʻ
g arbi tomon kuchayib borishi aniqlandi.	
ʻ
7.   Havza   hududida   tabiiy   geografik   sharoit   va   geoekologik   vaziyatning
o zgarib borishi geotizimlarda ichki tafovutlarni keltirib chiqarishini aniqlashga
ʻ
imkon berdi.
8.   Havza   landshaftlarida   geoekologik   vaziyatlarini   vujudga   keltiruvchi
manbalar   ta sirini   o rganish,   ularning   salbiy   oqibatlarini   kamaytirish   hamda	
ʼ ʻ
yaxshilash   yuzasidan   ilmiy   va   amaliy   axamiyatga   molik   tavsiyalar   ishlab
chiqishga imkon berdi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR. 96I. Normativ huquqiy hujjatlar va metodologik ahamiyatga molik nashrlar.
1.   O zbekiston   Respublikasining   2013-yil   27-dekabrdagi   “Ekologikʻ
nazorat to g risida”gi Qonuni. // http: lex.uz/acts....	
ʻ ʻ
2.   O zbekiston   Respublikasining   1996-yil   27-dekabrdagi   351-I-sonli	
ʻ
“Atmosfera   havosini   muhofaza   qilish   to g risida”gi   Qonuni.   //   http:	
ʻ ʻ
lex.uz/docs/55561....
3.   O zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   2017-yil   7-fevraldagi   PF-	
ʻ
4947-sonli   “O zbekiston   Respublikasini   yanada   rivojlantirish   bo yicha	
ʻ ʻ
Harakatlar strategiyasi to g risida”gi Farmoni. // http: lex.uz/pages/getpege....	
ʻ ʻ
4.   O zbekiston   Respublikasi   Vazirlar   Mahkamasining   2016-yil   23-	
ʻ
avgustdagi   273-son   qarori   bilan   tasdiqlangan   “2016-2020-yillarda   O zbekiston	
ʻ
Respublikasida   atrof-tabiiy   muhit   monitoringi   dasturi   to g risida”gi   Qarori.   //	
ʻ ʻ
http: lex.uz/docs/acts….
5.   BMTning   2030-yilgacha   barqaror   rivojlanish   bo yicha   dasturi.   //http:
ʻ
www.uz/undp/org/content/uzbekistan.ru
II. Monografiya, ilmiy maqola, patent, ilmiy to plamlar	
ʻ
6.   Abbasov   S.B.   Qizilqum   landshaftlari   va   ularning   geoekologik
jihatlari // Geogr. fanlari dokt. diss. avtoreferati. –T.; 2007.-39.b. 
7.   Abbosov   S.B.   Tabiiy   geografik   rayonlashtirishda   geoekologik
yondashish   masalalari   //   O zbekiston   Geografiya   jamiyati   axboroti.   28-jild.   –	
ʻ
Toshkent, 2007. – B. 119-124.
8.   Абдуллаев   С.И.   Особенности   формирования   современных
ландшафтов //   Автореф. дис. кан. геогр. наук. -Москва, 1974. -20 с .
9.   Abdullayev   S.I.,   Jankobilov   I.,   Nazarov   M.G   Sakral   -   yangi   integral
ilmiy yo nalish // O zbekiston Geografiya jamiyati axboroti, 49-jild. –Toshkent,	
ʻ ʻ
2017. –B. 81-83. 
10.   Abdullayev   S.I.,   Jankobilov   I.X.,   Mukumova   X.I.   Sug orma	
ʻ
dehqonchilik geoekologiyasi // Geografiya va geoekologiya. –Samarqand, 2017.
–B. 30-35. 9711.   Abdullayev   S.I.,   Murtazayev   B.Ch.,   Nazarov   M.G.   Sug ormaʻ
dehqonchilik sharoitlarida antropogen landshaftlar shakllanishining geoekologik
holati // Geografiya va geoekologiya. –Samarqand, 2017. –B. 79-80.
12.   Abdullayev   S.I.,   Usmanova   R.   Qashqadaryo   landshaftlarini   tasnif
qilishning ayrim masalalari // Janubiy O zbekiston tabiat manbalaridan oqilona	
ʻ
foydalanish masalalari. -T., 1997. –B. 22-27.
13.   Abdullayev   S.I.,   Eshniyozov   N.   Hozirgi   landshaftlar   va   ularni
tasniflash // Janubiy O zbekiston tabiatini o rganishning dolzarb muammolari. -	
ʻ ʻ
Qarshi, 2002. –B. 173-179. 
14.   Abdullayev   S.I.,   Usmonova   R.   Qashqadaryo   havzasi   tekislik   qismi
landshaftlarni   tabaqalashuvi   //   O zbekiston   Geografiya   jamiyati   axboroti.   23-	
ʻ
jild. –Toshkent, 2003. -B. 37-38.
15.   Abdullayev   S.I.,   Murtazayev   B.Ch.,   Nazarov   M.G.   Qashqadaryo
havzasi   o rtacha   baland   tog   landshaftlarining   xususiyatlari   //   Tabiatdan	
ʻ ʻ
foydalanish   va   muhofaza   qilishning   geografik   asoslari.   -Namangan,   2010.   –B.
95-97.
16.   Abdullayev   S.I.,   Murtazayev   B.Ch.,   Nazarov   M.G.   Qashqadaryo
havzasining   cho l   landshaftlari   va   ulardan   oqilona   foydalanish   masalalari   //	
ʻ
O zbekiston   Geografiya   jamiyati   IX   syezdi   materiallari.   –Toshkent,   2014.   –B.	
ʻ
41-43.
17.   Abdullayev   S.I.,   Jankobilov   I.X.   Sokral   landshaftlarning
xususiyatlari   //   O zbekiston   Geografiya   jamiyati   axboroti.   51-jild.   –Toshkent,	
ʻ
2017. -B. 48-51.
18.   Abdullayev   S.I.,   Nazarov   M.G.   Seliteb   landshaftlarning   geoekologik
holatini   o rganish   //   Tuproqshunoslik,   geografiya   va   ekologiyaning   dolzarb	
ʻ
muammolari. -Samarqand, 2018. –B. 29-32.
19.   Абдулкасимов   А.   Вопросы   классификации   антропогенных
ландшафтов   Средней   Азии   //   Научные   записки   Воронежского   отделения
Географического общества СССР. -Воронеж, 1966. –С. 26-30 . 9820.   Абдулкасимов   А.   О азисные   ландшафты   Средней   Азии   и   их
морфологическая   структура   //   Вопросы   антропогенного
ландшафтоведения. Воронеж ,  1972.  -С . 106-111 .
21.   Абдулкасимов   А.   Антропогенные   парагенетические   комплексы
Средней Азии //Вопроси географии, №106.  М., 1977. –С. 123-128.
22.   Абдулкасимов   А.А.   Проблемы   изучения   межгорно-котловинных
ландшафтов Средней Азии (монография). -Ташкент: Фан, 1983. - 126 с .
23.   Абдулкасимов   А.   Зональная   дифференциация   и   структура
оазисных   ландшафтов   Средней   Азии   //   География   и   природные   ресурсы,
№4. -Новосибирск, 1989. -С. 62-70 .
24.   Абдулкасимов   А.   Историко-географические   центры
возникновения   антропогенных   ландшафтов   //Известия   Узбекистанского
Географического общества. т.16. -Ташкент, 1990. -С.16-21 .
25.   Абдулкасимов   А.А.,   Абдурахмонова   Ю.Х.   Ландшафтно-
экологическая   характеристика   Каттакурганского   оазиса   Зарафшанской
котловины // Ўзбекистоннинг экологик муаммолари ва табиатни муҳофаза
қилиш. -Самарқанд, 1998. –Б.19-24 .
26.   Abdulqosimov   A.A.,   Abdurahmonova   Yu.X.   Zarafshon   botig iʻ
antropogen   landshaftlari   va   ularni   tasniflash   //   Geografiya   va   qadriyatlar.   -
Samarqand: Universitet, 2001. –B.34-37.
27.   Abdulqosimov   A.A.,   Abdurahmonova   Yu.X.   Voha   landshaftlari
ekologik   holatini   optimallashtirishning   geografik   asoslari   //   Tabiiy
geografiyaning regional muammolari. -Samarqand, 2002. –B. 15-19. 
28.   Abdulkasimov   A.,   Abdurahmonova   Yu.,   Davronov   K.   Zarafshon
botig i voha landshaftlar geoekologiyasi. –Toshkent, 2017. -300 b.	
ʻ
29. Abdulqosimov A.A., Nazarov M.G. Antropogen landshaftlarni tadqiq
etishning nazariy asoslari // O zbekiston Geografiya jamiyati axboroti. 40-jild. -	
ʻ
Toshkent, 2012. -B.14-17.
30.   Агроклиматический   справочник   Кашкадарьинской   и
Сурхандарьинской областей . -Л.: Гидрометеоиздат,  1969 . 9931.   Алибеков   Л.А.   Ландшафты   и   типы   земель   Зарафшанских   гор   и
прилегающих равнин. -  Ташкент: Фан,  1982. -151 с.
32.   Алибеков   Л.А.   Взаимодействие   горных   и   равнинных
ландшафтов.   -Ташкент: Фан, 1994. -184 с .
33.   Alibekov   L.A.   Tog -tekislik   geokomlekslari   tizimlarini   o zaroʻ ʻ
bog liqlikda   o rganish   predmeti   va   uslubi   //   O zbekiston   Geografiya   jamiyati	
ʻ ʻ ʻ
VII-syezdi materiallari. -Toshkent, 2006. – B.109-111.
34.   Александрова   Т.Д.   Теоретические   исследования   в
ландшафтоведении   конца   ХХ   века   (некоторые   сюжеты)   //   Известия   РАН.
Серия география. №6. - М., 2001. -С. 27 .
35.   Александрова   Т.Д.   и   др.   Геоэкологические   основы
территориального проектирования и планирования. -М. :  Наука ,  1989.  -  144
с .
36.  Арманд Д.Л.Наука о ландшафте. -М:. Мысль, 1975. -288 с .
37.   Арманд   Д.Л.   Механизмы   устойчивости   геосистем   //   Факторы   и
механизмы устойчивости геосистем. -М. ,  1989. - С . 81-93 .
38.   Axmadaliyev   Yu.I.   Yer   resurslaridan   foydalanish   geoekologiyasi   -
Toshkent: Fan va texnologiyalar, 2014. –340 b.
39.   Бабаев   А.Г   и   др.   Основные   закономерности   формирования   и
размещения   зон   регионального   нефтегазонакопления   в   мезозойских
отложениях   Западного   Узбекистана   и   их   типы   //   Вопросы   геологии   и
нефтегазон осности   Западного   Узбекистана   и   Каракалпакии.   –   Ташкент,
1962. -С. 16-42 .
40.   Бабушкин   Л.Н.,   Когай   Н.А.   Физико-географичечкое
районирование   Узбекской ССР  //  Труд ы  ТашГУ,  вып. 231, -Ташкент, 1964.
-265 с .
41.   Бабушкин   Л.Н.,   Когай   Н.А.   Сурхандар ь инская   и
Кашка д ар ь инская области  //  Природн ы е условия и ресурс ы  Юго-Западного
Узбекистана.  - Ташкент, 1965  – С .  370-398 . 10042.   Бауэр   Л.,   Вайничке   X .   Забота   о   ландшафте   и   охрана   природы.   -
М.: Прогресс, 1971. -264 с .
43.   Берг   Л.С.   Географические   зоны   Советского   Союза.   т.   1-2.   -М.,
1947, 1952. -397, -510 с .
44.   Богданов   Д.В.   Культурныне   ландшафты   долин   Помира   и
возможности их преобразования // Вопросы географии, вып.24.   – М . , 1951.
–С. 300-321 .
45.   Боймирзаев   К.М.   Агроирригационные   наносы   оазисных
ландшафтов   Ферганской   долины   и   их   рациональное   использование   (на
примере Сохского и Чартаксайского конуса выноса) // Автореф.канд.геогр.
наук. –Ташкент, 1995. -21 с .
46.   Вахобов   Х.   Опыт   рекультивации   техногенно-нарушенных
земель // Проблемы освоения пустын, №1. –Ашхабад, 1998. -С. 32-37.
47.   Вахобов   Х.   Оценка   и   прогноз   формирования
горнопромышленных   ландшафтов   и   физико-географические   основы   их
рекультивации //Автореф. докт. геогр. наук. –Т.: УзНУ. 2001. -47 с.
48.   Виноградов   Б.В .   Аэрокосмический   мониторинг   экосистем .-
М. , 1984. -320 с .
49.   Высоцкий   Г.Н.   Об   ороклиматических   основах   классификации
почв // Ибр.соч., т.11. –М., 1962. –С. 92-102.
50.   Гальков   Ч.В.,   Когай   Н.А.   Ландшафтная   карта   (масштаб
1:1000000)   //   Из   серии   демонстрационных   карт   сельского   хозайства
Узбекистана. -Т. ,  1967 .
51.   Граве   Л.М.   Опыт   классификации   измененных   природных
комплексов   //Современные   проблемы   природ.   районирования.   -М.   1975.   -
С. 163-172 .
52.   Гвоздецкий   Н.А.   Некоторые   соображения   о   возможных   путях
развития   системных   исследований   в   физической   географии   //   Вопросы
географии,   вып . 104.   – М.: Мысль, 1977. – С. 61-67 . 10153.   Гвоздецкий   Н.А.   Основные   проблемы   физической   географии
(учебное пособие для студентов ВУЗов). –М. :  Высшая школа ,  1979 . - 222   с .
54.   Герасимов   И.П.   Принципы   и   методы   геосистемного
мониторинг а //   Известия  АН СССР.   Серия география,  № 2 . –М.,   1982.   - С.
5-11. 
55.   Гришанков   Г.Б.   Антропогенные   ландшафты   Горного   Крыма   //
Антропогенные ландшафты ЦЧО и прилегающих территорий. Материалы
региональной конференции. -Воронеж, 1972. -С. 46-48.
56.   Дашкевич   З.В.   К   проблеме   устойчивости   геосистем   //Известия
Всеосоюз. геогр. об-ва. т.116, -вып.3. -М., 1984. -С. 211-218.
57.   Докучаев   В.В.   Избранные   труды.–М.:   Изд-во   АН   ССР,   1953.–
Т.7.–504 с.
58.   Дроздов   К.А.   Проблемы   систематики   антропогеных
ландшафтов // Антропогенные ландшафты. -Воронеж, 1988.
59. Егоренков Л.И., Кочуров Б.И. Геоэкология. -Москва, 2005. -320 с.
60.   Жекулин   В.С.   Историческая   география:   предмет   и   методы.   –Л.:
Наука,  1982. -225 с.
61.   Жанкобилов   И.Х.   Геоиндикация   нефтегазоносных   структур
Кашкадарьинской   области   в   целях   решения   геоэкологических   проблем
//Автореф.канд.геогр. наук. –Ташкент, 1999. – 22 с.
62.   Jankobilov   I.,   Nazarov   M.,   Abdullayev   S.   Qashqadaryo   viloyatining
geoekologik kartalarini tuzish (monografiya). –Qarshi, 2016. -106 b.
63.   Забелин   И.   М.   Физическая   география   и   наука   будущего.   –   2-е
изд., доп. – М.: Мысль, 1970. – 176 с.
64.   Захидов   Т.З.,   Мекленбурцев   Ф.Н.   Природа   и   животный   мир
Средней Азии. т. 1. - Ташкент, 1969. – 426 с.
65.   Звонкова   Т.В.   Географическое   прогнозирование   (учебные
пособие для студентов ВУЗов). – М.: Высшая школа, 1987. - 192 с.
66.   Zokirov   Sh.S.   Antropogen   va   amaliy   landshaftshunoslik   (o quvʻ
qo llanma). -T.: Universitet, 1998. – 60 b.	
ʻ 10267. 67.Исаченко А.Г. Основные проблемы ландшафтоведения горных
стран // Вопросы ландшафтоведения. –Алма-Ата, 1963. –С. 6-13.
68.   Исаченко   А.Г.   Оптимизация   природной   среды:   географический
аспект. -М.: Мысль, 1980. -264 с.
69.   Исаченко   А.Г.   Ландшафтоведение   физико-географическое
районирование. – М.: Высшая школа, 1991. – 368 с.
70. Исаченко А.Г. Теория и методология географической науки. – М.:
Академия, 2004. – 400 с.
71. Калесник С.В. Общие географические закономерности Земли. М.:
Мысль, 1970. -283 с.
72.   Крауклис   А.А.   Проблемы   экспериментального
ландшафтоведения. –Новосибирск: Наука, 1979. -232 с. 
73.  Куракова   Л.И.  Антропогенные  ландшафты.   -М:.   МГУ,1976.  -212
с. 
74.   Куракова   Л.И.   Современные   ландшафты   и   хозяйственная
деятельност. -М.: Просвещение, 1983, -159 с.
75.   Когай   Н.А.   Туранская   физико-географическая   провинция.   –
Автореф. докт.геогр. наук. –Ташкент, 1971. – 64 с.
76.   Колбовский   Е.Ю.   Ландшафтоведение   (учебное   пособие   для
студентов ВУЗов). – 3-е изд. -М.: Академия, 2008. – 480 с. 
77.   Марков   К.К.   К   истории   природы   Западно-Сибирской
низменности в четвертичном  периоде //Акад. В.Н.Сукачева  к 75-летию со
дня рождения. -М.- Л., 1956. - С. 9-14.
78. Маматов А.А. Карст горное части леобережья реки Кашкадарьи.
Автореф. канд. геогр. наук. –Боку, 1968. -21 с.
79.   Mamatov   A.M.   Geologik   tuzilishi,   relyefi   va   foydali   qazilmalari.   //
Qashqadaryo viloyati geografiyasi. -Qarshi, 1994. –B.16-29.
80.   Mamatov   A.   M.   Hisor   tog lar   balandlik   landshaft   komplekslariniʻ
muhofaza   qilishning   dolzarb   masalalari   //   Geografiya   va   tabiiy   resurslardan
foydalanish. -T.: O zMU, 2001. –B.46.	
ʻ 10381. Макаров В.З., Молочко А.В., Гусев В.А. К вопросу о проблемных
аспектах   разработки   и   внедрения   правил   землепользования   и   застройки
территорий   населенных   пунктов   Саратовской   области   //   Известия
Саратовского   университета,   вып.   2.   т.16.   –Саратов:   Саратовский
университет, 2016. –С. 67-72.
82.   Максудов   А.   Почвы   Центральной   Ферганы   и   их   изменение   в
связи с орошением. -Ташкент: Фан, 1979. -120 с.
83.   Мамай   И.И.   Динамика   ландшафтов:   методика   изучения.   -М.:
МГУ, 1992. -167 с.
84.   Молчанова   А.И.,   Бойко   Н.П.   Полезащитное   лесоразведение   в
Узбекистане. -М.: Лесная промышленность, 1969. -136 с.
85. Морозова О.И.Пастибища в пустыне и предгорной полупустыне.
-М.: Сельхозгиз, 1959. -301 с.
86. Мильков Ф.Н. Ландшафтная сфера Земли. -М., 1970. -208 с.
87.   Мильков   Ф.Н.   Человек   и   ландшафты.   Очерки   антропогенного
ландшафтоведения. -М.: Мысль, 1973. -224 с.
88.   Мильков   Ф.Н.   Антропогенное   ландшафтоведение,   предмет
изучения и современное состояние // Вопросы географии, №106. -М., 1977.
–С.11-27.
89. Мильков Ф.Н. Сельскохозяйственные  ландшафты, их специфика
и классификация // Вопросы географии, № 124. –М., 1984. - С. 78-86.
90.   Mc-Closkey   J.Michael.   A   reconnaissance-level   inventory   of   the
amount   of   wilderness   remaining   in   the   World   //   Ambio.   Vol.   18,   №4.   -
Springer   on behalf of   Royal Swedish Academy of Sciences, 1989. -pp. 221-227.
91.   Масленникова   В.В.   Карты   поверхностных   вод   в   комплексных
атласах.   //Ўзбекистон   миллий   атласининг   яратилишининг   илмий   услубий
асослари. –Тошкент, 2009. –Б.44-45.
92.   Nazarov   M.G.   Qashqadaryo   viloyatining   antropogen   landshaftlarini
tasniflashning   ayrim   masalalari   //   Ilm-fan   va   innovatsiya.   Ilmiy-   amaliy
konferensiya materiallari. -Qarshi, 2013. –B.71-74. 10493. Nazarov M.G., Abdullayev S.I. Qashqadaryo viloyati qishloq xo jalikʻ
tabiatidan foydalanish // Farg ona vodiysida tabiatdan foydalanish va muhofaza	
ʻ
qilishning dolzarb muammolari. -Namangan, 2014.-B. 72-74.
94.   Nazarov   M.G.,   Muqumova   H.   Antropogen   landshaftlar   to g risidagi	
ʻ ʻ
ta limotning   vujudga   kelishi   va   rivojlanishi   //O zbekiston   Geografiya   jamiyati	
ʼ ʻ
axboroti. 51-jild. –Toshkent, 2017. -B. 88-92.
95.   Нигматов   А.Н.   Геоэкологические   аспекты   заовраженности   и
техногенной нарушенности земель Узбекистана. –Ташкент: НУУз, 2005. –
240 с. 
96.   Нигматов   А.Н.   Системизация   наук   на   примере   наук   о   Земле
(периодитеческая   система   причастности   наук   //   96.Yerlardan   oqilona
foydalanish va muhofaza qilishning institutsional  masalalari. Respbulika ilmiy-
amaliy konferensiyasi materiallari. –Toshkent: O zMU, 2012. –B. 270-283.	
ʻ
97.   Nig matov   A.N.   Tabiiy   geografiya   va   geoekologiya   nazariyasi.   –	
ʻ
Toshkent: Navro z, 2018. – 220 b.	
ʻ
98.   Neef   E.O.   Die   axiomatischen   Grundlagen   der   Geographie   //   Geogr.
Berichte. 1956. H. 2.  -рр . 83 - 91.
99.   Нееф   Э.   Теоретические   основы   ландшафтоведения.   -М.:
Прогресс, 1974. -220 с.
100.   Николаев   В.А.   Проблемы   регионального   ландшафтоведения.   -
М.: МГУ, 1979. -160 с.
101.   Нишанов   С.А.   Ландшафты   Кашкадарьинской   долины   //
Автореф. канд.геогр. наук. -Баку, 1964. -25 с.
102.   Нишанов   С.А.   Ландшафты   Кашкадарьинской   долины   и   их
сельскохозяйственное использование. // Ландшафты Узбекистана. -Т.: Фан.
1966. -С.3-30.
103.   Нишанов   С.А.   Особенности   ландшафтов,   природные   ресурсы
аридных  областей   и  пути  рационального   использования.  –  Ташкент:   Фан,
1984. – 96 с. 105104.   Уразбоев   А.К.   Функционально-целостные   подход   и   изучение
системной   организации   природно-мелиоративных   условий   дельтовых
геосистем //Ўзбекистон География жамияти ахбороти, 19-жилд. –Т., 1998. -
Б.29-32.
105.   Уразбоев   А.К.   Системное   картографирование   бассейна
коллекторов   орошаемых   земель   дельтовых   геосистем   //   Фан-техника
тараққиёти ва география. - Самарқанд, 2007. – Б. 33-34.
106.   Усмонова   Р.   Оптимизация   рекреационного   использования
геосистем   Кашкадарьинской   области   //   Автореф.канд.геогр.   наук.-
Тошкент, 2001. -26 с.
107. Усмонов И.У. Природные ресурсы Кашкадарьинской области и
проблемы   их   хозяйственного   исползование   //   Автореф.канд.геогр.   наук.   –
Тошкент, 1980. -24 с.
108.   Исаченко   А.Г.   Основы   ландшафтоведения   и   физико-
географическое районирование. -М.: Высшая школа, 1965. -327 с. 
109. Исаченко А.Г. География сегодня. -М:. Просвещение, 1979. -192
с.
110.   Исаченко   А.Г.   Ландшафтоведение   и   физико-географическое
районирование. -М.: Высшая школа, 1991. -366 с.
111. Охрана ландшафтов (толковый словарь). –М.: Прогресс, 1982.
112. Петров К.М. Геоэкология. -СПб., 1994. -216 с.
113.   Прокаев   В.И.   Основы   ландшафтоведения   и   физико-
географическое районирование. – Свердловск, 1973. Ч. 1. - 1973. - 125 с. Ч.
2. - 1975. - 107 с.
114.   Основы   методики   физико-географического   районирование.   -Л.:
Наука, 1967. -263 с.
115.   Пославская   О.Ю.   Геоморфология   //   Кашкадарьинская   область.
Том-1. –Ташкент, 1959. -С.142-173.
116.   Пословская   О.Ю.   и   др.   Природные   ландшафты   Каршинской
степи. -Ташкент, 1966. 106117.   Преображенский   В.С.   Проблемы   изучения   устойчивости
геосистем. -М.: Наука, 1983. -47 с.
118.   Преображенский   В.С.   Поиск   в   географии.   -М.:Просвещение,
1986.-224 с.
119.   Покровский   С.Г.   Состояние   геосистем   и   устойчивость
регионального развития // Вестник МГУ, вып. 5, Т-1. Сер. геогр. –М., 2001.
120. Рябчиков А.М. Структура и динамика геосферы, её естественное
развитие и изменение человеком. -М.: Мысл, 1972. –178 с.
121.   Рафиков   А.А.Исследование   изменений   дельтовыx   аридных
геосистем   в   связи   с   проблемой   Арала   //   Автореф.докт.геогр.   наук.-
Баку,1985. -48 с
122.   Рафиқов   А.А.   Геоэкологиянинг   назарий   ва   методологик
асослари // География ва қадриятлар. – Тошкент, 2001. - Б. 14-18.
123.   Рафиков   В.А.   Геосистема   деструкция   ва   деградациясининг
чегаралари   ва   хусусиятлари   ҳамда   қайта   тикланиши   //
Геогр.фан.докт.автореф. – Т.: 2017. – 61 б.
124.   Расулов   Ф.М.   Пески   Западной   части   Каршинской   степи   //   Изв.
УзГО, т.10. –Т.:.Фан, 1967. –С. 44-58.
125.  Рахматуллаев   А.Р.  Воҳа  геосистемаларда   экологик  вазиятларни
оптималлаштиришнинг   географик   асослари   //   Геогр.фан.докт.автореф.   -
Тошкент, 2018. -86 б.
126.   Четыркин   В.М.   Средняя   Азия.   Опыт   комплексной
географической характеристики и районирования. -Ташкент, 1960. -240 с.
127.   Саушкин   Ю.Г.   Культурный   ландшафт   //   Вопросы   географии,
вып. 1. -М., 1946. -С. 97-106.
128.   Сабитова   Н.И.   Научные   основы   морфогидрогеометрического
метода   при   решении   географо-гидрогеологических   задач   (на   примере
Узбекистана   и   прилегающих   территорий)   //Автореф.   докт.геогр.наук.   -
Ташкент, 2002. -49 с. 107129.   Страдомский   Е.А.Богарное   земеледелие   //   Средняя   Азии.   -М.:
Мысль, 1969. -С. 161-169.
130. Солнцев В.Н. Системная организация ландшафтов. –М.: Мысль,
1981. –240 с.
131.   Сочава   В.Б.   Определение   некоторых   понятий   и   терминов
физической   географии.   //   Докл.инс-та   геогр.   Сибири   и  Дального   Востока.
Вып.3. –Новосибирск, 1963. -С.50-59.
132.   Сочава   В.Б.   Введение   в   учение   о   геосистемах.   -Новосибирск:
Наука, 1978. -319 с.
133.   Тыннисон   А.Х.   Устойчивость   сельскохозяйственных
ландшафтов // Вопросы декоративного садоводства и ландшафтоведения. -
Таллин, 1986. –С. 57-63.
  134. Тютюнник Е.Г. О Происхождении и первоначальном значении
слова “ландшафт” // Изв.РАН, Сер. геогр. № 4. -Москва, 2004. – C. 116-122.
135.   Shomuratov     M.S.   Xorazm   viloyati   tabiiy   va   antropogen
landshaftlarini   muhofaza   qilishning   ilmiy   va   amaliy   ahamiyati   //   O zbekistonʻ
Geografiya  jamiyati  axboroti, 24-jild.-T., 2004.-B.77-80.
136.  Sharipov  Sh.K.   Tabiatni   muhofaza   qilishda   geoekologik   yondashuv
(Toshkent viloyati misolida) //Geog.fan.nom. avtoref. –T.: 2011. – 25 b.
137.   137.Федотов   В.П.   Техногенные   ландшафты:   теория,
регионалные структуры, практика. -Воронеж: ВГУ, 1985. -192 с. 
138. Федотов В.П., Двуреченский В.Н. Техногенные ландшафты, его
содержание и структура // Вопросы географии, №106, -М:. Мысль, 1977. –
С. 65-72.
139.   Федина   А.Е.   Физико-географическое   районирование.   Изд.   2.   -
М.: МГУ, 1981. – 128 с.
140. Xayitov Yo.B., Qurbonov B.T., Magdiyev X.N. Yer usti suvlarining
kartalashtirish haqida // O zbekiston milliy atlasining yaratishning ilmiy-uslubiy	
ʻ
asoslari. -T., 2009. –B. 57-58. 108141.   Хaсaнoв   И.A.   Оценка   природных   территориальных   комплексов
Каршинской степи для оросительной мелиорации. -Т.: Фан, 1981 . -С. 112.
142.   Хасанов   И.   А.   Методика   оценки   аридных   природных
игрриториальных   комплексов   для   орошаемого   земледелия   и   прогноз   их
изменения (на примере Каршинской степи). //Автореф. канд. геогр. наук. –
Ташкент, 1982. -С.23.
143.   Xodjimatov   A.N.   Voha   landshaftlari:   mazmuni   va   agrogeotizim
tushunchalari   //   Bozor   iqtisodiyoti   sharoitida   O zbekiston   ishlab   chiqarishʻ
kuchlarini   hududiy   tashkil   etishni   takomillashtirishning   ayrim   masalalari.   1-
kitob. –T., 1993. - B. 63-64.
144. Xodjimatov A.N. Vohalar landshaftlari (monografiya). -T.: Adabiyot
uchqunlari, 2016. -113 b.
145.   Ясинский   С.В.   Геоэкологический   анализ   антропогенных
воздействий   на   водосборы   малых   рек   //   Изв.   АН.   Сер.   геогр.   №   4.   –М.,
2000.  - С. 74-82.
146.   Yarashev   Q.S.   Surxondaryo   botig i   paragenetik   komplekslarida	
ʻ
geoekologik   vaziyatlarni   vujudga   keltiruvchi   omillar   //   Geografiya   fanining
dolzarb nazariy va amaliy masalalari. - Toshkent, 2008. – B. 84-86.
147.   Yarashev   Q.S.,   Nazarov   M.   Qashqadaryo   voha   landshaftlarining
meliorativ holati // Vodiy va vohalar: tabiati, aholisi, xo jaligi. –Andijon, 2012. -	
ʻ
B. 143-145.
148.   Yarashev   Q.S.   Surxondaryo   botig i   paragenetik   landshaft	
ʻ
komplekslari   va   ularni   geoekologik   rayonlashtirish   //   Geog.fan.fal.dok.   diss.   –
Toshkent, 2018. -128 b.
149.   Holiqulov   Sh.T.,   Yakubov   T.B.   Sho rtangaz   kimyo   majmuasining	
ʻ
atrof-muhitga   ta siri   //   O zbekiston   Geografiya   jamiyati   axboroti.   55-jild.   –	
ʼ ʻ
Toshkent, 2019. –B. 14-18.
150. Kulmatov   R . , Rasulov A ., Kulmatova D., Rozilhodjaev B., Groll   M
The modern Problems of Sustainablye Use and Manegement of Irrigated Lands 109on   the   Exemple   of   the   Bukhara   Region   (Uzbekistan)   // Journal   of   Water
Resource and Protection, 2015, 07. Р. 956-971.
151.   Lioubimtseva,   E.   and   Henebry,   G.M.   Climate   and   environmental
change in arid Central Asia  –  Impacts, vulnerability, and adaptations. Journal of
Arid Environments, 73 .  2009 . -р. 963-977.
III. Foydalanilgan boshqa adabiyotlar.
152.   Абдулкасимов   А.А.,   Абдулкасимов   А.,   Абдулкасимов   И.
Антропогенные ландшафты Средней Азии и вопросы экологии. - Т.,  2004. -
260 с.
153. Baratov P. O zbekiston tabiiy geografiyasi (darslik). –T.: O qituvchi,ʻ ʻ
1996. -190 b.
154. BSE. 30-jild, -M., 1955. –B. 289.
155.   Zokirov   Sh.S.   Landshaftshunoslik   asoslari   (o quv   qo llanma).   -T.:	
ʻ ʻ
Universitet, 1994. -89 b.
156.   Zokirov   Sh.S.,   Boymirzayev   K.M.   Landshaftshunoslik   asoslari
(ma ruzalar matni). –Namangan, 2009. 95 b.	
ʼ
157.   Здравоохранение   Узбекистана   1997- 2015.   Статистические
сборники. – Т., 19 9 7-2015.
158.   Ежегодник   качества   поверхностных   вод   на   территории
деятельности Главгидромета Республики Узбекистан за 2000-2013 годы. –
Т., 2000-2014.
159.   Ландшафтоведение:   теория   и   практика   //   Вопросы   географии,
№121. - М.: Мысль, 1982. – 208 с.
160.   Методические   указание   по   определение   тяжелых   металлов   в
почвах. -М.,1992. -С. 61.
161.   O zbekiston   Respublikasi   Qizil   kitobi.   O simliklar   //   O .P.Pratov	
ʻ ʻ ʻ
tahriri ostida. 1-jild. –T.: Chinor ENK, 1998, - 336 b.
162.  O zbekiston  Respublikasi   Qizil   kitobi.  Hayvonot   olami  //  J.Azimov
ʻ
tahriri ostida. 2-jild.– T., 2003. –250 b. 110163. O zbekiston davlat standarti: ichimlik suvi. O z DSt950: -Toshkent,ʻ ʻ
2000. -45 b.
164. Qorayev S. va boshqalar. Geografik terminlar va tushunchalar izohli
lug ati. -T., 1979. -156 b. 	
ʻ
165.   Pinxasov   B.I.,   Mixaylov   V.V.,   Chirikin   V.V.   Geologik   xarita.
Masshtab 1:1140000 // Qashqadaryo yiloyati o lkashunoslik atlasi. –T., 2016. –	
ʻ
B.12.
166.   Zokirov   Sh.S.,   Popov     V.A.   Geomorfologk   xarita.   Masshtab
1:1140000 // Qashqadaryo yiloyati o lkashunoslik atlasi. –T., 2016. –B.13.	
ʻ
167. Pinxasov B.I.,  Borisov V.A., Mavlonov A.A., Sheglov V.S. Yer osti
suvlari   konlari   xaritasi.   Masshtab   1:1140000   //   Qashqadaryo   yiloyati
o lkashunoslik atlasi. –T., 2016. –B.18.	
ʻ
168.   Sektimenko   V.Ye.,   Ismonov   A.J.   Tuproq   xaritasi.   Masshtab
1:1140000 // Qashqadaryo yiloyati o lkashunoslik atlasi. –T., 2016. –B.20.	
ʻ
169.   Zokirov   Sh.S.,   Popov     V.A.   Landshaft   xaritasi.   Masshtab
1:1140000 // Qashqadaryo yiloyati o lkashunoslik atlasi. –T., 2016. –B.22.
ʻ
170.   Frolova   N.A.,   Talskix   V.N.,   Vidineyeva   Ye.M.   Ekologik   xarita.
Masshtab 1:1140000 // Qashqadaryo yiloyati o lkashunoslik atlasi. –T., 2016. –	
ʻ
B.30.
171. www.unep.org – BMTning Atrof-muhit bo yicha dasturi sayti.	
ʻ
172. www.who.org – Butunjahon sog liqni saqlash tashkilotining sayti.	
ʻ
173.   www.uznature.uz   –   O zbekiston   Respublikasi   Ekologiya   va   atrof   –	
ʻ
muhitni muhofaza qilish davlat qo mitasi sayti.
ʻ
174. www.stat.uz – O zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo mitasi.	
ʻ ʻ
175.   www.yeso.uz   –   O zbekiston   ekologik   harakati   sayti   (O zbekiston	
ʻ ʻ
Ekologik partiyasi).
176. wikipedia.uz - ko‘p tilli, erkin, onlayn ensiklopediya.
177. qashqadaryo.uz. - Qashqadaryo viloyatining shaxsiy veb sayti.

1QASHQADARYO HAVZASI GEOEKOLOGIK XOLATI VA UNI YAXSHILASH YO‘LLARI Mundarija KIRISH ………………………………………………………………………….2 1-BOB. QASHQADARYO HAVZASIGA UMUMIY TAVSIF. …………….5 1.1. Geografik o‘rni, chegaralari va tabiiy sharoiti……………………………...5 1.2. Geologik va geomorfologik tuzilishi……………………………………….5 1.3. Iqlimi, ichki suvlari, tuprog‘i, o‘simlik va hayvonot dunyosi………………7 1.4. Qashqadaryo havzasida aholining xo‘jalik faoliyati………………………10 2-BOB. TABIATDAN OQILONA FOYDALANISHDA GEOTIZIMLI YONDASHUV. QASHQADARYO HAVZASI GEOEKOLOGIK HOLATIGA TA’SIR ETUVCHI TABIIY VA ANTRAPOGEN OMILLAR ……………………………………………………………………16 2.1. Tabiatdan oqilona foydalanishda geotizmli yondashuvning ahamiyati…..16 2.2. Qashqadaryo havzasida joylashgan tabiiy va antrapogen landshaftlar va ularning ichki tuzilishi………………………………………………………….19 2.3. Qashqadaryo havzasidagi antrapogen landshaftlarni bir-butun yaxlit geotizim sifatida tasniflash va ularga ta’sir etuvchi tabiiy va antrapogen omillar…………………………………………………………………………..32 3-BOB. QASHQADARYO HAVZASIDA JOYLASHGAN ANTRAPOGEN LANDSHAFTLARNING GEOEKOLOGIK HOLATI VA ULARNI BARQARORLASHTIRISH MASALALARI ……………………………….67 3.1. Qashqadaryo havzasidagi antrapogen landshaftlarning geoekologik holatini baholash………………………………………………………………………...67 3.2 Qashqadaryo havzasida joylashgan antrapogen landshaftlardagi geoekologik o‘zgarishlar va ularning oqibatlari……………………………………………..73 3.3. Qashqadaryo havzasidagi ichimlik suvlarida sifat o‘zgarishlari va ularning holati……………………………………………………………………………77 3.4. Qashqadaryo havzasidan barqaror foydalanish masalalari………………..89 XULOSA ………………………………………………………………………93 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR …………………………………..…96

2KIRISH Magistrlik dissertatsiyasi (MD) mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 30-oktabrdagi PF-5863-son farmoni bilan tasdiqlangan “2030-yilgacha bo‘lgan davrda O‘zbekiston respublikasining atrof muhitni muhofaza qilish konsepsiyasi” da atrof muhitni muhofaza qilish va tabiiy resurslardan oqilona foydalanishni ilmiy jihatdan taminlash yuzasidan muhim vazifalar belgilab berilgan. Mazkur vazifalarning yechimida daryo to‘qaylari va tog‘ oldi yaylovlari degredatsiyaga uchrayotgan, oqar suvlar notekis tarqalgan, asosan, sug‘oriladigan yerlardan iborat bo‘lgan Qashqadaryo havzasida geotizimlarda kechayotgan tabiiy geografik jarayonlarni o‘rganish, vujudga kelgan ekologik muammolarni hal etishda tizimli yondashish lozimligi masalaning dolzarbligini belgilaydi. Tatqiqot obyekti va predmeti. MD ishining tatqiqot obyekti Qashqadaryo havzasidagi geotizmlar hisoblanadi. Tatqiqot predmeti esa Qashqadaryo havzasidagi geoekologik vaziyatni vujudga keltiruvchi tabiiy geografik omillar va antropogen ta sir turlarini aniqlash, geotizmlargaʼ antropogen yuk va ularning o‘zgarganlik darajasini baholash hisoblanadi. Tadqiqot maqsadi va vazifalari. Mazkur ishning maqsadi Qashqadaryo havzasi geotizmlaridagi geoekologik vaziyatni o‘rganish, geoekologik vaziyatga ta sir qiluvchi tabiiy omillar va antropogen ta sir turlarini aniqlash, ʼ ʼ geotizmlarning o‘zgarganlik darajasini sifat va miqdor jihatdan baholash, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish va tabiatni muhofaza qilishga qaratilgan chora- tadbirlarni ishlab chiqish hisoblanadi. Tatqiqotning asosiy masalalari va farazlari. Geoekologik muammolarni aniqlash, tahlil qilish, chuqurlashib va murakkablashib ketishini oldini olish muhim ahamiyatga ega. Geoekologik vaziyatning holati ma’lum tabiiy tabiiy qonuniyatlar umumiy bo‘lgan, ma’lum tabiiy geografik xususiyatlarni o‘zida mujassam etgan geotizimlar doirasida o‘rganilsa, tizimli

3yondashuv asosida geoekologik muammolar chuqur tahlil qilinadi va geoekologik vaziyatni yaxshilashga qaratilgan chora-tadbirlar ishlab chiqiladi. Qashqadaryo havzasidagi geoekologik vaziyatni landshaftlar doirasida o‘rganish va baholash tatqiqot ishining samaradorligini oshiradi. Geoekologik muammolarni geoekologik vaziyati bir xil bo‘lgan landshaftlar doirasida o‘rganish ularni yechimini topishga qaratilgan taklif va tavsiyalar ishlab chiqish, oldini olishda yuqori samara beradi. Tatqiqot mavzusi bo‘yicha adabiyotlar sharhi. Qashqadaryo havzasidagi ekologik muammolarni kompleks holda geografik yondashuvlar asosida o‘rganish o‘tgan asrning o‘rtalarida boshlangan. Qashqadaryo havzasining geotizimlarini o rganish, tasniflash va kartalarini tuzish,ʻ geoekologik vaziyati va geoekologik muammolari L.N.Babushkin, N.A.Kogay, O.Yu.Poslavskaya, S.A.Nishonov, M.F.Rasulov, I.A.Hasanov, L.Alibekov, A.Mamatov, P.Baratov, R.Usmonova, M.T.Nazarov va boshqalarning tadqiqot ishlarida amalga oshirilgan. Tatqiqotda qo‘llanilgan metodikaning tavsifi. Mazkur magistrlik dissertatsiyasini tayyorlashda dala tatqiqot, aerokosmik, kartografik, GAT texnologiyalari, marshrutli ekspeditsiya, adabiyotlar va fond materiallari bilan ishlash, statistik, landshaft indikatsiya kabi usullardan foydalanildi. Magistrlik disertatsiyasining ilmiy yangiligi. Bajarilgan vazifalardan kelib chiqqan holda ishning ilmiy yangiligi quyidagilarda o‘z aksini topdi: Qashqadaryo havzasi geotizimlari tavsiflandi, havzaning 1:1000000 masshtabli landshaft xaritasi tuzildi; Qashqadaryo havzasidagi geoekologik vaziyatni o‘zgarishiga ta’sir etuvchi tabiiy va antrapogen omillar aniqlandi; Qashqadaryo havzasida joylashgan tabiiy va antrapogen landshaftlar va ularning ichki tuzilishi o‘rganildi; Qashqadaryo havzasidagi antrapogen landshaftlarni bir-butun yaxlit geotizim sifatida tasniflandi va ularga ta’sir etuvchi tabiiy va antrapogen omillar aniqlandi;

4Qashqadaryo havzasidagi antrapogen landshaftlarning geoekologik holatini baholandi; Qashqadaryo havzasida joylashgan antrapogen landshaftlardagi geoekologik o‘zgarishlar o‘rganildi; Qashqadaryo havzasidagi ichimlik suvlarida sifat o‘zgarishlari va ularning holati tahlil qilindi; Qashqadaryo havzasi geotizimlarining o‘zgarganlik darajasi turli mezonlarni umumlashtirgan holda baholandi; Qashqadaryo havzasi geoekologik muammolari aniqlandi va tahlil qilindi; Qashqadaryo havzasi geoekologik vaziyatni yaxshilash hamda geoekoligik muammolarni yechimini topishga qaratilgan taklif va tavsiyalar ishlab chiqildi; Tatqiqot ishi natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati. Mazkur magistirlik dissertatsiyasi ishining nazariy ahamiyati shundan iboratki, Qashqadaryo havzasi geotizmlarining o‘zgarganlik darajasi, tabiat komponentlarining miqdor va sifat jihatdan holati, geotizmlardagi antropogen yuk o‘rganildi va geoekologik vaziyat baholandi. Amaliy ahamiyati esa, Qashqadaryo havzasi geotizmlaridagi geoekologik vaziyatni yaxshilash, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish, ularni kelajak avlodga imkon qadar sifatini saqlagan holda yetkazib berish bo‘yicha taklif va tavsiyalar ishlab chiqildi va xaritalar tuzildi. Ish tuzilmasining tavsifi. Magistrlik dissertatsiya ishi tuzilishi jihatdan kirish, uchta bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati va ilovalardan iborat.

51-BOB. QASHQADARYO HAVZASIGA UMUMIY TAVSIF. 1.1. Geografik o‘rni, chegaralari va tabiiy sharoiti. Geografik o‘rni va chegaralari. Qashqadaryo havzasi O‘zbekistonning janubida joylashgan bo‘lib, uning shimoliy chegarasi Qoratepa, Zirabuloq, Ziyovuddin tog‘lari orqali, g‘arbiy chegarasi Jarqoq, Muborak va Dengizko‘l balandliklari orqali o‘tadi. Janubi va janubi g‘arbida Sandiqliqum okrugni Turkmanistondan ajratib turadi. Havza sharqidagi Hisor tog‘lari, janubi sharqidagi Boysun tog‘lari uni Surxondaryo okrugidan ajratib turadi. Iqlimi kontinental . Qishi nisbatan yumshoq. Yozi uzoq (155-160 kun), issiq va quruq. Yanvarning o rtachaʻ harorati 0,2° dan 1,9° gacha, iyulniki 28°- 29,5°. Eng yuqori harorat 45°. Eng past harorat −20°. Tekisliklarda yiliga 290- 300 mm, adirlarda 520-550 mm, tog larda 550-650 ʻ mm yog in tushadi. Yog in, ʻ ʻ asosan, bahor va qishda yog adi, yozda ʻ garmsel shamoli esadi. Tog larda ʻ turg un qor qoplami hosil bo ladi (2-6 oy). ʻ ʻ Vegetatsiya davri tekisliklarda 290- 300 kungacha davom etadi. 1.2. Geologik va geomorfologik tuzilishi. Qashqadaryo havzasi yer yuzasi tuzilishi jihatidan bir xil emas. Uning shimoli, shimoli-sharqiy va sharqiy qismida Zarafshon, Hisor va Boysun tog‘lari joylashgan. Qashqadaryo havzasining shimoli sharqida Zarafshon tizmasining g‘arbiy davomi hisoblangan Chaqilkalon, Qoratepa, Zirabuloq, Ziyovuddin tog‘lari joylashgan. Chaqilkalonning eng baland Zebon cho‘qqisi 2336 m ga yetadi. Bu tog‘ g‘arbga davom etib, Taxtaqoracha dovonida (1630 m) tugab, so‘ngra Qoratepa tog‘i boshlanib, eng baland yeri 2197 m ga yetadi. Qoratepa tog‘i Jom cho‘lida tugab, so‘ngra g‘arbga qarab Zirabuloq (Zindontog‘ cho‘qqisi — 1115 m) va Ziyovuddin tog‘lari davom etadi. Qashqadaryo havzasining sharqiy qismida Hisor tizmasi va uning davomi hisoblangan Hazrat Sulton, Chaqchar, Boysun tog‘lari joylashgan. Chaqchar tog‘idan janubi-g‘arbga tomon yo‘nalgan Osmontarash, Beshnov, Eshonmaydon