logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. TUPROQNING KELIB CHIQISHI, TUZILISHI, TARKIBI, XOSSALARI VA UNUMDORLIGI, TUPROQ VA O’SIMLIK O’RTASIDAGI UZVIY BOG’LIQLIGI, TUPROQLARNING GEOGRAFIK TARQALISH QONUNIYATLARI

TUPROQNING KELIB CHIQISHI, TUZILISHI, TARKIBI, XOSSALARI VA UNUMDORLIGI, TUPROQ VA O’SIMLIK O’RTASIDAGI UZVIY BOG’LIQLIGI, TUPROQLARNING GEOGRAFIK TARQALISH QONUNIYATLARI

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1567 KB
Ko'chirib olish
TUPROQNING KELIB CHIQISHI, TUZILISHI, TARKIBI, XOSSALARI VA UNUMDORLIGI, TUPROQ VA O’SIMLIK O’RTASIDAGI UZVIY BOG’LIQLIGI, TUPROQLARNING GEOGRAFIK TARQALISH QONUNIYATLARI MUNDARIJA: I.KIRISH II.ASOSIY QISM 1. Tuproqning kelib chiqishi haqidagi ma’lumotlar 2. Tuproqning morfologik tuzilishi va tarkibi haqida 3. Tuproqning xossalari va unumdorligi 4. Tuproq va o’simlik o’rtasidagi uzviy bog’liqlik 5. Tuproqlarning geografik tarqalish qonuniyatlari III.XULOSA IV.FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR V.ILOVA 1 I.KIRISH Respublikamizda qishloq xo‘jalik mahsulotlari va ularni yetishtirishda unumdor tuproq qoplami mamlakatimiz iqtisodiy salohiyati va barqarorligini belgilaydigan asosiy manba hisoblanadi. Mamlakatimizda agrar sanoat rivojlangan bo‘lib, uning tabiiy iqlim sharoiti, tuproq va suv manbalari mehnat resurslari hamda qishloq xo‘jaligi ekinlari - paxtachilik, g'allachilik, bog'dorchilik va sabzavot-poliz mahsulotlaridan yuqori hosil olishga imkoniyat yaratib beradi. Yurtimiz bo‘yicha haydaladigan yerlar 4,9 mln. gektar bo‘lib, shundan sug‘oriladigan yerlar 4,3 mln. gektarni tashkil etadi. Sobiq Ittifoq davrida intensiv dehqonchilik va paxta monokulturasining qishloq xo‘jaligida keng qo‘llanishi natijasida sug‘oriladigan yerlarning 60-70% i sho‘rlangan, eroziyaga uchragan, pestitsidlar va og‘ir metallar bilan ifloslangan. Davlatimiz yuqorida aytib o‘tilgan muammolarni hal qilish maqsadida Yer kodeksi va kadastrini ishlab chiqish, yerni ijara sifatida fermer va dehqon xo‘jaliklariga berish masalasini amalga oshirdi. Tuproq biosferaning tarkibiy qismi va qishloq xo‘jaligini rivojlantiradigan ishlab chiqarishning asosiy vositasi bo‘lib, uni har tomonlama o‘rganadigan fan - tuproqshunoslik fanidir. Respublikamiz mustaqillikka erishgan davrigacha, tuproqshunos va agrokimyogar mutaxassislar Toshkent davlat universiteti va Toshkent Agrar hamda Samarqand Qishloq xo‘jalik institutida tayyorlanar edi. Tuproqshunoslik bo‘yicha yozilgan darsliklar rus tilida bo‘lib, faqat o‘tgan asrning oxirlarida M.A.Pankovning “Tuproqshunoslik”, 1963-yilda A.M.Rasulov va M.Bahodirovning “Tuproqshunoslik va dehqonchilik asoslari”, nihoyat I.Boboxo‘jayev va P.Uzoqovning “Tuproqshunoslik” darsligi 1995-yilda chop etildi. Afsuski, bu darslik qishloq xo‘jaligi yo‘nalishi bo‘yicha ta’lim olayotgan talabalar uchun mo‘ljallangan. 2 O‘rta Osiyoda ilk bor tashkil etilgan Toshkent universitetida davr talabi bilan “Tuproqshunoslik” fanidan o‘zbek tilida kichik hajmda X.A.Abdullayev, L.T.Tursunov (1974, 1975) va H.X.Tursunovlar (2000) tomonidan qo‘llanma va matnlar chop etildi. Respublikamizda malakali tuproqshunos mutaxassislarini tayyorlash uchun dunyo talablariga javob beradigan Yevropa, Amerika va Osiyo tuproqshunoslari tomonidan ishlab chiqilgan ilmiy g‘oyalarga asoslangan umumiy ta’limni rivojlantirishga to‘g‘ri keladi. Shu davrgacha tuproqshunoslik fanining asoschisi V.V.Dokuchayev va uning shogirdlari tomonidan ilgari surilgan g‘oyalar va ta’limotlarga asoslanib keldik. Dehqonchilik fani va tabiatshunoslik tarixiga oid hamda tuproq to‘g‘risidagi ma’lumotlar qadimiy Yunoniston, Misr, Eron, Xitoy, Hindiston, Yaponiya va Markaziy Osiyoda yashab ijod qilgan buyuk allomalarimiz al Beruniy, Abu Ali Ibn Sino, al Farobiy asarlarida keltirib o‘tilgan. Markaziy Osiyo tuproqlari haqidagi ma’lumotlar zardushtiyikning “Avesto”, al Xusayn Narshaxiyning “Tarixi Narshahiy” va “Qobusnoma” kabi tarixiy kitoblarda bayon etilgan. Buyuk mutafakkirlarimiz hazrati Navoiy va Boburning asarlarida ham tuproq to‘g‘risida tafsilotlar keltirilgan. 3 II.ASOSIY QISM 1. Tuproqning kelib chiqishi haqidagi ma’lumotlar Tuproqshunoslik qadimgi davrlardan rivojlanib kelayotgan tabiiy fanlardan biri bo‘lib, insoniyat tarixiy taraqqiyoti bilan chambarchas bog‘liqdir. Tuproq qoplami yer yuzidagi biogen qobiqdan tashkil topgan alohida mahsulot bo‘lib, u quruqlik va suv havzalarini o‘rab olgan. Tog‘ jinslarining (litosferaning) yer yuzasidagi qismi tirik jonivorlar, atmosfera va gidrosfera omillari ta’sirida o‘zgarib, tuproq qoplamini hosil qiladi. Tuproq qoplami o‘simlikning o‘sishi va rivojlanishi, tirik jonivorlarning yashashi biomahsulotning shakllanishi hamda planetadagi geofizik va biogeokimyoviy jarayonda faol ishtirok etadi. Akademik V.I.Vernadskiy tuproqni yer kurrasining foydali va unumdor zontidir deb ataydi. Tuproq qoplami yuqorida aytib o‘tilganidek, yer qobig‘ining tarkibiy qismidagi, litosferadagi geofizik o‘zgarishlar, atmosfera, gidrosfera va biosferaning o‘zaro munosabatidan vujudga kelgan mahsulotdir. Tuproq hosil bo‘lishi deganda - tog‘ jinslarini (magmatik, metamorfik, cho‘kindi) mexanik, fizik, kimyoviy va biologik jarayonlar ta’sirida yemirilib, iqlim, suv va gravitatsion kuchlar ta’sirida elyuviy, delyuviy, prolyuviy, allyuviy va eol yotqiziqlar ustida tabiiy sharoitda tuproq paydo bo‘lishi hamda inson faoliyati ta’sirida uning tadrijiy rivojlanishi va evolyutsiyasini tushunamiz. Tuproq fizikaviy holatiga ko‘ra uch fazali tizim: qattiq, suyuq, gazsimon, keyinroq A.A.Rode to‘rtinchi biologik fazani ham hisoblanishini tavsiya etadi. Ma’lumki, tuproq paydo bo‘lishining birinchi bosqichi tog‘ jinslarining nurash davriga to‘g‘ri keladi. Bu jarayon va davr ichida tuproq paydo bo‘lishi litosferaning yemirilish qobig‘i bilan birgalikda rivojlanadi. Magmatik, metamorfik va cho‘kindi tog‘ jinslari litosferaning asosini tashkil qiladi. Magmatik tog‘ jinslari yuqori haroratda erigan magmaning chuqur 4 qatlamlarida katta bosim ta’sirida qotib qolishi natijasida paydo bo‘ladigan intruziv (granitlar, sienitlar, dioritlar) jinslarga hamda yer yuziga oqib chiqqan magmaning odatdagi atmosfera bosimi sharoitida qotishi natijasida hosil bo‘lgan effuziv (bazalg‘tlar, porfiritlar, tuflar) va boshqa jinslarga bo‘linadi. Litosferaning 95%i magmatik (otqindi) tog‘ jinslaridan tashkil topganligi aniqlangan. Intruziv tog‘ jinslari +1000 S0 yuqori harorat, bir necha ming atmosferadan yuqori bosim sharoitda hosil bo‘lib kristallanadi va zichlashadi. Effuziv tog‘ jinslari magmaning yer yuzasiga litosferaning yoriqlari orqali ko‘tarilib, past harorat va bosim sharoitida beqaror bo‘lib yemiriladi va o‘z shaklini o‘zgartirib, yer ustki qatlamlarining termodinamik sharoitiga chidamli yangi tog‘ jinslarini ham hosil qiladi. Cho‘kindi (klastik) mahsulotlar magmatik tog‘ jinslarining yog‘inlar va mexanik kuchlar (haroratning o‘zgarishi, oqar suv, muz, shamol) ta’siri ostida hosil bo‘ladi. Lyosslar, qumlar, konglomerat, qumtosh, slanetslar ana shu guruhga kiradi, cho‘kindi tog‘ jinslari kimyoviy, organogen va boshqa qismlarga bo‘linadi. Ohaktosh, bo‘r, toshko‘mir, neft va boshqalar ham shular qatoriga kiritilgan. Cho‘kindi jinslar quruqlikning 75% maydonini egallaydi. Ular dengizlar hosil qilgan ohaktosh, soz, slanets, qumtosh va kontinental quruqlikda hosil bo‘lgan muzlik, daryo, ko‘l, shamol cho‘kindilar va yig‘ilmalardan iboratdir. Yerning chuqur qismida yuqori bosim va harorat sharoitida magmatik va cho‘kindi jinslar hosil bo‘ladi. Bunday tog‘ jinslari tuzilishi va o‘z xossalariga ko‘ra zich va qattiq holatda bo‘lib, yer yuzida keng tarqalgan. Litosferaning yer yuzasiga yaqin joylashgan qatlamidan tog‘ jinslari, ularni tashkil qiluvchi minerallar, iqlimiy omillar, mexanik kuchlar, suv va uning tarkibidagi erigan moddalar, havo, tirik organizmlar ta’siriga uchrab yemiriladi. Tog‘ jinslari va ularning tarkibidagi minerallarni atmosfera agentlari, turli jarayonlar ta’sirida yemirilishi, o‘z shakli va tuzilishini 5 o‘zgartirish holatlari yig‘indisi nurash jarayoni deyiladi. Sayyoramizning quruqlik maydonlarida tabiiy sharoitda paydo bo‘lib, suv, shamol, muzlik va tektonik jarayonlar ta’sirida hosil bo‘lgan yemirilish mahsulotlarining to‘planishi natijasida hosil bo‘lgan mahsulot nurash qobig‘i deb ataladi. Tog‘ jinslari va ularning nurash mahsulotlarining fizik va mexanik kuchlar ta’sirida, mineralogik va kimyoviy tarkibining deyarli o‘zgarmagan holatda katta-kichik bo‘lakchalarga bo‘linib ketish jarayoni fizik-mexanik nurash deyiladi. Sutka mobaynida havo haroratining o‘zgarishida tog‘ jinslari isiydi yoki soviydi, natijada kengayish yoki torayish jarayonlari rivojlanib, qattiq holatdagi jinslar vertikal va gorizontal yo‘nalishida darz ketadi hamda turli o‘lchamdagi yoriqlarni hosil qiladi. Turli termik nurash jarayonlarida hosil bo‘lgan yoriqlarga suv kira boshlaydi va uning muzlashi natijasida bosim ko‘payib, fizik-mexanik yemirilish jarayonlari avj oladi, bunday holat sovuq nurash deyiladi. Tog‘ jinsi va ularni tashkil qilgan minerallar o‘zining kristallografik tuzilishiga binoan issiqlik, sovuqlik va namlikni turli darajada o‘tkazib yemiriladi. Termik nurash tezligi tog‘ jinslarining tarkibidagi minerallarning turli- tumanligiga bog‘liq, ya’ni ularning tuzilishi va tarkibiga ko‘ra issiqlik va sovuqlikni o'tkazuvchanlik qobiliyati har xil bo'ladi. Daryo yoki muzliklarning siljishi natijasida ham fizik nurash sodir bo‘ladi. Shamol uchirib ketgan zarrachalar yer yuzasida g‘adir-budir joylarga tekkanda ham bu tog‘ jinslarning fizik yemirilish avj oladi. Bu hodisa cho‘llarda keng tarqalgan bo‘lib, korroziya deb ataladi. Qattiq holatdagi tog‘ jinslarining maydalanishi, siyqalanish va yoyilishi natijasida turli o‘lchamdagi katta-kichik zarrachalardan iborat tosh, shag‘al, chang, soz, loy, hattoki mayda kolloid keltirmalari paydo bo‘ladi. Demak, fizik nurash natijasida yaxlit tog‘ jinslarining yemirilishidan 6 turli o‘lchamdagi qovushmali va g‘ovakli mahsulotlar hosil bo‘lib, ular havo, suvni yaxshi o‘tkazadi va suvni saqlaydigan bo‘ladi. Fizik nurash natijasida hosil bo‘lgan mineral mahsulot o‘lchamlari maydalashgan sari ularning yuza sathining hajmi geometrik progressiya darajasida oshib, adsorbsiya va absorbsiya (tashqi yutilish) jarayonining kuchayishiga olib keladi. Minerallar kristallik tuzilishga ega bo‘lganligi uchun, ya’ni atomlar turli masofada joylashgan bo‘lib, panjarani hosil qiladi. Bu panjaralar qirralari manfiy va musbat zaryadli ionlardan tashkil topgan bo‘ladi. Minerallar panjarasidagi anion va kationlar o‘zaro elektrostatik kuchlar bilan bog‘langan bo‘ladi. Mineral panjarasi sirtidagi ionlar bog‘liqligi pasayib, ular bo‘shab qoladi, shuning uchun manfiy yoki musbat zaryadlanganligi tufayli tashqi muhitdan qarama-qarshi zaryadlangan ionlarni elektrostatik kuch bilan o‘ziga tortib oladi. Tog‘ jinslarining fizik yemirilishidan so‘ng kimyoviy nurash uchun sharoit yaratib beriladi. Kimyoviy nurash shunday yemirilishki, bunda yer ustki qatlamlarining dastlabki kimyoviy tarkibi o‘zgaradi va ko‘pincha strukturasi oddiy hamda yangi termodinamik sharoitlarga chidamli yangi birikmalar vujudga keladi. Suv miqdori va oksidlanish-qaytarilish reaksiyalarining o‘zgarishi, adsorbsiya jarayonlari kimyoviy nurash vositalaridir. Tuproqning vujudga kelishi yerning quruqlik qismidagi tabiiy sharoit va tashqi omillar ta’siri bilan bevosita bog‘liqdir. Tuproq, V.I.Vernadskiy tahbiri bilan aytganda, tabiatning “biokos” jismidir. Tuproq atmosfera, litosfera va gidrosferani o‘zaro ta’siri hamda sayyora qobig‘ida hosil bo‘lib, yer yuzini qoplab oladi. Tuproqning tog‘ jinslaridan ajralib turadigan xususiyati uning unumdorligidir. V.V.Dokuchayev tuproq, iqlim, tog‘ jinslari, o‘simlik va hayvonot dunyosi, joyning relyefi va balandligi, hududning geologik yoshi kabi doimo o‘zgarib turadigan omillar funksiyasini ko‘rsatib berdi. Tabiiy omillar 7 ta’sirida yer yuziga chiqib turgan tog‘ jinslari kuchli va chuqur jarayonlar tag‘sirida o‘zgarib, tuproq qoplamini hosil qiladi. V.V.Dokuchayev tuproq hosil bo‘lishiga ta’sir qiluvchi beshta omilni ko‘rsatib o‘tdi va uni quyidagi formula orqali ifodaladi: T = f (IJ Tj R) V T - tuproq, I - iqlim, J - jonivorlar, o'simliklar, TJ - tog‘ jinslari, R - relyef, V - vaqt, f - funksiya. Tuproq, yer yuzasida o‘zining kelib chiqishi bilan ajralib turadigan organik va mineral moddalar hamda ona jins, o‘simlik va tirik jonivorlar iqlim, yurt umri va relyefning ta’siridan hosil bo‘lgan mahsulotlardir. V.V.Dokuchayev vaqtdan bo‘lak, iqlim, relyef, ona jins, o‘simlik va hayvonot dunyosi ta’sirini tashqi ta’sirlar, deb belgilaydi. Tuproq hosil bo‘lishida beshta omil bir butunlikni tashkil qilib, ularni bir-biridan ajratish yoki mahlum bir omilni ustun qo‘yish mumkin emas, deydi rus olimi. K.D.Glinka 1931-yili “Tuproqshunoslik” darsligini yozib, unda tuproq hosil bo‘lishi jarayonida iqlim va o‘simlik qoplamining rolini birinchi o‘ringa qo‘yadi. S.A.Zaxarov esa 1927-yili barcha tuproq hosil qiluvchi omillarni faol va nofaol, ya’ni biosfera, atmosfera, gidrosferani - faol, tuproq hosil qiluvchi tog‘ jinslarini - nofaol qismlarga bo‘ldi. A.A.Rode 1947-yili tuproq hosil qiluvchi omillar ahamiyatini kamsitmagan holda, ular bilan birga yerning tortish kuchi, yer osti va usti suvlari faoliyatini ham tuproq hosil qiluvchi omillar qatoriga qo‘shishni taklif etadi. Biologik omillarning tuproq hosil bo‘lishidagi roliga doir to‘liq ta’limot V.R.Vilyams tomonidan ishlab chiqildi. Tuproq hosil qiluvchi omil ta’siriga oid ishlarni V.V.Dokuchayevning shogirdlari davom ettirdilar (K.D.Glinka, S.A.Zaxarov, A.M.Pankov, A.A.Rode, I.P.Gerasimov, V.A.Kovda, 8 V.R.Volobuyev). Amerikalik olim G.Yenni birinchi bo‘lib V.V.Dokuchayev tavsiya etgan tuproq hosil bo‘lishi omillari formulasini miqdoriy jihatdan har taraflama ishlab chiqdi. Inson faoliyati ta’sirida Zarafshon vodiysining sug‘oriladigan madaniy tuproqlari misolida ularning hosil bo‘lishini Abu Ali Ibn Sino va Universitetning tuproqshunoslik kafedrasiga ilk mudirlik qilgan prof. M.A.Orlov o‘rgangan. Iqlim - tuproq hosil qiluvchi omil. Iqlim tuproq hosil qiluvchi omil deyilganda, joyning iqlim rejimi atmosferadan kelayotgan issiqlik va yog‘ingarchilik miqdori, havo haroratining sutka, oy, fasl, yillar mobaynida o‘zgarishi nazarda tutiladi. Tuproq hosil bo‘lishi energetikasi iqlim bilan bog‘liqdir. Iqlim tuproqlarning Yer kurrasida qonuniyatli tarqalishiga bevosita sababchidir. Shuning uchun ayrim olimlar iqlimni tuproq hosil bo‘lishida asosiy omil deb hisoblaydilar. S.V.Kalesnikning ta’rificha, Yer iqlimi bir necha omilning o‘zaro ta’siri natijasida ro‘yobga chiqadi, ularning asosiylari quyidagilar: Quyosh nuri energiyasining kelishi va sarflanishi; Issiqlik va namlikni qayta taqsimlovchi atmosfera sirkulyatsiyasi; Atmosfera tsirkulyatsiyasidan ajralmaydigan nam almashinuvi. Ushbu omillar joylarning jug‘rofiy holati, kengligi, balandligi, pastqamligi va ko‘rsatkichlarga bog‘liqdir. 9 2. Tuproqning morfologik tuzilishi va tarkibi haqida Tuproqning morfologik tuzilishi deganda, biz uning rangi, donadorligi, zichligi, yumshoqligi, ichki tuzilishi, kelib chiqishi va rivojlanishini (evolyutsiyasini) nazarda tutamiz. Tuproqshunoslar tomonidan tuproqdan dala sharoitida kesmalar qazib, qatlamlarning morfologik tuzilishining tavsifi yoziladi. SHu ko‘rsatkichlar tahlili asosida tuproq tipi, hosil bo‘lishi, fizik xossalari, kimyoviy tarkibi hamda unumdorligi haqida fikr yuritish imkoniyati yaratiladi. Tuproq morfologik belgilari qazilgan kesmada qatlamlarning rangi, donadorligi, hayvonot olami faoliyati, o‘simlik ildizlari va qoldiqlari, namlik darajasi, mexanik tarkibi, yaralmalari va qo‘shilmalarida namoyon bo‘ladi. Tuproq gumusini belgilaydigan ko‘rsatkichlar qora, qizil (sariq) va oq ranglardir. Amerika va Yaponiya tuproqshunoslari tuproq rangini o‘rganib, ularni vujudga keltiradigan uchta omil: rang (spektr rangi, qizil, sariq, yashil, ko‘k, binafsha)ning yorug‘lik darajasi, tozaligi, kuchiga bog‘liq deb hisoblaydilar. Tuproqning rangi gumus miqdori 8-10% bo‘lganda tim qora, 4-5% gumus bo‘lganda esa qo‘ng‘ir tusni keltirib chiqaradi. Tuproqning qoramtir rangini MnO2, FeS, H2O, Fe2O4 kabi birikmalar ham berishi mumkin. Namlik darajasi ham tuproqning qoramtirligini oshiradi. Qizil va sariq ranglar tuproqdagi temir oksidlari bilan bog‘liqdir. Kalsiy, karbonatlar, gips, kaolinit, kremniy, alyuminiy birikmalari va suvda eriydigan tuzlar tuproqni oq to‘sga kiritadi. Tuproq rangini aniqlash uchun hozirgi paytda har xil tuslarga boy, universal Mansel shkalasidan foydalaniladi. Bu usuldan butun jahon mamlakatlarining tuproqshunos olimlari foydalanishadi. Tuproq namligi undagi suv tarkibiga, kapilyar tuzilishi, donadorligi, mexanik tarkibi, sizot suvlarining chuqurligi va minerallashuv darajasi bilan chambarchas bog‘liqdir. Tuproqning mexanik tarkibi shag‘alli, qumli, changli, loyli va kolloid 10 zarrachalar miqdoriga va o‘lchamiga bog‘liqdir. Dala sharoitida tuproqning mexanik tarkibi qo‘l kafti va barmoqlari bilan ishqalanib aniqlanadi. Tog‘ jinslarining nurashi va tuproq hosil bo‘lishi jarayonida organik va mineral moddalardan iborat yangi yaralmalar hosil bo‘lishi mumkin. Ular, asosan, gips, osh tuzi, karbonatlar, temir, alyuminiy, marganes hosil qilgan dog‘lar va kristallar bo‘lishi mumkin. Tuproq tarkibidagi qo‘shilmalarda tog‘ jinslarining bo‘laklari, mollyuskalar chig‘anog‘i, o‘simlik ildizlari, poyasi, chuvalchang, qumursqa, arilar va qo‘ng‘iz uyalari, yoki insoniyat tomonidan yaratilib, tuproq tarkibida uchraydigan suyaklar, chinni va sopol idishlarining siniqlari, tangalar, qurol- aslaha bo‘laklari uchrab turishi mumkin. Tuproq kesmasining morfologik tuzilishiga binoan genetik A, V, S, D qatlamlar va uning ichida chim, qatqaloq, tuz, o‘rmon tushami, gumus va haydalma qatlamlar ajratilishi mumkin. Tuproq qoplamining morfologik tuzilishini ilk bor o‘rgangan tuproqshunoslar V.V.Dokuchayev va uning shogirdlaridir. Sobiq Ittifoq davrida tuproq morfologiyasi fanidan takomillashgan o‘quv darsligi Moskva universitetining professori B.G.Rozanov (1983, 1988) tomonidan yozilgan. Tuproq qoplami murakkab tizim bo‘lib, uning morfologik tuzilishi turli xil pog‘onalardan iborat, ya’ni tabiiy tananing ichki tuzilishi yoki atrofdan qo‘shilgan qo‘shilmalar, bir-biridan morfologik shakli bilan farq qiladigan mahsulotdir. Tuproq qoplami bir-biridan morfologik elementlari va belgilari bilan ajralib turadigan ona jins va genetik qatlamlardan iboratdir. Ularning majmuasi kesma profilini tashkil etadi. Tuproq profili morfologik tuzilishida, birinchi o‘rinni, uning tabiiy tana sifatida shakllanishi, uning (gorizontlari) kesmalarining tabaqalanishi ikkinchi o‘rinni egallaydi. Har bir profil morfologik tuzilishi bilan farqlanadi. Ular morfonlardan, ya’ni organo- mineral moddalardan iborat bo‘lgan qo‘shilmalar sifatida yoki boshqa 11 genetik qatlamlardan o‘tgan mahsulotlardir. Keyingi morfologik bosqich genetik qatlamlarda turli o‘lchamdagi organo-mineral va alohida minerallardan iborat agregatlardir. Ulardan kichik bo‘lgan qismi polyarizatsion mikroskoplar yordamida mikromorfologik usul orqali o‘rganiladi. Tuproq qoplamini tabiiy tana sifatida inobatga olgan holda tuproq tuzilishi, holati, donadorlik darajasi, agregatligi va tarkibini aniqlash maqsadga muvofiqdir. Har bir tuproq tipiga xos kesma profili shakllangan bo‘lib, tuproq qoplami, uni hosil qiluvchi ona jinsining vertikal o‘zgarishiga binoan, ya’ni tuproq hosil bo‘lishi jarayoniga bog‘liq holda, qonuniyat asosida granulometrik, mineralogik, kimyoviy va biologik xossalarining o‘zgarishi kuzatiladi. Kesmada genetik qatlamlarning tabaqalanishi moddalar va energiyaning vertikal holatda mavsumiy yillik, ko‘p yillik davrda shakllanishi bilan bog‘liq. 12 3. Tuproqning xossalari va unumdorligi Tuproqning mexanik tarkibi va struktura holati bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan fi zikaviy xossalari hamda unda kechadigan fizikaviy jarayonlar tuproqning suv, havo va issiqlik rejimlari, shuningdek o‘simliklarning o‘sib rivojlanishida juda katta ahamiyatga ega. Tuproqning fizikaviy xossalariga, uning strukturasi, suv, havo, issiqlik, umumiy fizikaviy va fizik-mexanikaviy xossalari kiradi. Tuproqning fizikaviy xossalari ko‘plab omillarga, jumladan, tuproqning qattiq, suyuq, gazsimon qismi va tirik fazalari tarkibi, ular nisbati va o‘zaro ta‘siri hamda dinamikasi singarilar bilan bevosita bog‘liqdir. Tuproqning paydo bo‘lish jarayonlarida, unumdorligi va o‘simliklar hayotida fizikaviy xossalarning roli, ahamiyati ko‘plab olimlar tomonidan o‘rganilib, amaliy xulosalar qilingan. Tuproq qattiq fazasining zichligi (solishtirma massasi) - ma‘lum hajmdagi tuproq qattiq qismining 40 C da, shuncha hajmdagi suvga bo‘lgan nisbati hisoblanadi va g\sm 3 bilan ifodalanadi. Qattiq fazasining zichligi tuproq tarkibidagi organik moddalar miqdoriga va mineral qismi komponentlari (tarkibiy qismlari) ning nisbatiga bog‘liq. Tuproq qattiq fazasidagi organik moddalar (o‘simliklarning qoldiqlari, torf, gumus) ning qattiq fazasi zichligi 0,2-0,5 dan 1,0-1,4 g\sm3 gacha, mineral birikmalardan iborat qismida esa 2,1-2,5 dan 4,0-5,18 g/sm3 gacha o‘zgaradi. Tabiiy holati saqlangan holda olingan, ma‘lum hajmdagi tuproq massasiga uning zichligi yoki hajmiy massasi deyiladi. Bu ko‘rsatkich ham quruq tuproqqa nisbatan g/sm 3 bilan ifodalanadi. Zichlik tuproqning mineralogik va mexanik tarkibiga, struktura holatiga va organik moddalar miqdoriga bog‘liq. Tuproqning zichligidan qat‘iy nazar, uning turli zarrachalari orasida va struktura agregatlari ichida hamma vaqt ma‘lum miqdorda bo‘shliqlar kovakliklar mavjud. Bu bo‘shliqlarda suv va havo bo‘lib, o‘simliklarning ildizlari, turli 13 mikroorganizmlar, tuproq jonivorlari (chuvalchanglar, hasharotlar va boshqalar) tarqalgan. Tuproqning qattiq qismi zarrachalari orasidagi barcha bo‘shliqlarning yig‘indisiga umum iy kovaklik deyiladi. Tuproqning fizik-mexanik xossalariga plastikligi, yopishqoqligi, ko‘pchishi va cho‘kishi, ilashimligi, qattiqligi, solishtirma qarshiligi va fizikaviy yetilishi singarilar kiradi. Fizik-mexanik xossalari tuproqning texnologik xususiyatlarini baholashda, ya‘ni yerlarni ishlashning turli sharoitlarini aniqlashda, ekish va yig‘ib-terib olish agregatlari - mashinalarning ishlash holatlarini o‘rganishda muhim ahamiyatga ega. Shuningdek, bu xossasi urug‘larning unib chiqishi, o‘simlik ildizlarining tuproqda tarqalish holatini va o‘simlikla rning o‘sib rivojlanish sharoitlarini aniqlashda katta rol o‘ynaydi. Tuproqning suv xossalari Ko‘p fazali va dispers sistema hisoblangan tuproq tarkibida doim ma‘lum miqdorda suv singdirilib, ushlanib turilgan bo‘ladi. Quruq tuproq (105 C da quritilgan) massasiga nisbatan prosent hisobida saqlanadigan suv, tuproq namligini belgilaydi. Tuproq namligi uning hajmiga nisbatan foiz hisobida yoki gektariga kubometr va mm bilan ham ifodalanishi mumkin. Tuproqdagi nam atmosfera yog‘inlari, sizot suvlari, atmosferadagi suv bug‘larining kondensasiyasi (quyuqlashuvi) hamda sug‘orish suvlari hisobidan to‘planadi. Sug‘orilmaydigan sharoitda esa tuproq namining asosiy manbai -atmosfera yog‘inlaridir. Tuproqdagi suv nihoyatda muhim va xilma-xil ahamiyatga ega bo‘lib, tuproq unumdorligi va o‘simliklar hosildorligini belgilovchi eng muhim, zarur omillardan biridir. O‘simliklarning o‘sib rivojlanishi, mikroorganizmlar faoliyati, tuproqda kechadigan barcha kimyoviy, fizik -kimyoviy jarayonlar hamda insonlarning ekinlar hosildorligi va tuproq unumdorligini oshirishga qaratilgan ishlab chiqarish faoliyati, tuproqdagi suvning miqdori va sifati 14 bilan belgilanadi. O‘simliklarning to‘qimalari suv bilan yetarlicha to‘yingandagina, ula rning hayoti uchun zarur bo‘lgan jarayonlar me‘yorida kechadi. Quruq yerda urug‘ unmaydi, tuproqda suv yetarli bo‘lmasa, o‘simliklar yomon rivojlanadi va kam hosil beradi. Tuproqning nam bo‘lmagan bo‘shliqlarini egallab turuvchi turli gazlar va uchuvchi organik birikmalar aralashmasiga tuproq havosi deyiladi. Tuproq havosi yoki gaz fazasi tuproqning muhim tarkibiy qismi bo‘lib, uning qattiq, suyuq va tirik organizmlardan iborat qismlari bilan bevosita bog‘liq hamda o‘simliklarning hayotiy omillaridan biridir. Tuproq havosi va uning tarkibi tuproqda kechadigan turli jarayonlarda aktiv ishtirok etadi. Tuproq havosidagi kislorod oksidlanish reaksiyasi va organik moddalarning parchalanishida faol qatnashadi. Kislorod ta‘sirida ayrim kimyoviy elementlar (Fe, Mn) oksidlanib, qiyin eriydigan shaklga, ayrimlari esa (oltingugurt, vanadiy, xrom) tez eriydigan holga o‘tadi. Demak, kislorod ba‘zi elementlarning harakati (migrasiyasi) ni tezlashtirib, boshqalarni sekinlashtiradi. Organik moddalarning oksidlanishi natijasida tuproqdagi uglerod, azot, fosfor, oltingugurt kabi biologik muhim kimyoviy elementlarning aylanishi yuzaga keladi. Tuproq havosi fotosintez jarayonida o‘simliklar foydalanadigan karbonat angidrid gazining manbai ham hisoblanadi. Hosil yaratish uchun sarflanadigan jami CO2 miqdorining 38-72 foizini o‘simlik tuproqdan oladi. Tuproqdagi havo shuningdek, tuganak va azot to‘plovchi bakteriyalarni azot bilan ta‘minlaydi. Havo tarkibidagi suv bug‘i tuproqning yillik va sutkalik suv balansida katta ahamiyatga molik. Tuproq havosi tuproqda erkin, adsorbirlangan va erigan holatda bo‘ladi. Erkin tuproq havosi tuproqning nokapillyar va kapillyar bo‘shliqlarida saqlangan bo‘lib, erkin harakatlanadi hamda atmosfera havosi bilan almashib turadi. Amalda ko‘pincha suv bilan to‘lmagan nokapillyar g‘ovakliklardagi 15 havo, tuproq aerasiyasida alohida ahamiyatga ega. Qumoq va soz tuproqlar namlanganda, undagi suv erkin havoning tuproq bo‘shliqlaridagi yaxlitligini buzadi. Bunday havo siqilgan havo deyiladi va bu havoning aerasiya uchun ahamiyati juda kam. Tuproq havosining tarkibi o‘zgaruvchan bo‘ladi. Tuproq havosidagi O2 va CO2 ayniqsa dinamik holda bo‘lib, kislorodning sarflanishi va karbonat angidridining hosil bo‘lish jarayonlari hamda atmosfera orasidagi gaz almashuv tezligiga ko‘ra, uning miqdori keskin o‘zgaradi. Tuproq havosida atmosferadagiga nisbatan CO2 miqdori o‘nlab va yuzlab marta ko‘p bo‘lishi, kislorodning konsentrasiyasi esa 20,9 dan 15-10 foizgacha pasayishi mumkin. Fizik xossalari qulay bo‘lgan va havo yaxshi kirib turadigan sharoitda tuproq havosidagi CO2 miqdori o‘simliklarning vegetasiya davrida 1-2 foizdan oshmaydi, O 2 esa 18 foizdan oz bo‘lmaydi. Gaz almashinuvining holati tuproqning havo xossalari bilan belgilanadi. Tuproqning havo xossalariga havo o‘tkazuvchanligi va havo sig‘imi singarilar kiradi. Tuproqning havo o‘tkazuvchanligi. Tuproqning o‘z qatlamlari orqali havoni o‘tkazish qobiliyatiga uning havo o‘tkazuvchanlik xossasi deyiladi. Havo o‘tkazuvchanlik muayyan vaqtda 1 sm qalinlikdagi tuproqning 1 sm 2 ko‘ndalang kesimi yuzasi maydonidan, ma‘lum bosimda, mm xisobida o‘tadigan havo miqdori bilan o‘lchanadi. Tuproqning havo sig‘imi-hajmiy foiz bilan ifodalanadigan va tuproqning barcha g‘ovakliklarida ushlanib turiladigan havo miqdorini xarakterlaydi. Havo miqdori tuproqdagi namlik va g‘ovakliklar miqdoriga bog‘liq. Tuproqning issiqlik xossalariga: tuproqning issiqlik singdirishi, issiqlik sig‘imi va issiqlik o‘tkazuvchanligi kabilar kiradi. Tuproqning issiqlik singdirishi -tuproqning quyosh energiyasini qabul qilib, singdirish xossasidir. 16 Tuproqning bu xossasi odatda Albedo (A) ko‘rsatkichi bilan xarakterlanadi. Tuproq yuzasiga tushayotgan barcha quyosh nuri energiyasiga nisbatan qaytarilayotgan energiyaning prosent miqdori Albedo (A) deyiladi. Albedo qanchalik kam bo‘lsa, tuproq quyosh energiyasini shuncha ko‘p singdiradi. Alb edo tuproqning rangiga, namligiga, struktura holatiga, tuproq yuzasining tekisligiga va o‘simlik qoplamiga bog‘liq. To‘q tusli, gumusga boy tuproqlar och tusliga nisbatan va nam tuproq quruq tuproqqa qaraganda quyosh energiyasini ko‘proq singdi radi va Albedo ko‘rsatkich past bo‘ladi. Tuproq unumdorligi - tuproqning suv, oziq moddalar va boshqa bilan ta minlash xususiyati. Tuproq tog jinslaridan unumdorligi bilan farq qiladi.ʼ ʻ Unumdor tuproqlarda insonga asosiy oziqovqat mahsulotlarini beruvchi qishloq xo jaligi. o simliklari o stiriladi. Yer faqat unumdorlik xususiyati ʻ ʻ ʻ tufayli qishloq xo jaligi.da ishlab chiqarish. vositasiga aylangan. Tuproq ʻ unumdorligi tuproqhosil qiluvchi omillar: iqlim, relyef, tuprok hosil qiluvchi jinslar, tabiiy va madaniy o simliklar bilan uzviy boglik, ammo unumdorlik ʻ darajasida, ayniqsa, yerdan foydalanish xarakteri katta ahamiyatga ega. Tuproq unumdorligining eng muhim omillar: o simlik rivojlanishi uchun ʻ zarur oziq moddalar va ular turining yetarli miqdorda bo lishi; o simlik ʻ ʻ o zlashtirishi mumkin bo lgan namning mavjudligi; yaxshi tuprok, ʻ ʻ aeratsiyasi; tuproqning granulometrik tarkibi, struktura holati va tuzilishi; zaharli moddalar (kislota, ishqor, tuz va boshqalar) miqdori; tuproq reaksiyasi va boshqalardan iborat. Bu xususiyatlar yigindisi tuproqning madaniylashganlik holati darajasini belgilaydi. Unumdorlikning barcha elementlari bir-biri bilan chambarchas bog liq. Bu elementlardan ʻ birortasining o zgarishi boshqalariga ham ta sir ko rsatadi. Har xil ʻ ʼ ʻ o simliklarning Tuproq unumdorligiga talabi turlicha bo lganligi sababli va ʻ ʻ o simlik biologiyasiga bog liq holda bir tur o simlik uchun unumdor ʻ ʻ ʻ hisoblangan tuproq boshqa tur uchun unumdor bo lmasligi mumkin. ʻ 17 Unumdorlik, asosan, tabiiy va samarali turlarga bo linadi. Tabiiyʻ unumdorlik tuprokdagi oziq moddalar umumiy zaxirasi bilan xarakterlanadi; uning shakllanishi esa tuprok hosil bo lish sharoitlari va omillari hamda ʻ genezisiga bog liq. Samarali (sun iy) unumdorlikning inson mehnat faoliyati ʻ ʼ bilan, ya ni yerga ishlov berish, sug orish, o g itlash, sho rini yuvish kabi ʼ ʻ ʻ ʻ ʻ agrokompleks tadbirlar bilan boshqaradi (qarang Melioratsiya ). Sun iy yo l ʼ ʻ bilan qumlik, toshloq, botqoqlik kabi unumsiz yerlarda unumdor tuproklar paydo qilish mumkin. Tabiiy unumdor tuproklar ba zan kam samaraga ega ʼ bo lishi mumkin va aksincha yuqori agrotexnika tadbirlarini qo llash ʻ ʻ natijasida unumsiz tuproqlarda yuqori unumdorlikka erishish mumkin. Tuprokdagi oziq moddalar miqdori (azot, fosfor, kaliy, kaltsiy, magniy, oltingugurt, temir, bor, marganets va boshqa mikroelementlar) tuprok, hosil qiluvchi jinslar va uning tagidagi yotqizikdar (tagzamini) tarkibiga hamda tuproq hosil qiluvchi jarayonlarga bog liq. O simliklarning ʻ ʻ mikroelementlarni o zlashtirishiga tuproq reaksiyasi katta ta sir ko rsatadi ʻ ʼ ʻ (qarang Tuprok , nordonligi ). Tuprokdagi oziq moddalar zaxirasi mineral va organik o g itlar solish bilan boshkarib turiladi. Tuprokda suvda oson eruvchi ʻ ʻ tuzlar, asosan, natriy, shuningdek, magniy, kaltsiy va boshqa kationlarining ortiqcha miqdorda bo lmasligi unumdorlikning muhim shartidir. Tuproqda ʻ tuzlar miqdorining me yordan oshib ketishi — tuproqning sho rlanishi, ʼ ʻ asosan, noto g ri sug orishdan vujudga keladi, natijada unumdorlik keskin ʻ ʻ ʻ pasayib ketadi. Tuproq qatlamidagi zararli tuzlarni yo qotish uchun sho r ʻ ʻ yerlar yuviladi (qarang Sho r yuvish ʻ ). Sho rlanishning oldini olish uchun esa ʻ tuproq xususiyati va tarkibiga karab suyurish rejimi belgilanadi. Qurg oqchilik rnlarida, jumladan, sug orma dehqonchilik zonalarida suyurish ʻ ʻ Tuproq unumdorligini tubdan oshiradi. Tuproq unumdorligining past bo lishi, ko pincha patogen organizmlar mavjudligiga ham boglik. Ularni ʻ ʻ kimyoviy (xasharotlarni bepusht kilish, fungitsidlar sepish va boshqalar) va 18 agrotexnik tadbirlar (almashlab ekish, tuprokka ishlov berish) yordamida yo k kilish tuproqning samarali unumdorligini keskin oshiradi. Tuproqʻ unumdorligini saklash uchun tuprokka eroziyaga yo l ko ymaydigan ʻ ʻ usullarda ishlov beriladi, dala ihota o rmonzorlari barpo kilinadi, daryo va ʻ kanallar qirgog i mustahkamlanadi va h.k. ʻ 19 4. Tuproq va o’simlik o’rtasidagi uzviy bog’liqlik Tuproqning eng muhim xossasi - unumdorlikdir. Tuproq unumdorligining rivojlanishida tirik organizmlar, jumladan yashil o’simliklar va mikroorganizmlarning roli alohida ahamiyatga ega. Shunga ko’ra tuproqning yana bir ta’rifini keltiramiz: «Iqlim va tirik organizmlar ta’sirida o’zgargan va o’zgarayotgan hamda unumdorlik qobiliyatiga ega bo’lgan yerning ustki g’ovak qatlamiga tuproq deyiladi». Unumdorlik tuproqning o’simliklarni turli oziq moddalar, suv, havo hamda issiqlik bilan ta’minlash qobiliyatidir. Tuproqning tog’ jinslardan tubdan farq qiladigan ana shu sifat belgisini mashhur tuproqshunos olim va agronom V.R.Vilyams mukammal o’rgangan. V.R. Vilyamsning tuproq haqidagi ta’rifida ham unumdorlik xossasi alohida ta’kidlanadi: "Biz tuproq haqida gapirganda o’simliklardan hosil olishni ta’minlaydigan yer shari quruqlik qismining yuqori g’ovak gorizontlarini tushunamiz". Tuproq bu qishloq xo’jaligida asosiy ishlab chiqarish vositasi, qayta tiklanmaydigan tabiiy resurs hisoblanadi. Tuproq insoniyat jamiyatiga nisbatan ikki xil ahamiyatga ega: birinchi tomondan, bu fizik muhit, insonlarning yashashi uchun, hayot uchun makon, ikkinchi tomondan - bu iqtisodiy asos, ishlab chiqarish vositasi. Shuning uchun uni asrab-avaylab, har doim unumdorligini oshirishga g’amg’urlik qilish kerak. Kishilar tomonidan yerdan foydalanish masalalari sosial- iqtisodga daxldor katta va murakkab masalalar kompleksidir, jumladan yerga egalik masalalari, yer to’g’risidagi qonunchilik, yerga egalik huquqi, yerni iqtisodiy baholash va x.z. O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 1-chaqiriq 11-12 sessiyalari (30 aprel va 28 avgust 1998 yil) da "Yer kodeksi", "Davlat Yer kadastri to’g’risida" gi qonunlar muhokama qilinib qabul qilindi. Ushbu hujjatlarda "Yer umummilliy boylik, O’zbekiston Respublikasi xalqlarining hayoti, faoliyati va farovonligining asosi sifatida undan oqilona foydalanish zarur va 20 u davlat tomonidan muhofaza qilinadi» deb ko’rsatilgan. Tuproq - insonlarni ardoqlab, noz-ne’matlar bilan to’ydirayotgan bitmas-tuganmas boylik hamda zaruriy oziq-ovqat mahsulotlari va kerakli xom ashyo yetishtiradigan manbadir. Tuproq yurtimizning eng asosiy boyligi. Tuproq hayot uchun quyosh, havo va suvdek zarur bo’lib, u biologik tirik jism hisoblanadi. Tuproq qatlami bioqatlamdagi hayotni turli salbiy oqibatlardan himoyalashda o’ziga xos ekran rolini bajaradi. Biosferaning barqaror holati tuproq qoplamining normal funksiyasi va uning muhofazasi bilan chambarchas bog’liq. Tuproqning eng asosiy vazifalaridan biri Yerdagi hayotning mavjudligini, davomiyligini ta’minlashdir. Aynan, o’simliklar, ular orqali esa hayvonot dunyosi va insonlar o’zining yashashi uchun, biomassasini yaratish uchun oziqa moddalar va suvni tuproqdan oladi. Tuproqda organizmlar uchun qulay va zarur o’zlashtirilaoladigan kimyoviy birikmalar shaklida biofil elementlar to’planadi. Tuproqda barcha yer usti o’simliklari rivojlanadi, unda mikroorganizmlar va turli xil jonivorlar oziqlanadi. Tuproqsiz yerdagi tirik organizmlarning tabiiy assosiasiyasi faoliyat ko’rsata olmaydi. Eng muhimi, bunda biosfera jarayonlarining birligini ya’ni: tuproq bu hayotning mahsuli va shu bilan birga uning mavjudligining sharti. Ekosistemada ya’ni inson yashaydigan tabiiy muhitda, tuproq muhim ahamiyatga ega, qaysiki aynan tuproq ularni iste’mol qiladigan asosiy oziqa massasi bilan ta’minlaydi. Tuproq yer sharining barcha qobiqlari hayotida katta rol o’ynaydi va qator vazifalarni bajaradi. Ayniqsa tuproq qoplamining qatlamning ajralmas qismi sifatidagi xilma-xil ko’plab vazifalari alohida ahamiyatga ega. Tuproq qoplamining bioqatlamdagi asosiy (boshqalar bilan almashtirib bo’lmaydigan) vazifalari quyidagilardir: 1). Tuproqning bioekologik vazifasi - tuproq ekologiya manbai va muhit bo’lib, unda ko’plab organik moddalar 21 to’planadi. Akademik V.A.Kovdaning hisobicha yer yuzasida (asosan o’rmonlarda) to’planadigan biologik qism miqdori qariyb n·1013 tonnani tashkil etadi. Yer osti ildiz qismi hamda hayvonot va mikroorganizmlar faoliyati bilan bog’liq organik moddalar miqdori bundan kam emas. 2). Tuproq qatlamining bioenergetik vazifasi. Tuproq qoplamini o’z ichiga oluvchi ekologik sistemada o’simliklar har yili yerda taxminan n·1017 kkal miqdordagi kimyoviy aktiv energiya to’playdi. Tuproqning o’zida organik moddalar (detrit, gumus-chirindi)da n·1018 kkal miqdorida energiya to’planadi.Har bir tonna gumus 5 ·106 kkal potensial energiyaga ega 1 g gumus 4,5-5 kkal kimyoviy energiya saqlaydi. 3). Tuproq qoplamining azot oqsil to’plash vazifasi. Tuproq - o’simlik tarzidagi ekologik sistema, atmosferadagi molekulyar N ni to’plab, ularni aminokislotlar va oqsillarga aylantirish xususiyatiga ega. Yer yuzasi quruqlik qismi tuproqlaridagi azotning biologik fiksasiyalanishi har yili 140 mln.t.ni tashkil etadi. 4). Tuproq qoplamining biokimyoviy vazifasi - tuproqda to’planadigan bioyig’ilma turli kimyoviy elementlar va ular birikmalarining manbai ham hisoblanadi. O’simliklarning ildiz sistemasi tuproqning pastki qismlaridan ko’plab kimyoviy elementlar (S, N, H, O, P, Ca, K, Mg, Al singari) ni so’rib oladi va tuproq qatlamlarida to’plash imkoniyatini beradi. 5). Tuproq qatlamining gidrologik vazifasi - tuproq qoplamining yer gidrologik siklidagi va gidrosferadagi roli ham nihoyatda katta. Tuproq qoplamida atmosfera yog’inlari to’planadi, bug’simon suvlar kondensasiyalanib erkin suvga aylanadi. 6) Tuproq qoplamining atmosfera gaz tarkibiga ta’siri vazifasi - tuproq qoplamining yer sharining gaz rejimi va atmosfera tarkibining shakllanishida, fotosintezda, karbonat angidridining birikishi, azot to’plashi, kislorod va vodorodning to’planishida, denitrifikasiya, desulfofikasiyada, oksidlanish va nafas olishida, karbonat angidridning atmosferaga qaytishi va aylanishi kabi jarayonlarida ham katta rol o’ynaydi. Tuproq qoplami 22 bioqatlamdagi hayotni turli salbiy oqibatlardan himoyalashda o’ziga xos ekran rolini bajaradi. Biosferaning barqaror holati tuproq qoplamining normal funksiyasi va uning muhofazasi bilan chambarchas bog’liqdir. 1.2. Qishloq xo’jaligini rivojida tuproqshunoslik fanining axamiyati. Tuproq fizik nuqtai nazardan uch fazali sistema hisoblanadi, ya’ni qattiq, suyuq (tuproq eritmasi) va gazsimon (tuproqdagi havo) fazalardan tarkib topgan. Tuproqning qattiq fazasi-qismi mineral hamda organik moddalardan iboratdir. Tuproqning mineral qismi quruqlikning yuza qatlamidagi tog’ jinslarining nurashi natijasida paydo bo’ladi. Yerning qattiq qobig’i - Litosfera har xil mineral va magmatik (zich-kristal), cho’kindi va metamorfik tog’ jinslardan tashkil topgan.Minerallar tabiatda kvars (Si02) va kalsiy karbonat (SaSO3) singari qattiq, neft (SnNn), suv (N2O) kabi suyuq hamda karbonat angidrid (CO2) singari gaz holida uchraydi. Mineral jinslar turli murakkab jarayonlar natijasida paydo bo’ladi. Ularning ko’pchiligi uzoq muddat davom etgan, geokimyoviy jarayonlar natijasida paydo bo’lib, ular anorganik mineral jinslar, biokimyoviy jarayonlar natijasida paydo bo’lganlari esa organik- mineral jinslar yoki biolitlar (bios-hayot, litos-tosh demakdir) deyiladi. Minerallar va tog’ jinslari tuproq ona jinsining manbaidir. Yer qa’rida yoki ustida tabiiy kimyoviy reaksiya natijasida paydo bo’lgan va ma’lum darajada doimiy kimyoviy tarkibga, ichki tuzilishga (strukturaga) va tashqi belgilarga ega bo’lgan tabiiy kimyoviy birikmalar va sof elementlar mineral deb ataladi. Demak, yer qobig’ida uchraydigan minerallar o’zining kimyoviy tarkibi va fizikaviy xossalari jihatdan bir-biridan farq qiladi. Masalan, kvars (SiO2), ortoklaz (K 2Al2Si6O16 ), dolomit (SaMg (SO3)2), albit (Na2Al2Si6O16), anortit (SaAl2Si2O8), muskovit (KN2Al3 (SiON)3) ning har qaysi alohida mineraldir. Mineral murakkab har xil geoximiyaviy va bioximiyaviy prosesslar natijasida shakllangan litosferada paydo bo’ladigan tabiiy jinsdir. Litosferaning ma’lum qismida ko’p joyni egallagan bir yoki bir nechta 23 mineral to’plamidan tashkil topgan tabiiy jismlarga tog’ jinsi deyiladi. Masalan: granit, siyenit, marmar, qum va shag’al tog’ jinslaridir. Barcha tog’ jinslari uch gruppaga, ya’ni magmatik (otqindi), cho’kindi va metamorfik tog’ jinslariga bo’linadi. Litosferaning ko’p qismi magmatik va metamorfik tog’ jinslaridan tashkil topgan bo’lib, faqat yupqa yuza qatlami cho’kindi tog’ jinslari bilan qoplangan. Quruqlikning yuza qatlamida (asosan tekisliklarda) cho’kindi tog’ jinslari 75 foizni, magmatik va metaforfik tog’ jinslari esa 25 foizni tashkil etadi. Magmatik (otqindi) tog’ jinslari yer qobig’ining ichki qismidagi yuqori darajali temperatura sharoitida erigan magma (silikatli massa) ning sovib qotishi natijasida paydo bo’lgan intruziv (yoki ichki chuqurlik) jinslar (granit, diorit, siyenit kabi to’la kristallangan tog’ jinslari), effuziv - otilib chiqqan, oddiy temperaturada tez sovigan jinslar obsidian, (vulqon oynasi), bazalt singari jinslardir. Magmatik tog’ jinslari litosferani tashkil etadiganjinslar umumiy massasining 95 foizini tashkil etadi. Cho’kindi tog’ jinslari nurash tufayli sodir bo’lgan zarra va zarrachalarning suv va shamol ta’sirida yer yuzasining quruqlik qismida hamda dengiz, ko’llar, daryolarda to’planishidan, o’simlik va hayvonot olamining qoldiqlaridan hosil bo’ladi. Cho’kindi tog’ jinslarining ko’p qismi o’zining kovakli, g’ovakli va qatlamli bo’lishi singari xususiyatlari bilan boshqa xildagi tog’ jinslaridan farq qiladi.Cho’kindi tog’ jinslar magmatik yoki metamorfik tog’ jinslari nurashi natijasida paydo bo’lgan har xil katta-kichik zarra va parchalar yig’indisidan iborat. Bu cho’kindi jinslar zarralarining katta-kichikligiga ko’ra: loyqali, to’zonli, qumli, va yirik zarrali gruppalarga bo’linadi. Tabiatda tuz holidagi kimyoviy cho’kindilardan galit (NaCl), silvin (KCl), gips (CaSO4·2N2O) va karnalit (MgCl2 KCl 6N2O) tuzlar ko’proq tarqalgan. Organik cho’kindi tog’ jinslari yoki biolitlar o’simlik va hayvonot olamining qoldiqlaridan paydo bo’lib, ulardan oxaktosh (SaSO3) va dolomit (SaSO3, MgSO3) tabiatda juda ko’p tarqalgandir. Suv o’tlari qoldig’idan 24 paydo bo’lgan trepel va diatomit singari organik cho’kindilar ohaktoshlarga nisbatan ancha kamroq uchraydi. Kimyoviy va organik tog’ jinslaridan tuproq ona jinsi paydo bo’lishida karbonatli (ohaktosh, dolomitli) jinslar katta ahamiyatga ega. Metamorfik tog’ jinslari. Bu gruppadagi tog’ jinslari yer qobig’ining quyi qismida magmatik va cho’kindi tog’ jinslarining murakkab geologik o’zgarishlari natijasida paydo bo’ladi. Metamorfik tog’ jinslari mineralogik tarkibiga ko’ra gneys, slanes, marmar va kvarsit gruppalariga bo’linadi. Yer yuzining mvayyan qismida (quruqlik va dengiz tagida) uchraydigan dastlabki (eng qadimgi) tog’ jinslari yer geologik tarixining to’rtlamchi davridan ilgari vujudga kelgan, ular asosan zich va qattiq holdagi qatlamlardir. To’rtlamchi yoki hozirgi geologik davrda paydo bo’lgan tog’ jinslarining ko’pchiligi esa g’ovak holda (valun, shag’al, qum, chang, loyqa va boshqalar), yer yuzi quruqlik qismining tekisliklarida ko’p uchraydi. Ularning aksariyati tuproqlarning ona jinsi hisoblanadi. Tuproq ona jinslari va umuman tuproq paydo bo’lishida tog’ jinslari va minerallarning nurash prosesslari juda muhim, chunki nurash mahsullari keyinchalik davom etadigan turli kimyoviy va biologik prosesslar ta’sirida o’zgara borib ularda yangi xususiyatlar yuzaga keladi va tabiiy mustaqil jins holdagi tuproqqa aylanadi. Tog’ jinslari va minerallarning nurashi. Litosferaning ustki qatlamidagi qattiq, zich va yaxlit holdagi magmatik, metamorfik va boshqa turdagi tog’ jinslari va ular tarkibidagi minerallar uzoq davrlar davomida har xil tabiiy faktorlar ta’sirida o’zgaradi va parchalanadi. Temperaturaning o’zgarishi, suv, havo va organizmlar ta’sirida tog’ jinslari va minerallarning maydalanish hodisasiga nurash deyiladi. 1-rasm. Granitning nurashi. 2-rasm. Magmatik tog’ jinslarining nurashi. Litosferaning nurash jarayoni davom etayotgan ustki-yuza qatlamiga nurash qobig’i deyiladi. Bunda 2 zona ajratiladi: ustki yoki hozirgi zamon nurash zonasi va chuqurlik yoki qadimgi zamon nurash 25 zonasi. Tuproq paydo bo’lish jarayoni sodir bo’ladigan hozirgi zamon nurash zonasining qalinligi bir necha santimetrdan 2-10 m gacha bo’lishi mumkin. Yer yuzida tarqalgan har xil tosh, shag’al., qum, chang va loyqalar singari g’ovak jinslar uzoq vaqtlardan buyon davom etib izlayotgan nurash jarayoni mahsuli hisoblanib, ular asosan yerning nurash qobig’ida uchraydi va tuproq ona jinsi bo’lish qobiliyatiga ega. Tuproq yerning bosh qatlamini hosil qiladi uch o’lchovli organi hisoblanadigan qobiq. Bu qatlam yer ustida hayotni qo’llab-quvvatlaydi, tozalovchi filtr sifatida ya’ni ifloslantiruvchi gazsimon almashish va atmosferanii saqlash - ekologik tizimlar o’rtasidagi eng asosiy tabiiy resurslar va birlamchi hisoblanadi.Tuproq- oziq-ovqat ishlab chiqarish uchun sanoat va xom ashyo manbaidan tashqari va fuqarolik tuzilmalari uchun poydevor bo’lib u ham sayyora tarixi va bir arxiv hisoblanadi, ishlab chiqarish vositasi. Tuproqni barqaror boshqarish atroflicha tushunishga bog’liq, uning sifatlari, jarayonlari uning ekotizim xizmatlarini yoki konseptval vazifalarini mo’tadil ahamiyati, va atrof-muhit bilan o’zaro aloqasiga doir o’zgarishlar bilan bog’liq bo’lib tuproqning muhim sifatlariga kiradi. 1 Tog’ jinslari va minerallarning nurashi tabiiy faktorlarning ta’siriga ko’ra 3 xil: fizikaviy, kimyoviy va biologik nurash turlariga bo’linadi. Fizikaviy nurash. Bu jarayon natijasida yaxlit tog’ jinslari hamda minerallarning kimyoviy va mineralogik tarkibi o’zgarmagan holda ular mexanikaviy ravishda har xil hajmdagi bo’lakchalarga ajralib, parchalanadi va maydalanadi. Fizikaviy nurash asosan havo haroratining keskin o’zgarishi natijasida vujudga kelganligi sababli bu xil nurashga ko’pincha termik nurash ham deyiladi. Quyosh nuri ta’sirida kunduzi tog’ jinslari va minerallarning sirtqi qismi ancha tez qizib, hajmi kengayganligidan jinsning qizigan ustki qismi ichki sovuq va hajmi uncha o’zgarmagan qismidan ajrala boshlaydi, kechasi aksincha, tog’ jinsi va minerallarning sirti ichki qismiga qaraganda tezroq soviydi va hajmi kichrayadi.Arid (quruq) iqlimli rayonlarda yoriqlarga 26 sho’r suv sizishi va tuzlarning o’sha joyda kristallanishi tufayli fizikaviy nurash sodir bo’ladi. Masalan, suvda erigan angidrid (SaS04) yoriqlar orasida to’planib suv bilan birikadi va gipsga (SaS04 · 2N2O) aylanadi. Hajmi 33 % ga kengayadi va natijada u fizikaviy nurashni kuchaytiradi. Kimyoviy nurash. Tog’ jinslari va ayrim minerallar suv va atmosferadagi kislorod hamda karbonat angidridi (SO2) ta’sirida kimyoviy 1 (Soil degradation in the United States: extent, severity, and trends/ Rattan Lal, Terry M.Sobecki, Thomas Iivari, John M. Kimble.2004, 3bet.) o’zgaradi, yangi birikmalar va minerallar hosil bo’ladi. Bu xildagi jarayonga kimyoviy nurash deyiladi. Kimyoviy nurash jarayonida litosfera tarkibidagi dastlabki ortoklaz (K2Al2Si6016), gematit (Fe2O3), angidrid (SaS04) singari birlamchi minerallar parchalanadi va ulardan yangi birikma ikkilamchi kaolinit (N4Al2Si2O9), limonit (2Fe2O3·3N2O), gips(SaS04·2N2O), kabi minerallar vujudga keladi. Kimyoviy nurash jarayonida ayniqsa erish, gidroliz, gidratlanish, va oksidlanish reaksiyalari muhim rol o’ynaydi. Kimyoviy nurash natijasida minerallarning fizikaviy holati o’zgarib, kristall panjaralari buziladi. Natijada tog’ jinslari tarkibida ilashimlik, yopishqoqlik, plastiklik, nam sig’imi singari, yangi xossalarga ega bo’lgan ikkilamchi minerallar yuzaga keladi. Bu holat yer yuzasida yaxshi xususiyatli tuproq ona jinslari ko’payishiga sabab bo’ladi. Biologik nurash. Tog’ jinslari va minerallar turli organizmlar (mikroorganizmlar, o’simlik va hayvonot organizmlari) va ularning hayoti tufayli vujudga kelgan mahsullar ta’sirida mexanikaviy ravishda parchalanadi va kimyoviy o’zgarish yuz beradi. Organizmlar ta’sirida yuzaga keladigan ana shunday o’zgarishlarga biologik nurash deyiladi. Biologik nurashda organizmlar tog’ jinslardan o’z hayot sharoitlari uchun kerakli moddalarni ajratib oladi va mineral jinslar yuzasiga to’playdi. Bu jarayon natijasida tuproq paydo bo’lishi uchun qulay sharoit vujudga keladi. O’simlik ildizlari va mikroorganizmlar hayoti davomida tashqi muhitga ajraladigan karbonat 27 angidridi va har xil kislotalar kimyoviy nurashga sababchi bo’ladi. Biologik nurashda mikroorganizm (bakteriya, zamburug’ va aktinomiset) larning ahamiyati kattadir, chunki 1 g.tuproqda millionlabmilliardlab mikroorganizm bo’ladi. Mikroorganizmlar ta’sirida kechadigan nitrifikasiya va sulfofikasiya jarayonlari natijasida hosil bo’ladigan nitrat va sulfat kislotalari ham ko’pgina mineral birikmalarni eritadi va biologik nurashni kuchaytiradi. Shuningdek, zamburug’lar chiqaradigan organik kislotalar nurash jarayoniga chidamli bo’lgan dastlabki birlamchi minerallarni parchalaydi. 28 5. Tuproqlarning geografik tarqalish qonuniyatlari Yer yuzasida tuproqlarning geografik tarqalishi tabiiy sharoitlarning hududlar bo’yicha tarqalishiga bog’liq. «Modomiki barcha muhim tuproq paydo qiluvchilar - deb yozadi V.V.Dokuchayev – yer yuzasida kengliklarga uncha -muncha parallel ravishda cho’zilgan, poyas yoki zona shaklida taqsimlanar ekan, unda tuproqlar ham iqlim, o’simliklar qoplami va boshqalarga qat’iy bog’liq holda, yer yuzasida zonalar bo’yicha joylashishi muqarrar V.V.Dokuchayev tomonidan ta’riflangan ushbu kenglik - zonallik konsepsiya, keyinchalik K.O. Glinka, L.I. Prosalov, I.R. Gerasimov, U.A. Kovda, N.N. Rozovlar tomonidan rivojlantirildi. Yerning tuproq qoplamida kenglik tuproq – iqlim poyaslar eng katta birlik sifatida ajratiladi. Tuproqlar sistematikasi haqida tushuncha. Tuproqshunoslikda,boshqa fanlardagi kabi, sistematika tadqiqotlami tashkillashtirishning boshlang’ich qismi hisoblanadi, qaysiki uning yordamida tekshirish obyekti tuproqni ilmiy o’rganish amalga oshiriladi.Tuproqlar sistematikasi - bu yer yuzida mavjud bo’lgan barcha tuproqlarning turli-tumanligi haqidagi ulaming diagnostik belgilariga a,soslangan har xil guruhlari (taksonomlari)ning orasidagi o’zaro aloqasi va bog’liqligini ko’rsatib beradigan, hamda o’ziga xos xususiyatlarini taqqoslash yo’li bilan tuproqlarning har Bir turi va yuqori rang (daraja) dagi har qaysi taksonomiya u yoki bu taksonomiyalarning umumiy xususiyatlarini aniqlash haqidagi ta’limotdir. Tuproqlar sistematikasining asosiy maqsadi yer yuzida, shu jumladan, alohida mamlakatlar, davlatlarda tarqalgan tuproqlarining to’liq tizimi (klassifikasiyasi) ni yaratishdir. Tuproqlar sistematikasi tarixiy-taqqoslash va geografik-taqqoslash uslublariga, tuproq qatlamining evolyusion rivojlanishi tamoyillariga tayanadi, unda tuproqshunoslikning barcha bo’limlari ma’lumotlaridan foydalaniladi. Planetamiz tuproq qoplami umumiy tizimida u yoki bu tuproqning tarkibini aniqlash bilan birga, tuproq sistematikasi, yer yuzasida tarqalgan tuproqlar 29 juda katta turli-tumanligini anglashda muhim nazariy va amaliy ahamiyatga ega. iTuproq sistematikasi haqidagi ta’limotga V.V.Dokuchayev, N.M.Sibirsev, K.D.Glipka, L.Prasolov, Ye.N.Livanova, A.N.Rozov, V.M.Fridland, I.P.Gerasimov, M.A.Orlov, M.A.Pankov, I.L.Muxanova,S.P.Suchkov, B.Xalnepesov, V.Abdulxanov, S.A. Shuvalov, A.M.Rasulov, M.Mahmudov, V.G.Popov, K.Nasapov, A.Mahmudov, A.A. Tursunov, M.U.Karimova, R.Quziyev va boshqalar katta hissa qo’shgan. Sistematika uchta vazifani bajagadi: ulardan biri - yer yuzasida tarqalgan tuproqlar orasidagi sifat va miqdor jihatidan farqlarni aniqlab beradi. Ushbu tuproqlar haqida imkoni boricha to’liq ma’lumotlarni yig’adi va mavjud ma’lumotlar asosida tuproqlarning mantiqiy ketma - ketligi bo’yicha ro’yxatini shakllantiradi, qaysiki, ularga asosan tuproqlar nomenklaturasi ro’yxati va klassifikasiyasi tuziladi. Demak tuproqlar sistematikasi - tuproqlarning kengaytirilgan aniqlovchisi bo’lib, fanda ma’lum bo’lgan har bir tuproqning mukammal ta’rifini bermog’i lozim. Yuqorida ko’rsatilgan vazifalar tuproqlar sistematikasida tuproqlar nomenklaturasi, taksonomiyasi va diagnostikasi asosida va yordamida yechiladi. Tuproqlar klassifikasiyasi (tasnifi). yer yuzasi tuproq qoplami, o’zining murakkab tuzilishli va xilma - xilligi bilan xarakterlanadi. Tuproqlarlari o’rganishda va rasional foydalanishda, ularni to’g’ri aniqlash ya’ni klassifikasiya qilish muhim ahamiyatga ega. Tuproqlarni o’xshash belgilari, kelib chiqishi va unumdorligi kabi xususiyatlariga ko’ra mvayyan gruppalarga birlashtirishga tuproq klassifikasiyasi (tasnifi) deyiladi.Tuproqlarni ilmiy jihatdal klassifikasiyalash ularning genetik –ishlab chiqarish xossalariga asoslangan bo’lib, bu klassifikasiya quyidagilari: tuproq paydo bo’lishining barcha shart- sharoitlari vajarayonlarini, tuproqlarning territoriyalar bo’yicha tarqalishini va tuproq qatlamining ishlab chiqarish jihatidan ahamiyatga ega bo’lgan biologik, fizikaviy va kimyoviy xossalarining umumiy xarakteristikasini aks 30 ettirishi kerak. Tuproqlarni klassifikasiyalash mvammolari tuproqshunoslikdagi eng aktval va munozarali masalalardan biri hisobladi. Fanning rivojlalishi va yangi ilmiy dalillarning to’planishi natijasida ilgari tuzilgan, bunday qaraganda ilmiy asoslangan klassifikasiya sxemasiga ayrim qo’shimchalar kigitish yoki ulami qayta ishlab chiqish zagur bo’ladi. Bu muammolar qishloq xo’jaligi talablari asosida ham yuzaga keladi. Ilmiy klassifikasiya fanning hozirgi holatini aks ettiradi. Ilm-fan ning givojlalishi bilan tuproqlar klassifikasiyasi ham murakkablashib boradi. Tuproq klassifikasiyasining rivojlanish tarixida to’rtta etapni ajratish mumkin: V. Dokuchayevgacha, bunda geologiya -petrografiya, kimyoviy va fizikaviy klassifikasiya prinsiyaplari ustun bo’lgan; 2) Dokuchayev davri, qachonki V. Dokuchayev, N.M. Sibirsev, K.L. Glinkalar tomonidan asos solingan va tuproqlarni genetik klassifikasiyalash prinsiplari ishlab chiqilgan; Z) Hozirgi davr (taxminan XX asming 50 yillaridan), bunda taksonomik birliklar va diagnostik ko’rsatkichlar tizimi uzil - kesil ishlab chiqilgan, turli mamlakatlarda tuproqlami milliy klassifikasiyalash taraqqiy ettirildi va tuproq paydo bo’lish rejimlari va ekologik sharoitlar to’liq hisobga olinadigan bo’ldi; 4) Yangi davr (XX asr 90 - yillarining boshlanishidan), qachonki klassifikasiyalashda, taksonomik birliklar - bo’linmalardan iyerarxik sistemalarda mos ravishda turli darajani egallaydigan, antropogen o’zgarishlarning barcha bosqichlari hisobga olinadi.Yangi, 2000 yilda nashr etilgan, Rossiya tuproqlari klassifikasiyasi,genetik hisoblanadi va tuproq profilining tuzilishi va uning xossalagiga asoslangan. Ushbu klassifikasiya V.V.Dokuchayey nomidagi tuproqshunoslik instituti tomonidan L.L. Shishoy rahbarligida tuzilgan komissiya tomonidan ishlab chiqilgan. Ushbu kJassifikasiyada yuqori rangdagi birliklar ajratilgan va tuproqlarning antropogen - qayta o’zgarishihisobga olingan. Tuproqlar klassifikasiyasining umumiy sxemasi qo’yidagiKimyoviy qayta tiklangan tuproqlar. 31 32 III.XULOSA O‘zbekiston Respublikasida yer va uning tuproq resurslari mavjud hamma sohalarning tayanchi, asosiy ishlab chiqarish vositasidir. Demak, mamlakatimiz iqtisodiyotining agrar sektorining rivojlanishi shunga boqliqdir. Qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishining asosiy vositasi bo‘lmish yer – tuproq qoplami bioqatlamning barqarorligi va uning ekologik holatini saqlab turishda ham katta rol o‘ynaydi. Bo‘lajak agronom, tuproqshunos, agrokimyo mutaxassisi va fermer xo‘jaligi boshqaruvchilari o‘zi faoliyat ko‘rsatayotgan xo‘jalik yoki alohida hudud tuproqlarini batafsil o‘rganishi, shu bilan birga tuproq unumdorligini oshirish tadbirlarini qo‘llashning sir-asrorlarini juda yaxshi bilishi lozim. Tuproqning ko‘p funksiyaliligi, bu uning bir vaqtning o‘zida tabiiy jism, ko‘pchilik tirik organizmlarning yashash joyi, qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishning asosiy vositasi ekanligidir. Tuproqning ko‘pkomponentligi uning tarkibiga kiruvchi organik va neorganik moddalarning juda katta xilmaxilligi bilan belgilanadi. Ushbu moddalar turli fizikaviy fazalar (ko‘p fazaliligi): qattiq (mineral va organik zarrachalar), suyuq (tuproq eritmasi), gazsimon (tuproq havosi) va maxsus ajratiladigan tirik faza (organizmlar, edafon) tarzida ifodalangan. Tuproq ochiq sistema xisoblanadi, chunki uni o‘rab turgan atrof muhit bilan moddalar va energiya doimiy ravishda almashinib turadi. Tuproq yer sharining mustaqil, murakkab biokos qobig‘ini tashkil etib, qit‘alar quruqlik qismini qoplab turadi. Tog‘ jinslarining yuza gorizontlari tirik organizmlar ko‘p avlodlari ishtirokida, atmosfera va gidrosferaning uzoq ta‘siri ostida, tuproq qoplamiga aylanadi. Tuproq qoplami – pedosfera – litosfera, atmosfera, gidrosfera va biosferalarning birgalikdagi ta‘siri maxsulidir. Tuproq o‘ziga xos organik-mineral tarkibga ega. Tuproq paydo 33 bo‘lishi jarayonida gumus va boshqa murakkab organik birikmalar to‘planishi sodir bo‘ladi. Shuningdek tuproq biogen ikkilamchi alyumosilikatli minerallar, biofil elementlar bilan ham boyib boradi, shunday qilib asosiy xossasi – unumdorlikka ega bo‘ladi. Tuproq qoplami unumdorligi tufayli o‘simliklar o‘sishi va rivojlanishini ta‘minlash ya‘ni hosil beraolish qobiliyatiga ega. Tuproqning ushbu xossasi insonlarning yashash va ko‘p tarmoqli qishloq xo‘jaligining vujudga kelishida muhim sharoitlardan biri hisoblanadi. Tuproq qoplami va o‘simliklar ajralmas birlik - jahon tuproq – ekologik sistemasini tashkil etadi, qaysiki unda o‘simlik va tuproq birgalikda yashaydi. Bundan million yillar oldin quruqlikda o‘simliklar paydo bo‘lgan. O‘sha paytdayoq, bizning planetamizdagi barcha tirik organizmlar tarixi bilan bog‘liq bo‘lgan, juda murakkab tarixni bosib o‘tgan, tuproq paydo bo‘lish jarayoni yuzaga kelgan. Tuproq qoplami biosferada yana bir eng muhim vazifani bajaradi. U jaxon okeani singari, - planetamizni tozalovchi (purifikator) muhitdir. Ko‘pchilik organik va organik – mineral birikmalar parchalanishi tuproqda tugallanadi. Tuproq xo‘jalik va yashash faoliyatining turli xildagi chiqindilarini qabul qiluvchidir. Tuproqlarda hayot kechiruvchi organizmlarning juda zichligi tufayli barcha tirik organizmlar chiqindilarining parchalanishi sodir bo‘ladi. Tuproqning tozalovchi qobiliyati ba‘zi shaharlarda kanalizasiyalar va sanoatlardan chiqqan suvlarni tozalashda foydalaniladi. Sug‘oriladigan maxs us dalalar barpo etilib, ularga oqova suvlar to‘planadi va tuproqda biologik tozalanish samarali o‘tadi. 34 IV.FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Агрохимическая характеристика почв СССР. (Республики Средней Азии). Изд. “Наука”, Москва, 1967. 2. Мачигин Б.П. Агрохимические свойства почв и влияние удобренний на развитие хлопчатника. В сборнике научных работ по применению удобрений под хлопчатник. Ташкент, 1957. 3. Почв ы Узбекистана. Изд. ФАН. Узбекской ССР. Ташкент , 1975. 4. Рыжов С.Н., Сучков С.П. Принципы агрономического районирования орошаемых земель и дифференциация агротехнических мероприятий при культуре хлопчатника Ж. Почвоведение, 1951, №3. 5. O‘zbek Sovet ensiklopediyasi. 14-tom, Toshkent 1980. 6. Qo‘ziev R.Q. Bo‘z-voha tuproqlari, ularning tadrijiy rivojlanishi va unumdorligi. Toshkent , 1991. 7. Қўзиев Р.Қ.., Сектименко В.Е. Почвы Узбекистана. Тошкент. “ЕХTREMUM PRESS” 2009. 8. Mahsudov X. va boshqalar. Tuproqshunoslik. “O‘zbekiston Milliy ensiklopediyasi” Davlat ilmiy nashriyoti. T, 2013. 9. J. Benton Jones, Jr. Agronomic handbook. London, New York.2003 . ISBN: 1418050377. 10. Allen V. Barker . Science and Technology of Organic Farming . USA/ 2010 . ISBN 9781439816127 - CAT# K10828 35 V.ILOVA 36 37

TUPROQNING KELIB CHIQISHI, TUZILISHI, TARKIBI, XOSSALARI VA UNUMDORLIGI, TUPROQ VA O’SIMLIK O’RTASIDAGI UZVIY BOG’LIQLIGI, TUPROQLARNING GEOGRAFIK TARQALISH QONUNIYATLARI MUNDARIJA: I.KIRISH II.ASOSIY QISM 1. Tuproqning kelib chiqishi haqidagi ma’lumotlar 2. Tuproqning morfologik tuzilishi va tarkibi haqida 3. Tuproqning xossalari va unumdorligi 4. Tuproq va o’simlik o’rtasidagi uzviy bog’liqlik 5. Tuproqlarning geografik tarqalish qonuniyatlari III.XULOSA IV.FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR V.ILOVA 1

I.KIRISH Respublikamizda qishloq xo‘jalik mahsulotlari va ularni yetishtirishda unumdor tuproq qoplami mamlakatimiz iqtisodiy salohiyati va barqarorligini belgilaydigan asosiy manba hisoblanadi. Mamlakatimizda agrar sanoat rivojlangan bo‘lib, uning tabiiy iqlim sharoiti, tuproq va suv manbalari mehnat resurslari hamda qishloq xo‘jaligi ekinlari - paxtachilik, g'allachilik, bog'dorchilik va sabzavot-poliz mahsulotlaridan yuqori hosil olishga imkoniyat yaratib beradi. Yurtimiz bo‘yicha haydaladigan yerlar 4,9 mln. gektar bo‘lib, shundan sug‘oriladigan yerlar 4,3 mln. gektarni tashkil etadi. Sobiq Ittifoq davrida intensiv dehqonchilik va paxta monokulturasining qishloq xo‘jaligida keng qo‘llanishi natijasida sug‘oriladigan yerlarning 60-70% i sho‘rlangan, eroziyaga uchragan, pestitsidlar va og‘ir metallar bilan ifloslangan. Davlatimiz yuqorida aytib o‘tilgan muammolarni hal qilish maqsadida Yer kodeksi va kadastrini ishlab chiqish, yerni ijara sifatida fermer va dehqon xo‘jaliklariga berish masalasini amalga oshirdi. Tuproq biosferaning tarkibiy qismi va qishloq xo‘jaligini rivojlantiradigan ishlab chiqarishning asosiy vositasi bo‘lib, uni har tomonlama o‘rganadigan fan - tuproqshunoslik fanidir. Respublikamiz mustaqillikka erishgan davrigacha, tuproqshunos va agrokimyogar mutaxassislar Toshkent davlat universiteti va Toshkent Agrar hamda Samarqand Qishloq xo‘jalik institutida tayyorlanar edi. Tuproqshunoslik bo‘yicha yozilgan darsliklar rus tilida bo‘lib, faqat o‘tgan asrning oxirlarida M.A.Pankovning “Tuproqshunoslik”, 1963-yilda A.M.Rasulov va M.Bahodirovning “Tuproqshunoslik va dehqonchilik asoslari”, nihoyat I.Boboxo‘jayev va P.Uzoqovning “Tuproqshunoslik” darsligi 1995-yilda chop etildi. Afsuski, bu darslik qishloq xo‘jaligi yo‘nalishi bo‘yicha ta’lim olayotgan talabalar uchun mo‘ljallangan. 2

O‘rta Osiyoda ilk bor tashkil etilgan Toshkent universitetida davr talabi bilan “Tuproqshunoslik” fanidan o‘zbek tilida kichik hajmda X.A.Abdullayev, L.T.Tursunov (1974, 1975) va H.X.Tursunovlar (2000) tomonidan qo‘llanma va matnlar chop etildi. Respublikamizda malakali tuproqshunos mutaxassislarini tayyorlash uchun dunyo talablariga javob beradigan Yevropa, Amerika va Osiyo tuproqshunoslari tomonidan ishlab chiqilgan ilmiy g‘oyalarga asoslangan umumiy ta’limni rivojlantirishga to‘g‘ri keladi. Shu davrgacha tuproqshunoslik fanining asoschisi V.V.Dokuchayev va uning shogirdlari tomonidan ilgari surilgan g‘oyalar va ta’limotlarga asoslanib keldik. Dehqonchilik fani va tabiatshunoslik tarixiga oid hamda tuproq to‘g‘risidagi ma’lumotlar qadimiy Yunoniston, Misr, Eron, Xitoy, Hindiston, Yaponiya va Markaziy Osiyoda yashab ijod qilgan buyuk allomalarimiz al Beruniy, Abu Ali Ibn Sino, al Farobiy asarlarida keltirib o‘tilgan. Markaziy Osiyo tuproqlari haqidagi ma’lumotlar zardushtiyikning “Avesto”, al Xusayn Narshaxiyning “Tarixi Narshahiy” va “Qobusnoma” kabi tarixiy kitoblarda bayon etilgan. Buyuk mutafakkirlarimiz hazrati Navoiy va Boburning asarlarida ham tuproq to‘g‘risida tafsilotlar keltirilgan. 3

II.ASOSIY QISM 1. Tuproqning kelib chiqishi haqidagi ma’lumotlar Tuproqshunoslik qadimgi davrlardan rivojlanib kelayotgan tabiiy fanlardan biri bo‘lib, insoniyat tarixiy taraqqiyoti bilan chambarchas bog‘liqdir. Tuproq qoplami yer yuzidagi biogen qobiqdan tashkil topgan alohida mahsulot bo‘lib, u quruqlik va suv havzalarini o‘rab olgan. Tog‘ jinslarining (litosferaning) yer yuzasidagi qismi tirik jonivorlar, atmosfera va gidrosfera omillari ta’sirida o‘zgarib, tuproq qoplamini hosil qiladi. Tuproq qoplami o‘simlikning o‘sishi va rivojlanishi, tirik jonivorlarning yashashi biomahsulotning shakllanishi hamda planetadagi geofizik va biogeokimyoviy jarayonda faol ishtirok etadi. Akademik V.I.Vernadskiy tuproqni yer kurrasining foydali va unumdor zontidir deb ataydi. Tuproq qoplami yuqorida aytib o‘tilganidek, yer qobig‘ining tarkibiy qismidagi, litosferadagi geofizik o‘zgarishlar, atmosfera, gidrosfera va biosferaning o‘zaro munosabatidan vujudga kelgan mahsulotdir. Tuproq hosil bo‘lishi deganda - tog‘ jinslarini (magmatik, metamorfik, cho‘kindi) mexanik, fizik, kimyoviy va biologik jarayonlar ta’sirida yemirilib, iqlim, suv va gravitatsion kuchlar ta’sirida elyuviy, delyuviy, prolyuviy, allyuviy va eol yotqiziqlar ustida tabiiy sharoitda tuproq paydo bo‘lishi hamda inson faoliyati ta’sirida uning tadrijiy rivojlanishi va evolyutsiyasini tushunamiz. Tuproq fizikaviy holatiga ko‘ra uch fazali tizim: qattiq, suyuq, gazsimon, keyinroq A.A.Rode to‘rtinchi biologik fazani ham hisoblanishini tavsiya etadi. Ma’lumki, tuproq paydo bo‘lishining birinchi bosqichi tog‘ jinslarining nurash davriga to‘g‘ri keladi. Bu jarayon va davr ichida tuproq paydo bo‘lishi litosferaning yemirilish qobig‘i bilan birgalikda rivojlanadi. Magmatik, metamorfik va cho‘kindi tog‘ jinslari litosferaning asosini tashkil qiladi. Magmatik tog‘ jinslari yuqori haroratda erigan magmaning chuqur 4

qatlamlarida katta bosim ta’sirida qotib qolishi natijasida paydo bo‘ladigan intruziv (granitlar, sienitlar, dioritlar) jinslarga hamda yer yuziga oqib chiqqan magmaning odatdagi atmosfera bosimi sharoitida qotishi natijasida hosil bo‘lgan effuziv (bazalg‘tlar, porfiritlar, tuflar) va boshqa jinslarga bo‘linadi. Litosferaning 95%i magmatik (otqindi) tog‘ jinslaridan tashkil topganligi aniqlangan. Intruziv tog‘ jinslari +1000 S0 yuqori harorat, bir necha ming atmosferadan yuqori bosim sharoitda hosil bo‘lib kristallanadi va zichlashadi. Effuziv tog‘ jinslari magmaning yer yuzasiga litosferaning yoriqlari orqali ko‘tarilib, past harorat va bosim sharoitida beqaror bo‘lib yemiriladi va o‘z shaklini o‘zgartirib, yer ustki qatlamlarining termodinamik sharoitiga chidamli yangi tog‘ jinslarini ham hosil qiladi. Cho‘kindi (klastik) mahsulotlar magmatik tog‘ jinslarining yog‘inlar va mexanik kuchlar (haroratning o‘zgarishi, oqar suv, muz, shamol) ta’siri ostida hosil bo‘ladi. Lyosslar, qumlar, konglomerat, qumtosh, slanetslar ana shu guruhga kiradi, cho‘kindi tog‘ jinslari kimyoviy, organogen va boshqa qismlarga bo‘linadi. Ohaktosh, bo‘r, toshko‘mir, neft va boshqalar ham shular qatoriga kiritilgan. Cho‘kindi jinslar quruqlikning 75% maydonini egallaydi. Ular dengizlar hosil qilgan ohaktosh, soz, slanets, qumtosh va kontinental quruqlikda hosil bo‘lgan muzlik, daryo, ko‘l, shamol cho‘kindilar va yig‘ilmalardan iboratdir. Yerning chuqur qismida yuqori bosim va harorat sharoitida magmatik va cho‘kindi jinslar hosil bo‘ladi. Bunday tog‘ jinslari tuzilishi va o‘z xossalariga ko‘ra zich va qattiq holatda bo‘lib, yer yuzida keng tarqalgan. Litosferaning yer yuzasiga yaqin joylashgan qatlamidan tog‘ jinslari, ularni tashkil qiluvchi minerallar, iqlimiy omillar, mexanik kuchlar, suv va uning tarkibidagi erigan moddalar, havo, tirik organizmlar ta’siriga uchrab yemiriladi. Tog‘ jinslari va ularning tarkibidagi minerallarni atmosfera agentlari, turli jarayonlar ta’sirida yemirilishi, o‘z shakli va tuzilishini 5

O'xshashlar

ZARAFSHON DARYOSI YUQORI QISMIDA TARQALGAN TUPROQLAR EVOLYUTSIYAISI
O'ZBEKISTON TUPROQLARINING ISSIQLIK VA SUV XOSSALARINING O'RGANILISH TARIXI
TUPROQDAGI MIKROBIOLOGIK JARAYONLARGA O’G‘ITLARNING TA’SIRI
BO’Z TUPROQLAR TARKIBIDAGI GUMUS FRAKSIYALARINI ANIQLASH USULLARINI QIYOSIY TAHLILI
ZIRABULOQ-ZIYOVUDDIN TOG’ VA TOG'OLDILANDSHAFTLARINI MUHOFAZA QILISH