SAMARQAND VILOYATIDA TARQALGAN EREMURUS BIEB TURKUMI TURLARINING AYRIM BIOEKOLOGIK XUSUSIYATLARI
![KIRISH
Magistrlik dissertatsiyasi мavzu si ning asoslanishi va uning
dolzarbligi .
Hozirgi globallashuv va ruvojlanish sharoitida dunyo bo’ylab biologik
xilma xillikni saqlab qolish, o’simliklar va ularni muhofaza qilishga bo’lgan
ehtiyoj jiddiy muammo va sifatida e’tirof etilmoqda. So’nggi yillarda tabiatni
muhofaza qilish, jumladan o’simliklar olamini saqlab qolish va undan oqilona
foydalanish O’zbekistonda olib boriladigan islohotlarning ajralmas bo’lagiga
aylanib bormoqda. Samarqand viloyati asosan adir va tog pog'onalarini
egallaydi. Iqlim va tuproq sharoitining har xilligiga mos ravishda o'simliklar
dunyosi ham ancha boy. Akademik Q.Z.Zokirovning ma’lumotlariga qaraganda,
O’rta Zarafshon hududida 97 ta oila va 706 turkumga mansab 2588 tacha
turlar tarqalgan . Ular orasida 200 tacha endemik turlar va 4 ta reliktlarning
borligi ma’lum. Inson faoliyatining bir necha yillar ta'siri natijasida bir
qator yovvoyi o'simlik turlari noyob, kamayib borayotgan turlar qatorida kirib
qolgan [10,11].
Shu sababdan 2019-yilda O'zbekiston Respublikasi «Qizil kitob»ining
yangi nashri chop etildi va unga kiritilgan turlar soni ham orta bordi [45]. Bu
holning asosiy sababi tog’li hududlarda ya’ni Urgut tumanidagi Omonqo’ton
hududida suvining miqdori kamayganligi va y etarli miqdorda oqmasligi,
to’qayzorlarning tobora qisqarayotganligi, yovvoyi foydali o'simliklarning
kishilar tomonidan ayovsiz-rejasiz terib olinayotganligi, tog’larda tomorqa
maydonlarining kengayib borayotganligi, va nihioyat viloyatdagi bir qator
yovvoyi dorivor va boshqa foydali o'simliklarni yig'ib tijorat maqsadida
ishlatishayotgan tashkilotiar sabab bo’lmoqda. Natijada hammaga malum bir
qator manzarali (lolalar, shirachlar) dorivor (bozulbang, andizlar, ko’chala),
ziravor (zira, alqor), sharq shirinliklari tayyorlashda ishlatiladigan (bex-etmak)
va iste'mol qilinadigan (anzur piyoz) o'simliklar tobora kamayib bormoqda.
Ba'zi hollarda ularning tabiiy genetik fondi butunlay yuqolish darajasiga
kelib qolgan. Bu esa, tegishli muhofaza choralari ko'rilmasa viloyatimiz
2](/data/documents/46a3a88a-a770-42b1-9a47-5a26b5b5281e/page_2.png)
![tabiatidagi bioxilma-xillikning o'ta kambag’allashuviga sabab bo’ladi
[23,41,42,43,44,45].
Tadqiqot obyekti va predmeti: Samarqand viloyati tabiatining bebaho
go'zal nabobotlari orasida shirach ( Eremurus Bieb.) turkumining turlari -
shirachlar alohida o’rinni egallaydi. Ular xo’shmanzarali, dorivor, bahorda
ko'kat sifatida iste'mol qilinadigan qimmatli yemish (shirach) olinadigan
yovvoyi o'simliklardir. Shu xislatlari sabab bo’lsa kerak ularning tabiatdagi
zahiralari juda tez kamayib bormoqda, mavjud 21 turlardan 12 tasi
O’zbekiston «Qizil kitob»iga kiritilgan [45].
Shirachlar yer shari florasi ayniqsa, Markaziy Osiyoning o’ziga xos,
o’ta qimmatli o'simliklar turkumidir. Ularning tasmasimon tojbarglari,
jozibador sulton (shingil) tarzidagi to’pguli, yulduzsimon shaklli va sariq
sutsimon suyuqlikka boy ildiz sistemasi kishining e’tiborini jalb etadi.
Ularning vegetativ a'zolari deyarli bir xil tuzilishli, ammo gul tuzilishi va
rangi juda xilma-xildir. Bu xususiyatlari ularni madaniylashtirilganda ham
saqlanib qoladi.
Shirachlarning guli asalshira (nektar) ga boy, qurigan poyalari asalari
qutilari uchun ishlatiladi, yosh barglari va ildizlari qaynatib yeyiladi,
barglari С darmondorisiga boy. Ildizlaridan qadim zamonlardanoq yelim
olinadi va shu sababdan shirach deb atalgan bolishi kerak. Barcha
qismlaridan ipak, jun, paxtadan qilingan matolarni sariq rangga bo’yaydigan
bo’yoq olinadi [6,7,37].
So’ngi yillarda shirachlarni o'rganish va ularda foydalanish katta
e’tibor berilmoqda, chunki ularning ildizlarida “eremuran” deb nomlangan
polisaxarid topildi va u tibbiyotda ancha ko’p dorilarning organizmga
singishini tezlashadigan emulgator sifatida ishlatiladi. Bu jihatdan u qimmat
turadigan gummi arabiknmg o’rnini bosadi va xususiyatlariga ko’ra
glikogenga ancha o’xshash.
Shirachlarning o’ziga xos xususiyatlaridan biri ularning gul tuzilishi
biologiyasidadir. Gullash jarayonida gultojbarglar, changchilar murakkab
3](/data/documents/46a3a88a-a770-42b1-9a47-5a26b5b5281e/page_3.png)
![harakatlar sodir etishadi. Barglarining ustki va ostki tomonlari bo'lib 2 qator
naviolah tutamlar otadi va shu bilan boshqa Liliyasimonlardan farq qiladi.
Shunday qilib shirachlar ( Eremurus) turkumini o'rganish ham iqtisodiy
ham ilmiy jihatdan juda muhimdir.
Shirachlar yer yuzida ancha keng tarqalgan, ularning areali Yaqin va
O’rta Sharq, Kavkaz, Qozog’istonni egallaydi. Ammo hozir aniqlangan 70
taga turlardan 30 tasi Markaziy Qsiyoning janubida tarqalgan, O’zbekiston
florasda 21 ta tur shirach o'sadi [18,35]. Ularning aksariyat ko'pchiligi
tabiatda juda kamayib ketayotir. Shu sababdan O'zbekiston shirachlaridan 12
turi "Qizil kitob" o'simliklaridir [45].
Shirachlar ( Eremurus Bieb. turkumi) о ’t а foydali o'simliklar – dorivor,
darmondorilarga boy, yeyiladigan, yelim olinadigan va xushmanzara
(dekorativ) turlardir [37].
Eremurus M.Bieb- turkumi urchuqsimon etli ildizli, ildizpoyali,
ruvojlanish ritmiga ko’ra efemeroid o’simliklar hisoblanadi. Turkumning ko’p
vakillari manzarali, ozuqabop, uchuvchan va biologik faol moddalar saqlovchi
o’simliklar sifatida o’rganilgan.
Yozning o’rtalarigacha gullab turishi, gullarining kunlar davomida ketma-
ketlikda ochilib ko'zga tashlanishi va chiroyliligi bilan kishilarning diqqatini
tez tortadi.
Shu sababdan yozda tog’ va adirda yozgi oromgohlarda- dam
oluvchilar, ekskursiyalarga boruvchilar va hatto oddiy yulovchilar ularning
quchoq-quchoq qilib ko'plab teradilar. Natijada urug'dan ko’paya olish
ehtimoli juda pasayib ketadi. So'ngi vaqtlarda Samarqand viloyati hududida
ау nan nechta va qaysi tur shirachlar o'sishi, ularning viloyat o'simliklar
qoplamida tutgan o'rni, «Qizil kitob» turlaridan qaysilari borligi va ularning bio-
ekologik xususiyatlari batafsil o'rganilmagan. Viloyatda tarqalgan shirach
turlarining aniqlagichi tuzilgan. Omonqo`ton hududida o'sayotgan
shirachlarning turlar tarkibi, tarqalishi, ayrim biologik xususiyatlarini to'liqroq
o'rganish bizning nazarimizda diqqatga sazovor va zarurdir. Shunday
4](/data/documents/46a3a88a-a770-42b1-9a47-5a26b5b5281e/page_4.png)
![ADABIYOTLAR SHARHI
1. Shirachdoshlar oilasi ( Asphodelaceae ) va shirach turkumi ( Eremurus )
haqida umumiy tavsif
Shirachdoshlar oilasi Liliyasimonlar, Bir urug’pallalilar ( Liliopsida,
Monocotyledoneae) sinfining Nargisnamolar ( Amaryllidales ) qabilasiga
mansubdir. Bu qabilaning hozirgi vaqtda 15 ta oilasi mavjud bo’lib,
shulardan biri shirachdoshlar oilasi hisoblanadi. Shirachdoshlar 1789 yilda
Antuan Jyusye tomonidan nomlangan va fanga kiritilgan. Yer sharida uning
46-50 tacha turkumlari va 1400-1450 atrofida turlari borligi aniqlangan.
Shirachdoshlar bir qator belgilariga ko'ra asfodeldoshlar va anterikadoshlar
kabi 2 ta kichik oilaga ajratiladi [28].
Shirach turkumi esa, asfodeldoshchalarning ( Asphodeloideae ) 15
turkumidan bittasidir. Turkumning ilmiy nomi eski grekcha « eremos » (cho’l)
hamda « ura » (dum) so'zlaridan olingan bo’lib, «cho'lning dumi» ma'nosini
anglatadi. Uning to pguli‟ dum ko rinishida ‟ bo lib, ‟ cho'l o'simligi ekanligiga
ishora etiladi O'zbekcha va tojikcha «shirach» nomi esa, undan yopishqoq massa
shira (elim) olinganligidan bo'lsa kerak. Chunki undan qadimdan
etikdo'zlikda va qoshli qizil egailar sirtiga payni yopishtirish uchun
foydalanilgan [37].
Barcha shirachlar qisqa vertikal ildizpoyali efemeriodlardir.
Ildizpoyasidan 2-30 tagacha radial o'rnashgan ildizlar hosil bo’ladi. Ildiz
bo’yni atrofida esa, o'tgan yillardagi barglarni qoldiqlari saqlangan.
Gulpoyalari bargsiz, tupguidan pastki qismianda gulsiz gulyonbarglari
joylashgan va ba'zi ular kengayib yashil bargsimon ko'rinishni oladi,
ko'pchilik hollarda silliq, ba'zi pastroqdagilari turli darajada tukli. Barglari
faqat ildiz bo'g'zi atrofida keng yoki ensiz tasmasimon, sirtqilari orqasida
to'plama bo'rtiq tomirli, ichkilari 3 qirrali. silliq yoki chetlari g’idirish, ayrim
hollardagina ikkala tomoni ham tukli (momiqli shirach- E. pubescens ).
To'pgullari uzun, tik silindrsimon yoki konussimon shingil, o'qi
9](/data/documents/46a3a88a-a770-42b1-9a47-5a26b5b5281e/page_9.png)
![qo'ng'ir, yashil yoki malla, silliq, yoki qobirg'ali. Gulyonbarglari kipriksimon
yoki paxmoq tukii, ba'zan silliq: bigizsimon, nashtarsimon, asosi uchburchakli,
uchi keskin ingichkalashgan ipsimon, 1 -3 tomirchali. Gulbandlari qisqa
bo'g'inli (gul ostida) yoki yaxlit.
Birinchi marta eremurs yoki shirachni rus geografi, sayohatvchisi va
tabiatshunosi Piter Pallas tamonidan 1773- yilda tasvirlangan. Undan keyin 19-
asrning 60 yillarida shirachlar Rossiya va G’arbuy Yevropaning botanika
bog’larida o’stirila boshlagan . Shundan buyon duragaylash va naslchilik ishlari
olib boriladi. Seleksiya ishlari shundan buyon to’xtamadi. Samarqand Viloyati
O’zbekistonning markzida joylashgan bo’lib dengiz sathidan 270 metrdan 2590
m gacha balandlikda joylashgan. Fizik geografik jihatdan bu hudud Zarafshon
daryosi havzasida , uning o’rta oqimida joylashgan.
Eremurus turkumi dastlab 1819 yilda Marshal Bibershteyn tomonidan
kashf etilgan va bitta tur kiritilgan edi ( Eremurus spectabilis ). Ammo bu
tur nomi bilan bir necha turlar birlashtirilgan edi. Shu sababdan 1832 yilda
Steven uni alohida turlarga qaytadan ajratdi. 1842 yilda Karelin va Kirillov
Eremurus turkumidan Ammolirion va Henningia turkumlarini mustaqil
turkumlar etib ajratdi. 1868 yilda esa, Regel Selonia turkumini ham mustaqil
turkum deb e'lon etdi. 1873 yilda esa, Regel o'zining 2 ta asarida (1873 a.b.)
Henningia va Ammolirion turkumlarini Eremurus turkumiga birlashtirishni
taklif etadi va uni ilmiy asoslaydi. Shu sababdan Eremurus turkumining turlar
soni orta boradi. 1879 yilda Baker Persiyadan tergan gerbariylar asosida yangi
4 tur, 1881 yilda esa, Afg'onistondan yana bitta yangi turni kashf etdi. Shu
materiallarni umumlashtirgan holda o'zining «Flora orientalis» asarida shirach
turkumining yangi sistemasini (tizimini) tuzishga muvaffaq bo’ldi. Вunda
turkum Henningia, Trochanthus, Selonia, Ammolirion kabi 4 ta seksiyaga
ajratildi [28].
Shirachlar g’arbiy yevropada juda mashhur bo’lib , u yerlardagi keng
bog’larda landshaftlarni hosil qilishda bezak sifatida o’stiriladi. Shirachlar
Yevropaga ilk bor o’tgan asrda Rossiyaning botanika bog’laridan keltirilgan.
10](/data/documents/46a3a88a-a770-42b1-9a47-5a26b5b5281e/page_10.png)
![esa, Henningia seksiyasiga mansubdir. Demak shirach turkumining seksiyalari
bu jihatdan ham qisman o'zaro farqlanishi isbotlaydi. Rossiyada shirachlarni
madaniy o'simlik sifatida ekish haqidagi tavsiyalarni Regel ishlab chiqdi va bu
sohadagi natijalarini O.A.Fedchenko e'lon etdi. Shu yillarda u shirachlarning
yana 4 turini kashf etdi. Shunday qilib XX asr boshlarida turkumning turlar
soni 35 tagacha yetdi. 1909 yilda O.A.Fedchenko o'zining shirach
turkumiga bag'ishlangan monografiyasini e'lon qildi. Bu asarda u 35 turni 20
tagacha qisqartirdi va yana 2 ta yangi turni kashf etdi. Har bir turning
arealini juda aniqlik bilan berdi.
XIX asrning 20-30 yillarida O.A.Fedchenko, M.G.Popov, Vvedenskiylar
tomonidan shirachlarning bir nechta yangi turlari kashf etildi. 1937 yilda
M.N. Prozina shirachlarning 19 turini kariologik tahlil qildi va ularning
filogenezini ochib berishga harakat qildi. Tadqiqotlari asosida, kelib
chiqishiga ko'ra chiroyli shirach ( E .spectabilis ) eng qadimgi, nor shirach
( E.robustus ) va Kaufman shirachi ( E.kaufmanii ) eng yosh turlar ekanligi
isbotladi.
1946 yilda Vvedenskiy shirachlarning 7 ta yangi turini kashf etdi.
Shunday qilib shirach turkumining turlar tarkibi va ularning seksiyalarga
bo'linish haqidagi ma’lumotlar ancha batafsil o'rganilgan, shu jumladan
O’zbekiston florasida turkumning 21 turi tarqalganligi aniqlandi [7]. Regel va
olga shirachlarining tabiiy zaxiralari va fenologik bosqichlarming o’tishi
haqidagi ayrim ma’lumotlarni A.S.Yuldashev o'rgangan [39].
Ammo ayrim olingan turlarning biologiyasi anatomik tuzilishi.
urug'larning unib chiqishiga, ularga past haroratning ta'siri masalari
oxirigacha aniqlangan emas. Shu jumladan shirachlarning Samarqand
viloyatida o'sadigan turlari, ularning o'simliklar qoplamida to'tgan o'rni,
gullash biologiyasi. urug'dorligi, fenologik bosqichlarining o’tishi masalalarini
batafsil o’rganilmagan. Ushbu ishda biz shu masalalarning ayrim jihatlarini
oydinlashtirishga harakat qilamiz.
12](/data/documents/46a3a88a-a770-42b1-9a47-5a26b5b5281e/page_12.png)
![Turkum geografiyasi asosan Markaziy Osiyo, Afg’oniston, Eron, g’arbda
Qrim va Kavkazda, sharqda Oltoy va Xitoyda, Janubiy – Sharqiy
Mo’g’ilistonda, Shimoliy G’arbiy Hindiston hududlarida tarqalgan [18,36].
O’rta Osiyo- Eremurus turkumining kelib chiqish markazi va turlarning
xilma –xilligi eng yuqori bo’lgan hudud hisoblanadi. O’rta Osiyoning Janubiy
tog’lari turkumning kelib chiqishida katta ahamiyatga ega bo’lib , R.V.Kamelin
fikriga ko’ra mahalliy floraning farqli xususiyatlaridan biri sifatida ajralib turadi.
«Флора Узбекистана» va «Определитель растений Средней Азии» A.I.
Vvedenskiy keltirgan ma’lumotlar va hamda K.Sh Tojiboyevning to’ldirishlari
bilan O’zbekiston hududa Eremurus turkumining 27 turi, F.O Hasanovning
so’nggi yillardagi ilmiy ishlarida 28 turi tarqalishini N.Y. Beshko, A.J.
Ibragimov, K.Sh Tojiboev, F.I.Karimov, A.R.Batoshov, O.T.Turginovlarning
so’nggi yillarda olib borgan tatqiqot ishlarida ko’rishimiz mumkin [18,
26,27,36].
Tabiiy maydonlarning keng miqyosda o‘zlashtirilishi, sanoat va qishloq
xo‘jaligining rivojlanib borishi hamda ekologik muvozanatning buzilishiga olib
kelmoqda. Natijada o‘simlik turlarining miqdori kamayib ketish xavfi
tug‘ilmoqda. Respublika qo‘riqxonalarida muhofaza qilinayotgan turlarning
umumiy holati nisbatan yaxshi bo‘lishiga qaramay, ko‘plab yovvoyi turlarning
tabiiy zahiralari keskin ravishda kamayib bormoqda. Eremurus Bieb turkumi
turlari ye m-xashaklik nuqtai nazaridan katta ahamiyatga ega emas. Ammo erta
bahorda, hali dominant yem-xashak o‘simliklari vegetatsiyasi boshlanmagan
davrda Eremurus Bieb turkumi turlarining yashil vitaminga boy barglarini qo‘y
va echkilar yeydi. Tog‘larida va tog‘ etaklaridagi efemerli-shuvoqzor boshqa
yumshoq poyali o‘tlar bilan birga bahor oylarida u mayda shoxli chorva mollari
tomonidan iste’mol qilinadi.
Eremurus Bieb turkumi turlari populyatsiyalariga chorva mollarining
iste’mol qilishidan ko‘ra ular tomonidan payhonlanishi orqali ko‘proq zarar
yetkaziladi. Erta bahor oylarida yaylovlarda ozuqa yetarli bo‘lmagan davrda
chorva mollari yemish izlab ko‘p yo‘l bosadi va shu paytda yosh nihollari
13](/data/documents/46a3a88a-a770-42b1-9a47-5a26b5b5281e/page_13.png)
![endem, relikt turlar o‘sadigan noyob ekotop) va shuning bilan birga shunday
maqomga ega turlar populyatsiyalari muhofazaga muhtoj bo‘lmog‘i lozim.
Kamyob va yo‘qolib borayotgan turlar kolleksiyalarini tashkil etish, ularni
tabiiy o‘sish sharoitida ( in situ ) saqlab qolish imkoniyatini beradi. Dastlab
kolleksiya maydonidan turkum vakillari uchun joy belgilandi. O‘simlik urug‘lari
va piyozlarini ekishdan oldin ekish maydonlari tayyorlandi hamda tuproq
organik o‘g‘itlar bilan boyitildi. Kolleksiya maydonida olib boriladigan
agrotexnik tadbirlarning barchasi qo‘l kuchi yordamida amalga oshiriladi.
Dunyo amaliyotida ko‘p yillik o‘simliklarni keng miqyosda
ko‘paytirishda, ekish maydonlariga urug‘larni sepish usulidan ko‘proq
foydalaniladi. Urug‘larning unish biologiyasi ko‘p faktorli jarayonlarni o‘z
ichiga olib, ekzogen (harorat, namlik, yorug‘lik, saqlash sharoiti) va endogen
(urug‘ po‘stining tuzilishi, unish davridagi fiziologik holati) omillar uning asosiy
komponentlari hisoblanadi. Shu komponentlar asosida urug‘larda ekzogen,
endogen va uyg‘unlashgan tinim holatlari farqlanadi.
Ma’lumki dala sharoitida urug‘larning unuvchanligiga bir qator omillar
ta’sir qiladi. Bu esa urug‘lar unib chiqishiga bir qator noqulayliklar tug‘diradi.
Geofit o‘simliklardan tez va sifatli hosil olishda ularning piyozlarini ekish eng
samarali usullardan biri sanaladi.
Shirach turkumi turlarini tabiiy o’sish sharoitlarini muhofaza qilish,
urug’larini ekib ko’paytirish va botanika bog’lariga introduksiya qilish
chora tadbirlarini ishlab chiqish zarur.
1.2. Shirachlarning Samarqand viloyatida tarqalgan turlari va
ularning tavsifi
Eng so’nggi ma'lumotlarga ko'ra , O'zbekiston hududida shirachlarning 21
turi o'sadi [18], shundan 12 ta turi O'zbekiston Respublikasi «Qizil kitob»iga
kiritilgan va muhafazaga muhtoj [45]. Zarafshon daryo havzasi o'rta oqimi
hududida Samarqand viloyatida shu turlarning 9 ta turi tarqalgan. Ularning
15](/data/documents/46a3a88a-a770-42b1-9a47-5a26b5b5281e/page_15.png)
![uchraydi. G’ arbiy Tyanshanda may-iyun oylarida yaylov tik pog'onasida esa,
avgustda gullaydi. O'zbekistonda Samarqand, Toshkent, Buxoro viloyatlarida
tog'larning donador va donador-toshloq tuproqlaridan iborat, pastki va o'rta
qismidagi yonbag'irlarda yakka-yakka holda o'sadi.
Nor shirach 1870 yilda O.A.Fedchenko tomonidan Moskva atrofida
introduksiya qilingan va manzarali o'simlik sifatida o'stiriladi. Turkumning
eng yirik va chiroyli manzarali turlaridan hisoblanadi. Urug’idan o'stirilganda
6-7 yillarda gullay boshlaydi. Vegetativ yo’l bilan deyarli ko'paymaydi. Nor
shirach erison shirachiga juda o'xshash, ammo undan juda yirikligi, poyasining
ko'kimtir g'uborligi, gulining nisbatan maydaroqligi, to'pgulining zichroq
bo'lishi va urug'ining shakli bilan farq qiladi. U noyob turlardan hisoblanadi va
shu sababdan O'zbekiston Respubiikasining «Qizil kitob»iga kirtilgan [5,
20,21,22].
5. So'g'd shirachi - Eremurus sogdianus (Regel,et Herder) Benth et
Hook.n. Turkumning Eremurus seksiyasiga mansub 60-120 sm o'simlik (4-
rasm). Ildizlari 10-15 ta, och malla, sal urchuqsimon, uzunligi 10-15 sm,
diametri 0,8-1,0 sm. cha. Barglari 8-12 ta, tasmasimon, silliq (tuksiz), cheti
g'idirish, eng sirtqilari 40 sm.cha eni 1,0-1,2 sm. Poyasi ingichka, pastki
qismi tukli. To'pguli (shingil) siyrak gulli, keng konussimon, 30 -60 sm,
pastki qismining diametri 10-15 sm, o’qi silliq. Gulyonbarglari pardasimon,
pahmoq, kipriksimon, uzun tukli, oqish, bitta malla tomirli. pastkilari 1,0 -1,2
sm gulbandlari bir bo'g'inli, pastkilarining uzunligi 6-10 sm. Gullari keng
dahanasimon, diametri 2 sm. gacha, goltojbargchalari 1,3-1,4 sm, sirtqi
halqadagilari sarg'ish- yashilroq. Orqa yuzasi yashil va 3 tomirchali, eni
0,4-0,5 sm ichki halqadagilari oq bir tomirchali, eni 0,7-0,8 sm gullash
oxirida gultoj qaytaqismi buralgan qissasi mallaroq, uzunligi gullash
boshlanganda gultojdan ancha qisqa (0,6-0,7 sm) gullash so’ngida undan
ancha uzun (1,2-1,4 sm) va pastga egilgan. Changdonlari ingichka 0,5-0,6
(0,7) sm. Tuguncha sharsimon, silliq (tuksiz). Ustuncha tik, sarg'ish-
yashilroq, gullash boshlanganda 0,7, gullash so'ngida esa 1,5 sm cha bo'ladi.
22](/data/documents/46a3a88a-a770-42b1-9a47-5a26b5b5281e/page_22.png)
![«Qizil kitob»iga kiritilgan [5,20,21,22].
7.Echison shirachi – Eremurus aitchisonii Baker. Shirach turkumiga
mansub ko’p yillik ildizpoyali o’simlik. Afg’onistonning toshloq baland tog’lari,
Tyan-Shan va G’arbiy Pomir tog’larida chinor, yong’oq aralash o’rmonlarda
o’sadigan ko’p yillik o’tsimon o’simlik hisoblanadi. Bu turning 18- 27 ta katta ,
yorqin yashil rangli barglari bo’ladi. Poyasi kalta novda bilan o’sib chiqadi,
balandligi 70-110 sm gacha va diametri 17 sm gacha qattiq silindrsimon
shoxchalar bilan o’ralgan. Bu shirachning aprel oyida gullaydi, vegetatsiya davri
esa juda qisqa bo’ladi. To’pgulida 120-130 ta guldan iborat bo’lib,
madaniylashgan turlarida esa 500 tagacha gul bo’ladi. Bu o’simlik muhofazaga
muhtoj tur hisoblanadi.
1.7-rasm. E. aitchisonii Baker
8. Hisor shirachi – Eremurus hissarikus Vved. Ko’p yillik ildizpoyali
o’simlik. Qoyatoshlar yon bag’irlarida mayda shag’alli yerlarda o’sadi. May-
25](/data/documents/46a3a88a-a770-42b1-9a47-5a26b5b5281e/page_25.png)
![iyun oyilarida gullab, iyun-iyul oylarida urug’laydi. Manzarali o’simlik.
O’simlikning uzunligi 120-180 sm bo’lib , bargining uzunligi 40-60 sm va
diametri 4-5 sm bo’ladi. Poyasi silliq, yashil bo’ladi. Barglari keng chiziqli
uchki qismi ozgina o’ralgan, qirralari qo’pol tishli.
1.8-rasm. E. hissarikus Vved
9. Turkiston shirachi- Eremurus turkestanicus . Ko’p yillik ildizpoyali
o’simlik. Bo’yi 70-100 sm keladigan o’tsimon o’simlik. Qoyatoshlar yon
bag’irlarida mayda shag’alli yerlarda o’sadi. May-iyul oylarida gullab, iyul-
avgust oylarida mevalab urug’laydi. Manzarali v asal beruvchi o’simlik
[18,19,22,26,27,36].
26](/data/documents/46a3a88a-a770-42b1-9a47-5a26b5b5281e/page_26.png)
![2. TADQIQOT SHAROITLARI, OB’EKTI VA USLUBLARI
2.1. Tadqiqot sharoitlari
Samarqand viloyati hududi jihatdan tog’li zonalar bilan ancha
o’ralgan. Omonqo`ton hududi sharqdan-g'arbga tomon yo'nalishda
tahminan 770 km ga cho'ziladi, eni esa, o'rtacha 70 km atrofida bo'lib,
tabiiy-geografik sharoiti juda hilma-xildir. Samarqand viloyati esa,
Panjakentdan Ziyovuddingacha bo'lgan o'rta oqim dalalarini egallaydi va
uning asosiy qismini madaniy ekinzorlar tashkil etadi. Shu sababdan
Omonqo`ton hududi O'rta oqim hududi Samarqand vohasi deb ataladi. U
adir, tog' tik pog'onalarini mayda toshli va asosan soz tuproqli yonbag'ir
maydonlaridan tashkil topgan. Daryo vodiysidan uzoqlashagan sari adirlar
keskin tog’ bilan almashinadi. Tog'lar Pomir-Oloy tog‘lar sistemasining
g'arbiy qismilari bo'lgan Turkiston va Urgut tog’larining qismlaridir [2,5].
Samarqand viloyati hududi yirik suv havzalaridan juda uzoqda bo’lib,
g'arbiy va shimoliy tomonlari ochiq, janubiy va sharqida esa tog'
sistemalari bilan chegaralangan. Bu holat o'rta Samarqand viloyati
iqlimining shakllanishida, ya'ni yoruglik intensivligi, haroratning
mavsumlar bo'yicha. bir kecha-kunduzda keskin o'zgarishiga, yog'in
miqdorining kam bo'lishiga olib keladi.
Hududda bulutsiz ochiq kunlar 150-170 atrofida bo'lib, uning 70 % i
yilning may-oktyabr oylariga to'g'ri keladi. Iyul, avgust, sentyabr oylarida
eng issiq va ochiq kunlar ko'zatiladi Shu sababdan bu oylarda tuproq va
havo harorati ochiq joylarda ancha baland bo'ladi, ba'zan, tuproq yuzasi
50-60 darajagacha qiziydi. O'simlik qoplami shu rejimga mos ravishda
shakllanadi. Dengiz yuzidan 800-1000 metr balandlik chegarasida harorat
nisbatan ko'tarila boradi. Tog' tik pog'onasida esa, harorat biroz pasayadi.
Yoz oylarida viloyat hududi iliq tropik havo shakllanadigan o’choqqa
aylanadi. Shu davrda o'rtacha harorat 26-32 darajaga teng.
29](/data/documents/46a3a88a-a770-42b1-9a47-5a26b5b5281e/page_29.png)
![Viloyatnmg turli hududlarida yog’in miqdori notekis, bu esa nam
havo oqimining yo'nalishi va relyefning notekisligi bilan bog’liq. Eng
kam yog’in miqdori viloyatning shimoliy g'arbiy tumanlarida
(Qo’shrobot, Kattaqo’rg'on) kuzatiladi va 200-300 mm ga teng. Shimoliy
sharqiy va sharqiy yo'nalishda esa yog'in miqdori nisbatan ko'paya boradi.
Masalan, Omonqo’tonda u maksimal darajada 900-1000 mm atrofida
bo'ladi. Yog'in miqdori yil mavsumlarida ham bir xil emas. Uning asosiy
qismi bahor oylari, kuz va qishga to’g'ri keladi. Yozda esa (iyul, avgust,
sentabr) yog’in deyarli yo’q. Viloyat o'simliklar qoplami va ayrim guruh
(efemer, efemeroid) larining o'sishi va rivojlamshi uchun kech bahor
(mart, aprel) va erta kuz (oktabr) oylarida kuzatiladigan sovuq kunlar -
qor yog'ishi, muzlash aks ta'sir etadi. Efemeroidlardan yovvoyi piyozlar,
lolalar, shirachlarning vegetatsiyasi ancha cho'ziladi. Bu guruh
o'simliklarga yozning issiq va quruq bo'lishi deyarli ta'sir etmaydi.
Viloyatning asosiy suv arteriyasi Zarafshon daryosidir, qisman esa,
tog' soylari va buloqlar suvidan foydalaniladi (Urgut, To’sinsoy, Oq tepa,
Ohalik, Omonqo’ton soylari va boshqalar). Cho'ponota balandligi yonida
Zarafshon. Oqdaryo (131 km) va Qoradaryoga (127 km) bo'linadi.
O'rtalarida Miyonko’l orolini hosil qilib, Yangirovot qishlogi atrofida
qaytadan qo’shiladi va Zarafshonni hosil qiladi [10].
Viloyat hududining tik pog'onalarida tuproq xillari ham farq qiladi.
Adirning cho’l bilan chegaralangan hududlarida och kulrang tuproqlar
tarqalgan va bu xil maydonlar rang-qo’ng'irbosh assosiasiyalari bilan
qoplangan. Tog ’
tik pog'onasiga yaqin hududlarda och kulrang tuproq,
haqiqiy kulrang tuproqlar bilan almashinadi. O'simliklar qoplami asosan
rang-qo’ng’irbosh assotsiatsiyalaridan tashkil topgan, ammo yirik ko'p
yillik o'tlar ham ko'p bo'lishi bilan ajralib turadi. Tog' tik pog'onasining
pastki qismlarida to’q qo’ng'ir tuproqlar mavjud va unda asosan
bug'doyiq- har xil o'tli assotsiatsiyalar va formasiyalar hosil bo'lgan. O'rta
tog' tik mintaqasida chimli-qo’ng'ir tuproqlar mavjud va asosan o'tloq-
30](/data/documents/46a3a88a-a770-42b1-9a47-5a26b5b5281e/page_30.png)
![Shirach turkumi vakillarini o’rganishdir. Ushbu turlarning viloyat dalalarida
tarqalish areallari, ular ishtirokida shakllangan assosiasiyalar, turlarning
tabiatda o'sish va rivojlanish dinamikasi, potensial va real urug'dorligi, urug'
hosildorligi, urug'larining unib chiqishi va boshqa ayrim bioekologik
xususiyatlari o'rganildi. Dissertatsiya yakunida viloyat hududida o'suvchi
shirach turlarining aniqlagich kaliti tuziladi.
2.3.Tadqiqot uslublari
Magistirlik dissertatsiyasini yozish davomida floristik, geobotanik va
fenologik tekshirishlar olib borildi va urug'larining unishini aniqlash
uchun laboratoriya va dala tajribalar o'tkazildi.
Umuman olganda floristik tekshirishlar dala tekshirish usulida
o'tkaziladi, bu ish ekspedisiya-ekskrusiya yo'li bilan amalga oshirildi.
Tanishilgan dalalarda shirach namunalari terib gerbariylar tayyorlandi va
ular hozirgi so'ngi chop etilgan aniqlagichlar yordamida aniqlandi.
O’simlik gerbariy namunalarini aniqlashda 6 jildli “Флора Узбекистана”
(1941-1962) [ 35 ], 11 jildli Oпределитель растений Средней Азии (1963-
2015) [ 18 ], Кадастр флоры Узбекистана: Самаркандская область (2018) [ 26 ]
va boshqa aniqlagich hamda qo’llanmalardan foydalanilgan holda amalga
oshirildi.
Turkum va turlarning nomlari Oпределитель растений Средней Азии
(1963-2015) [ 18 ] va International Plants Names Index (www.ipni.org) [5 1 ], The
Plant List (www.theplantlist.org) [ 46 ] буйича келтирилди. Turlarning
mualliflari R.K. Brummit, C.E. Powell [46] qo‘llanmasidan foydalanilgan xolda
yozildi.
Shirachlarning Samarqand viloyati o'simliklar qoplamida tutgan
о'rnini, tabiatda ular ishtirokidagi assosiasiyalarni aniqlashda
V.M.Ponyatovskaya uslubidan foydalanildi. Bunda Ramenskiyning qabul
qilingan «Namuna maydоnсhalari» da olga shirachining uchrovchanlik
32](/data/documents/46a3a88a-a770-42b1-9a47-5a26b5b5281e/page_32.png)
![darajasi o'rganildi. Ko'rsatkichlar Drude shkalasi bo'yicha hisoblandi-soc,
cop 3
, cop 2
, cop 1
, sp, sol. Zarurat to'g'ilganda in (unicum) ko'rsatkichidan
ham foydalanildi. Assosiasiyada edifikator (dominant), subedifikator
(subdominant) liklarni aniqlashda T.A.Rabotnov uslubidan foydalanildi.
Ilmiy izlanishlarni bajarishda asosan, o’simliklarni fenologiyasi, o’sihi va
rivojlanishi I.D.Yurkevich va I.N.Beydeman metodikalari bo’yicha o’rganildi
[9]. Unib chiqqan maysalarni tavsiflashda I.T.Vasilechenko metodidan
foydalanildi. O'sish dinamikasini aniqlashga oid o’lchashlar har 5-7 kunda,
gulning ochilishi va mevalarni hosil bo'lishi esa har kuni hisobga olindi.
Gullash biologiyasi A Ponamarev metodidan [24] foydalanib kunlik
va mavsumiy gullash aniqlandi. Bir-kecha kunduzda gullarning ochilishi
ertalab soat 6:00 dan boshlab har 2 soatda kech soat 18:00 gacha
ko'zatildi va yozib borildi [10]. O’simlikning urug’lash va m evalash
mahsuldorligida mevaning shakllanish va pishish davrlari Ashurmetov,
Qarshibaev usuli bilan o’rganildi [3].
Nor shirach va olga shirachi urugining biologik xususiyatlari, yaxshi unib
chiqishi uchun bo’lgan shart- sharoitlar: harorat, yorug’lik va namlikning ta’siri,
laboratoriya sharoitlarida K.M.Firsova qo’llanmasi asosida olib borildi [34].
Urug’larining unish biologiyasini o'rganish laboratoriya sharoitida Petri
kosachalarida 3 marta takroriy o'tkazildi. Adabiyotlarda shirachlarning
uruglarini undirish uchun dastlab 35-45 kun davomida sovutgichlarda (-
0+6 0
C) da saqlanib keyin tajriba qo'yish lozimligini bilgan holda [34]
o'shbu tavsiyaga rioya etildi.
33](/data/documents/46a3a88a-a770-42b1-9a47-5a26b5b5281e/page_33.png)
![( Dactylis glomerata ), arpa ( Hordeum bulbosum ), ikkipallalilardan tojik tog’
turbidi ( Dictamnus tadshicorum ), shashir ( Ferula joeschkeana ) va dominant
tur - sherolg'in ( Artemisia dracunculus ) o'sadi. Shu baland pog'onasidagi
adonisli- leman shuvoqli - archa assosiasivalarida nor shirach, kaufman
shirachi ( T. kaufmanii ). oshlovchi toron ( Polygonum corianum ), oq tukli
qo'ziquloq ( Phlomis cancscens ), baqtriya qo'ziqulog'i ( Poa bactriana ),
turkiston adonisi, kserofit butachalar va chalabutachalardan tukli astragal,
kiprikli kuziniya, ikki bo'lakli tragakant kabilar o'chraydi.
Zarafshon archasi ( Juniperus zeravshanica ) va yarimsharsimon archalar
birga o'sadigan assosiasiyalarda esa, tog' kserofitlari olatog' akantolimoni,
kiprikli kuziniya. takasoqol ( Scorzonera acanthoclada ) kabilar bilan birga
mezofill o'tlardan regel shirachi va nor shirachlar birga o'sadi. Shunday qilib
nor shirach ( Eremurus robustus ) Respublikamizning baland tog' tik
pog'onasidagina uchraydi va mo'lligi solutarius. sparsus ko'rsatkichlaridan
oshmaydi.
Viloyatda nor shirachdan keyin olga shirachi ancha keng tarqalgan.
Olga shirachining tarqalishi uning ruvojlanishini A.S.Yo’ldashev
tamonidan yaxshi o’rganilgan. Yo’ldashev A.S. ma’lumotlarga ko’ra,
Olga shirachi viloyatda 1945 gektarcha maydonni egallaydi va har yilda
86-94 tonnacha yer osti qismlari kovlab olish mumkin [39]. Ular asosan
adir va tog' tik pog'onalarining pastki hamda o'rta qismlarida shirach-
quziquloq-qo'ng'irboshli-rang, shirach-qo'ng'irbosh-rangli, yantoq-
qo'ng'irbosh-shirach-rangli, shuvoq-shirach-qo’ngirbosh-rangli, shirachli-
quziquloqli-g'allasimon o'tli, yirik o'tli-rang-shashir-g'allasimon o'tli
assosiasiyalarda turli qalinlikda o'chraydi.
Omonquton va Qoratepa tog'larida esa, o l g a s h i r a c h i n i n g turli
ekspozisiyalarda uchrashi turlichadir, 1 m 2
maydonda 1 - 2 tagacha
tuplarini ko'rish mumkin. Ba'zan bir tupidan 2 (3) tacha to'pgulli poyalar
hosil bo'ladi, ya'ni u vegetativ ko'payadi. Olga shirachining fitosenozda
qatnashish darajasi va u bilan birga o'sadigan turlarni aniqlash uchun
37](/data/documents/46a3a88a-a770-42b1-9a47-5a26b5b5281e/page_37.png)
![3.8-rasm. Nor shirachning o’sish va ruvojlanishi dinamikasi
3.3. Nor shirach va olga shirachining gullash biologiyasi
2021 yil nor shirachning gullashining o'ziga xos xususiyatlari
o'rganildi. Shirachning kunlik gullash ritmini o’rganish A.A. Kazakova va
A.N. Panomarev usuli bo’yicha o’tkazildi [24]. Ma’lumki har xil
o’simliklarning gullashi va changlanishi ma’lum bir kunlik ritmga
muvofiq sodir bo’ladi va asosiy tasir etuvchi omillar havo harorati va
yorug’likdir. Shirachlarning gullash biologiyasi juda o’ziga xosdir.
Ularning gullari ikki jinsli, aktinomorf, tojbarglari 6 ta bo’lib shingil
to’pgulda yuqori qismida joylashgan. Changchilari 6 ta changchi ipi uzun
va ingichka. Ginetsiyi sinkarp, uchta mevabargning qo’shilishidan hosil
bo’lgan.Shirachlarning gullashi bazepetal turiga xosdir. Gullash davrida
gullarning ochilishi pastdan yuqoriga qarab sodir bo’ladi. Bir kunga
ochiladigan gullar soni to’pguldagi gullar zichligiga bog’liq.
51](/data/documents/46a3a88a-a770-42b1-9a47-5a26b5b5281e/page_51.png)
![unumdorlikda olib borildi. Ko'zatish ertalab soat 7 0 0
dan boshlandi va har
2 soatda ochilgan gullarni sanash o'tkazildi (3,9-jadval). Sanash oldidan
havoning nisbiy namligi va harorat o’lchandi [24].
3,9-jadval
Olga shirachining sutkalik gullash biologiyasi (24 .05.2021)
Kuzatish
soatlari Havoning
Ochilgan gullar soni
nisbiy namligi Haro rati
7 0 0
- 9 0 0
45-33 26-26 22
9 0 0
-11 0 0
27-30 28-27 38
11 0 0
-13 0 0
24-26 28-32 2 5
13 0 0
-15 0 0
20-25 31-35 10
15 0 0
-17 0 0
26 -30 28-32 9
17 0 0
-19 0 0
26-27 27-28 6
19 0 0
-20 0 0
28-29 23-24 2
Shirach turkumi turlarining mavsumiy gullash davomiyligini ham
o’rgandik. Bunda, olga shirachi to’pgulida gullarning ko’pligi va gullash
davomiyligi boshqa turlarga qaraganda biroz ko’proq davom etadi. O’rtacha 38
kunni tashkil etadi. Shunga muvofiq, nor shirachi esa mavsumiy gullash
davomiyligi 32 kunni tashkil etadi (3.10-jadval).
3,10-jadval
Shirach turkumi turlarining mavsumiy gullash davomiyligi (2021)
Muhit Vegetatsiya
ning
boshlanishi Gullash jarayoni Gullash
davomiyligi, kun
boshlanishi yalpi tugashi
Eremurus olgae
Tajriba
maydoni 2 2 .0 2 12 .0 5 24 .0 5 20 .0 6 38
E. robustus
Tajriba
maydoni 2 8 .0 2 10 .0 5 22 .0 5 12.06 32
57](/data/documents/46a3a88a-a770-42b1-9a47-5a26b5b5281e/page_57.png)
![3,14 -jadval
Ba'zi shirachlar urug'larining dala unuvchanligi va maysalarining
o'lchamlari (sm)
№
Tur nomi Urugining
unishi
(%) Maysa bargining
o’ lchami Zaxira modda saqlovchi
ildizi
uzunligi Eni e nlik
qismining
uzunligi e nlik
qismining
eni umumi
y
uzunli
gi
1 Nor shirach-
E. robustus
Rgl. 13,4 28,0 0,5 6,0 0,5 8 , 0
2 Olga
shirachi- E .
olgae Rgl. 40 ,0 16,0 0,2 8,0 0,45 7 , 5
Nor shirach - Eremurus robustus ning b arglari 26 sm cha, eni 6 sm,
uch qirrali, och yashil. uchki 1 / 3 qismmmg chetlari deyarli
tishchalarsiz. o'rta qismi tishchali. asos qismida esa, butunlay tishsiz.
B argining tuproqdagi asos qismi sariq , yerusti qismining pasti qo ' ng ' irroq ,
uchki qismi yashil . Urug ' pallabargining qini 1,3 sm , oqish - yarim tiniq .
Bosh ( asosiy ) ildiz sarg ' ish . 5,0-5,5 sm , diametri 0,18 sm . Zaxira
to ' plovchi ildiz och sariq rangda bo ’ ladi ..
Olga shirachining urug ' i oqish kulrang , pardalari juda ensiz , ming dona
urug ' ining massas iesa , atigi 7,5 grammcha keladi . Ko ' sagi nor shirachda
sharsimon , diametri 2-3 sm , olga shirachida esa , cho ' ziq sharsimon va diametri
1,0-1,2 smga teng .
Barcha efemeroidlar shu jumladan shirachlar urug ' ining unib chiqishi
uchun , ham qishki sovuq haroratda tinim davrining o ' tishi talab etiladi , bu
umumiy qonuniyatdir [21]. Bu jarayonni aniqlash uchun A . P . Xoxryakov
quyidagicha tajribalarni o ' tkazgan . Namlangan shirach urug ' lari dekabr va
yanvar oylarida 0 C (+0,5+ l ) haroratda sovutgichda , va shu muddatlarda +5° C
67](/data/documents/46a3a88a-a770-42b1-9a47-5a26b5b5281e/page_67.png)
SAMARQAND VILOYATIDA TARQALGAN EREMURUS BIEB TURKUMI TURLARINING AYRIM BIOEKOLOGIK XUSUSIYATLARI MUNDAR IJA KIRISH …………………………………….……………………………........3 1. ADABIYOTLAR SHARHI 1.1 Shirachdoshlar oilasi (Asphodelaceae) va shirach (Eremurus Bieb.) turkumi haqida umumiy tavsif…………………………………………………..........10 1.2 Shirachlarning Samarqand viloyatida tarqalgan turlari va ularning tavsifi………………………………………………………………………….16 1.3 Samarqand viloyatida tarqalgan shirachlarning aniqlagichi…………... 28 2. TADQIQOT SHAROITLARI, OBYEKTI VA USLUBLARI 2.1 Tadqiqot sharoitlari……………………………………………………….31 2.2 Tadqiqot ob’ektlari…………………………………………………..........33 2.3 Tadqiqot uslublari…………………………………………………………34 3. TADQIQOT NATIJALARI 3.1. Nor shirachning ( Eremurus robustis Regel) va olga shirachi (E. olgae )ning tarqalishi va o‘simliklar qoplamida tutgan o‘rni…………….............................36 3.2. Nor shirach va olga shirachning tajriba maydoni sharoitida o‘sishi va rivojlanish dinamikasi………………………………………………………..44 3.3. Nor shirach va olga shirachining gullash biologiyasi……………………53 3.4. Nor shirach va olga shirachining fenologik bosqichlari va urug’dorligi…………………………………………………………………...60 3.5. Nor shirach va olga shirachining meva va urug’larining unuvchanligini o’rganish………………………………………………………………………65 XULOSALAR ……………………………………………………………..…73 TAVSIYALAR ……………………………………………………………....74 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ………………………………….…75 1
KIRISH Magistrlik dissertatsiyasi мavzu si ning asoslanishi va uning dolzarbligi . Hozirgi globallashuv va ruvojlanish sharoitida dunyo bo’ylab biologik xilma xillikni saqlab qolish, o’simliklar va ularni muhofaza qilishga bo’lgan ehtiyoj jiddiy muammo va sifatida e’tirof etilmoqda. So’nggi yillarda tabiatni muhofaza qilish, jumladan o’simliklar olamini saqlab qolish va undan oqilona foydalanish O’zbekistonda olib boriladigan islohotlarning ajralmas bo’lagiga aylanib bormoqda. Samarqand viloyati asosan adir va tog pog'onalarini egallaydi. Iqlim va tuproq sharoitining har xilligiga mos ravishda o'simliklar dunyosi ham ancha boy. Akademik Q.Z.Zokirovning ma’lumotlariga qaraganda, O’rta Zarafshon hududida 97 ta oila va 706 turkumga mansab 2588 tacha turlar tarqalgan . Ular orasida 200 tacha endemik turlar va 4 ta reliktlarning borligi ma’lum. Inson faoliyatining bir necha yillar ta'siri natijasida bir qator yovvoyi o'simlik turlari noyob, kamayib borayotgan turlar qatorida kirib qolgan [10,11]. Shu sababdan 2019-yilda O'zbekiston Respublikasi «Qizil kitob»ining yangi nashri chop etildi va unga kiritilgan turlar soni ham orta bordi [45]. Bu holning asosiy sababi tog’li hududlarda ya’ni Urgut tumanidagi Omonqo’ton hududida suvining miqdori kamayganligi va y etarli miqdorda oqmasligi, to’qayzorlarning tobora qisqarayotganligi, yovvoyi foydali o'simliklarning kishilar tomonidan ayovsiz-rejasiz terib olinayotganligi, tog’larda tomorqa maydonlarining kengayib borayotganligi, va nihioyat viloyatdagi bir qator yovvoyi dorivor va boshqa foydali o'simliklarni yig'ib tijorat maqsadida ishlatishayotgan tashkilotiar sabab bo’lmoqda. Natijada hammaga malum bir qator manzarali (lolalar, shirachlar) dorivor (bozulbang, andizlar, ko’chala), ziravor (zira, alqor), sharq shirinliklari tayyorlashda ishlatiladigan (bex-etmak) va iste'mol qilinadigan (anzur piyoz) o'simliklar tobora kamayib bormoqda. Ba'zi hollarda ularning tabiiy genetik fondi butunlay yuqolish darajasiga kelib qolgan. Bu esa, tegishli muhofaza choralari ko'rilmasa viloyatimiz 2
tabiatidagi bioxilma-xillikning o'ta kambag’allashuviga sabab bo’ladi [23,41,42,43,44,45]. Tadqiqot obyekti va predmeti: Samarqand viloyati tabiatining bebaho go'zal nabobotlari orasida shirach ( Eremurus Bieb.) turkumining turlari - shirachlar alohida o’rinni egallaydi. Ular xo’shmanzarali, dorivor, bahorda ko'kat sifatida iste'mol qilinadigan qimmatli yemish (shirach) olinadigan yovvoyi o'simliklardir. Shu xislatlari sabab bo’lsa kerak ularning tabiatdagi zahiralari juda tez kamayib bormoqda, mavjud 21 turlardan 12 tasi O’zbekiston «Qizil kitob»iga kiritilgan [45]. Shirachlar yer shari florasi ayniqsa, Markaziy Osiyoning o’ziga xos, o’ta qimmatli o'simliklar turkumidir. Ularning tasmasimon tojbarglari, jozibador sulton (shingil) tarzidagi to’pguli, yulduzsimon shaklli va sariq sutsimon suyuqlikka boy ildiz sistemasi kishining e’tiborini jalb etadi. Ularning vegetativ a'zolari deyarli bir xil tuzilishli, ammo gul tuzilishi va rangi juda xilma-xildir. Bu xususiyatlari ularni madaniylashtirilganda ham saqlanib qoladi. Shirachlarning guli asalshira (nektar) ga boy, qurigan poyalari asalari qutilari uchun ishlatiladi, yosh barglari va ildizlari qaynatib yeyiladi, barglari С darmondorisiga boy. Ildizlaridan qadim zamonlardanoq yelim olinadi va shu sababdan shirach deb atalgan bolishi kerak. Barcha qismlaridan ipak, jun, paxtadan qilingan matolarni sariq rangga bo’yaydigan bo’yoq olinadi [6,7,37]. So’ngi yillarda shirachlarni o'rganish va ularda foydalanish katta e’tibor berilmoqda, chunki ularning ildizlarida “eremuran” deb nomlangan polisaxarid topildi va u tibbiyotda ancha ko’p dorilarning organizmga singishini tezlashadigan emulgator sifatida ishlatiladi. Bu jihatdan u qimmat turadigan gummi arabiknmg o’rnini bosadi va xususiyatlariga ko’ra glikogenga ancha o’xshash. Shirachlarning o’ziga xos xususiyatlaridan biri ularning gul tuzilishi biologiyasidadir. Gullash jarayonida gultojbarglar, changchilar murakkab 3
harakatlar sodir etishadi. Barglarining ustki va ostki tomonlari bo'lib 2 qator naviolah tutamlar otadi va shu bilan boshqa Liliyasimonlardan farq qiladi. Shunday qilib shirachlar ( Eremurus) turkumini o'rganish ham iqtisodiy ham ilmiy jihatdan juda muhimdir. Shirachlar yer yuzida ancha keng tarqalgan, ularning areali Yaqin va O’rta Sharq, Kavkaz, Qozog’istonni egallaydi. Ammo hozir aniqlangan 70 taga turlardan 30 tasi Markaziy Qsiyoning janubida tarqalgan, O’zbekiston florasda 21 ta tur shirach o'sadi [18,35]. Ularning aksariyat ko'pchiligi tabiatda juda kamayib ketayotir. Shu sababdan O'zbekiston shirachlaridan 12 turi "Qizil kitob" o'simliklaridir [45]. Shirachlar ( Eremurus Bieb. turkumi) о ’t а foydali o'simliklar – dorivor, darmondorilarga boy, yeyiladigan, yelim olinadigan va xushmanzara (dekorativ) turlardir [37]. Eremurus M.Bieb- turkumi urchuqsimon etli ildizli, ildizpoyali, ruvojlanish ritmiga ko’ra efemeroid o’simliklar hisoblanadi. Turkumning ko’p vakillari manzarali, ozuqabop, uchuvchan va biologik faol moddalar saqlovchi o’simliklar sifatida o’rganilgan. Yozning o’rtalarigacha gullab turishi, gullarining kunlar davomida ketma- ketlikda ochilib ko'zga tashlanishi va chiroyliligi bilan kishilarning diqqatini tez tortadi. Shu sababdan yozda tog’ va adirda yozgi oromgohlarda- dam oluvchilar, ekskursiyalarga boruvchilar va hatto oddiy yulovchilar ularning quchoq-quchoq qilib ko'plab teradilar. Natijada urug'dan ko’paya olish ehtimoli juda pasayib ketadi. So'ngi vaqtlarda Samarqand viloyati hududida ау nan nechta va qaysi tur shirachlar o'sishi, ularning viloyat o'simliklar qoplamida tutgan o'rni, «Qizil kitob» turlaridan qaysilari borligi va ularning bio- ekologik xususiyatlari batafsil o'rganilmagan. Viloyatda tarqalgan shirach turlarining aniqlagichi tuzilgan. Omonqo`ton hududida o'sayotgan shirachlarning turlar tarkibi, tarqalishi, ayrim biologik xususiyatlarini to'liqroq o'rganish bizning nazarimizda diqqatga sazovor va zarurdir. Shunday 4
qilinganda ularning turlar xilma-xilligini, tabiiy zahiralarini kerakli darajada saqlab qolish imkoniyati tug'iladi. Tadqiqotning obyekti va predmeti. Samarqand viloyatida tarqalgan Eremurus Bieb. turkumi turlari shirachdoshlar ( Asphodelaceae ) oilasiga kiradi. Shirach turkumi turlarining biologik morfologik tuzilishi va o’sish va ruvojlanishi bo’yicha ishlar olib borildi. Mavzuni predmeti tariqasida Eremurus turkumi turlarining ildizpoyasi va urug’i yordamida ko’payishi bo’yicha tajribalar dala sharoitida olib borildi. Tadqiqot maqsadi : Eremurus turkumi turlari ning biologik xususiyatlarini o’rganish. Ushbu ilmiy ishni bajarishdan maqsad Samarqand viloyati hududida tarqalgan shirach ( Eremurus L.) turkumining turlarining ayrim bioekologik xususiyatlarini o’rganishdan oborat. Tadqiqotning vazifaiari: Tadqiqot ishlari oldiga qo’yilganmaqsadga erishish uchunkuydagi vazifalarni amalga oshirish rejalashtirildi. - Shirachdoshlar ( Asphodelaceae ) oilasi, uning Liliyasimonlar ( Liliopsida ) ajdodida tutgan o'rni va uning turkumlari haqidagi ilmiy adabiyotlarda mavjud ma'lumotlarni to’plash va tahlil qilish; - O'zbekiston florasida tarqalgan shirachlar ularning Samarqand viloyatida o'sadigan turlariga tavsif berish, tarqalish xaritasini tuzish; - nor shirachning ( Eremurus robustus ) va olga shirachining ( Eremurus olgae ) viloyat o'simliklar qoplamida uchraydigan assoatsiyasini aniqlash; - nor shirach va olga shirachining tajriba maydonida o'sish va rivojlanish dinamikasini, urug'dorligini o'rganish; - Samarqand viloyatida uchraydigan ayrim shirachlarning urug’larining laboratoriyada unish biologiyasini o’rganish; - Shirach turlarini muhofaza etish choralari bo'yicha mulohazalarni bayon etish va tabiatni muhofaza qilish, dorivor o'simliklarni yig'ish bilan shug'ullanadigan tashkilotlarga, maktab o'quvchilari va keng ommaga o'z tavsiyalarni berish. Ilmiy yangiligi. Samarqand viloyati sharoitida Eremurus Bieb turkumi 5