logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. Samarqand viloyatida turizmni rivojlantirish

Samarqand viloyatida turizmni rivojlantirish

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

164.5380859375 KB
Ko'chirib olish
MUNDARIJA KIRISH...................................................................................... . 1-bob. Turizm sohasini rivojlantirishning nazariy masalalari .......... 1.1. Turizm sohasining milliy iqtisodiyotdagi o‘rni va roli ................ 1.2.Turizm sohasining tarixi y va zamonaviy rivojlanish bosqichlari ...................... ............................................................ 1.3. Turizmni rivojlantirish borasida davlat siyosatining asosiy yo‘nalishlari ................................................................................. 2-bob. Samarqand viloyatida turizmni rivojlantirish holati va imkoniyatlari ........... ................................................................... 2.1. Samarqand viloyatida turizmning rivojlanish tendensiyalari...... 2.2. Samarqand viloyatining turistik resurslari salohiyati.................. 2.3. Samarqand viloyati turistik ob ektlarning investitsion jozibadorligiga ʼ ta sir etuvchi omillar va ularning ʼ klassifikatsiyasi ........................................................................... 3-bob. Samarqand viloyatida turizmni barqaror rivojlantirish yo‘llari .......................................... ............................................. 3.1. Samarqand viloyatida turizm va uning infratuzilmasini rivojlantirishning innovatsion-investitsiya omillari ..................... 3.2.Turizm sohasini rivojlantirishda mobil dasturlar dan foydalanish usullarini takomillashtirish ........................ .............. 3.3.Samarqand viloyati turizmini rivojlantirishda zamonaviy axborot- kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanish yo‘llari ......................................................................................... Xulosa…………………………………………………………. Adabiyotlar ro‘yxati………………………………………… . Ilovalar……………………………………………………... .... 1 KIRISH Magistrlik dissertatsiyasi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi. Dunyo miqyosidagi turizm sohasining o‘rni va roli yildan-yilga o‘sib bor moqda va bugun gi kunda ushbu soha dunyo aholisining ko‘plab qismini o‘z doirasiga birlashtirdi. Butunjahon turizm tashkiloti (BTT)ning ma lumotlariga ko‘ra, “1950ʼ yilda xalqaro turistlar soni 25 million, 1980 yilda 278 million, 1995 yilda 528 million va 2017 yilda 1 milliard 400 million kishini tashkil etgan va bu ko‘rsatkich 2030 yilga kelib 1 milliard 800 million kishiga yetishi bashorat qilinmoqda” 1 . Ushbu ko‘rsatkichning mamlakatimizda ham jadal o‘sishi ko‘zda tutilgan. Jahonda turizm iqtisodiu faoliuat sohasi sifatida katta ahamiuatga ega va bir qator xarakterli xususiuatlarni o‘zida mujassam etadi. Turizm shaxs va butun jamiuat manfaatlariga xizmat qiladi amda mikro va makroiqtisodiu darajada daromad manbai hisoblanadi. Turizm sohasida uangi bosh ish o‘rinlarini shakillantirish, mexmonxona va shu kabi joulashtirish vositalarini qurishni jadallashtirish, maxsus turizm transport vositalarini uaratish, uzoq uillar davomida shakllanib kelgan milliu halq hunarmandchiligi, tarixiu shakllanish jarauonlari, an analar va milliu marosimlarni asrab-avaulash, saqlash turizm sohasini ʼ rivojlantirishning asosiu omillaridan biri hisoblanadi. Mamlakatimizda mustaqillik uillarida turistik xizmatlar sohasini jadal rivojlantirish, kelajakda turizmni barqaror va tezkorlik bilan rivojlantirish bo‘uicha davlat siuosatining maqsadi, vazifalari hamda ustuvor uo‘nalishlaridan biri sifatida “...turizmga iqtisodiuoning strategik sektori maqomini berish, ushbu sohani barcha hududlarni va o‘zaro bog‘liq tarmoqlarni kompleks ravishda jadal rivojlantirishning uetakchi kuchiga aulanishi lozim bo‘lgan iqtisodiuotni diversifikatsiualash, tarkibiu o‘zgartirish va barqaror rivojlanishning qudratli vositasiga aulantirish...” 2 belgilandi. Ushbu vazifalarning bajarilishi makrodarajada turizm sohasini rivojlantirish, UaIMdagi ulushini oshirish, aholini uangi ish 1 UNWTO Tourism Highlights 2017 Edition. 2 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziуoevning 2016 уil 2 dekabrdagi PF-4861-sonli «O‘zbekiston Respublikasining turizm sohasini jadal rivojlantirishni ta minlash chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Farmoni. ʼ O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 2016 у. 2 o‘rinlari bilan ta minlash maqsadida, ʼ raqamli iqtisodiuotga o‘tish sharoitida turizm sohasini rivojlantirishning istiqbolli yo‘nalishlari bo‘uicha ilmiu-tadqiqotlar olib borishni taqozo etadi. Bu esa tanlangan mavzuning bugungi kundagi dolzarbligini asoslaudi. Tadqiqotning ob ekti ʼ sifatida Samarqand viloyati va uning turistik salohiyati olingan . Tadqiqotning predmeti bo‘lib, Samarqand viloyatida turizm sohasini rivojlantirishning istiqbolli yo‘nalishlari bilan bog‘liq iqtisodiy munosabatlar hisoblanadi. T adqiqotning maqsadi raqamli iqtisodiyotga o‘tish sharoitida Samarqand viloyatida turizm sohasini rivojlantirishning istiqbolli yo‘nalishlari bo‘yicha ilmiy taklif va amaliy tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat. Tadqiqotning vazifalari quyidagilardan iborat : turizm sohasining milliy iqtisodiyotdagi o‘rni va roli, tarixi y va zamonaviy rivojlanish bosqichlari nazariy jixatdan o`rganish; turizmni rivojlantirish borasida davlat siyosatining asosiy yo‘nalishlari ni aniqlash va tahlil qilish; Samarqand viloyatida turizmning rivojlanish tendensiyalari va turistik resurslari salohiyati ni o`rganish; Samarqand viloyati turistik ob ektlarning investitsion jozibadorligiga ta sir ʼ ʼ etuvchi omillar va ularning klassifikatsiyasi bo`yicha ma`lumotlar to`plash va tahlil qilish; Samarqand viloyatida turizm va uning infratuzilmasini rivojlantirishning innovatsion-investitsiya omillari ni shakllantirish; Samarqand viloyati turizmini rivojlantirishda zamonaviy axborot- kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanish yo‘llarini aniqlash. 3 Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari Samarqand viloyatida turizm sohasini rivojlantirish, xizmatlar sifati va samaradorligini oshirish, turizm sohasiga ilg‘or xorijiy tajribalarni joriy qilish kabi masalalarda quyidagicha muammolar mavjud: - Samarqand viloyatining ulkan turistik salohiyati to‘liq ishga solinmagan, ayrim turistik resurslar, xususan viloyatning uzoq xududlaridagi ziyorat, gastronomik, qishloq turizmi resusrlaridan to‘liq foydalanilmasdan kelinmoqda; - Samarqand shahridagi turistik ob ektlardan faqat tomosha ob ekti sifatidaʼ ʼ foydalanilmoqda. Vaholangki mavjud ob ektlarda turli animatsion dasturlar tashkil ʼ qilish imkoniyatlari asosida uning tarixiy ahamiyatini jonlantirish mumkin; - uangi uo‘nalishlarda turistik marshrutlar, jozibador turistik mahsulotlar ishlab chiqish jarauonida turistlar talab va ehtiuojlarining to‘liq tadqiq qilinmasligi va bu jarauonda turizm industriuasidagi mavjud muammolarning salbiu ta siri va b.. ʼ Tadqiqot mavzusi bo‘yicha adabiyotlar sharhi . Turizmni rivojlantirishning nazariy, uslubiy va tashkiliy masalalari xorijlik Robin Dj.B.Richi , Larri Duayer , Gan Li , V.S.Bogolyubov , V.P.Orlovskaya, M.B.Birjakov, A.Durovich, N.I.Kabushkin, V.A.Kvartalnov, V.S.Senin, T.T.Xristov, A.D.Chudnovskiy, V.G.Fedsov kabi 3 olimlar tomonidan atroflicha o‘rganilgan. Respublikamiz olimlaridan N.Tuxliyev, T.Abdullayeva, A.Taksanov, M.Q.Pardayev, R.Atabayev, I.S.Tuxliyev, G‘ .H.Qudratov, M.E.Po‘latov, Q.J.Mirzayev, Sh.A.Sultonov , E.Shavqiyev, X.M.Mamat q ulov, A.Bektimirov, A. N. Norchayev, O. H .Hamidov, B.X.To‘rayev, B.Sh.Safarov, N.E.Ibadullayev, 3 J.R.Brent Ritchie. Tourism experience management research: Emergence, evolution and future directions. International Journal of Contemporary Hospitality Management 23(4):419-438. May 2011.; Larry Dwyer , Renata Tomljenovic , Sanda Corak . Evolution of destination planning and strategy. The rise of tourism in Croatia. 2016. – Р .302.; Gang Li. Introduction to the Special Focus: Tourism forecasting - New trends and issues. TourismEconomics . December 2018.; Боголюбов В.С., Орловская В.П. Экономика туризма. М.: 2005. – 151 б.; Биржаков М.Б. Введение в туризм. СПб.: Издательский Торговый Дом «Герда», 2006 г.; Дурович А.П. Организация в туризме. – СПб.: Питер, 2009. – 320 б.; Кабушкин Н.И. Менеджмент туризма. Минск: 2002. – 407 б.; Квартальнов В.А. Туризм: Учебник. - М.: Финансы и статистика, 2003.-320 б.; Сенин В.С. Организация международного туризма. М.: «Финансы и статистика» 2004, - 379 с.; Христов Т.Т. Религиозный туризм: учебное пособие. — 3-е изд., испр. — М.: Издатель ский центр «Академия», 2007. — 288 с . ; Чудновский А.Д. Управление индустрией туризма России в современных условиях: учебное пособие. – М.: КНОРУС, 2007. - 416 с . ; Федцов В.Г. Культура гостинично-туристического сервиса: учебное пособие. – Ростов н/Д : Феникс, 2008. – 503 с. 4 M.T.Alimova, Z.Raximov, M.T.Aliyeva kabilar 4 ilmiy izlanishlarida turizmni rivojlantirishning ilmiy-nazariy va uslubiy muammolari tadqiq qilingan. Ammo, yuqorida tilga olingan olimlarning izlanishlarida turizm sohasini rivojlantirishning o‘ziga xos xususiyatlari, uning rivojlanishiga ta sir etuvchiʼ omillar keng yoritilganligiga qaramasdan, milliy iqtisodiyot tizimida turizmni alohida hududlar kesimida rivojlantirish imkoniyatlari hamda istiqbolli yo‘nalishlari yetarlicha o‘rganilmagan. Bu esa mazkur tadqiqotning asosiy yo‘nalishlarini, maqsad va vazifalarini belgilash uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. Tadqiqot da qo‘llanilgan metodikaning tavsfi . Tadqiqot jarayonida analiz va sintez, induksiya va deduksiya, sabab va oqibat, zamon va makon, tizimli yondoshuv, iqtisodiy tahlilning an anaviy, matematik va statistik kabi usullaridan ʼ hamda sotsiologik so‘rov natijalaridan foydalanilgan. Tadqi qot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati . Tadqiqot natijalarining nazariy a h amiyati Samarqand viloyatida turizm sohasini rivojlantirishning tashkiliy-iqtisodiy omillarini, uning iqtisodiyotdagi o‘rnini baholash, soha istiqbolini belgilashning ilmiy-nazariy va metodologik asoslarini 4 Тухлиев Н., Абдуллаева Т. Менеджмент и организация бизнеса в туризме Узбекистана. –Т.: Гос. Науч. Изд-во “O’zbekiston milliy ensiklopediyasi”, 2006. – 386 б.; Тухлиев Н., Абдуллаева Т. Экологический туризм: сущность, тенденции и стратегия развития. – Т.: Гос. Науч. Изд-во “O’zbekiston milliy ensiklopediyasi”, 2006. – 416 б.; Тухлиев Н., Абдуллаева Т. Национальные модели развития туризма. –Т.: Гос. Науч. Изд-во “O’zbekiston milliy ensiklopediyasi”, 2006. – 386 б.; Тухлиев Н., Таксанов А. Экономика большого туризма. Т.: «O’zbekiston milliy ensiklopediyasi», 2001.- 208 с.; Тухлиев Н., Абдуллаева Т. Услуги, технологии и продукты в туризме.-Т.: Гос. Науч. Изд-во “Ўзбекистон миллий энциклопедияси”, 2009 – 624 с.; Тухлиев Н., Абдуллаева Т. Формальности в системе в туризме Республики Узбекистан.- Т.: Гос. Науч. Изд-во “Ў з бекистон миллий энциклопедияси”, 2007 - 504 с.; Пардаев М.Қ., Атабаев Р., Пардаев Б.Р. Туризмни ривожлантириш имкониятлари. - Т.: “Фан ва технология”. 2007. 32 б.; Тухлиев И.С. Туризм асослари. Самарқанд, СамИСИ. 2008. - 226 б.; Тухлиев И.С., Қудратов Ғ.Ҳ., Пардаев М.Қ. Туризмни режалаштириш. Дарслик. – Т.: Иқтисод-молия, 2010. - 264 б.; Т у хлиев И.С., Пардаев М.Қ. Туризм бозорининг шаклланиши, ривожланиши ва ўзига хос хусусиятлари. – Т.: “NOSHIRLIK YOG’DUSI”, 2010. – 76 б.; Пўлатов М.Э., Мирзаев Қ.Ж.,.Султонов Ш.А , ШавқиевЭ. Глобал иқтисодий ривожланиш (туризм иқтисодиёти). Ўқув қулланма.Т.:Фан ва техналогия, 2018. – 296 бет.; Маматкулов Х.М., Б ектемиров А.Б., Тухлиев И.С., Норчаев А.Н. Халқаро туризм. Дарслик. Т.: Ўзбекистон файласуфлар миллий жамияти, 2009. – 192 б.; Мамат қ улов Х.М. Туризм ва сервисга оид изоҳли луғат. Самарқанд, СамИСИ, 2010. – 362 б.; Норчаев А.Н. “Хал қ аро туризм ривожлантиришнинг иқтисодий ўсишга таъсири”. Иқт. фан. дисс . ТДИУ, 2004 й. - 120 б.; Ҳамидов О. Ўзбекистонда экологик туризмни ривожлантиришни бошқариш механизмини такомиллаштириш. И.ф.д.дисс. автореф. - Самарқанд, 2017.; Тураев Б.Х. Теоретика – методологические основы развития туризма. Т.: изд. «Фан», 2008. – 166 с . ; Сафаров Б.Ш. Миллий туризм хизматлар бозорини инновацион ривожлантиришнинг методологик асослари // Монография . - Тошкент: Фан ва технология, 2016. - 184 б.; И бадуллаев Н. Т уристик ресурслардан фойдаланиш самарадорлигини ошириш имкониятлари (Самарқанд вилояти мисолида). Иқт. фан. дисс. автореф. - Самарқанд, 2010.; Алимова М.Т. Ҳудудий туризм бозорининг ривожланиш хусусиятлари ва тенденциялари. Монография. Иқтисодиёт, - Тошкент, 2015. – 300 б.; Алимова М.Т. Ҳудудий туризм бозорининг ривожланиш хусусиятлари ва тенденциялари // докторлик диссертацияси автореферати. Самарқанд СамИСИ, 2017. – 96 б.;Нор қ улова Д.З. Ўзбекистонда социал туризм хизматларини ривожлантиришнинг ташкилий-иқтисодий механизмини такомиллаштириш // иқтисодиёт фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD) диссертацияси автореферати. Самарқанд СамИСИ, 2018. – 65 б.; Алиева М.Т. Иқтисодиётни эркинлаштириш шароитида туризм хизматлари соҳасини бошқаришнинг иқтисодий жиҳатлари. Монография. – Т.: “Фан” нашриёти, 2013. – 240 б.; 5 takomillashtirish , maqsadli ilmiy izlanishlarda foydalanish mumkinligi bilan izoh lanadi. Tadqiqot natijalarining amaliy ahamiyati Samarqand viloyatida turizm sohasini rivojlantirishning tashkiliy-iqtisodiy omillarini baholash yuzasidan uslubiy va amaliy yo‘nalishdagi ishlab chiqilgan taklif va tavsiyalardan sohaga oid istiqbolli reja va dasturlarni tayyorlash, mavjud holatni baholash va samaradorlikni oshirish bo‘yicha ustuvor vazifalarni belgilash hamda investitsiya larni maqsadli yo‘naltirish, shuningdek tegishli oliy o‘quv yurtlari ta lim jarayonida ʼ foydalanishi bilan belgilanadi. Ish tuzilmasining tavsifi. Dissertatsiya tarkibi kirish, uch ta bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati va ilovalardan iborat. Dissertatsiyaning hajmi .... betni tashkil etadi. 6 1-bob. TURIZM SOHASINI RIVOJLANTIRISHNING NAZARIY MASALALARI 1.1. Turizm sohasining milliy iqtisodiyotdagi o‘rni va roli Hozirgi kunda har bir mamlakat iqtisodiyoti tarkibida bir qancha sohalar mavjud. Sohalar esa, o‘z navbatida, iqtisodiyotning rivojlanishi, mehnat taqsimotining chuqurlashuvi oqibatida, ko‘plab tarmoqlarga bo‘linib ketadi. Shunday qilib, hozirgi sharoitda minglab tarmoqlar shakllandi va ular iqtisodiyotning tarkibiy qismi sifatida rivojlanib bormoqda. Ana shunday iqtisodiyotning tarkibiy qismlaridan biri hamda iqtisodiyotning strategik tarmog‘i sifatida e tirof etilayotgan soha-bu turizm tarmog‘idir.ʼ O‘zbekiston Respublikasining “Turizm to‘g‘risida”gi qonuni va olimlar tomonidan berilgan turizmning juda ko‘plab ta riflarini nazariy jihatdan tahlil qilib ʼ , hali ushbu kategoriyaning ham ta rifi tarmoq sifatida to‘liq bir xil to‘xtamga ʼ kelin maganligiga amin bo‘ldik. Bizning fikrimizcha , turizmning iqtisodiy kategoriya, tarmoq, xo‘jalik yurituvchi sub ekt ʼ kabi sifatlari n i inobatga olgan holda ta riflarini ishlab chiqish maqsadga muvofiq. Chunki har qanday iqtisodiy ʼ jarayonga yoki kategoriyaga har tomonlama atroflicha qaralmasa, uning mazmuni ni nazariy jihatdan to‘liq ochi b berish qiyin bo‘ladi . O‘zbekiston Respublikasining “Turizm to‘g‘risida”gi qonunida turizmga quyidagicha ta rif berilgan. ʼ “ turizm — jismoniy shaxsning doimiy istiqomat joyidan sog‘lomlashtirish, ma rifiy, kasbiy-amaliy yoki boshqa maqsadlarda ʼ borilgan joyda (mamlakatda) haq to‘lanadigan faoliyat bilan shug‘ullanmagan holda uzog‘i bilan bir yil muddatga jo‘nab ketishi (sayohat qilishi) ” 5 , deyilgan. Biz turizmga iqtisodiy kategoriya sifatida qara b , unga quyidagicha ta rif berish ʼ ni maqsadga muvofiq, deb topdik . Turizm deganda , odamlarning yashash joyidan boshqa joyga (mamlakatga) bir sutka muddatdan kam va bir yildan ortiq 5 Ўзбекистон Республикасининг 1999 йил 20 августда қабул қилинган “Туризм тўғрисида” 830-I-сон Қонуни. // Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси, 1999 й., 9-сон, 227-модда; Ўзбекистон Республикаси Қонун ҳужжатлари тўплами, 2006 й., 14-сон, 113-модда; Қонун ҳужжатлари маълумотлари миллий базаси, 19.04.2018 й., 03/18/476/1087-сон 7 bo‘lmagan davrda gi turli maqsadlar (dam olish, o‘rganish, davolanish, sport bilan shug‘ullanish kabilar) bilan borib yashashi tushuniladi. Turizm iqtisodiyotning alohida tarmog‘i sifatida o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lib, bular quyidagilarda namoyon bo‘ladi: - turistik xizmatlar ham boshqa xizmatlar singari moddiy ne mat tariqasidaʼ baholashning imkoni yo‘qligi; - turistik xizmatlarni ko‘rsatish jarayonida iste mol qilinishi; ʼ - turistik xizmatlarning boshqa xizmat turlari kabi oldi-sotdi jarayonida predmet sifatida namoyon bo‘lmasligi; - turistik xizmatlarning sifati o‘zgaruvchanlik xususiyatga egaligi, ya ni bir ʼ xil xizmatni bir davrda turli turistik firmalar turlicha darajada ko‘rsatishi va bitta turistik firmaning ko‘rsatadigan xizmati turli davrlarda bir xil sifatga ega bo‘lmasligi; - ko‘rsatiladigan turistik xizmatlarni zahiraga olib qo‘yib, saqlash imkoniyatining yo‘qligi; - ko‘rsatilayotgan turistik xizmatlarning natijasi moddiy ne mat shaklida ʼ emas, balki turistlar soni va pul bilan o‘lchanishi; - turistik xizmatlarni ko‘rsatuvchi va iste mol qiluvchi sub ekt-larning ʼ ʼ xizmatlarni ko‘rsatish jarayonida bevosita birga bo‘lish mumkin-ligi kabilardir. Turizm iqtisodiyotning sohasi sifatida rivojlanadi va o‘zining ma lum ʼ darajada o‘rnini shakllantirib boradi. Mamlakatimizda katta turistik salohiyat mavjudligiga qaramasdan uning umumiy ishlab chiqarilayotgan YaIMdagi ulushi hali kam. Bu soha nafaqat iqtisodiy, balki madaniy, siyosiy, ijtimoiy ahamiyatga ham molik sohadir. Chunki turizm umumiy iqtisodiy o‘sish bilan barobarida kam rivojlangan hududlarning rivojlanishi ni ham ta minlaydi ʼ . Jahon tajribasidan ma lumki, ko‘pgina yaxshi rivojlanmagan hudud-larda ʼ turistik markazlarning ochilishi sh u hududning rivojlanishi uchun asosiy omil bo‘lib xizmat qiladi. Bu esa ko‘pgina davlatlarning asosiy rivojlanish manbai bo‘lib hisoblanadi. Tog‘ va qishloq joylarida turistik markazlarning tashkil 8 qilinishi shu joylarning o‘zlashtirilishiga, aholi turmush sharoitining yaxshilanishiga olib keladi. Shu tufayli bu sohaga hamisha va hamma joyda katta ahamiyat berish lozim. Shu tariqa h ududlar-ning mutanosib rivojlanishi ta minlanadi.ʼ Har bir hududda turizmni rivojlantirishning kelajagini aniqlash va istiqbolini belgilash uchun avvalo, uning moddiy-texnika bazasini, turistik resurslar ko‘lamining yetarliligini, mazkur turistik marshrutga bo‘lgan talabni chuqur o‘rganish lozim. Bu n da turistik xizmat lar bahosini haddan tashqari oshirib yubormaslik kerak. Masalan, ma lum bir mintaqadagi tarixiy yodgorlik faqat shu ʼ joyning o‘zi uchungina kiziqarli bo‘lishi mumkin, ammo uni xalqaro maydonga olib chiqish uchun uning xalqaro ahamiyatini ko‘rsata bilish va bu borada tegishli ilmiy-tadqiqotlarni o‘tkazishga to‘g‘ri keladi. Shu tariqa mahalliy ahamiyatga ega bo‘lgan turistik ob ektni boshqa ko‘plab ʼ yodgorliklar singari xalqaro ahamiyatga molik darajaga ko‘tarish mumkin. Agarda turistik ob ekt qandaydir tarixiy yoki ilmiy ahamiyatga ega bo‘lmasa, turistlarni ʼ o‘ziga jalb qilmasligi mumkin. Bunday joylarda turizmning moddiy-texnika bazasini yaratishga hojat bo‘lmaydi. Shunday kilib, tumanda barpo etilgan turistik markaz, shu tumanning rivojlanishi - ga olib kel ishi uchun shu hududda uni to‘g‘ri tashkil qila bilish lozim . Hududda faqat bitta sohani, shu jumladan, turizmni ham rivojlantirib bo‘lmaydi. Bunga erishish uchun, uni bir qancha tarmoqlar bilan birga rivojlantirishga to‘g‘ri kela di . Bu l ar jumlasiga quyidagi-larni kiritish mumkin: - hududda kommunal xo‘jalik yaxshi taraqqiy etgan bo‘lib, hududni elektr energiyasi va gaz ta minoti kabilar ʼ bilan yaxshi ta minlangan ʼ sharoit ni yaratish l ozim; - hududdagi har bir turistik ob ektlar ʼ ning ilmiy va tarixiy ahamiyat i ochib beril ga n bo‘lishi kerak; - hududda turistlarning yaxshi dam olishi va yashashi uchun tegishli madaniy va ma naviy sharoit yaratilgan bo‘lishi ʼ ham m aqsadga muvofiq ; 9 - turistlar uchun tegishli ovqatlanish va savdo shoxobchalari rivojlan-gan bo‘lishi lozim; - turistlarning yashash joyida ularning xavfsizligi to‘liq ta minlangan bo‘lishiʼ lozim; - turistlar uchun transport xizmatining ham qulayligi ta minlangan bo‘lishi ʼ kearak. Bularning hammasi turizmning ma lum bir hududda rivojlanishini ʼ ta minlash bilan birga uning taraqqiyotini ham ta minlaydi. Bir tarmoqni ʼ ʼ rivojlantirish uchun faqat uning o‘zigagina ahamiyat berilsa, yuksak maqsadlarga erishib bo‘lmaydi. Turizmni rivojlantirishda ham xuddi shunday. Shu tufayli uni rivojlantirish uchun, u bilan bog‘liq boshqa sohalarni ham rivojlantirishga t o‘ g‘ri keladi. Shunday qilib, turizm nafaqat iqtisodiyotga, balki mamlakatning ijtimoiy hayotiga ham ta sir qiladi. Buni quyidagi rasmda ko‘rish mumkin (1.1-rasm). ʼ 1.1 -rasm. Turizmning mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy hayotiga ta siri ʼ Turizm sohasi mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy hayotiga har tomonlama ta sir ʼ qiladi. Yuqoridagi yo‘nalishlar bilan birga sohaga daxldor bo‘lgan transport, mehmonxona xo‘jaligi, ovqatlantirish shoxobchalari, uy xo‘jaligi kabilarning ham inson hayotining o‘nglanishiga xizmat qiladi. O‘zbekiston da turizm ni rivojlantirish bo‘yicha yana bir katta imkoniyat, yuqorida ta kidlanganidek, tegishli turistik ʼ salohiyatning mavjudligidadir . Bu mazkur tarmoqning rivojlanishi ning asosi bo‘lib hisoblanadi. Shu tufayli ushbu 10 To 'rizmning mamlakat hayotiga ta'siri Mamlakat Ya IM ko'paytiradi Aholining bandligini oshiradi yangi ish o'rinlarini yaratadi Hudud iqtisodiyotini yuksaltiradi masalani kengroq qarab chiqish va uning imkoniyatlarini ochib berish ob ektivʼ zaruriyatdir. O‘zbekiston Markaziy Osiyo mamlakatlari ichida katta turistik salohiyatga ega ligini Samarqand, Buxoro, Xiva va Shahrisabz shaharlari BMT qoshidagi YuNESKOning butun dunyo tarixiy va madaniy merosi ro‘yxatiga kiritilgan ligida ham ko‘rish mumkin . Mamlakatimizda faqatgina tarixiy, madaniy, me moriy, ʼ arxeologik ahamiyatga ega bo‘lgan turistlarni jalb qilish mumkin bo‘lgan ob ektlar ʼ soni 7,0 mingdan ziyodni tashkil qiladi. Ulardan 545 tasi me moriy, 575 tasi ʼ tarixiy, 1457 tasi san at, 5500 tasi arx ʼ e ologik obidalardir. Ulardan turistik ob ekt ʼ sifatida qamrab olinganlari atigi 140 ta ni tashkil qiladi 6 . Bu ko‘rsatkich bor-yo‘g‘i 2,0 foiz ga teng , xolos. Qolgan turistik ob ektlar haqida reklama ham, aniq ʼ ma lumotlar ham yetarli emas. Demak, ko‘rinib turibdiki, hali bu borada ancha ʼ ishlarni amalga oshirish lozim . Hozirgi kunda mamlakatimizdagi turistik ob ektlarning 200 tasida ʼ rest a vratsiya ishlari ketmoqda, 500 tasi esa qayta ta mirlash va rest ʼ a vratsiya-ga muhtoj. Bu ishlar uchun ham davlat budjetidan milliardlab mablag‘ ajratilmoqda. Lekin bu soha faqat budjetga ko‘z tikib qolishi mumkin emas. U o‘zini-o‘zi mablag‘ bilan ta minlash bilan birga, valyuta va naqd pul tushumini ʼ ko‘paytiradigan sohaga ham aylanmog‘i lozim. Shuni alohida ta kidlash joizki, ko‘pgina mamlakatlarda rest ʼ a vratsiya (qayta tiklash) jarayoni ham turistik ob ekt sifatida foydalaniladi. Bunda ushbu ʼ ob ektning asl holi loyihasi, bugungi ahvoli, qayta tiklash jarayoni va qanday ʼ bo‘lish kerakligi ko‘rsatiladi. Albatta bu holatlar tarixiy ob ektlar uchun muhim ʼ hisoblanadi. Bu esa turistlarni o‘zlariga jalb qilishi tabiiy. O‘zbekistonning turistik salohiyati katta ekanligi bilan birga, ularning ayrim shaharlari o‘ta diqqatga sazovordir. Masalan, turistlar-ning ko‘rishi mumkin bo‘lgan ob ektlar soni bo‘yicha Xiva shahri birinchi o‘rinda turadi ʼ 7 . Unda 310 ta 6 Файзиева Ш. Основные направления развития туризма в Узбекистане. // Экономический вестник Узбекистана. № 3-4, 2004. – 61 бет. 7 Пардаев Б.Р. “ Минтақаларнинг туристик-рекреацион салоҳиятидан самарали фойдаланиш имкониятлари (Жиззах вилояти мисолида) ” мавзусидаги Диссертация иши. 2012 й. – 26 б. 11 ob ekt, ikkinchi o‘rinda Buxoro shahri bo‘lib, unda 221 ta ob ekt, Toshkentʼ ʼ shahrida 144 ta va Samarqandda 118 ta ob ekt mavjud ʼ 8 . Bugungi kunga kelib, Samarqand viloyatidagi barcha turistik ob ektlar soni 2496 taga yetdi. Ulardan ʼ madaniy meros ob ektlari 581 ta, ziyoratgohlar 34 ta, 1 ta qo‘riqxona mavjud, ko‘l, ʼ daryo, h ovuz, suv omborlari va boshqalar (rekreatsion hududlar) soni 23 ta, tabiat yodgorliklari 976 tani tashkil qiladi 9 . Ko‘rinib turibdiki, viloyatimizning turistik salohiyati juda katta. Ushbu mavjud turistik ob ektlardan tashqari yana bir qancha ob ektlarni ʼ ʼ barpo qilish mumkin. Birgina Samarqand viloyatini oladigan bo‘lsak, uning Urgut, Omon-qo‘ton, Ohalik, Mironqul kabi manzarali tog‘-daralari borki, bu joylarga piyoda marshrutlarni tashkil qilish va ekologik turizmni rivojlantirish mumkin. Ammo bunday salohiyatdan samarali foydalanish masalasi ga hamon yetarli darajada e tibor ʼ qara tilgan emas. Albatta yoz fasllarida shu daralarda odamlar juda gavjum bo‘ladi. Lekin bular o‘z ixtiyori bilan kelgan dam oluvchilardir. Tashkiliy tarzda bu tog‘ manzaralariga sayohatlar uyushtirish hamon yo‘lga qo‘yilmagan. Bunday ob ektlar ʼ Jizzax viloyatining Baxmal, Zomin, Forish tumanlarida, vodiy viloyatlarida, Toshkent viloyatining ko‘plab manzarali tumanlarida ham mavjuddir. Gap ularni ishga solib, aholi va mamlakatimiz iqtisodiyoti uchun samarali foydalanishni tashkil qilishda. Mamlakatimizning o‘ziga xos xususiyatlaridan yana biri bizda sharqona bozorning rivojlanganligidir. Bu ob ektlar ham ko‘p jihatdan milliy-ligimizga xos ʼ bo‘lib, boshqa hududdan kelgan turistlarni qiziqtirishi tabiiy. Bu joylar turistlarning tomoshasi uchun tayyor bo‘lganligi tufayli ularni turistik marshrutga kiriti shni ham tashkil qilish lozim . Bozorlar-ni ng turistik ob ektlarga kiritilishi ikki ʼ jihatdan foydali. Birinchi-dan, turistlarga o‘zimizning boy noz- ne matlarimizni ʼ ko‘rsatish imkoniyati tug‘ilsa, ikkinchidan, sharq shirinliklarini , ekologik toza meva mahsulot - larimizni sotish imkoniyati ham paydo b o‘ ladi va xorijiy valyuta 8 Файзиева Ш. Основные направления развития туризма в Узбекистане. // Экономический вестник Узбекистана. № 3-4, 2004. – 61 бет. 9 Туризмни ривожлантириш Давлат Қўмитасининг Самарқанд вилояти бўлиминин г 2018 йилги маълумотлари. 12 tushumi-ni ta minlaydi. Buʼ ning uchun har bir turistik ob ektga kiritilgan bozor- ʼ ning ko‘zga tez tashlanadigan joyida pul almashtirish shahobchalarini ham tashkil qilish maqsadga muvofiqdir. Mamlakatimizda 300 dan ziyod kurortlar, 40 dan ziyod sihatgohlar, yuzlab dam olish uylari mavjud 10 . Ammo bu ob ektlarning aksariyati turizm sohasiga jalb ʼ qilinmagan. Biroq, juda ko‘p kurortlarimiz ajoyib xush-manzara joylarda joylashgani bilan birga ko‘pgina kasalliklarga davo hamdir. Lekin ta kidlangan ʼ i dek, reklamaning yaxshi yo‘lga qo‘yilmaganligi, xorijiy turistlarning ushbu joylarga jalb qilinmaganligi tufayli, birorta kurort ob ekti ʼ miz xalqaro miqyosda dam olish zonasiga aylan magan . Bu ham hali ancha ishlarni amalga oshirish lozimligidan dalolat beradi. Mamlakatimizning turistik salohiyati shu qadar yuksak va rang-barangki, undan faqat shu maqsad da oqilona foydalanish lozim. Chunki, mamlakatimizda turizmni rivojlantirish uchun yo‘nalishlar , tomosha va o‘rganadigan ob ektlar ʼ ko‘lami juda keng. Bundan turist larni dam ol dirish dan tortib piyoda sayohatgacha, oddiy ko‘zdan kechirishdan tortib ilmiy ekspeditsiyagacha bo‘lgan jarayonlarni tashkil qilish mumkin. 1.2. Turizm sohasining tarixi y va zamonaviy rivojlanish bosqichlari O‘zbekistonda 4000 dan ziyod tarixiy-madaniy yodgorliklar mavjud. Jumladan, Samarqand, Buxoro, Xiva shaharlari qadim tarixdan so‘zlab turgan bo‘lsa, Toshkent shaharlarida o‘tmish bilan bugunning ha m ohangligini ko‘rish mumkin. Surxandaryo, Qashqadaryo kabi viloyatlarda YUNESKO ro‘yxatiga kiritilgan juda ko‘plab betakror tarixiy obidalarimiz mavjud. Bularning hammasi O‘zbekiston juda katta turistik salohiyatga ega mamlakatlar safida ekanligini ko‘rsatadi. Lekin bular bugungi kunda mamlakatimizga tashrif buyurayotgan xorijiy turist-lar oqimi, ushbu salohiyatga nisbatan juda pastligidan, hamon xalqaro turizm bozorida yetakchi davlatlar qatoridan o‘rin ololmayotganligidan dalolat 10 Файзиева Ш. Основные направления развития туризма в Узбекистане. // Экономический вестник Узбекистана. № 3-4, 2004. – 61 бет. 13 berib turibdi. Bunga mazkur sohaning mamlakat YaIMdagi ulushi hamon pastligicha ( 2,5 % doirasida) qolib kelinayotganligini ham misol qilib ko‘rsatish mumkin. Bunga O‘zbekistonga meros bo‘lib qolgan bir qancha vaziyatlar, jumladan , sovet zamonida tariximizni yo‘q qilishga bo‘lgan urinishlar, qadriyatlarimizga bo‘lgan bepisandlik kabilar ham sabab bo‘lgan. Qadimiy tariximizga borib taqaladigan, ko‘z bilan ko‘rib turgan tarixiy yodgorlik-larimizning ko‘pini xurofot ob ekti, eskilik sarqiti deb baholabʼ , ular-ning tarixini o‘rganish bu yoqda tursin, hatto ularni imkon qadar yo‘q qilish payida bo‘l ib kelin di. Biz mustaqillikka erishgach, iqtisodiyotning boshqa sohalari singari turizm sohasiga ham e tibor ʼ berila boshlandi. Tariximiz asl holi g a qaytib , oqni-oq va qorani-qoradan ajratadigan mafkuraga ega bo‘ldik. Har bir tarixiy obidalarimizning asl mohiyati tiklandi va bu jarayon davom etmoqda. Bularning hammasi, hozirgi sharoitda turizmni rivojlantirish orqali mamlakat iqtisodiyotini yuksaltirish masalasini ham ko‘ndalang qilib qo‘ymoqda. Bugungi kunda xizmat ko‘rsatish sohasini, uning tarkibiy qismi bo‘lgan turizmni ham rivojlantirish ustuvor vazifalardan biriga aylan ganligi tufayli, ushbu soha da ko‘plab tadqiqotlar olib boril moqda. Shun ga qaramasdan, uni rivojlantirish borasidagi juda ko‘p ichki imkoniyatlari hamon to‘liq ishga solingan emas. Bularning hammasi sohani barqaror rivojlantirish yo‘llarini ishlab chiqishni taqozo qil moqd a. O‘zbekistonda turizmning shakllanishi va rivojlanishiga asosiy e tibor ʼ mustaqillikka erishgandan keyin boshlandi. 1992 yil 27 iyulda O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti «O‘zbekturizm» M illiy kompaniya - sini tashkil qilish to‘g‘risida”gi Farmoniga imzo chekdi. Mazkur farmon-ning ijrosini ta minlash ʼ maqsadida Vazirlar Mahkamasi 1992 yilning 20 oktabrida «O‘zbekturizm» Milliy kompaniyasi faoliyatini tashkil qilish masalalari to‘g‘risida”gi 424-sonli qarorini qabul qildi. Bu hujjatlar mamlakatimizda milliy turizmni tashkil qilish uchun asos 14 bo‘ldi. Shunday qilib, mustaqillikning birinchi yillaridayoq mamlakat imizda turizm sohasi bo‘yicha mustaqil milliy tashkilot barpo qilindi. Mazkur tashkilot endi o‘z ustaviga ega bo‘lishi kerak edi. Bu borada tashkiliy guruh mazkur hujjatni ham tayyorladi va 1993 yilning 15 fevralida «O‘zbekturizm» Milliy kompaniyasining Ustavini tasdiqlash to‘g‘risida» 82-sonli qarorini qabul qildi. Bu milliy turizmning huquq va majburiyatlarini aniqlab, asosiy faoliyat doirasini belgilab berdi. Mamlakatimizda turizm so hasi bo‘yicha milliy kompaniyaning tashkil bo‘lishi uni xalqaro maydonga chiqarish imkoniyatini berdi. 1993 yilda O‘zbekiston Respublikasi Jahon turizm tashkilotining a zoligiga qabul qilindi. Buʼ mamlakatimizda turizmni rivojlantirish zaruriyatini tug‘dir-di. Chunki , bu soha ham iqtisodiyot sohasining ajralmas qismi sifatida mamlakat iqtisodiy qudratining yuksalishiga hissa qo‘shishi lozim edi. Asta-sekinlik bilan mamlakatimiz turizm sohasi bo‘yicha xalqaro nufuzli tashkilotlar anjumanlari o‘tkaziladigan maskanga aylandi. 1994 yilda Toshkentda BMT va YUNESKO ko‘magida Jahon turizm tashkilotining “Ipak Yo‘li” deb nomlanadigan xalqaro seminari o‘tkazildi. Bulardan ham ko‘rinib turibdiki, mamlakatimizda turizm sohasi tez rivojlanishga kirishi bilan birga u xalqaro maydonga, butun jahon ham-jamiyati bilan aloqaga chiqdi. Shunday qilib, Prezident farmonlari va hukumat qarorlari ketma-ket ravishda qabul qilina boshlandi. 1995 yil 2 iyunda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «O‘zbekiston Respublika-sining Buyuk ipak yo‘lining shakllanishida ishtirokini faollashtirish va respublikada xalqaro turizmni rivojlantirish to‘g‘risida”gi PF-1162-sonli farmoni 11 e lon qilindi. Shu yilning 3 ʼ iyunida Vazirlar Mah-kamasining «O‘zbekiston Ryespublikasida xalqaro turizmning zamonaviy infratuzilmasini yaratish choralari to‘g‘risida”gi 210-sonli qarori 12 qabul qilindi. Ushbu farmon va hukumat qarorlari milliy turizmning 11 Ўзбекистон Республикаси Президентининг 1995 йил 2 июнда имзолаган «Ўзбекистон Республикасининг Буюк ипак йўлининг шаклланишида иштирокини фаоллаштириш ва республикада халқаро туризмни ривожлантириш тўғрисида»ги ПФ-1162 фармони . 12 Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1995 йил 3 июнида «Ўзбекистон Республикасида халқаро туризмнинг замонавий инфратузилмасини яратиш чоралари тўғрисида»ги 210-сонли қарори . 15 xalqaro maydonga chiqishi uchun yetarli darajada me yoriy hujjat bo‘lib xizmatʼ qiladi. Bu tadbirlar uchun bizda tegishli asoslar mavjud edi. Zero, mamlakatimiz boy turistik resurslarga egadir. Uning tabiiy iqlimi, sog‘lomlashtirish maskanlari, tarixiy va madaniy obidalari, ma rifiy va ijtimoiy-maishiy ob ektlari albatta ʼ ʼ xorijlik mehmonlarni qiziqtirishi tabiiy. Bundan tashqari turizm sohasi, iqtisodiyot uchun muhim tarmoq hisoblanishi bilan birga davlatlar o‘rtasida madaniy-ma rifiy ʼ munosabat-larni mustahkamlaydi, xalqlar o‘rtasida esa do‘stlik rishtalarini bog‘laydi. Shu yillarga kelib bevosita mamlakatimiz rahbariyatining tashabbusi va say harakatlari bilan “Buyuk Ipak Yo‘li”ni tiklash masalasi xalqaro miqyosda muhokama qilina boshlandi va 1995 yilning oktabr oyida Ipak yo‘lida joylashgan mamlakatlar vakillari ishtirok etgan “Ipak yo‘li bo‘ylab” deb nomlangan dastlabki turistik yarmarka o‘tkazildi. Bu yarmarkaga mamlakatimiz vakillari ham o‘zlarining turistik mahsulotlari bilan ishtirok etib , xalqaro maydonga chiqishning yana bir qancha imkoniyatlarini qo‘lga kirita boshladi. Mazkur farmon bilan Vazirlar Mahkamasi huzurida turizm bo‘yicha Idoralararo kengash tuzilish i va shu kengash faoliyatining asosiy vazifalari qilib quyidagilarni belgilab berdi: - turizm sohasida iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish; - jahon andozalari darajasida kichik va o‘rta mehmonxonalar, motel-lar va kempinglar tarmog‘i shakllantirilishini muvofiqlashtirish; - sayr-tomoshalar zamonaviy industriyasini, madaniy va sport- sog‘lomlashtirish markazlarini barpo etishga ko‘maklashish; - noyob turizm imko n iyatlari va tarixiy-madaniy meros keng ko‘lamda targ‘ib qilinishi va saqlanishini tashkil etish; - sayyohlik tizimida muvofiqlashtirilgan ilmiy-texnikaviy va investitsiya siyosatini o‘tkazish; - sayyohlik sohasida kadrlarni tayyorlash va qayta tayyorlashni ta minlash ʼ ” 13 . 13 Ўзбекистон Республикаси Президентининг 1995 йилнинг 2 июнида “Буюк ипак йўлини қайта тиклашда Ўзбекистон Республикасининг иштирокини авж олдириш ва республикада халқаро туризмни ривожлантириш борасидаги чора- тадбирлар тўғрисида”ги N ПФ-1162 сонли Фармони. 16 Mazkur vazifalarni amalga oshirish borasida katta tashkiliy-iqtisodiy tadbirlar amalga oshirildi. Shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi Tashqi ishlar vazirligi mamlakatimizda o‘tkaziladigan xalqaro Yarmarka qatnashchilari uchun kelish vizalarini boj olmasdan rasmiylashtirishni ta minlash bilan birgalikda,ʼ "O‘zbekiston havo yo‘llari" milliy aviakompaniyasi, "O‘zbekiston temir yo‘l-lari" davlat-aksionerlik kompaniyasi, "O‘zavtotrans", "Mahalliy sanoat" davlat korporatsiyalari, "O‘zbekengilsanoat" davlat uyushmasi yarmarkada mustaqil ekspozitsiya stendlari bilan qatnashishlari alohida ta kidlangan edi. Shu yo‘sinda ʼ xalqaro maydonga chiqishga yo‘l ochildi va tegishli reklama tadbirlari amalga oshirila boshladi. Mazkur soha nafaqat mamlakatimiz, balki butun jahon hamjamiyati uchun ham muhim sohalardan biri sifatida baholandi. Bunda o‘z o‘rnimiz va mavqeimizni mustahkamlashga ham kirishdik. 1997 yilda “O‘zbekturizm” Milliy kompaniyasi ekspertlari ishtirokida “O‘zbekistonda turizmni barqaror rivojlantirish rejasi” ishlab chiqildi. Ushbu reja uning barcha sohalarini qamrab olgan va uzoq muddatga mo‘ljallangan reja e kanligi bilan sohaning rivojlanishi uchun ahamiyatlidir. Ushbu sohaning o‘ta muhimligidan kelib chiqib , O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi ma lum tajribalarni umumlashtirib 1998 yil ʼ 8 avgust da “Turistik korxonalar faoliyatini tashkil etishni takomillashtirish to‘g‘risida”gi 346- sonli qarorini 14 qabul qildi. Endi turizm sohasida davlat aksiyadorlik mulkiga asoslangan korxonalar bilan birga xususiy mulkka asoslangan korxonalar ham vujudga keldi. Bu esa mazkur sohada raqobat muhitini vujudga keltirdi. Natijada shu 1998 yilda «Xususiy turistik tashkilotlar assotsiatsiyasi” tashkil qilindi. Xususan, ushbu qarorda "O‘zbekturizm" MKning, shuningdek , xususiy turistik firmalarning Xususiy sayyohlik tashkilotlari uyushmasini tashkil etish to‘g‘risidagi taklifi inobatga olindi. Xususiy sayyohlik tashkilotlari uyushmasiga, 14 Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси нинг 1998 йил 8 август да “Туристик корхоналар фаолиятини ташкил этишни такомиллаштириш тўғрисида”ги 346-сонли қарори . 17 sayyohlik tashkilotlarining faoliyatini tashkil etish, marketing, malakali kadrlar tayyorlash va ularni qayta tayyorlash, shuningdek sayyohlik faoliyati sohasida qonun hujjatlariga rioya qilish bilan bog‘liq bo‘lgan masalalarda "O‘zbekturizm" MK ularga uslubiy va huquqiy yordam ko‘rsatishi lozimligi ham alohida qayd etildi. Bularning hammasiga, birinchidan, mamlakatimizda turizmni jadal rivojlantirishga huquqiy asos bo‘lgan bo‘lsa, ikkinchidan, uning turistik resurslarga boyligi ham katta ahamiyat kasb etdi. Respublikamizning tabiiy iqlimi, sog‘lomlashtirish maskanlari, kecha va bugunni o‘zida mujas-sam etib turgan tarixiy va madaniy obidalari, ma rifiy va ijtimoiy-maishiy ob ektlariʼ ʼ albatta xorijlik mehmonlarni qiziqtirishi tabiiy. Bunda obidalarga har qanday kishi hayrat ila boqadi va befarq o‘tib keta olmaydi. Ushbu soha mamlakatimiz Prezidenti va Hukumatining hamisha diqqat- e tiborida bo‘lib keldi. 1999 yil 15 aprelda O‘zbekiston Respublikasi ʼ Prezidentining «O‘zbekistonda turizmni rivojlantirish-ning 2005 yilgacha mo‘ljallangan davlat dasturi to‘g‘risida”gi PF-2286-sonli 15 e lon qilindi. ʼ Ushbu farmon mamlakatimizda milliy turizmni rivojlantirishning aniq chora-tadbirlarini belgilab berdi. Shunday qilib , mamlakatimizda milliy turizm rivojlanishi uchun muhim davlat Dasturi qabul qilin ganligi ushbu sohani rivoj lantirish uchun yana bir muhim bosqich bo‘ldi. Endi turizm sohasini rivojlantirish uchun maxsus kadrlar tayyorlash zarurati tug‘ildi. Bularni inobatga olib, mamlakatimiz Prezidenti 1999 yil 30 iyundagi "O‘zbekistonda turizm sohasi uchun malakali kadrlar tayyorlash to‘g‘risida"gi Farmonini 16 imzoladi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining mazkur farmonlarini 17 bajarish, yurtimizda turizm bo‘yicha zamon talablari darajasida mutaxassis kadrlar tayyorlaydigan maxsus ta lim muassasalarini yaratish hamda ʼ 15 Ўзбекистон Республикаси Президентнинг 1999 йил 15 апрелда «Ўзбекистонда туризмни ривожлантиришнинг 2005 йилгача мўлжалланган давлат дастури тўғрисида»ги ПФ-2286-сонли Фармони . 16 Ўзбекистон Республикаси Президентининг 1999 йил 30 июндаги "Ўзбекистонда туризм соҳаси учун малакали кадрлар тайёрлаш тўғрисида"ги фармон и. 17 Ўзбекистон Республикаси Президентининг 1999 йил 30 июндаги "Ўзбекистонда туризм соҳаси учун малакали кадрлар тайёрлаш тўғрисида"ги фармон и. 18 shu asosda mamlakatimizda turizm-ning iqtisodiy salohiyatini mustahkamlash va uning samaradorligini yanada oshirish maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999 yil 2 iyuldagi “O‘zbekistonda turizm sohasi uchun kadrlar tayyorlash tizimi-ni takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi 324- sonli Qarori 18 qabul qilindi. Mazkur qarorda Toshkent madaniyat instituti bakalavriatiga turizm sohasi uchun rejalashtirilgan 80 ta qabul kvotasi (40 ta davlat grantlari va 40 ta to‘lov- kontrakt asosida) Toshkent Davlat iqtisodiyot universitetiga o‘tkazildi. Shuningdek, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”ni amalga oshirish Respublika komissiyasi O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining "1999-2005 yillarda akademik litseylar va kasb-hunar kollejlarining moddiy-texnika bazasini rivojlantirish hamda mablag‘ bilan ta minlash dasturi to‘g‘risida" 1998 yil 23ʼ sentyabrdagi 406-son qarori 19 doirasida: 2000-2005 yillar mobaynida, zarur pedagogik kadrlar tayyorlanishini hisobga olgan holda, Samarqand, Buxoro, Xiva, Farg‘ona, Termiz va Shahrisabz shaharlarida turizmga ixtisoslashtirilgan kasb- hunar kollejlarini tashkil etish rejasini 1999 yilning 1 sentyabriga qadar tuzish va uni bosqichma-bosqich amalga oshirish vazifasi yuklatilgan edi. Bu masala, hozirgi kunda, to‘liq o‘z yechimini topdi. Endi shunday vaziyat shakllandiki, turizm sohasi bo‘yicha to‘plangan tajribalar ushbu soha uchun maxsus qonun qabul qilishni taqozo qildi. Shunday qilib, 1999 yil 20 avgustda O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan «Turizm to‘g‘risida”gi Qonun 20 qabul qilindi. Ushbu qonun O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 1999 yil 20 avgustdagi «Turizm to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi qonunini amalga kiritish haqida”gi qarori bilan matbuotda e lon qilingan kundan e tiboran amalga kiritilishi belgilab qo‘yildi. ʼ ʼ Mazkur qonunning maqsadi turizm sohasi-dagi munosabatlarni huquqiy jihatdan 18 Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1999 йил 2 июлда “Ўзбекистонда туризм соҳаси учун кадрлар тайёрлаш тизимини такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги 324-сонли Қарори 19 Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1998 йил 23 сентябрдаги 406-сон ли "1999-2005 йилларда академик лицейлар ва касб-ҳунар коллежларининг моддий-техника базасини ривожлантириш ҳамда маблағ билан таъминлаш дастури тўғрисида" қарори . 20 Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси томонидан 1999 йил 20 августда қабул қилинган «Туризм тўғрисида»ги Қонун. 19 tartibga solish, turistik xizmatlar bozorini rivojlantirish, shuningdek turistlar va turistik faoliyat sub ektlarining huquqlari va qonuniy manfaatlarini himoyaʼ qilishga qaratilgan. Ushbu qonun 22 moddadan iborat bo‘lib, shu sohaning barcha qism-larining asosiy yo‘nalishlarini o‘zida qamrab olgan. Mazkur qonun uzluksiz takomillashtirilib borildi. Xususan, mazkur qonunga 2006 yilning 6 aprelida o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritildi. Uning yangi tahriri esa, 2011 yilda qabul qilindi. Mamlakatimizda turizmni rivojlantirish uchun xorijiy mamlakat-lardan investitsiyalar ham kirib kela boshladi. Natijada 2000 yilning 17 noyabrida Vazirlar Mahkamasining «Samarqand shahrida «Afrosiyob” mehmonxonasini, Buxoro shahrida «Buxoro” mehmonxonasini boshqarishni xorijiy menejmentga berish to‘g‘risida”gi 449-sonli qarori 21 qabul qilindi. Ushbu turistik komplekslar Germaniyaning “Inpro” kompaniyasi boshqaruviga berildi. Mazkur qaror ham vaqt o‘tishi bilan takomillashib bordi. Chunki, 2001 yilning 16 martida «O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2000 yil 17 noyabrda qabul qilingan 449- sonli qaroriga o‘zgartirishlar kiritish to‘g‘risida”gi 131-sonli qarori 22 qabul qilindi. Bunda xorijiy investorlarning ishtiroki ushbu sohani yanada kengaytirish lozimligi e tirof etildi. Shunday qilib, mamlakatimizda mustaqil bo‘lgan yirik bir soha – ʼ turizm industriyasi shakllandi. Hozirgi payda «O‘zbekturizm” MKga qarashli 40 tadan ziyod xo‘jalik yurituvchi sub ekt faoliyat ko‘rsatmoqda. Bularning ko‘plari ʼ xorijiy turistik firmalar bilan bevosita hamkorlik qilib shartnoma asosida ish yuritmoqdalar. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining "Buyuk ipak yo‘lini qayta tiklashda O‘zbekiston Respublikasining ishtirokini avj oldirish va respublikada xalqaro turizmni rivojlantirish borasidagi chora-tadbirlar to‘g‘risida"gi Farmonini 23 21 Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2000 йилнинг 17 ноябрида имзоланган «Самарқанд шаҳрида «Афросиёб» меҳмонхонасини, Бухоро шаҳрида «Бухоро» меҳмонхонасини бошқаришни хорижий менежментга бериш тўғрисида»ги 449-сонли қарори. 22 Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2001 йилнинг 16 мартида «Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2000 йил 17 ноябрда қабул қилинган 449-сонли қарорига ўзгартиришлар киритиш тўғрисида»ги 131- сонли қарори . 23 Ўзбекистон Республикаси Президентининг "Буюк ипак йўлини қайта тиклашда Ўзбекистон Республик а сининг иштирокини авж олдириш ва республикада халқаро туризмни ривожлантириш борасидаги чора-тадбирлар тўғрисида"ги Фармони . 20 bajarish yuzasidan Vazirlar Mahkamasi 2005 yilning 3 iyunida «O‘zbekiston Respublikasida xalqaro turizmning zamonaviy infratuzilmasini yaratish choralari to‘g‘risida”gi 210-sonli qarorini 24 qabul qildi. Ushbu farmon va hukumat qarorlari milliy turizmning xalqaro maydonga chiqishi uchun yetarli darajada me yoriyʼ hujjat bo‘lib xizmat qildi. Mustaqillik yillarida, ayniqsa 2005-20 10 yillarda birgina Samarqand shahri va viloyatida o‘nlab zamonaviy mehmonxonalar qurildi va kapital ta mirdan ʼ chiqarildi. Ularning ko‘plari xorijiy investorlar ishtirokida amalga oshirildi. Natijada jahon andozalari talablariga javob beradigan mehmonxonalar shakllan di va ushbu jarayon hozirgi kunda ham izchil davom ettirilmoqda. Ammo, hali xorijiy mehmonlarga jahon andozalari talablariga javob beradigan xizmat tizimi yetarli darajada shakllan maganligi ular bilan o‘tkazilgan sotsiologik so‘rovlardan ko‘rinib turibdi . Bularni inobatga olib, mamlakatimiz Prezidenti 2006 yil 17 aprel kuni “O‘zbekiston Respublikasida 2006-2010 yillarda xizmat ko‘rsatish va servis sohasini rivojlantirishni jadallashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarorini 25 imzoladi. Bu qaror xizmatlar sohasini rivojlan-tirish borasida oldingi olib borilgan ishlarni yanada aniqlashtirish va mamlakatda islohotlarni chuqurlashtirishga qaratilgan amaliy tadbirlar-dan biri sifatida dunyoga keldi. Shuni ta kidlash ʼ kerakki, so‘nggi yillarda xizmat ko‘rsatish va servis sohasini rivojlantirish bo‘yicha izchil chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. Ammo ta kidlanganidek, ular ʼ hali yuqori talab darajasi g a yetgan emas. Bu qarorning amalga oshirilishi xizmatlar bozori tarkibi xizmatlarning yangi istiqbolli turlari bo‘lgan turizm, bank-moliya, sug‘urta, axborot-kommunikatsiya xizmatlari va boshqalarni rivojlantirish hisobiga takomillashib boradi va ularning ko‘lamini keskin ko‘paytirish imkonini yaratadi. Shunday qilib, mamlakatimizda mustaqil bo‘lgan yirik bir soha shakllandi. Hozirgi paytda «O‘zbekturizm” MKga qarashli 32 ta xo‘jalik yurituvchi sub ektlar, ʼ 24 Юқоридаги Фармонни бажариш юзасидан Вазирлар Маҳкамаси нинг 2005 йилнинг 3 июнида «Ўзбекистон Республикасида халқаро туризмнинг замонавий инфратузилмасини яратиш чоралари тўғрисида»ги 210-сонли қарори . 25 Ўзбекистон Республикаси Президенти нинг 2006 йил 17 апрел да “Ўзбекистон Республикасида 2006-2010 йилларда хизмат кўрсатиш ва сервис соҳасини ривожлантиришни жадаллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги қарори. 21 yuzlab xususiy turistik korxonalar faoliyat ko‘rsat-moqda. Bularning ko‘plari xorijiy turistik firmalar bilan bevosita hamkorlik qilib shartnoma asosida ish yuritmoqdalar. Mamlakatimizda o‘ziga xos bo‘lgan turizm sohasi bo‘yicha mustaqil milliy tashkilot barpo qilin ganligining xarakterli xususiyatlari shunda bo‘l diki, turizmni tashkil etishda davlat mulki bilan birga boshqa mulk shakllari ham uning iqtisodiy asosini tashkil qilishi va ko‘pmulkchilikka asoslangan, bozor tamoyillari asosida tashkil qilingan tizim shakllanishi uchun yo‘l ochib berildi. "O‘zbekiston havo yo‘llari" Milliy aviakompaniyasi, "O‘zbekiston temir yo‘llari" davlat-aksionerlik kompaniyasi, Davlat soliq qo‘mitasi, "O‘zbekturizm" Milliy kompaniyasi hamda boshqa manfaatdor vazirliklar va idoralar bilan birgalikda turistlarni avia- va temir yo‘l transporti orqali tashishda imtiyozlar berish, shuningdek respublika ichidagi hamda xalqaro liniyalarda turistik guruhlarning yurishlari qiymatidan chegirma-lar tartibini ishlab chiqish, shuningdek, Toshkent, Buxoro, Samarqand va Urganch shaharlaridagi aeroportlarda, temir yo‘l vokzallarida, chegaralarda-gi temir yo‘l stansiyalarida turistlarga xizmat ko‘rsatuvchi maxsus bojxona zonalarini tashkil etish, ularni zamonaviy nazorat texnikasi bilan jihoz-lash vazifalari yuklatildi. O‘tgan davrlarda ushbu vazifalar keng ko‘lamda amalga oshirildi va bugungi kunda amal qilib kelinmoqda. Turizm sohasining iqtisodiyotimiz va ijtimoiy hayotimiz uchun o‘ta muhimligi tufayli Prezidentimiz va Hukumatimizning hamisha diqqat-e tiboridaʼ bo‘lib kelgan ligi tufayli millatlararo aloqalarni kengay-tirish va mustahkamlashga ko‘maklashish hamda xalqaro turizm bozoriga uzviy qo‘shilish, O‘zbekistonning madaniy-tarixiy va ma naviy merosini jahon hamjamiyatida targ‘ib qilish, ʼ shuningdek sayyohlarga xizmat ko‘rsatish sifatini jahon andozalari darajasiga yetkazish borasida keng ko‘lamli ishlar amalga oshirilmoqda. Shuni e tirof etish kerakki, turizmni rivojlantirish avvalo, uning tegishli ʼ infratuzilmasini yaratishni taqozo qiladi. Ulardan biri va asosiysi mehmonxona 22 xo‘jaliklarini rivojlantirish va ularda xizmatlar sifatini oshirishga katta bog‘liq. Bularni inobatga olib O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2002 yilning 2 sentyabridagi 310-sonli “O‘zbekiston Respublikasida mehmonxona biznesi va xalqaro turizmni yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori 26 qabul qilindi. Mazkur qaror bilan Toshkent shahridagi "Do‘stlik", "Toshkent", "Rossiya" va "Chorsu" mehmonxona komplekslari, shuningdek Amir Temur ko‘chasidagi qurilishi tugallanmagan ob ekt negizida mehmonxonalarni rekonstruksiya qilish,ʼ qurish va bundan buyon foydalanish bo‘yicha qo‘shma korxonalar tashkil etish hamda xorijiy sheriklar ushbu qo‘shma korxonalar-ning ustav fondlariga o‘z ulushlarini xorijiy va milliy valyutalarda qo‘shishga ruxsat etildi. Bu tadbir mamlakatimizda mehmonxona biznesini rivojlantirish, ushbu sohaga xorijiy hamkorlarni va tajribalarni jalb etish borasida tub burilish yasadi, desak xato bo‘lmaydi. Xullas, turizm sohasi bugungi kunda iqtisodiyotning yetakchi tarmoqlaridan biriga aylandi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevralda gi “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harak a tlar str a tegiyasi to‘g‘risida” e lon qilingan farmonida mamlakatimizni 2017-2021 yillarda ʼ rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishlari bo‘yicha harakatlar str a tegiyasi ko‘rsatib beril di . Mazkur hujjatning uchinchi yo‘nalishi “I qtisodiyotni rivojlantirish va liberal-lashtirishning ustuvor yo‘nalishlari”ga bag‘ishlangan. Bunda “Tarkibiy o‘zgartirishlarni chuqurlashtirish, milliy iqtisodiyotning yetakchi tarmoq-larini modernizatsiya va diversifikatsiya qilish hisobiga uning raqobat- bardoshligini oshirish”ga 27 doir bir qancha yo‘nalishlar belgilangan. Unda “turizm industriyasini jadal rivojlantirish, iqtisodiyotda uning roli va ulushini oshirish, turistik xizmatlarni diversifikatsiya qilish va sifatini yaxshilash, turizm 26 Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2002 йилнинг 2 сентябрдаги “Ўзбекистон Республикасида меҳмонхона бизнеси ва халқаро туризмни янада ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги 310-сонли қарори . 27 Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралда “Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида”ги Фармони. Мазкур Фармон мамлакатимизни 2017-2021 йилларда ривожлантиришнинг бешта устувор йўналишлари бўйича ҳаракатлар стратегияси ўз тасдиғини топган. 23 infratuzilmasini kengaytirish” 28 masalasi ham ustuvor vazifalar qatoridan joy olgan. Turizm sohasining muhimligini inobatga olib, 2016 yil 2 dekabrda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasining turizm sohasini jadal rivojlantirishni ta minlash chora-tadbirlari to‘g‘risida”ʼ 29 gi Farmoni e lon qilindi. Mazkur farmonning maqsadi “ ʼ turizm ni jadal rivojlantirish uchun qulay iqtisodiy va tashkiliy-huquqiy shart-sharoitlar yaratish, hududlarning ulkan turizm salohiyatidan yanada to‘liq va samarali foydalanish, turizm tarmog‘ini boshqarishni tubdan takomillashtirish, milliy turizm mahsulotlarini yaratish va ularni jahon bozorlarida targ‘ibot qilish, turizm sohasida O‘zbekistonning ijobiy qiyofasini shakllantirishdan iborat, deb belgilangan” 30 . Ushbu farmon bilan birga O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016 yil 2 dekabrda gi “O‘zbekiston Respublikasi Turizmni rivojlantirish davlat qo‘mitasi faoliyatini tashkil etish to‘g‘risida” gi PQ-2666-sonli Qarori ham imzolandi. Bir muncha vaqt o‘tgach unga o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritil-di 31 . O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016 yil 22 dekabrda gi “ «O‘zbekiston Respublikasining turizm sohasini jadal rivojlantirishni ta minlash chora-tadbirlari тўғрисида» 2016 yil 2 dekabrdagi PF- ʼ 4861-sonli Farmoniga o‘zgartirishlar kiritish to‘g‘risida”gi farmoni 32 e lon qilindi. ʼ Xullas, bugungi kunda “O‘zbekturizm” MK negizida turizmni bosh-qaradigan yangi tashkilot “ Turizmni rivojlantirish davlat qo‘mitasi ” tashkil qilindi. Uning viloyatlardagi bo‘linmalari va ayrim viloyatlarda viloyat hokimlarining turizm bo‘yicha o‘rinbosarlari ham tayinlandi. 28 Ўша жойда. 29 Ўзбекистон Республикаси Президентининг2016 йил 2 декабрдаги “ Ўзбекистон Республикасининг туризм соҳасини жадал ривожлантиришни таъминлаш чора-тадбирлари тўғрисида ” ПФ-4861-сонли Фармони . (Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами, 2016 й., 49-сон, 558-модда, 2017 й., 1-сон, 3-модда) 30 Ўша жойда. 31 Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2016 йил 22 декабрда имзоланган “Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Ўзбекистон Республикасининг туризм соҳасини жадал ривожлантиришни таъминлаш чора- тадбирлари тўғрисида» 2016 йил 2 декабрдаги ПФ-4861-сонли Фармонига ўзгартишлар киритиш тўғрисида”ги ПФ-4895- сонли Фармони// Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами, 2017 й., 1-сон, 3-модда. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2016 йил 2 декабрда имзоланган “Ўзбекистон Республикаси Туризмни ривожлантириш давлат қўмитаси фаолиятини ташкил этиш тўғрисида” ПҚ-2666-сонли Қарори. 32 Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2016 йил 22 декабрда «Ўзбекистон Республикасининг туризм соҳасини жадал ривожлантиришни таъминлаш чора-тадбирлари тўғрисида» 2016 йил 2 декабрдаги ПФ-4861-сонли Фармонига ўзгартишлар киритиш тўғрисида”ги фармони. 24 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021 yil 6 apreldagi “Turizm, sport va madaniy meros sohalarida zamonaviy boshqaruv mexanizmlarini joriy etish, ilg‘or xorijiy tajribaga tayanib ushbu yo‘nalishlarda infratuzilmani jadal rivojlantirish, ob ektlardan samarali foydalanish, aholiga yetarli shart-sharoitlarʼ yaratish maqsadida” 33 gi PF-6199 sonli Farmoniga muvofiq Jismoniy tarbiya va sport vazirligi hamda Turizmni rivojlantirish davlat qo‘mitasi negizida Turizm va sport vazirligi tashkil qilindi. Soha faoliyatini tartibga soluvchi normativ asoslarning takomillashuvi, mamlakatimizga keluvchi sayyohlarga qulayliklar yaratish maqsadida viza rejimining erkinlashtirilishi, transport tizimini yaxshilash, aeroport va vokzallarda xizmat ko‘rsatish sifatini oshirish, yangi turizm mahsulotlari va turistik yo‘nalishlarni ishlab chiqish, nodavlat notijorat tashkilotlarni qo‘llab-quvvatlash va boshqalar shular jumlasidandir. Bularning bari shubhasiz mamlakatimizga kelayotgan sayyohlar oqimini keskin oshirish hamda O‘zbekistonga xorijlik sayyohlar qiziqishini kuchaytirish yo‘lida xizmat qildi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022 yil 18 fevraldagi PF-75 sonli Farmoniga muvofiq “Turizm va madaniy meros” vazirligi tashkil qilindi. Turizm va sport vazirligi ikkiga ajralib, Turizm va madaniy meros vazirligi hamda Sportni rivojlantirish vazirligi etib qayta tashkil etildi. Hujjatda mamlakatda turizm xizmatlarini jadal rivojlantirish, ayniqsa, infratuzilmani yaxshilash, ziyorat va ichki turizm imkoniyatlaridan kengroq foydalanish, shuningdek, madaniy meros ob ektlarini muhofaza qilishni kuchaytirish borasidagi ishlar samaradorligini ʼ tubdan oshirish zarurligi qayd etilgan. Yuqoridagilardan shunday xulosa chiqarish mumkinki, mamlakatimizda turizmni rivojlantirishga mustaqillikning birinchi kunlaridanoq e tibor qaratil ʼ ib, dastlab, u ning qonuniy asoslari yaratil d i, tarkibiy tuz i lishi va tartibga soluvchi me yoriy ʼ - huquqiy hujjatlari ham uzluksiz takomillashtirilib kelind i . Natijada, soha keskin rivojlanish bosqichiga kirdi. O‘ylaymizki, turizm yaqin yillarda 33 https://lex.uz/docs/5356705 25 mamlakatimiz iqtisodiyotining yetakchi tarmoqlaridan biriga aylanadi. Eng muhimi, ushbu sohani rivojlantirish aholini ish bilan ta minlash bilan birga,ʼ ularning farovonligini oshirishga salmoqli hissa qo‘shadi. 1. 3 . Turizmni rivojlantirish borasida davlat siyosatining asosiy yo‘nalishlari Har qanday sohani rivojlantirish davlat ahamiyatiga ega bo‘lsa, shu soha bo‘yicha alohida davlat siyosati ishlab chiqiladi. Davlat siyosati esa qonunlar , davlat rahbarining farmon va qarorlari, Vazirlar Mahkamasi - ning qaror va farmoyishlari kabi qonunosti hujjatlari bilan belgi-lanadi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining bevosita turizmga oid birqancha farmon, qaror va dasturlar i ko‘plab ishlab chiqildi. Mazkur qonun , farmon, qaror va dasturlar da ta kidlanishicha, ushbu sohadagi davlat siyosati ʼ bir qancha yo‘nalishlarga ega. Bular ning asosiy yo‘nalishlari quyidagilardan iborat etib belgilangan ( 1.3 .1-jadval). 1.3 .1-jadval Mamlakatimizda turizmni rivojlantirish borasida davlat siyosatining asosiy yo‘nalishlari 34 T/r Davlat siyosatining asosiy yo‘nalishlari Davlat siyosatiyo‘nalishlarining mazmuni 1. Turizm industriya - si ni rivojlan - tirishning yaxlit konsepsiyasini ishlab chiqish Ushbu yo‘nalishda turizm ga iqtisodiyotning strategik sektori maqomini berish maqsadida barcha hududlarda va turizm bilan o‘zaro bog‘liq tarmoqlarni kompleks ravishda jadal rivoj-lantirishga erishish masalasi qo‘yilgan. 2. Fuqarolarning sayohat qilish paytida dam olish, erkin harakatlanish va boshqa huquq- larini ta minlash ʼ Bunda turistlarning erkinligi, xotirjam dam olishi, barcha huquqlarining ta min-lanishi, ko‘ngildagidek ʼ dam olishi ularning xavfsizligi-ni ta minlashga ʼ bog‘liq bo‘ladi. Chunki xavfsizlik ta minlanmagan ʼ joyda bularning birortasiga erishib bo‘lmaydi. Shu tufayli mamlakatimizda IIBda turistlar xavfsizligini ta minlash bo‘limlari ochildi. ʼ 34 Ж.Н.Абиев “ миллий иқтисодиётда туризм тармоғини ривожлантиришнинг ташкилий-иқтисодий механизмларини такомиллаштириш ” мавзусидаги, иқтисодиёт фанлари бўйича фалсафа доктори илмий даражасини олиш учун ёзилган диссертацияси. С.: 2019 й. 26 3. Turistik resurslardan oqilona foydalanish va ularni saqlash Mamlakatimizda turistik resurslarni, ya ni turistlarʼ qiziqib ko‘radigan tarixiy va madaniy obidalarni, ma rifiy, ijtimoiy-maishiy ob ektlarni, betakror ʼ ʼ tabiati, iqlimi va l a ndshafti kabilarni asrab-avaylash har bir avlodning va ular yashayotgan davlatning muqaddas burchidir. Ushbu obidalar necha asrlardan buyon bizgacha yetib kelgan va biz ham kelajak avlodga shunday yetkazish uchun ularni bugun asrashga mas ulmiz. ʼ 4. Turizm industriyasi sub ektlari ʼ faoliyati uchun sohaga oid normativ bazani takomillashtir - ish Turizm sub ektlari faoliyati va turistlar uchun qulay ʼ shart-sharoitlarni shakllantirishda sohaga oid qonun hujjatlarini va normativ-huquqiy bazani yaratish va unga amal qilish mexanizmini qonun hujjatlari asosida uzluksiz takomil-lashtirib borishni ta minlaydi. ʼ Shu maqsadda qonun, Prezidentning o‘nlab farmonlari, Vazir-lar Mahkamasining qarorlari qabul qilindi va qilinmoqda. 5. Turizm sohasini muntazam diversifikatsiya qilib borish Turizmning an anaviy madaniy-tarixiy ʼ tur-lari bilan birga boshqa salohiyatli turlarini – ekologik, etnografik, ma rifiy, ziyorat qilish, gastronomik, ʼ sport, davolash-sog‘lomlashtirish, qishloq, sanoat, ishbilarmonlik turizm i va boshqa turlarini, shuningdek,hozirgi kunda bolalar, o‘smirlar va yoshlar turizm ini, oilaviy turizm ni, keksalar uchun ijtimoiy turizm ni rivojlantirish hisobiga turizm ning ijtimoiy ahamiyatini kuchaytirishga e tibor ʼ qaratilmoqda. Hududlar iqtisodiyotining mutanosibligini ta minlash maqsadida hududlarda ʼ yangi turizm yo‘nalishlarini tashkil etish, ularni pasport-lashtirish, turizm yo‘nalishlari va turizm ob ektlari bo‘yicha yagona milliy ryestrlarni ʼ shakllantirish ham muhim davlat zimmasidadir. 6. Bolalar, yoshlar, nogironlar va aholining kam ta minlangan ʼ qatlamlari turizmi (ekskursiyalari) uchun sharoit yaratish Mamlakatimizda shakllangan ijtimoiy himoyaga asoslangan iqtisodiyotimizga mos holda ushbu guruhga kiritilgan aholi qatlami asosan davlat ko‘magiga muhtoj bo‘lganligi tufayli ular barcha jabhalarda davlatimiz e tiborida. Aholining mazkur ʼ qismi mamlakat iqtisodiy taraqqiyoti-ning rivojlanib borishi bilan qisman kamayib boradi. Ammo butunlay barham topmaydi, chunki aholining ahvoli qanday bo‘lishidan qat iy nazar, bolalar doimiy ravishda ʼ bo‘ladi, yoshlar ham ulg‘ayib kelayotgan avlod sifatida hamisha mavjud, nogironlarning ham mavjudligi muqar-rar. Shu tufayli ushbu siyosat 27 asosida aholining ushbu qatlami uchun turizmda tegishli sharoit yaratib berish ham muhim ahamiyatga ega. 7. Barcha hududlarda jahon standart- lariga javob beradigan turistik industriyani rivojlantirish uchun investitsiya- lar jalb etish Bu siyosat ham mamlakatimizda mavjud turistik ob ektlarni yaxshi holatda ushlab turish va yangi-ʼ larini barpo qilish evaziga sohani rivojlan-tirishga qaratilgan. Buning uchun respublikaning barcha mintaqalarida zamonaviy jahon standart-lariga, turistlarning ehtiyojlari va talablariga javob beradigan turizm industriyasi ob ektlari-ni barpo etish uchun ʼ turli investitsiyalarni jalb etishni taqozo qiladi. Shu yo‘l bilan turizm orqali mamlakatimizning hamma hududlarini mutanosib rivojlanishini ta minlaydi. ʼ 8. Tadbirkorlik faoliyati sub ektlari uchun ʼ turistik xizmat - lar bozorida teng imkoniyatlar yaratish Turizm sohasida faoliyat ko‘rsatayotgan tadbir- korlarning asosiy qismini xususiy yoki aralash mulkka asoslangan tadbirkorlik sub ektlari tashkil qiladi. Bu ʼ sub ektlarga tegishli sharoit yaratib berish, ularning ʼ erkinligini, mulkiy munosabatlarda daxlsizligini ta minlash kabi tadbirlar turizm sohasida erkin ʼ raqobat muhitini shakllantirish va uning rivojlanishi uchun asosiy omillardan biri sifatida n a moyon bo‘ladi. Shu tufayli davlatimizning sohaga oid siyosati turistik xizmatlar bozorida teng imkoniyatlar yaratishga qaratilgan. 9. Turistlarning xavfsizligini, ularning huquq- lari ni , qonuniy manfaatlari va molmulki ni muhofaza qilinish ni ta minlash ʼ Har qanday turist bir joydan ikkinchi joyga borishda o‘zining xavfsizligi ta minlangan bo‘lishini xohlaydi. ʼ Ular tomosha qiluvchi, dam oluvchi sifatida o‘zlarining qonuniy manfaat-lariga ega bo‘lishi, mol- mulkining daxlsizligi ta minlanishini xohlaydi. Shu ʼ tufayli, turist-larni qabul qiluvchi mamlakat ushbu sharoitlarni to‘liq yaratgan bo‘lishi lozim. Shu jihatdan davlatimizning mazkur siyosat i turistlarning shu muhim talablarini qondirishga qaratilgan. 10. Turizm sohasi - ning ilmiy ta minotini ʼ tashkil etish va rivojlantirish Turizm o‘ta murakkab sohaligi tufayli, uni ko‘r- ko‘rona rivojlantirib bo‘lmaydi. Ushbu sohani iqtisodiyotning asosiy qismiga aylantirish va tegishli foyda olishga erishish uchun uni ilmiy jihatdan chuqur tadqiq qilishni taqozo qiladi. 11. Turizm sohasi uchun kadrlar tayyorlash, qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish Oldin turizm sohasiga kadrlar faqat ixtisos-lashgan kollejlarda tayyorlanadigan bo‘lsa, 2004 yildan boshlab oliy o‘quv yurtlarida ham tayyorlanadigan bo‘ldi. Bir qancha tillarni va mamlakatimiz tarixini, diqqatga sazovar joylarining tarixini yaxshi biladigan gidlarni (ekskursiya yetakchilarini) tayyorlash, turizm 28 sohasi sub ektlari xodimlarini muntazam ravishdaʼ qayta tayyorlash va malakasini oshirish masalasi ham tizimli tarzda yo‘lga qo‘yilgan. 12 Davlatning chet mamlakatlar va xalqaro tashkilotlar bilan hamkorli gi ni rivojlantirish Turizm faoliyati sohasida xalqaro hamkorlik-ni, birinchi navbatda, BMTning Butunjahon turizm tashkiloti (YUNVTO), xorijiy mamlakat-larning turizm bo‘yicha nufuzli xalqaro va mil-liy tashkilotlari bilan hamkorlikni kuchaytir-ish, sohaning rivoji uchun muhim ahamiyatga ega ekanligini inobatga olib, turizm xizmatlari bo‘yicha mintaqaviy va jahon bozorlarining faol ishtirokchilari bo‘lgan yetakchi davlatlar bilan hamkorlikni kengaytirish borasida ishlar olib borilmoqda. 13 Xalqaro maydonda o‘z o‘rnini topish uchun raqobat- bardosh turizm mahsulotlari va xizmatlarini ishlab chiqish Turizm sohasining rivojlanish tendensiyalari-ni va zamonaviy marketing vositalari qo‘llanil-ishini ng hisobiga amalga oshirilganligini inobatga olgan holda, raqobatbardosh turizm mahsulotlari va xizmatlarini ishlab chiqish, ularni ichki va xalqaro turizm bozorlarida targ‘ibot qilish bo‘yicha aniq strategiya asosida ish ko‘rilmoqda. Birinchidan, turizm industriyasi ni rivojlantirishning yaxlit konsepsiyasini shakllantirish va izchil amalga oshirish masalasi bugungi kunda ustuvor vazifalar qatoriga kiradi. Mazkur sohani yetakchi kuchga aylantirish uchun iqtisodiyotni diversifikatsiyalash, tarkibiy o‘zgar-tirish va barqaror rivojlanishning qudratli vositasiga aylantirish ham u s tuvor yo‘nalishlardan biridir. Yaratiladigan yalpi ichki mahsulotda, mahalliy budjet daromadlarida turizm ning ulushini ko‘paytirish, ish bilan bandlikni ta minlash, aholining turmush darajasi va sifatini ʼ oshirish bo‘yicha tizimli chora-tadbirlarni amalga oshirish masalasi o‘ta dolzarb masalalardan biridir. Bularning barchasiga erishish uchun turizm va turistik industriyani rivojlantirish, ya ni turistlarga xizmat ko‘rsatuvchi mehmonxonalarni, ʼ turistik komplekslar, kempinglar, p a n s ionatlar, umumiy ovqatlanish va savdo shoxobchalari, transport korxonalari, madaniyat va sport muassasalari kabi turistlarga xizmat ko‘rsatadigan ob ektlarni xalqaro andozalar darajasida ʼ hozirlashni taqozo qiladi. Bu jarayon qaysi mulk hisobidan amalga oshirilishidan qat iy nazar, davlat o‘zining shu sohaga oid tashkilotlari orqali muvofiqlashtirilib, ʼ 29 ko‘mak-lashib turadi. Turistik ob ektlar qancha bo‘lmasin turistik industriya rivojʼ topmasa, a lo ʼ d arajadagi turistik xizmatlar ko‘rsatilmasa, turizm-ni rivojlantirish to‘g‘risida qilingan barcha harakatlar befoyda. Chunki, mamlakatimizni havas qilib kelgan turist, agar turizm xizmati turistlar-ning talabiga javob bermasa qayta kelishni orzu qilmaydi va o‘zining yashash joyida ham bu mamlakatga bormaslikni targ‘ibot qiladi. Bu turistlarni qabul qiluvchi mamlakat uchun ijobiy hol bo‘lmaydi. Natijada,turistik oqimning tushish tendensiyasi kuzatiladi. Ikkinchidan, fuqarolarning sayohat qilish paytida dam olish, erkin harakatlanish va boshqa huquqlar i ni ta minlash ʼ . Ushbu siyosat davlat hududidagi turistlarning hammasi uchun daxldordir. Chunki turist-larga davlat, nodavlat, xususiy turistik firmalar xizmat qilishi mumkin. Lekin mulk shaklidan qat iy nazar, davlat turistlarning erkin harakati va xavfsizligini ta minlashni, qonun ʼ ʼ bilan o‘z zimmasiga olgan. Bu turizmning rivojlanishi uchun asosiy omillardan biridir. Uchinchidan, turistik resurslardan oqilona foydalanish va ularni saqlash . Ushbu obidalar necha asrlardan buyon bizgacha yetib kelgan. Biz ham bularni kelgusi avlodlarga yaxshi saqlangan holda yetkazishimiz kerak. Bu esa mazkur ob ektlarni asrab-avaylab, ulardan oqilona foydalanishni taqozo qiladi. ʼ Mustaqillik yillarida tarixiy obidalarni avaylab-asrash borasida mamlakatimizda misli ko‘rilmagan bunyodkorlik ishlarining amalga oshirilganligi bejiz emas. To‘rtinchidan, turizm industriyasi sub ektlari faoliyati uchun ʼ sohaga oid normativ bazani takomillashtirish . Qonun hujjatlari bilan “ turizm ning rivojlanishidagi barcha to‘siq va g‘ovlarga barham berish, viza va ro‘yxatdan o‘tkazish tartib-taomillarini, pasport va bojxona nazoratini soddalashtirish”ga erishish mumkin. Hozirgi paytda, Turizmni rivojlan-tirish qo‘mitasining tashkil qilinishi bilan turizm sohasini davlat tomonidan boshqarish va bozorga xos tarzda tartibga solish mexanizmini maqbullashtirish imkoniyati tug‘ildi. Bugungi kunda turizm sohasida tadbirkorlik faolligini rag‘batlantirish va turizm xizmatlari bozorida raqobatni rivojlantirish bo‘yicha chora-tadbirlarni amalga oshirish yo‘lida 30 ko‘p ishlar qilinmoqda. Bularning barchasi bevosita Davlatning o‘ziga bog‘liq. Chunki har qanday qonun yoki me yoriy hujjat davlatning ichki va tashqi siyosati,ʼ tartib qoidasiga amal qilishni taqozo qiladi. Shu jihatdan qaralsa, davlat barcha me yoriy hujjatlarni ishlab chiqishi va ularni muttasil ravishda takomillashtirib ʼ borishi lozim bo‘lmoqda. Hozirgi vaziyat shuni ko‘rsatmoqdaki, bu borada davlat o‘z vazifasini a lo darajada ado etib kelmoqda. Hozirgi paytda turizm to‘g‘risidagi ʼ qonun bilan birga deyarli sohaning barcha jihatlarini qamrab oladigan me yoriy- ʼ huquqiy hujjatlar qabul qilingan. Bulardan ham ko‘rinib turibdiki, ushbu sohada me yoriy hujjatlarni takomillashtirish davlatimizning doimiy e tiborida. ʼ ʼ Turizm sohasida yechilishi lozim bo‘lgan muammolardan biri, bevosita sohada statistik hisobga olish tizimini takomillashtirish bilan bog‘liq. Bu masalaning yechimida amaliyotchilar bilan ilmiy xodimlarning hamkorligi o‘ta muhimdir. Beshinchidan, turizm sohasini diversifikatsiya qilish. Bu o‘z navbatida, mamlakatda turizm ni jadal rivojlantirish, mavjud ulkan turizm salohiyatidan yanada to‘liq va samarali foydalanish imkoniyatini yaratadi. Turizm hududlar iqtisodiyotining mutanosibligini ta minlashga ham xizmat qiladi. Shu maqsadida ʼ hududlarda yangi turizm yo‘nalishlarini tashkil etish, ularni pasportlashtirish, turizm yo‘nalishlari va turizm ob ektlari bo‘yicha yagona milliy ryestrlarni ʼ shakllantirish ham muhim ahamiyatga ega. Har bir hudud bo‘yicha ham ichki, kirish va chiqish turizm ini kompleks rivojlantirishning hududiy dasturlarini ishlab chiqish va amalga oshirish masalasi ham o‘ta dolzarb masalalar sirasiga kiradi. Oltinchidan, bolalar, yoshlar, nogironlar va aholining kam ta minlangan ʼ qatlamlari turizmi (ekskursiyalari) uchun sharoit yaratish ham davlatimizning turizm sohasidagi siyosatining asosiy yo‘nalishlaridan biridir. Ushbu masala mamlakatni rivojlantirishning 2017-2021 yillarga mo‘ljallangan Harakatlar Strategiyasida ham alohida ta kidlangan. ʼ Aholining ushbu qatlami asta-sekinlik bilan kamayib borsada doimo mavjud bo‘ladi. Bu vaziyat davlatimizning ijtimoiy- iqtisodiy siyosatida kuchli ijtimoiy himoyaga asoslangan siyosatni doimiy ravishda 31 yuritishni taqozo qiladi. Bu siyosatning bevosita t u rizmga ham joriy qilinishi davlat siyosatida ijtimoiy himoyaning izchilligidan dalolat beradi. Yettinchidan, barcha hududlarda jahon standartlariga javob beradi-gan turistik industriyani rivojlantirish uchun investitsiyalar jalb etish siyosati. Bu siyosat ham mamlakatimizda turizm tarmog‘ini rivojlantirish uchun muhim ahamiyatga ega. Chunki hududlar iqtisodiyoti bir-biridan keskin farq qiladi. Bunga erishish uchun hududlarda mehmonxonalarni va joylashtirishning shu kabi vositalarini, umumiy ovqatlanish ob ektlarini, transport-logistika tuzilmalarini,ʼ axborot markazlarini, madaniyat va sport muassasalarini jadal rivojlantirish msalasi 2017-2021 yillarga mo‘ljallangan mamlakatni rivojlantirishning Harakatlar strategiyasida ham, turizmni rivojlantirishga qaratilgan Prezidentning Farmon va qarorlarida ham takror va takror ta kidlangan. Sohani rivojlantirishning asosiy ʼ yo‘nalishlaridan biri t u rizmga xizmat qiladigan yo‘l-transport va muhandislik- kommunikatsiya va yo‘l bo‘yi infra-tuzilmasini jadal qurish va rekonstruksiya qilishdan iborat. Ushbu maqsadlar uchun mamlakatimiz tadbirkorlarini, xorijiy investorlarni va tijorat banklarini keng jalb etishni taqozo qiladi. Albatta ush bu sohada mustaqillik yillarida juda ko‘p ishlar qilindi, ko‘plab tarixiy va madaniy meros obidalari tiklandi. Bular jumlasiga birgina Samarqand hududidagi Imom al- Buxoriy majmuasi, Imom Motrudiy maqbarasi, Fovsul A zam qadamjosi, Xo‘ja ʼ Ahrori Vali maqbarasining qayta ta mirlanishi, Al-Farg‘oniy, Marg‘inoniy, Amir ʼ Temur kabi buyuk zotlarga qo‘yilgan yodgorliklarni kiritish mumkin. X uddi shunday tadbirlar mamlakatimiz-ning boshqa hududlarida ham amalga oshirildi. Bu ob ektlarning barpo etilishi va ta mirlanishi uchun misli ko‘rilmagan darajada ʼ ʼ investitsiyalar jalb qilindi. Zero, ushbu ajdodlarimizga qo‘yilgan yodgorliklar nafaqat turistik ob ekt sifatida qad ko‘tarmoqda, balki, eng muhimi, biz o‘z ʼ tariximizni o‘rganib o‘zligimizga qaytish uchun ham muhim omil bo‘lmoqda. Bu esa mustaqil taraqqiyot yo‘lini tutgan va o‘ziga hech kimdan kam emasligi va kam bo‘lmaganligini tarannum etishga qaratilgan davlatning siyosati bilan hamohangdir. 32 Sakkizinchidan, tadbirkorlik faoliyati sub ektlari uchun turistikʼ xizmatlar bozorida teng imkoniyatlar yaratish siyosati ham davlatimizning turizm sohasidagi muhim yo‘nalishlardan biridir. Barcha sohalar singari turizm sohasida ham davlat tashkilotlari bilan birga-likda nodavlat tashkilotlari ham faoliyat ko‘rsatadi. Mamlakatimizda amal qilayotgan «Tadbirkorlik sub ektlari faoliyati ʼ erkinligining kafolatlari to‘g‘risida”gi qonun (2000 yil 25 may) ham to‘laligicha mazkur sohada tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirishga bel bog‘lagan tadbirkorlarga ham daxldor. Bundan tashqari, turizm sohasida tadbirkorlik bilan shug‘ullanadigan sub ektlarga qo‘shimcha ravishda huquq va majburiyatlar ʼ «Turizm to‘g‘risida”gi qonunda ham belgilab qo‘yilgan. Ko‘rinib turibdiki, bu sohada turizmni rivojlantirishda davlat o‘z siyosatini amalga oshirish uchun ularning faoliyatida erkinlikni ta min-lash borasida tegishli me yoriy hujjatlar ʼ ʼ paketini yaratib qo‘ygan. To‘qqizinchidan, turistlarning xavfsizligini, ularning huquq-lari, qonuniy manfaatlari va mol-mulki ni muhofaza qilinishi ni ta minlash ʼ ham bu sohadagi davlat siyosatining asosiy yo‘nalishlaridan birini tashkil qiladi. Turizm xizmatlarini tashkil etishda, eng avvalo, turistlar joylashtiriladigan joylarda, ovqatlanish punktlarida, respublika hududi bo‘ylab harakatlanishda, turizm ob ektlariga tashriflarni uyushtirishda turistlar va ekskursantlarning hayoti va ʼ sog‘lig‘i xavfsizligini ta minlash bo‘yicha kompleks chora-tadbirlarni amalga ʼ oshirish lozim. Turistlarning xavfsizligini ta minlash, ayniqsa bugungi, dunyoda ʼ eks re mizm, xalqaro terrorizm balosining kuchaygan paytida o‘ta muhimdir. Bu tadbir o‘z navbatida turistlarni kutib olish, olib yurish va kuzatishda turistik firmalar xodimlari bilan birga milliy xavfsizlik va ichki ishlar xizmatlaridan ham foydalanishni taqozo qiladi. O‘ninchidan, turizm sohasining ilmiy ta minotini tashkil etish va ʼ rivojlantirish ham davlatimizning ushbu sohadagi siyosatining asosiy yo‘nalishlaridan biridir. Turizmning rivojlanishi uchun mamlakatimizda uning 33 ilmiy asosi yaratilmoqda. Vazirlar Mahkamasining 2004 yil 26 aprelda qabul qilingan «Samarqand iqtisodiyot va servis institutini tashkil қилиш» to‘g‘risidagi qarori ushbu soha rivojining ilmiy asosini yaratdi. Mazkur qaror bilan shu institutga «Turizm menejmenti”, «Turizm marketingi”, «Turizm xizmatlari операторлиги» kabi ta limʼ yo‘nalishlari bo‘yicha bakalavr tayyorlash, 2008 yildan magistratura ochil di va ilmiy-tadqiqotlar olib borish uchun esa aspirantura hamda ixtisoslashgan Kengash ochish masalalari yuklatildi. Bulardan ko‘rinib turibdiki, davlatimiz turizm i ni rivojlantirish, uni ilmiy asosda yo‘naltirish, faoliyatini muttasil takomillashtirish uchun tegishli choralarni ko‘rmoqda. Davlatimiz-ning bu siyosati shu soha uchun kadrlar tayyorlash, malakasini oshirish bilan uyg‘unlashib ketadi. Shu tufayli ushbu sohaga ham alohida ahamiyat berib kelinmoqda. O‘n birinchidan, turizm sohasi uchun kadrlar tayyorlash, qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish ham davlat siyosatining asosiy yo‘nalishlaridan biridir. 2004/2005 o‘quv yiliga qadar mamlakatimizda faqat «Turizm” ta lim yo‘nalishi ʼ bo‘yicha bakalavrlar tayyorlanar edi. Shu o‘quv yilidan boshlab, ta kidlanganidek, «Turizm menejmenti”, «Turizm маркетинги» va ʼ «Turizm xizmatlari операторлиги» bo‘yicha ham kadrlar tayyorlanadigan bo‘ldi. Bulardan tashqari, turizm sohasi sub ektlari xodimlarini muntazam ravishda qayta ʼ tayyorlash va malakasini oshirish masalasini ham tizimli tarzda yo‘lga qo‘yish lozim. Chunki, turistik firmalarning tadbirkorlikka asoslanganligi tufayli kadrlar malakasini oshirishga unchalik e tibor qilmaydi. Bu esa faqat shu turistik firmaga iqtisodiy ʼ zarar bo‘libgina qolmay, balki mamlakatimiz iqtisodiyotiga, siyosiy nufuziga va ijtimoiy holatiga ham ko‘proq zarari tegadi. Mamlakatimizda bejiz turizm sohasi uchun kadrlar tayyorlash, qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishlari sifatida belgilanmagan. O‘n ikkinchidan, Davlatning chet mamlakatlar va xalqaro tashki-lotlar bilan hamkorlikni rivojlantirish masalasi ham davlat siyosatining asosiy yo‘nalishlaridan biri sifatida belgilangan. Bunda O‘zbekistonning turizm sohasida 34 tartibga soluvchi universal xalqaro konvensiyalar va bitimlardagi ishtiroki sezilarli ahamiyatga ega bo‘lmoqda. Mamlakatimizda turizm faoliyati amaliyotiga xalqaro va davlatlararo standartlar va normalarni joriy etishda ham ancha ishlar amalga oshiril-moqda. Jumladan, mamlakatimizda turistik industriyani yanada takomillashtirish bo‘yicha Koreya, Turkiya, Fransiya, Malayziya, Yevropaning bir qancha davlatlari, Polsha, MDH, Markaziy Osiyo davlatlari bilan turizm sohasida hamkorlikni rivojlantirish borasida muzokaralar olib borilib, shartnomalar imzolandi va amaliy ishga kirishildi. O‘n uchinchidan, xalqaro maydonda o‘z o‘rnini topish uchun raqobat- bardosh turizm mahsulotlari va xizmatlarini ishlab chiqish. Hozirgi payda jah o nda eng taraqqiy etgan sohalardan biri xalqaro turizmdir. Ammo bu masalada hali qilinadigan ishlarimiz ko‘pligini tan olib aytishimiz lozim. Hozirgi paytda qulay turizm axborot muhitini tashkil etish va rivojlantirish, keng reklama-axborot faoliyatini amalga oshirish, mamlakat hududlarida turizm axborot markazlari va chet elda turizm vakolatxonalari ochish sohani rivojlantirishning muhim omillaridandir. Turizmni reklama qilishda Internet tarmog‘idan faol foydalanish ishlari boshlandi, ammo bugungi kunda bu ishlarni yanada kuchaytirish kerak. Hozirgi paytda har yili Toshkentda xalqaro turizm yarmarkasi o‘tkazil-moqda. Ushbu tadbirlardan turizm sohasida mamlakatimizning ijobiy qiyofasini shakllantirishda, dunyo hamjamiyatiga taqdim etishda samarali foydalanishni taqozo qiladi. So‘nggi yillarda O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti va hukumati delegatsiyasi qaysi mamlakatga tashrif buyursa boshqa siyosiy va iqtisodiy masalalar bilan bir qatorda, turizm sohasida ham hamkorlik qilish istiqbollarini ko‘rib chiqmoqda. Tashrif davomida ko‘pgina turistik firmalar bilan uchrashuvlar, muzokaralar o‘tkazi lib kelishuvlarga erishilmoqda. Hozirgi kunda musulmon olami Samarqanddagi Imom al-Buxoriy va Buxor o dagi Naqshbandiy majmualarini kichik haj amallari sifatida ziyorat qilish istagini bildirmoqda. Bularni yo‘lga 35 qo‘yish uchun esa, turizm industriyasi jadal rivojlanmog‘i lozim. Shu tufayli, bugungi kunda aynan ushbu masala yuzasidan ish olib borilmoqda. Turizmni rivojlantirish davlat qo‘mitasi va unga qarashli turistik firmalar Yaponiya, Rossiya, Germaniya, Yevropaning bir qancha mamlakatlari, Sharqiy Osiyodagi davlatlar bilan ham k orlik qilmoqda va bu hamkorlikni kengaytirish borasida ham samarali ishlar olib borilmoqda. Bulardan xulosa chiqarish mumkinki, kelajakda turizm sohasi mamlakatimizda katta istiqbolga ega bo‘lgan sohalardan biriga aylanadi. Zero, davlat siyosati aynan shunga qaratilgan. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti barcha sohalar singari turizm sohasiga ham yetarli darajada ahamiyat berib, uning ravnaqi uchun tegishli sharoit yaratish borasida barcha zarur choralarni ko‘rsatib bermoqda. 36 2-bob. SAMARQAND VILOYATIDA TURIZMNI RIVOJLANTIRISH HOLATI VA IMKONIYATLARI 2.1. Samarqand viloyatida turizmning rivojlanish tendensiyalari Mamlakatimizda turizm sohasining rivojlanishida Samarqandning o‘rni beqiyos. Viloyat hududida joylashgan turistik – rekreatsion, ziyorat resurslariga yildan – yilga turistlarning qiziqishi ortib bormoqda. Jumladan, viloyatning turistik salohiyatidan kelib chiqgan holda yangi sayyohlik yo‘nalishlari ishlab chiqilayapti, mavjud transport kommunikatsiyalari qayta ta’mirlanib, yangilari barpo etilayapti. Viloyatda turizm sohasi ham boshqa viloyatlarga nisbattan yaxshi rivojlangan bo‘lib mamlakat byudjetiga valyuta tushumini ta’minlab kelmoqda. Samarqand O‘zbekistonning yirik turistik markazlaridan biri bo‘lib hisoblanadi. 2.1.1 – jadval Samarqand viloyatining turizm sohasidagi asosiy ko‘rsatkichlari va infratuzilma ob ektlariʼ № Asosiy ko‘rsatkichlar O‘lchov birligi 2021 yil 30 dekabr holatida Viloyat hududlariga tashrif buyurgan turistlar soni 1 Xorijiy turistlar kishi 123910 2 Mahalliy turistlar kishi 1943382 Joylashtirish vositalari 1 Mehmonxonalar dona/xona/o‘rin 175/3184/7218 2 Mehmon uylari dona/xona/o‘rin 231/935/2210 3 Sanatoriy va sog‘lomlashtirish ob ektlari ʼ dona/xona/o‘rin 24/1020/2461 Turistlarga xizmat ko‘rsatuvchi sub ekt va ob ektlar soni ʼ ʼ 1 Turoperatorlar/turkompaniyalar dona 192 2 Gidlar-ekskursovodlar dona 336 3 Yangi yaratilgan turistik marshrutlar dona 171 4 Turistlarga xizmat ko‘rsatuvchi folklor ansambllar dona 4 5 Hunarmandlar ustaxonalari dona 3 6 Suvenir do‘konlari dona 126 7 Akvaparklar dona 4 8 Suv attraksionlari dona 3 9 Monumental san at yodgorliklari ʼ dona 18 37 2021 yilning 30 dekabr holatiga ko‘ra, viloyat hudulariga 123910 nafardan ortiq xorijiy, 1943382 nafardan ortiq mahalliy turistlar tashrif buyurgan. Viloyat hududlarida 11889 nafardan ortiq turistlarni joylashtirish sig‘imiga ega bo‘lgan 430 dan ortiq mehmonxona va shunga o‘xshash joylashtirish vositalari faoliyat ko‘rsatmoqda (2.1.1 – jadval). “Buyuk ipak yo‘li”ning chorraxasida joylashgan Samarqand viloyati mamlakatimizdagi eng jozibador turistik mintaqalarning biridir. Respublika madaniy meros ob’ektlarini muxofaza qilish va ulardan foydalanish bosh boshqarmasi ma’lumotlariga ko‘ra viloyat hududida tabiiy va antropgen harakterdagi turli davrlar, sivilizatsiyalar va dinlarga tegishli 1501 ta arxeologiya, 806 ta me’morchilik yodgorliklari, 25 ta alohida diqqatga sazovor joylar, 100 dan ortiq monumental san’at ob’ektlari davlat ro‘yxatiga olingan. Samarqand, Kattaqo‘rg‘ondagi tarixiy shahar obidalari, eski ko‘chalar, Paxtachi, Oqdaryo, Nurobod, Urgut tumanlaridagi qadimiy me’morchilik yodgorliklari — masjid va madrasalar, fuqarolik inshootlari, alohida me’moriy komplekslar, rus istilosi davridagi bino va inshootlar, yuzlab arxeologik yodgorliklar shular jumlasidandir. Bularning barchasi, shuningdek tovar va xizmatlar bozorining yaqinligi, yuqori tabiiy-rekreatsion salohiyat va madaniy qadriyatlarning saqlanib turganligi Samarqand viloyatida turizm sohasini jadal rivojlantirish uchun mustahkam zamin yaratadi. Ammo hozircha mavjud imkoniyatlardan to‘liq foydalanishga erisha olganimiz yo‘q. Samarqand viloyati madaniy, tarixiy va me’moriy yodgorliklarga boy. Samarqand shaxridagi Shohizinda me’moriy ansambli, Bibixonim jome masjidi, Registon maydonidagi me’moriy majmua, Amir Temur maqbarasi, Ulug‘bek rasadxonasi va boshqalar butun dunyoga mashhur. Viloyatda 291 me’moriy, 1452 arxeologik, 36 tarixiy, 188 monumental san’at va haykaltaroshlik yodgorligi bor. Samarqand viloyatidagi me’moriy yodgorliklardan Kattaqo‘rg‘ondagi Qalandarxona masjidi (1909—10 y.lar), Okdaryo tumanidagi Maxdumi A’zam me’moriy majmuasi (16—20-a.lar), 38 Paxtachi tumanidagi Imom Bahri ota maqbarasi (15— 16-a.lar), Nurobod tumani Tim qishlog‘idagi Arabota maqbarasi (977 y.), Payariq tumani Hartang qishlog‘idagi Imom al – Buxoriy yodgorlik majmui, Samarqand shaxri atrofida Xoja Abdi Birun me’moriy ansambli (15—18-a.lar), Xoja Axror me’moriy majmui (15—20-a.lar), Nodir Devonbegi madrasasi (1630—31y.lar) va boshqalarning saqlanib qolgani viloyatning ulkan turistik salohiyatga egaligidan dalolat beradi. Mustaqillik yillarida madaniy merosni tiklash, tarixiy va me’moriy yodgorliklarni ta’mirlash ishlariga O‘zbekiston hukumati tomonidan katta e’tibor berilmoqda. Samarqand viloyatidagi Hartang qishlog‘i yaqinida Imom Al Buxoriy yodgorlik majmui o‘z o‘rnida qayta tiklandi, shuningdek, Samarqand shaxridagi Imom Abu Mansur Al Moturidiy maqbarasi, Samarqand shaxri yaqinidagi Dahbed qishlog‘ida joylashagn Maxdumi A’zam masjidlari va boshqalar to‘la ta’mirlandi va bugungi kunda turistlar diqqat e’tibori markazida bo‘lmoqda. 2.1.2-jadval Samarqand viloyatidagi turistik resurslarga bo‘lgan talab va undan foydalanish darajasi 35 Resurslar Mahalliy sayohatchi- lar talabi Xorijiy sayohatchi- larning talabi Resurs salohi - yati Foyda lanish daraja - si Rekreatsiya va ekologik turizm resurslari past yuqori yuqori past Madaniy va etnografik turizm resurslari o‘rta yuqori yuqori past Tarixiy, me’moriy va arxeologik tanishuv resurslari o‘rta yuqori yuqori o‘rta Diniy turizm resurslari yuqori yuqori yuqori o‘rta Yekzotik muhit va har xil sarguzasht resurslari past o‘rta o‘rta past Servis sifati past yuqori past past 35 Н.Э.Ибадуллаевнинг илмий-тадқиқотларидан олинди 39 Viloyatda turizmning rivojlanishi hududdagi mavjud resurslar asosida raqobatdosh turistik mahsulot yaratish bilan belgilanadi. Bu jarayonda marketing tadqiqotlarini kuchaytirish, ya’ni turistik mahsulotlarga bo‘lgan talabni har tomonlama o‘rganish, tahlil etish katta ahamiyatga ega. Albatta viloyatda turistik mahsulot yaratishga asos bo‘luvchi turistik resurslarning turlari, potensiali yuqori darajada. Mavjud turistik mahsulotlarga bo‘lgan talab qanday darajada bajarilayotganligini ularning turlaridan foydalanish darajasini belgilash orqali aniqlash mumkin (2.1.2-jadval). Ushbu jadvaldan ko‘rinib turibdiki, ko‘p turistik resurs turlarining salohiyati yuqoriligi bilan ulardan foydalanish darajalari pastligicha qolmoqda. Ayniqsa, ekologik, madaniy va etnografik turizm resurslaridan samarali foydalanishni tashkil etish bugungi kunda o‘ta dolzarbdir. Evropa 55% Sharqiy Osiyo va Tinch Okeaniya 22% O`rta Sharq 11 % Janubiy Osiyo 8% Amerika 4% 2.1.1 – rasm . Samarqand viloyatiga tashrif buyuruvchi chet ellik turistlar oqimining mintaqalar bo‘yicha taqsimlanishi 36 Samarqand shahrida xalqaro turizmning rivojlanish holati, ya’ni bugungi kunda xorijiy turistlar tashrifining tahlili, eng ko‘p turistlar oqimi Yevropa mamlakatlaridan kelishini ko‘rsatmoqda ( 55 % ) , bunda Butunjahon turistik tashkilotlarining tasnifi bo‘yicha MDH mamlakatlari ham Yevropa mintaqasiga kiradi . Keyingi o‘rinda Sharqiy Osiyo va Tinch okeaniya mintaqa mamlakatlari 36 Статистик маълумотлар асосида ишлаб чиқилди 40 turistlari 22% ni tashkil qilmoqda. Uchinchi o‘rnida esa O‘rta Sharq mamlakatlaridan 11% va qolgan qismini Janubiy Osiyo mamlakatlaridan 8 %, Amerika mamlakatidan 4 % turistlar kelganligi ko‘rsatilmoqda ( 2.1.1 – rasm ) . Viloyatda turizmi rivojlanishida transport tuzilmasining o‘rni va ahamiyati juda salohiyatli bo‘lib, bu jarayonda «O‘zbekiston Havo Yo‘llari” milliy aviakompaniyasining ham hissasi kattadir . Samarqand xalqaro aeroportining yangidan qurilishi va barcha zamonaviy shart-sharoitlarning yaratilishi turizm sohasini rivojlantirishda juda katta imkoniyatlar eshigini ochib berdi. Terminalning binosi buyuk olim Mirzo Ulug‘bekning «Ziji jadidi Кўрагоний» bosh asari timsoliga aylangan ochiq kitob shaklida barpo etilgan. Majmua soatiga 800 yo‘lovchiga xizmat ko‘rsatishi mumkin. Terminal «ochiq осмон» rejimida faoliyat ko‘rsatadi, shuningdek, yuk tashishga xizmat qiladi. Unda 29 ta ro‘yxatga olish peshtaxtasi, 8 ta minish uchun chiqish yo‘lagi, 4 ta teleskopik trap, 10 ta pasport nazorati kabinasi va uchib ketayotgan yo‘lovchilar uchun 6 ta Ye-gate, shuningdek, uchib kelgan yo‘lovchilar uchun 15 pasport nazorati kabinasi mavjud. Shuningdek, 3,1 km uzunlikdagi uchish-qo‘nish yo‘lagi, 24 o‘rinli aviaturargoh bor. Terminalning qurilish loyihasi qiymati 80 mln dollar. Keltirilishicha, bu O‘zbekiston aviatsiyasi tarixida birinchi marta Uzbekistan Airports (davlat hamkori) va AIR MARAKANDA (xususiy sherik) o‘rtasida imzolangan davlat- xususiy sheriklik kelishuvi natijasida bajarilgan. Turistlar uchun muhim transport turi hisoblangan temir yo‘l transporti ham turizmni rivojlantirishda katta ahamiyatga ega. Toshkent-Samarqand shaharlari o‘rtasida shinam, tezyurar “Afrasiyob” poyezdining qatnashining tashkil etilishi turistlar uchun katta qulayliklar yaratib berdi. «O‘zbekiston temir yo‘llari” davlat hissadorlik temiryul kompaniyasi Samarqanddan Surxondaryo viloyatiga o‘tuvchi temir yul tizimini ham takomillashtirish borasida katta ishlarni amalga oshirmoqda. Samarqand mintaqasi yana boshqa ko‘plab turistik resurslarga ega bo‘lgan hududdir. Ulardan madaniy-tarixiy, ekologik turistik resurslari, bilish turizmi, 41 sog‘likni tiklash hamda diniy turistik resurslari ham alohida ajralib turadi. Albatta, bu resurslar asosida turmahsulotlarni shakllantirish va tayyor turmahsulotlarni iste’molchilarga yetkazish bu sohada band bo‘lgan turoperatorlarning faoliyatiga ham bog‘liq bo‘lib, hozirgi kunda mintaqadagi turoperatorlik firmalari asosan jo‘natish (shop-tur) bilan shug‘ullanishi ular faoliyatidagi samaradorlikni yetarli darajada ta’min eta olmayapti. Viloyatga turistlar oqimining kelishini ko‘paytirish iqtisodiyotning rivojlanishiga ijobiy ta’sir etishini hisobga olsak, turoperatorlarning asosiy vazifasi tashqaridan keladigan potensial turistlar uchun barcha imkoniyat va qulayliklarni yaratish va shu orqali ular sonini ko‘paytirishga erishishlari lozim. Viloyatda turizmning rivojlanishi undagi mavjud salohiyatni yanada oshirish bilan bog‘liqdir. Viloyatda turizmni rivojlantirish uchun turizmga xizmat qiluvchi ishlab chiqarishni rivojlantirish, ular uchun shart-sharoitlarni yaratish lozim. Hozirgi kunda turistlar uchun sovg‘abop buyumlar ishlab chiqarish viloyatimizda shakllangan. Ammo bu ishlab chiqarishning turlarini oshirish, bunda kasanachilikka keng yo‘l berish kabi ishlarni amalga oshirish maqsadga muvofiqdir. Viloyatda turizmi va mehmonxona xo‘jaligini rivojlanishida tashkiliy salohiyat asosiy rol o‘ynaydi. Turizmda tashkiliy masalalar ko‘p bo‘lib, unda, ayniqsa, boshqaruvning o‘rni katta. Viloyatda boshqaruvni yangi zamonaviy usullarga o‘tkazish, ya’ni menejmentni takomillashtirish lozim. Undan tashqari, turizmni tashkil etuvchilar hisoblangan turoperator va turagentlik xizmatlarini rivojlantirish lozim. Samarqand iqtisodiyot va servis institutida bu kabi mutaxassisliklar tayyorlanayotgani katta ahamiyatga ega. Bu esa turfirmalarning ko‘payishiga olib kelib, o‘z navbatida, sog‘lom raqobatni shakllantiradi. Turizmni rivojlantirish salohiyati tarkibida informatsion salohiyat sezilarli o‘ringa ega. Hozirgi davrda axborotlar asrida yashayotganligimiz ayon. Mintaqa bo‘yicha ma’lumot bazasining tezkorligi va yetarliligi turizmning rivojlanishiga 42 katta ta’sir qiladi. Bu salohiyatning yuqoriligi turistik tashkilot va korxonalarda kommunikatsiya aloqalarining rivojlanishiga, reklama faoliyatini kengaytirishga, marketing tadqiqotlari olib borish, firma va uning turmahsulotlarini elektron prezentatsiya qilishga, mehmonxona va restoran xizmatlari tariflari va baholari to‘g‘risida operativ ma’lumot olishga, internet tarmog‘idan bron qilish kabi xizmatlarni amalga oshirishga erishish imkonini beradi. Buning uchun turfirmalar internet tizimida o‘z saytlarini yaratishlari maqsadga muvofiq. Hozirgi kunning global muammolaridan biri ekologik muammolardir. Shuning uchun turizmni rivojlanishiga ekologik salohiyatning ta’siri oshib bormoqda. Turistik resurslar atrofida chiqindilarning borligi, atrof-muhitning sanitariya talablariga mos emasligi turistik oqimga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Shu sababli tabiatni muhofaza qilishga doir mas’ul tashkilotlar hamda fuqarolarimizning bu holatga mas’ulligini oshirishga erishishimiz kerak. Bunda, ayniqsa, ekologik madaniyatni shakllantirish muhim hisoblanadi. Albatta, har bir mintaqada turizmning rivojlanishi uning tarixiy-madaniy salohiyati bilan chambarchas bog‘liqdir. Viloyat tarixiy-madaniy merosining yuqori salohiyatga ega ekanligining o‘zi bu mintaqada kelajakda turizmni rivojlanish istiqbolini belgilab beradi. Hozirgi paytning asosiy vazifasi bu merosni asrab-avaylash hamda turizm faoliyatidan oqilona, samarali foydalanishdir. Viloyatda sohani rivojlantirish uchun bir qancha ishlar amalga oshirilayotganligiga qaramasdan, turizmni rivojlantirish sohasida hali yechimini kutayotgan bir qancha muammolar mavjud. Bu muammolarning yechimlarini topish, ularni bosqichma-bosqich hal etish kelajakda katta daromad manbaiga aylanishiga olib keladi. Hali viloyatning ko‘plab turistik resurslari ayniqsa, kichik tarixiy joylar, tumanlardagi turistik resurslar to‘laligicha o‘rganilmagan va ular bo‘yicha ma’lumotlar bazasi yetarli emas. Bundan tashqari, turistik resurslardan foydalanish uchun zarur bo‘lgan infratuzilma ham shakillanmagan. Bulardan tashqari, yana quyidagi muammolar mavjudligi olimlar tomonidan e’tirof etiladi 37 : 37 Ibadullayev N.E. Turistik resurslardan foydalanish samaradorligini oshirish imkoniyatlari (Samarqand viloyati misolida). I.f.n. ilmiy darajasini olish uchun dissertatsiya. Samarqand: SamISI, 2010. – 156 b. 43  ko‘ngilochar xizmatlar infratuzilmasining xorijiy turistlar uchun yetarli darajada rivojlanmaganligi;  yo‘llarning ahvoli xalqaro talablarga to‘liq javob bermasligi;  gid-tarjimon va ekskursovodlar malakasining talab darajada emasligi;  jamoat joylarida sanitariya holatining xalqaro talablarga to‘liq javob bermasligi;  xizmat ko‘rsatish sohasida ko‘pgina kamchiliklarning mavjudligi va ularning sifat darajasi pastligi;  mintaqaning turistik resurslari to‘g‘risida xalqaro miqyosda yetarlicha ma’lumot yo‘qligi , reklama xizmatidan yetarli darajada foydalanilmasligi ;  milliy o‘yinlar, folklor guruhlari namoyishlarining , milliy kiyimlar galereyalarining kamligi va boshqalar. Viloyat turizmini rivojlantirish va turistik resurslardan samarali foydalanish hamda uni rivojlantirish maqsadida tarixiy-me’moriy, arxeologik tanishuv turizmi, diniy turizm, madaniy-yetnografik turizm, ekologik turizmga doir istiqbolli turistik marshrutlarni ishlab chiqish va uni turistlar e’tiboriga havola qilish maqsadga muvofiq. 2.2. Samarqand viloyatining turistik resurslari salohiyati O‘zbekiston Respublikasining "Madaniy meros ob’ektlarini muhofaza qilish va ulardan foydalanish to‘g‘risida" gi qonuni ijrosini ta’minlash hamda viloyat hududidagi tarixiy, madaniy va me’moriy yodgorliklarni asrab-avaylash, ularni kelajak avlodlarga yetkazish choralarini ko‘rish va yodgorliklarning davlat muhofazasini ta’minlash maqsadida qator ishlar amalga oshirilmoqda. Bu ishlar Vazirlar Mahkamasining 2002 yil 29 iyuldagi 269-sonli "Madaniy meros ob’ektlarini muhofaza qilish va ulardan foydalanishni yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida" gi qarori va "Madaniy meros ob’ektlarini muhofaza qilish va ulardan foydalanish masalalarini muvofiqlashtirish bo‘yicha Idoralararo komissiya to‘g‘risidagi Nizom", "O‘zbekiston Respublikasi 44 madaniy meros ob’ektlari davlat kadastrini yuritish to‘g‘risidagi Nizom" va "Madaniy meros ob’ektlarining tarixiy-madaniy ekspertizasi to‘g‘risidagi Nizom"lar, Vazirlar Mahkamasining «Tarixiy obidalar, ziyoratgohlar va qadamjolarda aholiga hamda sayyohlarga xizmat ko‘rsatishni yanada yaxshilash choralari to‘g‘risida”gi majlisi bayonnomasi talablarini bajarish maqsadlariga qaratilgan. Respublikamiz madaniy – tarixiy resurslarga boy bo‘lib, bugungi kunda mamlakatimizda 7 mingdan ortq madaniy meros resurslarimizga egamiz. Viloyatda jami 372 ta madaniy meros ob’ektlari, shundan 42 ta tarixiy obida va muqaddas ziyoratgohlar, 267 ta arxeologik manzilgohlar, 63 ta monumental yodgorliklar (haykallar, byustlar, xotira maydonlari) "Davlat muhofazasi ro‘yxatlari"ga kiritilgan. Samarqand viloyatidagi diniy-ziyoratgoh maskanlarga turistik marshrutlar ishlab chiqishda ushbu ziyoratgohlarning ziyorat qilish xususiyatlarini o‘rganib chiqish muhim ahamiyatga ega. Bu vazifalarni amalga oshirish har bir ziyoratgohlarga turistlar oqimni hosil qilish uchun ham juda muhim hisoblanadi. 2.1.2-jadval Madaniy meros, madaniyat va ziyorat ob ektlariʼ № Asosiy ko‘rsatkichlar O‘lchov birligi 2021 yil 30 dekabr holatida 1 Tarixiy va madaniy meros ob ektlar ʼ dona 634 2 Arxeologik obidalar dona 973 3 Vaqf ob ektlari ʼ dona 15 4 Masjid dona 287 5 Restoranlar dona 95 6 Kinoteatrlar dona 11 7 Muzeylar dona 10 8 Teatrlar dona 4 9 Ko‘ngilochar va tematik parklar dona 26 Mutaxassislar ma’lumoti bo‘yicha Samarqandning madaniy-tarixiy turistik resurslari juda ko‘p. Shulardan ayrimlarini ko‘rib chiqamiz. 45 XOJA DONIYOR MAQBARASI. Xoja Doniyor maqbarasi Samarqanddagi eng mo‘’tabar va mashhur ziyoratgohlardan hisoblanadi. Xoja Doniyor maqbarasini uch din – islom, xristianlik va iudaizm vakillari bir xil darajada aziz va tabarruk deb ziyorat qiladilar. Doniyor, Daniil, Daniel – bu musulmon, nasroniy va yahudiy adabiyotlaridagi aziz avliyoning nomidir. Injilda talqin etilishicha, Daniil yahudiy tilidan tarjimasi «Olloh hakam» ma’nosini bildiradi. Doniyor Iyerusalimda eramizdan avvalgi 603 yilda tug‘ilgan bo‘lib, shoh Dovud va Sulaymon (Solomon) larning avlodiga mansubdir. Afsonaviy avliyo yahudiy asirlarning fors shohi tomonidan ozod etilishigacha bo‘lgan davrgacha yashagan, lekin keksayganligi sababli vataniga qayta olmaydi va Suz shahrida (hozirgi Mosul (Iroq) shahrida) izzat-hurmat bilan dafn etiladi. Olimlar o‘rtasida Doniyor payg‘ambarning maqbarasi Samarqandda paydo bo‘lganligi to‘g‘risida turli talqinlar mavjud. Rivoyatlarda talqin qilinishicha, buyuk sarkarda Amir Temur o‘zining Kichik Osiyoga (1397-1404) yetti yillik yurishi vaqtida, Suz shahrini zabt etish qiyin kechadi. Shunda shaharni avliyo Daniilning tabarruk xoki asrab kelishligi haqidagi xabar sohibqironga yetib borad va Amir Temur Donyor Payg‘ambar haqida eshitadi. Hatto uning qabrini borib ziyorat qiladi. Donyor Payg‘ambar haqidagi rivoyatlar, u kishining quloq eshitmagan sarguzushtlari Amir Temurga xush keladi va shu ondayoq qamal qilinganlarning mol-mulkiga tegmaslikka va’da berib, buning evaziga avliyoning tabarruk xoklarini (o‘ng qo‘llari, o‘ng oyoqlari va bosh suyaklari taxminlari mavjud) Samarqandga olib ketishga buyruq beradi, bu bilan toki saltanatini har xil ofatlardan saqlanishini niyat qiladi. Shu maqsadda katta tuyalar karvoni tuzilib, u kishining xoklari Samarqandga yetkaziladi. Ixlos etgan Amir Temur Donyor Payg‘ambarning haqiga katta e’tibor zoxir etib, uning qabr joyini shaxsan o‘zi tanlaydi. Zero maqbaraning Siyob yaqinida (tepaligida) joylashtirilishi tasodif emas, balki Mosuldagi qabrga monand joy tanlanishidir. 46 XIX asr oxirlarida ushbu qabr ustida maqbara qurildi. Unga boradigan asosiy yo‘l qadimiy Afrosiyob shaharchasidan bo‘lib, maqbaradan sal balandroqda kirish darvozaxona ayvoni qurilgan. Maqbara ichida dunyodagi eng uzun qabrni ko‘ramiz, u 18 metr uzunlikka ega. Qabrning balandligi janub tomonida 90 sm, shimol tomonida – 160 sm, shimol tarafi birmuncha kengroq – 2 m, chunki, bu tomondan to‘rtburchak sag‘ana o‘rnatilgan. Sag‘ana pishiq g‘isht bilan terilib, qumshuvoq qilingan va qur’oniy yozuvlarga ega bo‘lgan marmar panellar bilan bezatilgan. 2001 yilda majmua atrofida arxeologik qazishlar olib borildi. XIV asrga tegishli masjid qoldiqlari topildi. Masjidning mehrob tokchasi Makka tomonga qaratilgan. Qariyalarning aytishlaricha, masjit ikkinchi jahon urushi davrida noma’lum sabablarga ko‘ra buzilgan. Imoratning devorlari cho‘pkori uslubida qurilgan bo‘lib, tagsinch bolori pishiq g‘ishtli asosga yotqizilgan. Masjidning shimoliy qismida maydoni 25 kv. m. li ayvoni va masjidga kirish eshigi bo‘lgan. Ayvonning shimoli-g‘arbiy burchagidan uzunligi 80 sm. , eni 40sm. , qalinligi 20 sm. kattalikdagi ikkita to‘g‘ri burchakli tosh plitasi topildi. Ular qabr toshlar yasash uchun xomashyo edi. Masjid janubiy devorining tag qismi sinchiklab o‘rganilganda, u yerdan XVII asrga oid g‘ishtlar topildi. Mehrobli devor esa, ancha qadimgi devor o‘rnida, jarlikning yonbag‘rini ushlab turish uchun qurilgan ekan. Bu yerdagi va janubiy devor tagidagi g‘ishtlar XIV asr oxiri va XV asr boshlariga oiddir. Quyiroqda, buloq tomon boradigan yo‘lakda esa, IV- VII asrga va hatto I-II asrlarga oid buyumlar topildi. Islom dinigacha, mahalliy zardushtiylar shunday buloqlar oldida turli diniy marosimlarni bajargan. Bu yerda ham islom dinigacha bo‘lgan davrda muqaddas hisoblangan qandaydir maskan bo‘lgan bo‘lishi ehtimoldan holi emas. Lekin bu borada hali aniq xulosa chiqarishga erta, chunki arxeologik izlanishlarni ettirish lozim. Hazrati Doniyor payg‘ambarning muqaddas majmuasi bizlarga hali o‘z sirlarini to‘lasiincha ochgan emas. 47 Mustaqillik yillarida ushbu ziyoratgohda keng qo‘lamda obodonlashtirish, ta’mirlash, qurilish va ziyoratchilar uchun qulayliklar yaratish ishlari olib borilmoqda. HAZRATI XIZR MASJIDI. Hazrati Xizr masjidi Samarqand shahrining muqaddas ziyoratgohlaridan biridir. U Samarqanddagi birinchi musulmon masjidi va me’moriy obidasi sifatida e’tirof etiladi. Masjid Qutayba ibn Muslim tomonidan qurilib, Hazrati Xizr nomi bilan atalgan. Ma’lumotlarga ko‘ra, dastlab sajdagohi mavjud bo‘lgan. VIII asrda arablar tomonidan otashparastlarning ibodatxonalari buzib tashlanadi. Shu tepalikdagi ibodatxona o‘rniga Qutayba ibn Muslim tomonidan birinchi masjid binosi quriladi va Hazrati Xizr nomi bilan ataladi. Hoja Doniyor, Qusam ibn Abbos va Hazrati Xizr ziyoratgohlari aslida bitta majmua bo‘lgan. Masjidga kiraverishdagi marmar toshda ko‘rsatilgan “1854 yil” yozuvi uning Buxoro amiri Amir Muzaffarxon tomonidan tiklanganligiga ishoradir. 1899 yilda masjidning ayvon va darvozaxona qismi qayta qurilgan. Darvoza yuzasiga yozilgan hijriy 1336 yil (melodiy 1916-1917 yillar) yozuvi darvozaxona va minoraning qayta tiklangan vaqtini anglatadi. Fikrimizni xonaqoh mehrobidagi 1274 yil hijriy (1854 melodiy yil), 1302 hijriy yil (1884 melodiy yil) degan yozuvlar isbotlaydi. Mustaqillik yillarida hazrati Xizr masjidi mamlakat rahbariyati qo‘llab- quvvatlashi bilan bir necha bor mukammal ta’mirlandi, masjid yonida joylashgan Arzis qudug‘i qayta tozalanib, qadimiy holiga qaytarildi. Musulmon dunyosida Xizr alayhissalomning nufuzi haqida ko‘p gapirish mumkin. Bu payg‘ambar Haq taolo tomonidan aziz tutilgan zotlardan biri bo‘lib o‘tgandir. Hazrati Xizr shajaralari eski manbaalarda quyidagicha keltirilgan: 1. Xizr alayhissalom. 2. Binni Mulko. 11. Binni Nuh 12. Binni Lamak. 48 3. Binni Qole’. 4. Binni Omir. 5. Binni Mard. 6. Binni Hud . 7. Binni Shoyix. 8. Binni Sadad. 9. Binni Arfaxshod. 10. Binni Som. 13. Binni Matushalax. 14. Binni Idris. 15. Binni Bard. 16. Binni Mahloyil. 17. Binni Qaynon. 18. Binni Anush. 19. Binni Shis. 20. Odam Safiyulloh alayhissalom Tarixchi Abu Tohirxojaning «Samariya” asarida ushbu shaharning masjidlari va madrasalarining xosiyat va sifatlari to‘g‘risidagi bobida shunday fikrlar keltiriladi: «Hazrati Xizr alayhissalom masjidi. Shahar tashqarisida Afrosiyob tepasi ustida, Ohanin, darvozasining qarshisidadir. Aytadilarkim, Samarqandda eng avval solingan masjid ushbudir. Imom Qutayba Hazrati Xizr ishorati bilan imorat qilgandir. Boshqa bir rivoyatga ko‘ra, qiblasini sahobalar tiklaganlar. Ba’zi kishilarning aytishlariga qaraganda, uning mehrobini Hazrati Xizr to‘g‘rilagan. Derlarkim, bir kimsa 40 dushanba kuni ulashtirib bomdod namozini o‘sha masjidda o‘tasa, Hazrati Xizrni ko‘rar emish. Ushbu masjid Amir Muzaffarxonning xonligi chog‘ida qayta imorat qilingan”. O‘tmishda Samarqand shahri ko‘plab marotaba istilochilar tomonidan zabt qilingan. Har bir tarixiy vaziyatda ushbu yodgorlikka alohida bir urg‘u berilib kelingan. Masjid o‘zining jug‘rofik joylashuvi jihatdan shaharning eng baland va namoyon nuqtasidan o‘rin olgan bo‘lib, yana bir asosiy tomoni uning shahardan tashqari, Kesh darvozasi yo‘li yoqasida joylashishidir. Ushbu darvozadan Baqtriya, Hindiston, Eron va boshqa davlatlardan savdo karvonlari kirib kelishgan va masjidning yon bag‘rida butun shaharni ichimlik suvi bilan ta’minlovchi Arziz qudug‘i va arig‘i joylashganligi masjidning mavqeini yanada ko‘targan. VII asrda arab xalifaligi Samarqand shahrini zabt etib, shahardagi barcha otashparastlarning ibodatxonalarini buzib tashlashadi, lekin Hazrati Xizr masjidini 49 saqlab qoladilar va bu joyni hatto obodonlashtiradi. Qadimdan Xizr payg‘ambar «o‘lmas shaxs» hisoblanib, u yer ostidagi konlar, boyliklar, suv piri barcha insonlarning hojatbarori va sayyohlarning piri hisoblanadi. AMIR TEMUR MAQBARASI. Markaziy Osiyo me’morchiligining noyob asari sifatida e’tirof etilgan Amir Temur maqbarasining qurilishi 1403 yilda boshlanib, 1424 yilda tugatilgan. Maqbara Amir Temurning taxt vorisi, deb e’lon qilingan nabirasi Muhammad Sulton uchun qurdirilgan. Muhammad Sulton 1403 yilda Kichik Osiyoga qilgan safari vaqtida, 29 yoshida bevaqt vafot etadi. Shahzoda Samarqandga keltirilib, dastlab masjidning xonaqosida dafn qilinadi. Maqbara sakkiz burchakli gumbaz asosida barpo etilgan. Hozirgi zamon mutaxassislarini ham birmuncha o‘ychanlik bilan fikrlashga undaydi. Binoning mo‘’tadil haroratini saqlash, Sharqona qurilish uslublari orqali el ardog‘ida bo‘lgan shaxslarni o‘ziga xos hurmat bilan ulug‘lash, ularning buyukligini bejirim bezaklar orqali ifodalash kabi xususiyatlari har qanday kishini lol qoldiradi. Sohibqiron Amir Temur ham ushbu maqbaradan (1405 yil) abadiy qo‘nim topgan. 1409 yilda Amir Temurning kenja o‘g‘li, Xuroson hukmdori Shohrux Mirzo otasining ma’naviy piri Mirsaid Barakaning jasadini (turbati) Andxoydan olib keltirib, shu maqbaraga, Sohibqironning bosh tomoniga dafn ettiradi. Bu bilan otasi – Amir Temurning vasiyatini bajaradi. 1424 yilda Mirzo Ulug‘bek tomonidan maqbara sahniga qabrtoshlar qo‘yilib, atrofi nafis marmar toshdan qilingan panjara bilan o‘raldi va ko‘k gumbazli galeriya qurilib, ziyoratxonaga Sharq tomon dan kirilishi ta’minlandi. Maqbaraga, shuningdek, Mironshoh Mirzo va Shohrux Mirzo ham dafn etilib, temuriylar xilxonasiga aylangan. 1449 yilda Mirzo Ulug‘bek ham shu maqbaraga, bobosining poyiga dafn etilgan. Mustaqillik yillarida, Sohibqiron Amir Temur tavalludining 660 yilligi va Mirzo Ulug‘bek tavalludi ning 600 yilligi munosabati bilan maqbarada katta 50 hajmda ta’mirlash ishlari olib borildi. XIX asrning oxirida qulab tushgan minora va gumbazning zar qubbasi qayta tiklandi. SHOXI ZINDA MAJMUASI. Samarqanddagi aziz insonlar jasadi qo‘yilgan Shohi-Zinda, ya’ni «Tirik shoh» xonaqohi o‘tmish ajdodlarimiz tarixi va taqdirida alohida o‘rin tutadi. U ko‘hna Samarqandning janubiy qismida joylashgan bo‘lib, Sharq musulmonlarining muqaddas ziyoratgohlardandir. Shohi Zinda xonaqoh sifatida X-XI asrlarda paydo bo‘lgan va bu yerdagi 20 dan ziyod maqbarada 44 lavha bitilgan dahmalardan iboratdir. Afrosiyob tepaliklaridagi Shohi Zinda maqbarasida din arboblari va tarixiy shaxslar dafn etilgan. U dastlab Samarqand din ulamolari va hokimlari tomonidan XI asrda payg‘ambar Muhammad (s.a.v) ning amakilarining o‘g‘li Qusam ibn Abbos sharafiga qurilgan. XIII asrda mo‘g‘ul istilochilarining Samarqandga qilgan harbiy yurishlari XI- XII asrga oid ko‘plab inshootlarning, buzilib, harobaga aylanishiga sabab bo‘ldi. Qabriston XIV asrda qaytadan tiklana boshlandi. Temur hukmronlik qilgan (1370-1405) davrda qurilish ishlari juda jadal sur’atda olib boriladi. Bu inshootlarning ko‘pchiligi bizning davrimizgacha yetib kelgan. Shohi Zinda me’morchilik majmuasi uch qismdan iborat qilib qurilgan. Majmuaga ulkan o‘ymakor darvozadan kiriladi. Peshtoq ravog‘ining g‘arbiy devorida uning Abdulaziz Bahodir ibn Ulug‘bek ibn Shohrux ibn Temur tomonidan hijriyning 838 yilda (1434-1435) bunyod etilgani yozilgan. Bu inshoot Shohi Zindaning qariyb to‘rt asr davomidagi shakllanish tarixiga xotima beradi. Peshtoq juda nafis ishlangan. O‘ymakor eshik 1911 yilda qurilgan, undagi naqshinkor bezak va yozuvlar kishi diqqatini o‘ziga tortadi. Eshikda «O‘limdan oldin tavba qilmoqqa shoshilgin va namozni o‘z vaqtida o‘qishni farz bilgin» so‘zlari yozilgan. Majmuadan bir qancha maqbaralar o‘rin olgan, ulardan ayrimlarini ko‘rib chiqamiz, jumladan: 51 Shodimulk og‘a maqbarasi – bu maqbara 1372 yilda qurilgan bo‘lib, Shohi Zindada Temur davrida qurilgan birinchi inshoot hisoblanadi. Bu binoni Temurning opasi Turqon og‘o vafot etgan qiziga atab qurdiradi. 1383 yilda o‘zi ham shu yerga dafn etilgan. Tug‘li Tekin maqbarasi – bu maqbaraga Temurning yetakchi izdoshlaridan biri, Amir Husayn qo‘yilgan. U 776-777 yillari Temur Ili daryosi yuqorisida joylashgan Uch Turfon mavzeida, mo‘g‘ul xoni Qamariddinga qarshi qilgan janglaridan birida halokatga uchragan. Maqbara peshtoqiga, sag‘ona ustiga, 777 yil sanasi bitilib qo‘yilgan. Lavhada quyidagi so‘zlarni o‘qiymiz: «Dunyoda baxtiyor amir nigohi bilan tug‘ilgan jafokash Amir Husayn qutlug‘ o‘g‘lini Olloh o‘z jannatiga yo‘llagay. U 777 yilning zulqa’da oyida azoblanib o‘ldi”. Bu ulug‘ bino 1952-1954 yillarda ilmiy jihatdan o‘rganilgan va muhofaza choralari ko‘rilib, qayta tiklandi. Amirzoda maqbarasi – bu maqbaraga dafn etilgan shaxsning asl ismi ma’lum emas. Uning peshtoqida faqat vafot etgan yili 1386 (786 y.) yozilgan. Shirinbeka og‘a maqbarasi (XIV-XV asrlar) – bu ulug‘vor bino Temurning singlisi Shirinbeka og‘oga atab qurilgan bo‘lib, uning ravoqida marhumaning vafot yili 1385 y. (787 x.) ko‘rsatilgan. Maqbarada uchta dahma bo‘lib, o‘rtadagi dahma badiiy jihatdan kishining e’tiborini o‘ziga tortadi. Dahma, shikasta xat bilan bezatilgan. Unda yetti bor quyidagi so‘zlar bitilgan. «Har bir mo‘min va mo‘mina hayotlik davrida oxirat bisotini to‘plasin, chunki u qorong‘i go‘rni yoritguvchi chiroq vazifasini o‘taydi” . Afsuski dahmaga bitilgan yozuvlarda tarixiy ma’lumotlar yo‘q. Sakkiz tomonli maqbara – bu maqbaralar ichida me’morchilikning o‘ziga xos namunasi sanalgan sodda bezakli, sakkiz yoqli maqbara mavjud. Maqbaraninng tagida 4 ta aslzoda ayol kishining sag‘anasi bor. Undagi sakkiz ochiq eshik, musulmonlar tasavvuridagi jannatning eshiklarini eslatadi, chunki payg‘ambar Muhammad (s. a. v.) ning hadislariga ko‘ra «jannat onalar oyog‘i 52 ostidadir”. Uning ichki qismida sodda naqshlar solingan. Chiroyli nusxalar ichida muqaddas Quro’ndan maxsus suralar bitilgan. Usta Ali Nasafiy maqbarasi (XIV ASR ) – bu inshootda esa qarshilik usta Ali Nasafiy tomonidan handasaviy naqshlar qo‘llanilgan. Kufiy yozuvida binoning peshtoq va ichki qismi mahorat bilan ishlangan. Uni ko‘pincha guldor maqbara ham deyishadi, chunki ichki va tashqi devorlarida rang-barang sirli koshinlar, o‘simliksimon naqshlarda namoyish etilgan. Ular chirmashib, sakkiz qirrali yulduzlar turkumini hosil qiladi. Noma’lum kishi maqbarasi (XIV asr) – Shimoliy qism binolariga borishda yo‘lakning chap tomonida XIV asrda qurilgan yana bir maqbara mavjud. Bugungi kungacha yodgorlikning faqatgina buzilgan peshtoq qismi saqlanib qolgan edi, u qayta tiklandi. Maqbarada dafn etilgan shaxs to‘g‘risida ham aniq bir ma’lumot yo‘q. Peshtoq g‘oyat ajoyib qoplamasi va undagi lojuvard hamda zangori rangning o‘ta shaffofligi bilan kishi e’tiborini o‘ziga tortadi. Amir Burunduq maqbarasi (XIV ASR) . Amir Temur o‘z sarkardalariga juda e’tiborli bo‘lganlar. Strategik jihatdan juda kuchli mahoratga ega bo‘lgan bu sarkarda sohibqironning har bir zafarli yurishiga o‘z ulushini qo‘shgan. Bino ichki va tashqi tomondan sodda qilib qurilgan. Maqbara sahnida dahma va qabrlar bor. Dahmalar ochib o‘rganildi. Tekshirilgan dahmalar orasida yosh yigitning dafn etilgani olimlar e’tiborini tortdi, marhumning o‘z kiyimida ko‘milganligining guvohi bo‘lishdi. Hozirda uning tanasidagi yaktak Samarqand davlat muzeyida eng noyob ashyo sifatida saqlanmoqda. Tuman og‘a majmuasi (XIV ASR). Shimoliy qismning asosiy binolari qatorida XIV asrning oxirida Temurning kichik xotini Tuman og‘o uch xonadan iborat yodgorlik qurdirdi. Ular mulozimxona, masjid, Tuman og‘o maqbarasidan iboratdir. Hoja Ahmad maqbarasi (XIV asr) 1360 y. Bu maqbara XIV asrda qurilgan binolar ichida eng qadimgisi sanaladi. Maqbara yo‘lakning oxirida joylashgan. 53 Bino islom ma’naviyati va uning tarixiga ulkan xizmatlari singgan shayx Xoja Ahmad nomi bilan bog‘liqdir. 1360-1361 yil maqbarasi. O‘ziga xos uslubda qurilgan XIV asr yodgorliklaridan yana biri, bu ba’zi manbalarda Amir Temurning xotinlaridan biri Qutlug‘ og‘o nomi bilan bog‘lanadi. Xonaning sahnida yosh bola qabri ham mavjuddir. Qusam ibn Abbos majmuasi. Chortoqning sharq tarafida ikki tabaqali o‘ymakor qayrag‘och eshik bor. Eshik Amir Temurning farmoyishiga binoan usta Said Yusuf Sheroziy tomonidan 1404-1405 yillar mobaynida ishlangan. Eshikning naqshlari takrorlanmas san’at namunasi asosida ishlanib, undagi arabiy yozuvlar ustida fil suyaklaridan qadama bezaklar ishlangan. Ikki tabaqa eshikdan birida quyidagi so‘zlar bitilgan: «Jannat eshiklari kambag‘al faqirlar uchun ochiqdir» . Ikkinchi tabaqasida esa «Rahmat eshiklari rahimlilar uchun ochiq» deyilgan. Qusam ibn Abbos maqbarasi kompleksida eng asosiy va qadimiy maqbara hisoblanadi. Maqbara xilxona va ziyoratxonadan iborat. Ziyoratxona ichidagi janubiy devorning yog‘och panjarasi orqali xilxonadagi Qusam ibn Abbos qabrtoshini ko‘rish mumkin. IMOM AL-BUXORIY YODGORLIK MAJMUI. Muhammad ibn Ismoil - hijriy 194 yil (milodiy 810 yili) shavval oyi 13 sanasida Buxoro shahrida tavallud topgan. Aytishlaricha, u juma namozi o‘qilgandan so‘ng tug‘ilgan ekan. Al-Buxoriy go‘dakligidanoq o‘zidan katta yoshdagi o‘quvchilar bilan maktabga qatnab, ular oladigan darslarni tez o‘zlashtirib ola boshladi. O‘n yoshida hadislarni yodlay boshlad va shuningdek hadislarni to‘play doshlaydi. Al-Buxoriy «Al-Jome’-as-sahih” kitobini yozayotgan vaqtda ustozlarining sonini hisoblab: «Men hadislarni bir ming sakson muhaddisdan yozib oldim» hamda «Yuz ming sahih - ishonarli va ikki yuz ming ayri sahih - ishonchsiz hadis yodladim» deb qoldirgan. Al-Buxoriy Makkada Abu Bakr Abdullo ibn az-Zubayr-il-Humaydiy, Abul- Valid Amad ibn Muammad-il Azraiy, Abdullo ibn Yazid-il Muriy, Madinada 54 Abdul-Aziz ibn Abdullo al-Avaysiy, Mutrif ibn Abdullo ibn Hamza, Ibroim ibn al- Munzira al-Haramiy kabi ustozlardan tahsil olgan. Bugungi kunda uning quyidagi kitoblari ma’lum. 1. «Al-jome’ as-sahih” (Ishonarli to‘plam) 2. «At-tarix al-kabir” (Katta tarix). 3. «At-tarix as-sag‘ir» (Kichik tarix). 4. «Az-zua’fa as-sog‘ir» (hadisning zaiflari haqida kichik kitob). 5. «Al-kuno» (Faqat laqablari ma’lum rivoyatchilar haqida kitob). 6. «Al-adab al-mufrad” (Alohida odob xususida kitob). 7. «Al-iroatu xalfal-imom” (Imomga ibtido qilgan kishining qiroati haqida) 8. «Raf’ul-yadayniy fis-solati” (Namozda ikki qo‘lini ko‘tarmoq haqida). 9. «Xalu af’olul-’ibadi” (Bandalarning fe’llarini yaratmoq). Ushbu to‘qqiznomdagi kitob ko‘plab marta nashr etilgan. Qolgan kitoblarining esa nusxalari saqlanib qolmagan. Imom Al-Buxoriy bilan Buxoro amiri Xolid ibn Ahmad Az-Zuhaliy o‘rtasida ziddiyat vujudga keldi va Buxoroni tashlab chiqib ketdi. Imom Al-Buxoriy ketishlarida, dastlab bobosi Mug‘ira tug‘ilgan «Baykand” (hozirgi Qorako‘l tumanidagi Poykent) qishlog‘iga boradi. Biroz vaqtdan keyin esa Samarqand shahridan 22 chaqirim uzoqlikdagi Hartang qishlog‘i (hozirgi Payariq tumani)ga kelib qo‘nim topadi. Shu yerda ilm – fan bilan shug‘ullanadi va shu yerda vafot etadi. Imom Al-Buxoriy dafn etilgan Payariq tumani Hartang qishlog‘idagi qabriston musulmon ahlining eng tabarruk va aziz ziyoratgohlaridan bo‘lib kelgan. XVI asrda Imom Al-Buxoriy qabri ustiga mo‘’jazgina maqbara, yoniga masjid qurilib, hovlisiga bir necha tup chinor ekilgan. Lekin sobiq sho‘ro tuzumi davrida bu maskan qarovsiz qolgan. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1997 yil 29 apreldagi «Imom Al-Buxoriy tavalludining hijriy-qamariy taqvim bo‘yicha 1225 yilligini nishonlash to‘g‘risida”gi Qarori asosida allomaning maqbarasi o‘rnida maxsus yodgorlik majmui barpo etildi. Bu yodgorlik majmui 55 O‘zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti Islom Karimov rahbarligida yaratilgan loyiha asosida Samarqand, Buxoro, Xiva, Toshkent, Andijon, Namangan, Qo‘qon va Shahrisabz xalq ustalari tomonidan 1998 yilda qurildi. NODIR DEVONBEGI MADRASASI. Nodir Devonbegi madrasasi naqshbandiya tariqatining yirik vakillaridan biri, buyuk nazariyotchi va nufuzli shayx Xoja Ubaydulloh Ahror ziyoratgohiga yaqin joylashgan bo‘lib, hijriy 1040 (melodiy 1631) yil ashtarxoniylar sulolasining namoyandasi Subhonqulixon saltanati davrida, Nadirbiy Tog‘ay nomi bilan tanilgan Nodir Mirzo Tog‘ay ibn Sulton Arlot tomonidan qurilgan. Bu madrasa Hoja Ahror xonaqosi yonida joylashganligi bois, xalq orasida “ Hoja Ahror madrasasi ” deb ham yuritiladi. Mazkur madrasaning Xoja Ahrori Valiy xonaqosini ng yonida barpo qilinishini Nodir Mirzo Tog‘ay ibn Sultonning Hojaga bo‘lgan cheksiz hurmati belgisi, deb tushun ish mumkin. Madrasa katta masjid, darsxona vazifasini o‘tagan zaldan, to‘rt ta darsxona va 28 ta hujralardan iborat. Katta zal ustida hashamatli gumbaz mavjud. XOJA AHRORI VALIY MAJMUASI. XV asrning mashhur din peshvosi, yirik jamoat va siyosat arbobi Xoja Ahrori Valiy (Xoja Nasriddin Ubaydulloh ibn Mahmud Shoshiy) hijriy 806 yilning ramazon oyida, ya’ni melodiy 1404 yilning mart oyida Toshkentda tug‘ilgan. Mirzo Ulug‘bekning kuyovi Mirzo Abdullo (1450-51) hukumronligi davrida Samarqandga u bilan uchrashish maqsadida kelgan Xoja Ubaydulloh niyatiga erisholmay Shoshga qaytadi. Faqat Sulton Abu Sayid Mirzo hokimligi boshlangach, uning iltimosiga ko‘ra Samarqandga ko‘chib keladi. Xoja Ahror 895 hijriy yilning rajab oyida – 1490 yil fevral oyining 21-kunida Kamongaronda olamdan ko‘z yumdi. Uning tabarruk jasadi Xoja Kavshiy mahallasi mozori (hozirgi Xoja Ahror mozori)ga dafn etilgan. Qabri ustida xotira lavhasi qo‘yilib, keyinchalik bu mozorda uning yaqinlari, shogirdlari ham dafn etilgan. 56 BIBIXONIM jome masjidi. Amir Temur jome masjidi Markaziy Osiyodagi eng yirik inshootlardan biri hisoblanadi. Tarixchi G‘iyosiddin Ali Yazdiy “Zafarnoma” asarida “801 yil Ramazoni Sharif oyining to‘rtinchi kunida (milodiy 1399 yil, 10 may) Amir Temur masjid uchun poytaxtning eng yaxshi joyini tanladi. Mashhur ustalar va me’morlar bu ulkan imoratning loyihasini tuzdilar va eng saodatli kunlar da uning poydevorini qurishga kirishdilar ”, deb yozib qoldirgan. Sohibqiron Amir Temur masjid qurilishi vaqtida harbiy yurishlarda bo‘lganligi bois qurilishga Saroymulkxonim – Bibixonim rahbarlik qilganligi uchun el ichida Bibixonim masjidi, deb yuritiladi. Samarqand mintaqasi respublikamizda tabiiy va iqtisodiy geografiya jihatdan qulay xududda joylashgan bo‘lib, uning tabiiy shart-sharoiti, yer usti tuzilishi geografik jihatdan chegaralanishi, ya’ni uning janub va shimol hamda shimoli- sharq tomonlari tog‘ va tog‘liklardan iboratligi ham turizm sohasida juda katta mazmun kasb etadi. Uning chegaralari shimolda Nurota tog‘lari (Oqtov, Qora tog‘, G‘o‘bdin tog‘, Qo‘ytosh tog‘i), janubdan Zarafshon tog‘ tizmalari (Chaqilqalon, Qoratepa, Ziyovuddin, Zirabuloq h.k.) bilan o‘tadi. Samarqand viloyati umumiy yer maydoni 16,77 ming kv.km. bo‘lib, uning aholisi 2,9 mln. kishini tashkil qiladi. Viloyatning asosiy yer usti tuzilishi o‘ziga xos bo‘lgan tabiiy va landshaft xususiyatlari rekreatsiya resurslarining rivojlanishiga sabab bo‘lgan. Uning tekislik qismida ya’ni Zarafshon daryosi sohillarida, Qarnabcho‘l va Jom kabi cho‘l hududlarida sayyohlikning cho‘lu-dasht kabi ekoturizm turlarini tashkil etish mumkin. Viloyatning yer osti va yer usti gidrologik suv resurslari, tog‘, tog‘ oldi etaklari hamda tog‘ oralig‘i soylarida tabiiy ravishda hosil bo‘lgan landshaftlar (tabiiy manzaralari), yam-yashil o‘rmonzorlar (Omonqo‘ton), tog‘u-tosh jinslar shakllari (Qoratepa), tog‘ daralari (chuqurliklari), g‘orlar (Hazrati Dovud, Kelsi, Lev), noyob tabiat yodgorliklari (Kamongaron, G‘us), shifobaxsh buloqlar, Yuqori chinor (Mingchinor), Qaynar buloq, Rohatbuloq, ajoyib ko‘llar (Muz buloq, Alvasti ko‘llari), go‘zal shar-sharalar (G‘ussoy, Kamangaron) va hakozolar 57 mintaqamiz turizm imkoniyatlarini yanada oshiradi. Viloyatimiz «qon tomiri» bo‘lgan Zarafshon daryosi, muzliklar va qorlardan to‘yingan holda vodiy aholisini, hamda barcha xalq xo‘jalik tarmoqlarini suv bilan ta’minlovchi asosiy manbaidir. Zarafshon daryosi qadimiy turistik ob’ektlarga boy yaxlit sayyohlik majmuasi (kompleksi) hisoblanadi. Shuni ta’kidlash joizki, viloyatning tog‘, tog‘ oldi hududlarida mavjud bo‘lgan beqiyos shifobaxsh, tibbiyot va boshqa sohalarda keng ko‘lamda foydalanadigan chashma va buloq suvlari o‘zining ekologik jihatdan tozaligi, xilma-xil kimyoviy elemerntlarga boyligi bilan alohida ajralib turadi. Ular aholi sog‘ligini tiklash, sog‘lomlashtirish, dam olish uchun qulay imkoniyatlarni yaratadi va mintaqamizda rekreatsiya (sog‘lomlashtirish, hordiq chiqarish) turizmning ahamiyatini oshiradi. Bunday tabiiy maskanlar viloyatimizning Urgut, Samarqand, Nurobod, Qo‘shrobod va boshqa tumanlari tog‘, toqoldi hududlarida tarqalgan bo‘lib, ulardan turizm maqsadida foydalanish muhim ahamiyatga ega bo‘ladi. Samarqand viloyati Pomir Olay tog‘larining g‘arbiy chekkasida, Zarafshon daryosining o‘rta qismida joylashganligi ham bu yerda rekreatsion turizmni rivojlantirishning ikoniyatlari yuqoriligidan darak beradi. Viloyat yuqorida sanab o‘tilgan tabiiy rekreatsiya resurslariga ham boydir. Samarqandning tabiiy-iqlimiy sharoiti, qulay geografiq joylashuvi, muloyim ob-havosi (qishda 10 darajagacha iliq, yozda 35 darajagacha issiq), tabiiy suv manbalarining mo‘lligi, tog‘lar, Zarafshon daryosining yaqinligi betakror joziba yaratib, ko‘plab turistlarni jalb qiladi. Tabiatiga ko‘ra betakror va ertaklaridek so‘lim qo‘riqxona hududlari, Shveysariya Alplariga o‘xshash, Urgut, Nurobod, Ming Chinor, Ming Archa, Jomboy qo‘riqxonasi, G‘o‘s, Omonqo‘ton, Ohalik, Mironqul, Oqsoy qimmatli turistik zahiralar bo‘lib, ekstremal, piyoda, otliq, alpinizm, speleoturizm, rafting va boshqa turistik mahsulotlarni olg‘a surishda ulkan imkoniyatlarga egadirlar. 2.3. Samarqand viloyati turistik ob ektlarning investitsion jozibadorligigaʼ ta sir etuvchi omillar va ularning klassifikatsiyasi ʼ 58 Turistik ob ektlar xam boshqa ko‘chmas mulk ob ektlari kabi bugungi kundaʼ ʼ investitsiyalarga muxtojdir. Bugungi iqtisodiyotning rivojlanishi davrida turistik ob ektlarga xam ichki va tashqi investitsilarni jalb qilish iqtisodiyotni rivojlantirish ʼ xamda qadimiy tarixga ega bo‘lgan imoratlarni asldagidek saqlash, ularni restavrsiya qilish, qayta tiklash, ta mirlash ishlarini olib borish va obodonlashtirish ʼ uchun iqtisodiy paydevor yaratadi. Birgina Samarqand shaxrini oladigan bo‘lsak yildan- yilga turistik oqimlarning ko‘payishi sezilmoqda. Bu esa turistik ob ektlar ʼ atrofida turistlar uchun zamonoviy talablarga ega bo‘lgan infratuzilmani yaratish va takomillashtirishni taqoza qiladi. Turistik ob ektlar xam investitsiyalash uchun investitsion bozorning bir ʼ qismi bo‘lishi mumkin va u o‘ziga xos xususiyatlariga ega. Turistik ob ekt ʼ investitsiyalashtirish ob ekti sifatida iqtisodiy jihatdan eng maqbul va eng ʼ jozibakor kapital kiritish sohasiga kiritish mumkin bo‘lgan farqli tomonlariga ega. Ichki va tashqi iqtisodiyotning rivojlanishi sharoitida investorlarning katta qismi, turistik ob ektga mablag‘ kiritish evaziga katta daromad olishga olib kelishi ʼ mumkin. Shu sababli turistik ob ekt ob ektlarining investitsion jozibadorligi ʼ ʼ tahlilini amalga oshirish lozim. Xar qanday ob ektga investitsiyaning samaradorligini aniqlash uchun ʼ investitsion loyiha ishlab chiqiladi, unda kapital qo‘yilmalarni amalga oshirishning iqtisodiy maqsadga muvofiqlikning asosnomasi, hajmi va muddatlari beriladi. Turistik ob ektga bo‘lgan investorlarning katta qiziqishi shu bilan ifodalanadiki, ʼ unga kiritilgan kapital bahosizlanish riskining past darajasi bilan tavsiflannadi. Turistik ob ektlarga katta mablag‘ kiritilishi, eng avvalambor, salbiy inflyasion ʼ jarayonlardan kompensatsiyalanish imkoniyati bilan ifodalanadi. Turistik ob ektni ʼ joriy daromad keltirishi mumkin bo‘lgan investitsion instrumentlarga kiritish mumkin.. Hozirgi vaqtda har bir investor o‘z mablag‘larini qo‘yishning maksimal samaradorligini ta minlash uchun u yoki bu kapital kiritish ob ektining investitsion ʼ ʼ jozibadorligini qisqa muddat ichida baholash imkoniyatiga ega bo‘lishi lozim. 59 Ma lum ob ektning investitsion jozibadorligi haqidagi tasavvur investor uchunʼ ʼ ob ektning iqtisodiy potensiali, ob ektga kiritiladigan investitsiyadan kutilayotgan ʼ ʼ foyda (naf) va kuchsiz tomonlarini tushunish uchun zarur bo‘ladi. Turistik ob ektlarining investitsion jozibadorligiga ko‘pgina ichki va tashqi omillar ta sir ʼ ʼ etadi. Ularning kompleks baholanishi turistik ob ektning investitsion ʼ jozibadorligini aniqlash imkonini beradi. Investitsion jozibadorlik omillariga ushbu turistik ob ektining hamda ob ekt ʼ ʼ joylashgan hududning jozibadorlik omillarini kiritish mumkin. Turistik ob ektining investitsion jozibadorligiga omillarning ta sir darajasini ʼ ʼ tavsiflovchi vazn koeffitsiyentlarini aniqlash uchun ekspert usuli foydalanish tavisiya etiladi. Turistik ob ektining investitsion jozibadorligini tavsiflovchi omillar ʼ klassifikatsiyasi Omil Sifat tavsifi 1. Ob ektning jozibadorligi ʼ 1.1. Ob ektning joylashgan joyi ʼ Aholi punkti rejasida ob ektning ʼ joylashish qulayligi 1.2. Ob ekt joylashgan yer uchastka- ʼ sining saloxiyati Uchastkaning holati, ma daniy va ʼ maishiy ob ektlarning mavjudligi, ʼ obodonlashtirish darajasi va xakozo 1.3. Ob ektning ekspluatatsiyaga ʼ tayyorgarlik darajasi Tayyorgarlik darajasi: past (30%gacha), o‘rta (70%gacha), yuqori (70%dan yuqori) 1.4. Funksional (ma naviy) ʼ yemirilish hajmi Arxitektura-qurilishning tarixiy talablariga mos kelishi 1.5. Jismoniy yemirilish hajmi Ob ektning jismoniy yemirilishi ʼ 1.6. Tashqi yemirilish hajmi Xududdan funksional foydalanishning o‘zgarishi 2. Joylashgan joyining jozibadorligi 2.1. Muxandislik infratuzilmasi Barcha zaruriy kommunal xizmatlarning mavjudligi 2.2. Geologik sharoitlar Tuproq xususiyatlari, yer osti suvlarining holati, botqoqlashuv, yerosti suvlarining ko‘tarilishi xavfi, yerosti suvlarining yuqori darajasi 2.3. Transport infratuzilmasi Transportning qulayligi, avtoyo‘llarning 60 holati, jamoat transporti bilan ta minlanganlik, avtotransportniʼ joylashtirish qulayligi 2.4. Xududning turli-tumanlik darajasi Ijtimoiy ahamiyati, investitsion jozibadorligi, tumanning rivojlanish istiqbollari 3. Hudud darajasida jozibadorligi 3.1. Ob ektga investitsiya ʼ kiritishning ahamiyati Ish o‘rinlarining miqdori, turistik ob ektidan potensial tushumlar, turistik ʼ ob ekt atrofida ijtimoiy infratuzilma ʼ ob ektlarining soni, turistik ob ektini ʼ ʼ funksional qo‘llanilishi mos kelgan xolatda ijtimoiy ob ekt (ko‘ngilochar ʼ majmua va b.) sifatida foydalanishi mumkin bo‘lgan hudud aholisining soni, 3.2. Turistik ob ekt bozoridagi holat ʼ ob ektlarga bo‘lgan turistlar talab va ʼ takliflar miqdori, 3.3. Ijtimoiy-iqtisodiy holat Aholining turmush darajasi, jinoyatchilik darajasi, hududning investitsion jozibadorligi 3.4. Tabiiy omillar Ekologik holat, tabiiy ofatlar xavfi Ushbu usul ko‘pincha iqtisodiy masalalarni hal qilishda foydalaniladi. Ekspert usulining asosiy ustun tomoni – ixtiyoriy masalalarni yechish imkoniyati. Shu bilan birga, ushbu usul qo‘llanilganda ishonchli natijalarni olish uchun quyidagi talablarga rioya qilish maqsadga muvofiqdir: - javoblarni taqqoslash imkonini ta minlash maqsadida ekspertlarga ʼ berilayotgan savollarning birma noligi va aniqligini ta minlash; ʼ ʼ - yetarli miqdorda yuqori malakali ekspertlarni jalb qilish; - fikr bildirishning mustaqillik tamoyilidan foydalanishni ta minlash. ʼ Turistik ob ektning investitsion jozibadorligi investor uchun ko‘zdan ʼ kechirilayotgan ob ektlarni darajalarga ajratish imkonini beruvchi qiyosiy tavsif ʼ hisoblanadi. Sodda aytganda, uning yordamida eng omadli va foydali aktivlarga qo‘yilmalarni aniqlash mumkin. Investor quyidagilarni amalga oshirishi lozim: 61  dastlabki investitsiyalashtirilgan mablag‘ni qaytarish uchun ketadigan vaqtni aniqlash;  Turistik ob ektini sotib olish natijasida yuzaga kelgan aktivlarningʼ haqiqiy o‘sish darajasini tahlil qilish;  mavjud risklarni baholashni amalga oshirish. Turistik ob ektini baholashni faqat quyidagi omillarni hisobga olgan xolda ʼ amalga oshirish mumkin:  investitsion turistik ob ekt bozorida yuzaga kelgan iqtisodiy holat; ʼ  asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar dinamikasi;  investorlarning ma lum ko‘nikma va tajribasi; ʼ  mamlakatdagi siyosiy holatning stabilligi;  qo‘yilmalarning rejalashtirilgan foydaliligi;  mavjud soliqqa tortish tizimi. Turistik ob ektining investitsion qiymati va jozibadorligi doimo o‘zaro tor ʼ aloqada bo‘ladi. Ularning to‘g‘ri qo‘llanilishi investorga yakuniy qarorni qabul qilishga ko‘maklashadi. 62 3-bob. SAMARQAND VILOYATIDA TURIZMNI RIVOJLANTIRISHNING ISTIQBOLLI YO‘NALISHLARI 3.1. Samarqand viloyatida turizm va uning infratuzilmasini rivojlantirishning innovatsion-investitsiya omillari Keyingi yillarda iqtisodiyotda turizm, ayniqsa mintaqaviy turizm yo‘nalishlarining alohida muhim o‘rnini e tiborga olib O‘zbekiston Respublikasiʼ Prezidenti tomonidan bir qator farmon va qarorlar qabul qilindi. Prezidentimiz Shavkat Miromonovich ta kidlaganidek, ʼ “Turizm – iqtisodiyotning muhim tarmoqlaridan biri. Mavjud imkoniyatlardan samarali foydalangan holda, ushbu tarmoqni yanada takomillashtirish zarur, buni davrning o‘zi taqozo etmoqda.” Shu sababli, turistik salohiyati katta bo‘lgan mamlakatimiz va uning ayrim mintaqalarida turizmni va uning infratuzilmasini rivojlantirishga yo‘naltirilgan bu me yoriy-xuquqiy va dasturlar asosida xujjatlar mamlakatimiz turizmini ʼ rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlar turizm majmuasi kabi milliy iqtisodiyotmizning yuqori sur atlarda o‘sayotgan ustivor, serdaromad sohasiga ʼ aylantiradi. Bu majmuaning tarkibiy qismlari, uning zarur infratuzilmasi bilan bog‘liqlikda innovatsion-investitsiya va boshqa omillarga tayangan holda kompleks rivojlanishni ta minlash imkoniyatini yaratadi. ʼ Ayniqsa, bunday innovatsion-investitsiyaga asoslangan milliy turizm majmuasi turizm salohiyati katta hamda mehnat resurslari nisbiy oshiqcha bo‘lgan mamlakat va hududlarda bandlikni oshirish, ularning sanoat, xizmat ko‘rsatish boshqa real iqtisodiyotning ustivor sohalarida qo‘shimcha ish o‘rinlarini tashkil qilish nisbatan ancha arzon tushishi va unga sarflangan investitsiyalar qisqa muddatda samara berishi bilan ajralib turadi va mintaqaviy turizm va uning infratuzilmasi hududning innovatsion-investitsiya rivojlantirishning asosiy omili sifatida xizmat qiladi. Bu sohadagi tadqiqotlarga, ko‘ra bizning mamlakatimizda turizmga sarflangan har bir so‘m milliy iqtisodiyotning boshqa tarmoqlarida, xususan 63 ularning turizmga infratuzilmasi sifatida xizmat qilayotgan va iqtisodiy sherikchilik va xamkorlikni amalga oshirayotgan sohalarda uch so‘m qo‘shilgan qiymat yaratmoqda. Bevosita turizmning mamlakatimiz milliy iqtisodiyoti yalpi ichki mahsulotidagi hissasi boshqa turizm majmuasi rivojlangan mamlakatlardagi kabi yuqori bo‘lmasa ham turizmning boshqa xamkor va sheriklikdagi tarmoqlar daromadi bilan qo‘shib hisoblaganda 3-4 barobar yuqori bo‘lishini ko‘rsatmoqda. Lekin, bu ko‘rsatkichlar nisbatan yaxshi bo‘lsa ham boshqa turizm salohiyati yuqori bo‘lgan mamlakatlardan, jumladan o‘rtacha jahon darajasidan uch barobar kamligi hali imkoniyatlardan samarali foydalanmaganligini yaqqol ko‘rsatib turibdi. 38 Keyingi yillarda mamlakatimiz va uning turizm salohiyati yuqori bo‘lgan mintaqalarida sohani rivojlantirish bo‘yicha qabul qilingan maxsus dasturlar va ular asosida amalga oshirilgan katta investitsion-innovatsion chora-tadbirlar asosida turizm sohasining o‘rtacha o‘sish sur atlari o‘rtacha jahon turizmʼ rivojlanish sur atlaridan deyarli 1,8 marta yuqori bo‘lishi bu sohada hali ʼ foydalanilmayotgan imkoniyatlar kattaligini ko‘rsatadi. Ayniqsa, bizning mamlakatimizdek aholisi zichligi yuqori va mehnat resurslari nisbatan katta bo‘lgan mintaqada turizm sohasida va u bilan bog‘liq bo‘lgan sohalarda mos ravishda deyarli bir va uch bo‘lib jahon miqyosida ko‘rsatkichlariga mos ravishda deyarli 3,5 va 9 foiz bo‘lishi, bu sohaning mamlakatimiz va uning mintaqalardagi o‘tkir ijtimoiy-iqtisodiy masala bo‘lgan aholi bandligini ta minlashidagi roli ham ʼ juda yuqoriligini ko‘rsatib turibdi. 39 Butunjahon turizm va Jahon bankining O‘zbekistonda turizmni rivojlantirish istiqbollari sohasidagi va yuqoridagi tadqiqotlariga ko‘ra mamlakatda sohaning rivojlanishning yillik o‘sish sur atlariga hamda sohaning mamlakat YAIM o‘sish ʼ sur atlari bilan bog‘liq nisbatlarga asoslangan inersion taxminlariga binoan 2024 ʼ yilga borib bevosita turistik xizmatlar hajmi 1,24 mlrd AQSH dollariga, har yillik xorijiy turistlar kelishi soni 2 mln kishi bo‘lishi hamda turizm majmuasining 38 Сафарова Н. Цепная реакция туризма// Экономическое обозрение. 2014.№3, 31-32с. 39 Досчанов Т. Туризм соҳасини бошқаришнинг инновацион моделини такомиллаштириш масалалари. Материал ы VI Форума экономистов. Том 2, Тошкент, IFMR 2015, -262 с . 64 mamlakat YaIMdagi hajmi 4 mlrd AQSH dollarga teng kelishi hisoblangan. Lekin, bu taxminlar asosan mamlakat turizm sohasi va YaIMning oldingi o‘rtacha inersion o‘sish sur atlariga tayangan bo‘lib, keyingi yillarda mamlakatimizda, shuʼ jumladan turizm majmuasida olib borilayotgan keng qo‘lamli investitsion- innovatsion chora-tadbirlarni e tiborga olgan hozirgi davr paragmatik taxminlarini ʼ hisoblashni taqazo qiladi. Turistik majmua, ayniqsa uning hududiy bo‘limlari infratuzilmalarini jadal rivojlantirish bo‘yicha qabul qilingan oldingi davlat dasturlari asosan mamlakatimiz va uning hududlarida sohaning kompleks rivojlanishning asosiy yo‘nalishlarini hozirgi paytda aniqlashtirilgan paragmatik bashoratlarga asosan takomillashtirish chora-tadbirlarning qayta ko‘rib chiqish lozim. Bu yo‘nalishlar va ular bo‘yicha asosiy chora-tadbirlar bizning fikrimizcha quyidagilardan tashkil topadi: -davlat va davlat sherikchilik asosidagi boshqaruv tizimi va ular xuquqiy- me yoriy bazasini takomillashtirish yo‘nalishida (vizalar, turistlarni hisobga olishni ʼ soddalashtirish, litsenziyalashtirish, mamlakat va hududlar turistik imidjlari ishlab chiqish va takomillashtirish, erkin turistik va turistik rekratsion hududlarni shakllantirish va kengaytirish va sh.k); -soha va turizm bilan sheriklik qiladigan tarmoqlar umumiy infratuzilmalarini shakllantirish va rivojlantirish yo‘nalishida turizm infratuzilmasi, kommunal, yo‘l- transport, aviaxizmat, mexmonxona, xavfsizlik xizmati va sh.k; -turistik mahsulot yo‘nalishida yangi turistik marshrutlar bo‘yicha xizmatlar turini kengaytirish, turistik mavsumlar yuqori davrida sayyoxlar xizmatlar sifatini yaxshilash va mavsum davridan to‘la-to‘kis foydalanib mexmonxona o‘rinlari yetishmasligi, xizmat sifatini turagent operatorlari yetishmasligini kamaytirish bo‘yicha chora-tadbirlarini ko‘rish va sh.k; -soha va uning infratuzilmalari bo‘yicha kadrlar salohiyatini yaxshilash yo‘nalishida (innovatsiya, bilim va ko‘nikmalari yetarli bo‘lgan turizm sohalari mutaxassislari menejerlari, gidlari tayyorlashni kengaytirish har hil xizmat turlari, 65 mahalliy xunarmandchilik, etnografik-folklor hamda reklama va tashviqot, axborot-kommunikatsiya xizmatlari, turistik markazlarda bankomatlar, onlayn to‘lovlar, shu jumladan, milliy valyutada to‘lovlarini keng va sifatli yo‘lga qo‘yish va sh.k). O‘zbekistonda, shu jumladan Samarqandda turizm salohiyatining yuqoriligi, uning milliy va xududiy iqtisodiyot taraqqiyotidagi ustuvor o‘rni va ahamiyati, turizm korxonalarining va ular bilan bevosita bog‘liq xizmat ko‘rsatuvchi tarmoq sohalarining faolligi turizm majmuasi va uning infratuzilmalari shakllanishi va rivojlanishiga bog‘liq bo‘lib qolmoqda. Zamanoviy turizm majmuasi va uning infratuzilmalari shakllanishi, avvalambor turizmning innovatsion-investitsiyaviy rivojlanishi boshqarish modeliga va turizm tizimida iqtisodiy-ijtimoiy munosabatlariga rivojlanishiga tayanadi Shu bilan birga, zamonaviy mintaqa turizm majmuasini shakllantirishda boshqa muhim ishlab chiqarish, transport, mehmonxona, axborot-kommunikatsiya va reklama xizmatlari, hamda moliya-kredit infratuzilmalari bilan bir qatorda mamlakatimiz va uning turistik salohiyati yuqori bo‘lgan hududlardagi mavjud tarixiy-madaniy muzeylar va uning infratuzilmasining o‘rni, ahamiyati va jazibordorligi juda yuqoridir. Shu sababli, Samarqand shahrining “Yer yuzining sayqali” deb e tirof etilishi bu hududga chet ellik va maxalliy turistlar keng jalbʼ qilishni ta minlaydi hamda hududning turistik jazibordorligini, innovatsion- ʼ investitsiya ahamiyatini yanada oshiradi. Shuning uchun ham xududiy turizm majmuasi infratuzilmasi xususan, madaniy-tarixiy muzeylar infratuzilmasi bizning fikrimizga ko‘ra turizmga samarali xizmat qiladigan davlat va nodavlat muzeylari tizimini, turizm bozori va turizmda bozor munosabatlarining rivojlanishini ta minlaydi. Ayniqsa, har ʼ tomonlama davlat va xususiy sherikchiligi asosida samarali xizmat ko‘rsatadigan bu infratuzilmaning iqtisodiy-madaniy tadbirkorlik, xususan ijtimoiy tadbirkorlikning turli raqamlashgan texnologiyalariga tayangan zamonaviy 66 yo‘nalishlarini rivojlantirishga alohida e tibor qaratilishi mintaqa turizmningʼ yuqori ijtimoiy-iqtisodiy samaradorlikni oshiradi. Hozirgi davrga kelib mamlakatimizda turizm majmuasining bu xizmat ko‘rsatish infratuzilmasi alohida shakllanishi jarayoni kuzatilmoqda. Bizning nazarimizda bu infratuzilma modelini yaratish quyidagi shakllarda bo‘lish mumkin: innovatsion-investitsiyaviy turizm majmuasining tarkibiy qismi bo‘lgan yirik madaniy-tarixiy muzeylar; o‘zida ilmiy-uslubiy, g‘oyaviy-tarbiyaviy, madaniy-ma rifiy faoliyatlarni muvofiqlashtiruvchi hududiy muzeylar; ʼ shuningdek, maxalliy ahamiyatga ega bo‘lgan tarixiy, madaniy etnografik va xususiy, shaxsiy va boshqa muzeylar. Bular xammasi birgalikda turizm majmuasining tarixiy–madaniy muzeylar infratstrukturasini shakllantiradi. Shuni ta kidlash lozimki, jaxonning turizm va muzeylar taraqqiy qilgan qator ʼ mamlakatlar tajribasi bunday markaziy va yirik muzeylarning va ularning xududiy bo‘limlarining muvofiqlashtiruvchi roli bu muhim turizm infratuzilmasini tashkil qiluvchi asosi bo‘lib xizmat qilmoqda. Umuman olganda, turizm majmuasi infratuzilmasini xozirgi davrdagi taxlilidan quyidagi xulosalar qilish mumkin: -turizmning bu infratuzilmasining shakllanish jarayoni mintaqaviy turizm majmuasining boshlang‘ich bosqichi deb hisoblash to‘g‘ri bo‘ladi. Infratuzilma tarkibiga yuqorida keltirilgan turli darajadagi muzeylar va ular bo‘limlari kiritilishi va alohida tizim sifatida shakllanishi lozim; - infratuzilmaning bosh shakllantiruvchi sub ektlari bo‘lib undagi yirik va ʼ mashhur markaziy muzeylar bo‘lishi kerak. Ularning har tomonlama ilmiy, uslubiy, tashkiliy yordamisiz turizm majmusi muzeylar tizimi infratuzilmasi sifatida shakllanmaydi yagona bir tizim sifatida faoliyat olib borishi mumkin bo‘lmaydi; -markaziy muzeylar va ularning hududlardagi bo‘limlarining yagona me yoriy uslubiy rahbarligida tegishli vazirlik va qo‘mitalarining va boshqa ʼ 67 maxalliy darajadagi muzeylari turizm majmuasining muhim va zarur infratuzilmasi sifatida samarali faoliyat olib borishadi; -infratuzilma ob ektlari faoliyatiga axborot texnologiyalarini keng jalb qilganʼ holda muzeylar faoliyatini aks ettirgan yangi veb-saytlar kiritish, nodir va nayob eksponatlar bo‘yicha yangi ma lumotlar berish, muzeylar reklama, bukletlari va ʼ tashrifnomalarini yaratish va ularni xorijiy internet resurslarida e lon qilish va ʼ ularni sotish bo‘yicha halqaro to‘lov kartalari orqali onlayn hisob-kitoblarini amalga oshirishni keng yo‘lga qo‘yish kerak; -infratuzilma o‘z faoliyatini moddiy va moliyaviy asoslarini yaxshilash, homiylar, sahovatpesha insonlar qo‘llab-quvvatlashini samarali tashkil qilish uchun uning tarkibida tadbirkorlik, xususan ijtimoiy tadbirkorlik sub ektlarini ʼ yaratishni qo‘llab-quvvatlash kerak va boshqalar. Bu yo‘nalishlardagi chora-tadbirlarni to‘liq amalga oshirish mamlakat va mintaqa turizmi va uning infratuzilmalarini raqamli texnologiyalarga asoslangan holda innovatsion-investitsiyaviy rivojlanishini ta minlaydi. Shuningdek, milliy va ʼ mintaqa turizmida uning ustivor sohalarini yanada jadalroq rivojlantirishga, sohaning boshqa turizm salohiyati yuqori bo‘lgan mamlakatlari bilan raqobatbardoshligini oshirishga hamda mamlakat va uning hududlarida mavjud resurs va imkoniyatlardan samarali foydalanishga, yangi ish o‘rinlarni ko‘paytirish asosida chuqur iqtisodiy-ijtimoiy muammolarni hal qilish va aholi turmush darajasini oshirishga hamda rivojlangan turistik mamlakatlar safidan o‘ziga munosib o‘rin topishga imkon beradi. 3.2. Turizm sohasini rivojlantirishda mobil dasturlar dan foydalanish usullarini takomillashtirish Tadqiqot jarayonida turizm samaradorligini oshirishda mobil dasturlari bilan bog‘liq tashkiliy omillardan foydalanish usullarini takomillashtirish yo‘llari ham qarab chiqildi va natijada Samarqand viloyatidagi barcha madaniy meros ob ektlari ʼ va muzeylarda “ SMART ” texnologiyalarini joriy etish orqali tashrif buyuruvchilarni elektron ro‘yxatga olish tizimini joriy etish, audiogidlarni 68 o‘rnatish, muzey eksponatlari va tarixiy obidalarning xorijiy tillardagi elektron kataloglarini h amda madaniy meros ob ektlariga bitilgan arab yozuvlarini tarjimaʼ kilish va o‘ q ish imkonini beruvchi mobil dasturini yaratish taklifi ishlab chiqildi. Mazkur masala bugungi kunda o‘ta dolzarb masalalar sirasiga kiradi. Bu quyidagilar bilan izohlanadi: - turizm iqtisodiyotning muhim tarmog‘iga aynanish i va kelajakda yanada rivojlanishini ta minlash uchun turistlarning ko‘proq bo‘lishini ta minlashga ʼ ʼ erishish lozimligi; - turizm sohasining jahon miqyosida jadal sur atlar bilan rivoj ʼ - lanib borayotganligini inobatga olib, ularga turli qulayliklar yaratish zarurati; - turizmga dunyo aholisining qiziqishi ortib bor a yotganligi tufayli xizmatlarni eksport qilish imkoniyatining yaratilishi orqali ularni mamlakatimizga jalb qilishning ob ektiv zarurligi; ʼ - buning uchun Samarqand viloyatidagi barcha madaniy meros ob ektlari va ʼ muzeylar i da “ SMART ” texnologiyalarini joriy etish vaqtining kelgan ligi; - turistik ob ektlarga kirish chiqishni, shu orqali pul tushumini nazorat ʼ qilishni yo‘lga qo‘yish uchun tashrif buyuruvchilarni elektron ro‘yxatga olish tizimini joriy etish kerakligi; - bugungi ilg‘or texnologiyalardan foydalangan holda audiogidlarni o‘rnatishning ham zaruratga aylanib borayotganligi; - muzey eksponatlari va tarixiy obidalarning xorijiy tillardagi elektron kataloglarini yaratish zarurati; - madaniy meros ob ektlariga bitilgan arab yozuvlarini tarjima ʼ q ilish va o‘ q ish imkonini beruvchi mobil dasturini yaratish kabilar bilan izohlanadi. Yuqoridagilarning barchasi mazkur masalaning o‘ta muhim va dolzarb - ligini hamda turizm sohasining iqtisodiyotni rivojlantirishdagi ahamiyatini ko‘rsatib beradigan barcha jarayonlarni o‘z ichiga oladi. Shu nuqtai nazardan, mazkur masalaning maqsadi bevosita turizm sohasini rivojlantirishga qaratilgan chora- tadbirlarni ishlab chiqish jarayonida viloyatdagi barcha madaniy meros ob ektlari ʼ 69 va muzeylarda “ SMART ” texnologiyalarini joriy etish orqali tashrif buyuruvchilarni elektron ro‘yxatga olish tizimini joriy etish, audiogidlarni o‘rnatish, muzey eksponatlari va tarixiy obidalarning xorijiy tillardagi elektron kataloglarini h amda madaniy meros ob ektlariga bitilgan arab yozuvlarini tarjimaʼ q ilish va o‘ q ish imkonini beruvchi mobil dasturini yaratish va ularni amaliyotga joriy qilib, tajriba natijalari asosida olingan ma lumotlarning qiyosiy tah ʼ l ilini amalga oshirishdan va ularning samarasini aniqlash yo‘llarini ishlab chiqishdan iborat. Bugungi kunda, turizmga mo‘ljallangan ob ektlarni muxandislik- ʼ kommunikatsiya tarmok l ariga ulash yuzasidan ruxsat beruvchi hujjatlar uchun sarflanadigan xarajatlar tegishli shahar va tumanlar h okimliklarining ma h alliy budjet mabla g‘ lari evaziga q oplanishi ham soha tadbirkorlari uchun qo‘shimcha imkoniyat va imtiyoz bo‘lib hisoblanadi. Tadqiqot natijasida Samarqand viloyatidagi madaniy meros ob ekt-lari va ʼ muzeylarda qo‘shimcha xizmatlarni joriy qilish asosida turistlar - ning turkunlarini uzaytirish evaziga turistik xizmatlar samaradorligini oshirish mexanizmi takomillashtirilgan . Bunga erishish uchun barcha madaniy meros ob ektlari va ʼ muzeylarda “ SMART ” texnologiya si ni qo‘llash orqali tashrif buyuruvchilarni elektron ro‘yxatga olish tizimini joriy etish, audiogidlarni o‘rnatish, muzey eksponatlari va tarixiy obidalarning xorijiy tillardagi elektron kataloglarini h amda madaniy meros ob ektlariga bitilgan arab yozuvlarini tarjima ʼ q ilish va o‘ q ish imkonini beruvchi mobil dasturini yaratish taklif qilingan. Hozirgi paytda respublikamizning turizm salohiyatini oshirish maqsadida investitsiyalarni faol jalb qilish, sohaga innovatsion g‘oya va texnologiyalarni joriy etish, mamlakatning boy tabiiy, madaniy va tarixiy merosining mavjud resurslari va imkoniyatlaridan to‘la va har tomonlama foydalanish, ularni keng jamoatchilikka targ‘ib qilish uchun qulay sharoit yaratish, mamlakatimiz ichkarisida turistlar oqimini ko‘paytirish, kirish turizmini rivojlantirish orqali, uni 70 milliy iqtisodiyotning muhim tarmoqlaridan biriga aylantirish ustuvor vazifa sifatida qaraldi. Bugungi kunda turizm sohasi uchun eng qulay axborot texnologiya - lar i dan biri “ SMART ” texnologiya si bo‘lib, uni Samarqand viloyatidagi barcha madaniy meros ob ektlari va muzeylarga joriy qilish maqsadga muvofiq. Mazkurʼ texnologiya, ta kidlanganidek, tashrif buyuruvchilarni elektron ro‘yxatga olish, ʼ tur i stik ob ektlarga audiogidlarni o‘rnatish, muzey eksponatlari va tarixiy ʼ obidalarning xorijiy tillardagi elektron kataloglarini h amda madaniy meros ob ektlariga bitilgan arab yozuvlarini tarjima qilish va o‘ ʼ q ish imkonini beradi. Bularni amalga oshirishda turizmni rivojlantirish davlat qo‘mitasi tashkilotlari bilan birga yana bir qancha mutasaddi tashkilotlar (Madaniyat vazirligiga qarashli tashkilotlar, Axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlan - tirish vazirligi kabi) hamkorlik qilishini taqozo qiladi. Endi qisqagina “ SMART ” texnologiyasining mazmuniga qaraydigan bo‘lsak, u ingliz tilidan olingan bir qancha so‘zlar bosh harfidan tashkil topgan. “S” harfi Specific so‘zining bosh harfi bo‘lib, “ aniq ”, degan ma noni beradi. “M” ʼ harfi “Measurable” so‘zining bosh harfi, “ o‘lchanadi - gan” degan ma noni ʼ anglatadi. “A” harfi ham inglizcha “Attainable, Achievable” so‘zning bosh harfi bo‘lib, “ erishiladigan ”, degan ma noni ifodalaydi. “R” harfi inglizcha “Relevant” ʼ so‘zdan iborat bo‘lib, “ dolzarb ”, degan ma noni anglatadi. Nihoyat “T” harfiham ʼ inglizcha “Time-bound” so‘zdan iborat bo‘lib, “ vaqtning chegaralanganligi ”, degan ma noni beradi. O‘zbek tilida ʼ SMART so‘zining so‘zma-so‘z tarjimasini aniq, o‘lchanadigan, erishiladigan, dolzarb, vaqtning chegaralanganligi ni (AO‘EDV) anglata - di. Bulardan vaqtning chegaralangan paytida dolzarb masalalarni aniq o‘lchashga erishiladigan axborot texnologiyalari degan so‘z turkumi kelib chiqadi. Ushbu holat sohaga zamonaviy axborot texnologiyalaridan biri bo‘lgan , SMART texnologiya lari ni qo‘llash lozimligini ko‘rsatadi. Bundan xulosa, turizm sohasida, ya ni madaniy meros ob ektlari ʼ ʼ vamuzeylarga turistlarning tashrifini hisobga olish jarayonida aniq ma lumotga ega ʼ 71 bo‘lish uchun, uni o‘lchaydigan holatga keltirishga erishiladi - gan, dolzarb va vaqt jihatidan chegaralangan holatda SMART texnologiyasi - ni qo‘llash maqsadga muvofiqdir. Buning muhim jihati, kelib-ketgan turistlarni aniq ro‘yxatga olish bilan birga, pul tushumini ham aniq hisoblash imkonini beradi. Buning natijasida pul tushumi va uni o‘zlashtirish bilan bog‘liq turli qonunbuzarliklarning ham oldi olinadi. Samarqand shahridagi eng katta 6 ta tarixiy obidalarga kirish jarayonini kuzatish natijasida aniqlandiki, tarixiy obidalarga tashrif buyuradigan turistlarning 19,7 % chipta olmasdan va pul to‘lamasdan kirmoqda. Agar ushbu obidalarga “ SMART ” texnologiyalari joriy etilsa, ushbu yo‘qotishga barham berilgan bo‘lardi. Muhimi turistlarga tarixiy obidalarimiz haqida to‘liq ma lumotlar taqdimʼ etish bilan birga, ularning Samarqandda bo‘lish vaqtini cho‘zish imkoniyati ham yaratiladi. Bu albatta turizmdan keladigan daromadni oshirish imkonini beradi. Buni aniqlash uchun quyidagi formulani tavsiya qilmoqdamiz: ХТ обс = [( ТО с ∗ НҚ в ) ∗ Т с ] ∗ Т бх = 1 тур . кун ∗ Т с ∗ Т бх ; Bunda: ХТ обс –turist lar ning ortiqcha bo‘lishligining bir kunlik samarasi; ТО с – turistik ob ektlarning soni; ʼ НҚ в – tarixiy obidalarni n a moyish qilishga sarflangan qo‘shimcha vaqt; Т с – tarixiy obidalarga kiradigan xorijiy turistlar soni; Тбх – turistlarning o‘rta hisobda bir kunlik xarajati. Mazkur formula orqali turistlarning hujjatli videofilmini har bir turistik ob ekt ʼ bo‘yicha namoyish qilish natijasida ortiqcha bo‘lishligining bir kunlik samarasi aniqlanadi. Ushbu ko‘rsatkich orqali bir mavsum davomida qancha samaraga erishganligini hisoblash uchun quyidagi formuladan foydalanishni tavsiya qilamiz: ХТ ус = ХТ обс ∗ МК с ; ХТ ус – xorijiy turistlarning ortiqcha bo‘lishligining umumiy samarasi; МК с – mavsumdagi kunlar soni. 72 Hozirgi paytda turistlarni ko‘proq mamlakatimizda, xususan Samarqandda qolishini (turkunlarning uzayishini) ta minlashga erishish, hududlarni barqarorʼ ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini ta minlash uchun muhim omil bo‘lib xizmat qiladi. ʼ Buning uchun turistlarga qo‘shimcha xizmat - larni tashkil qilish lozim. Agar sohaga “ SMART ” texnologiyalarini joriy qilib, har bir tarixiy obida yoki turistik ob ekt bo‘yicha 30 daqiqalik turli tillarda vid ʼ yeo lavha tashkil etilsa, turistlarning Samarqandda qolishi yana bir kunga uzaytiriladi va ma lum miqdordagi samara- ʼ dorlikka erishiladi. Buushbu jadvalda keltirilgan ( 3.2.1 -jadval). 3.2.1 -jadval Turistlarga qo‘shimcha xizmatlar ko‘rsatish natijasida ularning Samarqandda bo‘lish kunlarini uzaytirish va undan olinadigan samarani hisoblash T/r Ko‘rsatkichlar Miqdori Hisoblash uslubi HOZIRGIHOLAT 1. Tarixiy obidalarni tomosha qilish , daq iqa 360 60 daq. * 6 ta ob ʼ yekt 2. Tushlik vaqti , daq iqa 60 60 daq. Tushlik 3. Turistlarning oldingi marshrut bo‘yicha sarflangan vaqti , soat 7 (360+60)/60 SMART texnologiyasi joriy qilinganda 4. Videolavha ( 30 daq. va tashkiliy ishlarga 10 daq. ) 40 30+10 5. Tadqiq qilingan 6 ta tarixiy obidalarda qo‘shimcha ko‘rsatuvlar tashkil qilish vaqti , soat 4 6 ta ob ʼ yekt * 40 daq.=240/60 6. Qo‘shimcha video lavhani n a moyish qilish bilan jami vaqt , soat 11 (360+60+240)/ 60=660/60 yoki 7+4 soat 7. Bir kishi bir kunda taxminan 100 AQSH dollar sarflasa bir kunda 200 nafar turistni “ushlab qolinsa” bir kunlik tushum , AQSH dollar 20,0 ming 200*100,0 AQSH dollar 8. Bir mavsumda (o‘rta hisobda 180 kun) qo‘shimcha daromad summasi , AQSH dollar 3600,0 ming 180*20,0 ming AQSH dollar Mazkur jadvalda keltirilgan tadqiqotlarimiz ko‘rsatdiki, vide o- lavhani n a moyish qilish uchun har bir ob ektda kamida 40 daqiqadan vaqti (n ʼ a moyish 30 daqiqaga mo‘ljallangan, qolgan 10 daqiqasi, kirish, chiq i sh va boshqa tashkiliy tadbirlar bilan bog‘liq) faqat shunga sarflanadi. Qolgan jarayonlarga jadvalda 73 keltirilgan tarixiy obidalarning hammasini tomosha qilish va o‘rganishga (orada 1 soatlik tushlik vaqti ham shunga kiradi) bir kunda 8 soat vaqt ketsa, ularga yana 4 soat qo‘shiladi. Chunki, har bir ob ektni to‘liq o‘rganish uchun 40 daqiqadanʼ qo‘shilsa jami 240 daqiqa (40*6) qo‘shiladi. Bu turistlarning yana 4 soat Samarqandda bo‘lishini ta minlaydi. Jami Samarqandda bo‘lishi 11 soatni tashkil ʼ qiladi. Demak, ushbu marshrut tashkil qilinsa, turistlar Toshkentdan ertalab “ Afrosiyob ” poyezd i bilan kelib kechki payt qaytib keta olmaydi. Ular albatta bir sutka shu yerda qo‘shimcha ravishda qolishiga to‘g‘ri keladi. Bu har bir turistdan bir kecha tunashi, ovqatlanishi, transport xizmati kabilardan foydalanishi uchun o‘rta hisobda 100,0 AQSH dollaridan qo‘shimcha sarflashsa shahrimiz uchun kattagina qo‘shimcha daromad manbai bo‘ladi. Agar, 200 nafar turistni shunday “ushlab qolinsa”, bir kunda ulardan tushadigan daromad 20,0 ming AQSH dollarini (100,0*200) tashkil qiladi. Xuddi shunday holat o‘rta hisobda saqlanib qolsa, bir mavsumda, taxminan 180 kunda ushbu tushumning miqdori 1800,0 ming AQSH dollarini (180*20,0) tashkil qiladi. Ushbu samara turistlar sonini ko‘paytirish, mavsumni ob-havoning kelishiga qarab uzaytirish va ularning qolish muddatini cho‘zish evaziga oshib boraverishi tabiiy. Ushbu usuldan foydalanilsa, turizmda samaradorlik, qariyb 20,0 %ga oshgan bo‘lar edi. 2.3. Samarqand viloyati turizmini rivojlantirishda zamonaviy axborot- kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanish yo‘llari Hozirgi kunda turizmning jahon iqtisodiyotidagi hissasi yil sayin oshib, makroiqtisodiy tarmoqlar qatorida rivojlanib bormoqda. Mazkur soha dunyodagi ko‘pgina davlatlarning daromad manbai sifatida ularning milliy iqtisodiyotida asosiy o‘rin tutadi. Shu sababli O‘zbekistonda turizmni rivojlantirish muhim vazifalardan biri hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016 yil 2 dekabrdagi 74 “O‘zbekiston Respublikasining turizm sohasini jadal rivojlantirishni ta minlashʼ chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PF-4861 sonli farmonining 8- bandida “aeroportlarda va temir yo‘l vokzallarida qulay turizm axborot makonini, shu jumladan turizm-axborot punktlari faoliyatini, turizm navigatsiya tizimini,...xizmatlar darajasi va sifatini oshirish chora- tadbirlarini tizimli ravishda amalga oshirish” vazifalari belgilangan bo‘lib, mamlakatimizda turistik mahsulotlarni ishlab chiqishda axborot texnologiyalaridan to‘laqonli ravishda foydalanish muhimligini belgilaydi. Internet butun dunyoda keng ommalashgan ma lumot yetkazib berish ʼ manbai hisoblanadi. Internet jamiyatimiz hayotining barcha sohalarda keng tatbiq qilingan. Hozirgi kunda turizmni rivojlantirishda internetning tutgan o‘rni beqiyos hisoblanadi. Barcha turizm sohalari bo‘yicha faoliyatini olib borayotgan tashkilotlar internetdan bevosita foydalanadi. Internet orqali o‘z tashkilotlarini reklama qilish bilan birgalikda, turmahsulotlarni onlayn tarzda turistga yetkazib bermoqda. Internet turistik tashkilotlarga uzoq masofadan turib hamkor tashkilotlarga o‘z tashkilotlari haqida ma lumotlar berish imkonini yaratadi. Tez ʼ va samarali tarzda turmahsulotlarini namoyish qilish imkoniga ega bo‘ladi. Bundan 15 yillarcha oldin turma h sulotlarni turistga namoyon etishda bir q ancha vositachilar q atnashar edi. Bugungi kunga kelib esa virtual vositachi - me h monxona, restoran, turistik tashkilotlarning shaxsiy veb sa h ifalari vujudga keldi. Bu sayyo h uchun bir q ancha q ulayliklarni yaratib beradi. Turistik tashkilot aralashuvisiz me h monxona xizmatlari h a q ida ma lumot olishni ta minlaydi. ʼ ʼ Rossiyalik olimlar N.Morozova va M.Morozovning fikriga k o‘ ra zamonaviy turizm industriyasi yangi kompyuter texnologiyalarini joriy etilishi bilan ulkan o‘ zgarishlarga ega b o‘ ldi. H ar q anday tashkilotni turistik biznes bozorida zamonaviy axborotlar texnologiyasidan foydalanilmasdan muvaffa q iyatli faoliyat k o‘ rsatishi amaliyotda mumkin emas. Turizm ma h sulotini yaratish va sotish texnologiyasini xususiyati q is q a va q t ichida transport vositalarini erishish va turistlarni joylashtir ish imkoniyatlari h a q ida malumotlarni ta q dim etish, joylarni 75 tez bronlashtirish va rezervlashni ta minlash, ʼ h amda turistik xizmatlarni (chiptalar, h isoblar va y o‘ nalish b o‘ yicha k o‘ rsatmalar kabi h ujjatlarni parallel rasmiylashtirish, h isob-kitob va ma lumotnomali axborotlar bilan ta minlash va ʼ ʼ bosh q alar) ta q dim etishda qo‘ shimcha vazifalarni yech ishn i avtomatlashtirishni ta minlaydigan tizimlarni yaratishni talab etadi. Bunga tizimda axborotni ʼ q ayta ishlash va uzatish uchun zamonaviy kompyuter texnologiyalaridan keng foydalanish sharoitida erishish mumkin. Turizm industriyasi shunchalik k o‘ p k o‘ rinishli va k o‘ p q irraliki turli axborot texnologiyalarini alo h ida olgan turistik firma yoki otel ishini avtomatlashtirishni ta minlovchi maxsus dasturiy ʼ vositalarni yaratishdan to global kompyuter tarmo q laridan foydalanishni talab etadi. A. Getalenkoning fikriga k o‘ ra turizmda axborot texnologiyalarini joriy etish turistik ma h sulotlarni ishlab chi q ish va uni tatbi q etish jarayonining h ar xil bos q ichlarida foydalanish mumkin. Turizmning q uyidagi asosiy y o‘ nalishlari da axborot texnologiyalaridan bevosita samarali foydalanish mumkin: - turi stik ma h sulotlarini tatbi q etish va sotish; - turi stik tashkilotlar ning bosh q aruv tizimida; - turi stik ma h sulotlarini yaratishda; - xizmatlarni yetkazib berishda. Samarqand viloyatining turizm salo h iyatini dunyoga namoyon q ilishda, xal q aro turistik o q imlarni bar q arorlashtirish, uni mavsumiylik xususiyatlaridan h oli q ilish ma q sadida internet tarmo g‘ i or q ali turistik salo h iyatimizni k o‘ rsatib beruvchi veb sa h ifalarni xal q aro tajribalar asosida o‘ zgartirib borish lozim. K o‘ rib o‘ tilgan mutaxassislarning fikriga k o‘ ra, turizm sohasini takomillashtirishda zamonaviy axborot texnologiyalaridan foydalanish dolzarb h isoblanadi. Ho zirgi kunda mamlakat turizm salo h iyatini dunyoga namoyon q ilishda turli dasturiy vositalardan foydalaniladi. Samarqand viloyatida joylashgan turistik maskanlarimizning rivojlangan davlatlar foydalanayotgan dasturlardan foydalanish or q ali dunyoga namoyon q ilish zarur h isoblanadi. Bu 76 esa 3 D -texnologiyalari asosida Samarqand viloyatining turistik potensialga ega ob ektlarini virtual ʼ h arakatga keltirish shaklini ishlab chi q ishni talab etadi. Bu esa o‘ z navbatida iste molchilarga sayo ʼ h at q ilinayotgan ob ektlar ʼ h a q ida oldindan t o‘ li q tarzda ma lumotga ega b ʼ o‘ ladilar. Bugungi kunda axborot kommunikatsiya texnologiyalaridan keng foydalanilgan h olda xal q aro va ichki turizmni rivojlantirish imkoniyatlarini yanada oshirish mumkin. O‘ zbekistonda h am internet tarmo g‘ i or q ali turizmni rivojlantirish mumkin. Deyarli barcha turi stik tashkilotlarning o‘ z veb sa h ifalari mavjud. Internet veb sa h ifalari turi stik tashkilotlarga keng auditoriyaga ega b o‘ lish imkonini beradi. Veb sa h ifaning k o‘ rkamligi, ma lumot bilan boyitilganligi bu turi ʼ stik tashkilotning yuzi h isoblanadi. Samarqand viloyatida tarixiy-madaniy turizm rivojlanganligi tufayli veb sa h ifalarimizni milliy tarzda namoyon q ilishimiz zarur. Veb sa h ifalar or q ali turist turma h sulot h a q ida oldindan, masofadan turib bemalol tanishib chi q ish imkoniyatiga ega b o‘ ladi. Turizm so h asini rivojlantirishda tarixiy obidalarni 3D- texnologiyalari asosida virtual h arakatga keltirish axborot texnologiyalari rivojlangan davrda eng dolzarb masalalaridan biri h isoblanadi. Turizmda axborot texnologiyalarining tar q alishi bir q ancha qo‘ shimcha ijtimoiy-madaniy, i q tisodiy va siyosiy omillarga bo g‘ li q . Axborot texnologiyalarining yakka o‘ zi turi stik xizmatlarning “yangi kombinatsiya- lari”ni yarata olmaydi, albatta texnologiyalarning bir q ancha ijtimoiy, institutsional, ijtimoiy-siyosiy va madaniy omillar bilan qo‘ shilishigina tovar va xizmatlar, metod va bozorlarning yangi kombinatsiyalarini yaratilishiga olib kelishi mumkin. Telekommunikatsiya tarmo q laridan foydalanish va interfeyslar shunga k o‘ maklashadiki, axborot tizimlaridan bevosita sayo h atchini foydalana oladi. Agar tizim t o‘g‘ ri qo‘ llanilayotgan b o‘ lsa, axborot texnologiyalari xizmatning yukori sifatini ta minlaydi, shunday kilib, mijozlarning talabi t ʼ o‘ laro q q ondiriladi. Lekin yuksak texnologiya bilan zarur darajadagi shaxsiy e tibor ʼ 77 o‘ rtasida muayyan muvozanatni sa q lab turish talab etiladi. Turizm so h asida axborot texnologiyalarining rolini k o‘ rib chi q ar ekanmiz, shuni yodda tutish kerakki, turizmni rivojlantirishning nazarda tutilayotgan ishlanmalari va rejalari q uyidagi savollarga javob berishi kerak: - turi stik bozorning h olatini va bu tarmo q ravna q ining asosiy muammolarini q anday ba h olamo q kerak; - turi stik bozorning q aysi asosiy y o‘ nalishlari minta q a manfaatlariga t o‘ likro q javob beradi, mabla g‘ larni q ayerga va nimaga samaraliro q sarflash kerak; - q anday q ilib minta q aning imidjini yaxshilash va sayyo h lar uchun viloyatlarning jozibasini oshirish mumkin; - turizmni rivojlantirish evaziga minta q aning ijtimoiy-i q tisodiy ravna q ini q ay taxlitda ra g‘ batlantirish mumkin. Turistik tashkilotlarda zamonaviy axborot texnologiyalari tizimli ravishda amalga oshirilsa, istalgan foydalanuvchi internetdan yetakchi turoperatorlarning narxlari va takliflari to‘g‘risida ma lumotlaridan xabardor bo‘lishi mumkin (oldinʼ turist agentlikka o‘zi ko‘ng‘iroq qilib uchish sanasi, narxi, mehonxona xonasi va turoperatorning nomi va hatto aloqa telefonlarini ham o‘zlari so‘rab olganlar), bronlashtirishning bunday tizimi joriy qilingandan keyin mijoz ish o‘rnini tark etmagan holda mustaqil tarzda nafaqatgina uni qiziqtirgan turni bron qilishi (istalgan yo‘nalishda), balki agentlik xizmatlariga murojaat qilmasdan unga to‘lovni amalga oshirishi, yo‘llanma hamda vaucherni mustaqil tarzda olishi va sayohatga erkin borishi mumkin bo‘ladi. Zamonaviy turizm yangi kompyuter texnologiyalarini joriy etili shi bilan ulkan o‘zgarishlarga ega bo‘ldi. Har qanday firmani turistik biznes bozorida zamonaviy axborot texnologiyalaridan foydalanilmasdan muvaffaqiyatli faoliyat ko‘rsatishi amaliyotda mumkin emas. 78 XULOSA Har bir hududda turizmni rivojlantirishning kelajagini aniqlash va istiqbolini belgilash uchun avvalo, uning moddiy-texnika bazasini, turistik resurslar ko‘lamining yetarliligini, mazkur turistik marshrutga bo‘lgan talabni chuqur o‘rganish lozim. Bu n da turistik xizmat lar bahosini haddan tashqari oshirib yubormaslik kerak. Masalan, ma lum bir mintaqadagi tarixiy yodgorlik faqat shuʼ joyning o‘zi uchungina kiziqarli bo‘lishi mumkin, ammo uni xalqaro maydonga olib chiqish uchun uning xalqaro ahamiyatini ko‘rsata bilish va bu borada tegishli ilmiy-tadqiqotlarni o‘tkazishga to‘g‘ri keladi. O‘zbekiston Markaziy Osiyo mamlakatlari ichida katta turistik salohiyatga ega ligini Samarqand, Buxoro, Xiva va Shahrisabz shaharlari BMT qoshidagi YuNESKOning butun dunyo tarixiy va madaniy merosi ro‘yxatiga kiritilgan ligida ham ko‘rish mumkin . Mamlakatimizda faqatgina tarixiy, madaniy, me moriy, ʼ arxeologik ahamiyatga ega bo‘lgan turistlarni jalb qilish mumkin bo‘lgan ob ektlar ʼ soni 7,0 mingdan ziyodni tashkil qiladi. Ulardan 545 tasi me moriy, 575 tasi ʼ tarixiy, 1457 tasi san at, 5500 tasi arx ʼ e ologik obidalardir. Ulardan turistik ob ekt ʼ sifatida qamrab olinganlari atigi 140 ta ni tashkil qiladi 40 . Bu ko‘rsatkich bor-yo‘g‘i 2,0 foiz ga teng , xolos. Qolgan turistik ob ektlar haqida reklama ham, aniq ʼ ma lumotlar ham yetarli emas. Demak, ko‘rinib turibdiki, hali bu borada ancha ʼ ishlarni amalga oshirish lozim . O‘zbekistonning turistik salohiyati katta ekanligi bilan birga, ularning ayrim shaharlari o‘ta diqqatga sazovordir. Masalan, turistlar-ning ko‘rishi mumkin bo‘lgan ob ektlar soni bo‘yicha Xiva shahri birinchi o‘rinda turadi ʼ 41 . Unda 310 ta ob ekt, ikkinchi o‘rinda Buxoro shahri bo‘lib, unda 221 ta ob ekt, Toshkent ʼ ʼ shahrida 144 ta va Samarqandda 118 ta ob ekt mavjud ʼ 42 . Bugungi kunga kelib, 40 Файзиева Ш. Основные направления развития туризма в Узбекистане. // Экономический вестник Узбекистана. № 3-4, 2004. – 61 бет. 41 Пардаев Б.Р. “ Минтақаларнинг туристик-рекреацион салоҳиятидан самарали фойдаланиш имкониятлари (Жиззах вилояти мисолида) ” мавзусидаги Диссертация иши. 2012 й. – 26 б. 42 Файзиева Ш. Основные направления развития туризма в Узбекистане. // Экономический вестник Узбекистана. № 3-4, 2004. – 61 бет. 79 Samarqand viloyatidagi barcha turistik ob ektlar soni 2496 taga yetdi. Ulardanʼ madaniy meros ob ektlari 581 ta, ziyoratgohlar 34 ta, 1 ta qo‘riqxona mavjud, ko‘l, ʼ daryo, h ovuz, suv omborlari va boshqalar (rekreatsion hududlar) soni 23 ta, tabiat yodgorliklari 976 tani tashkil qiladi 43 . Ko‘rinib turibdiki, viloyatimizning turistik salohiyati juda katta. Ushbu mavjud turistik ob ektlardan tashqari yana bir qancha ob ektlarni ʼ ʼ barpo qilish mumkin. Birgina Samarqand viloyatini oladigan bo‘lsak, uning Urgut, Omon-qo‘ton, Ohalik, Mironqul kabi manzarali tog‘-daralari borki, bu joylarga piyoda marshrutlarni tashkil qilish va ekologik turizmni rivojlantirish mumkin. Ammo bunday salohiyatdan samarali foydalanish masalasi ga hamon yetarli darajada e tibor ʼ qara tilgan emas. “Buyuk ipak yo‘li”ning chorraxasida joylashgan Samarqand viloyati mamlakatimizdagi eng jozibador turistik mintaqalarning biridir. Respublika madaniy meros ob’ektlarini muxofaza qilish va ulardan foydalanish bosh boshqarmasi ma’lumotlariga ko‘ra viloyat hududida tabiiy va antropgen harakterdagi turli davrlar, sivilizatsiyalar va dinlarga tegishli 1501 ta arxeologiya, 806 ta me’morchilik yodgorliklari, 25 ta alohida diqqatga sazovor joylar, 100 dan ortiq monumental san’at ob’ektlari davlat ro‘yxatiga olingan. Samarqand, Kattaqo‘rg‘ondagi tarixiy shahar obidalari, eski ko‘chalar, Paxtachi, Oqdaryo, Nurobod, Urgut tumanlaridagi qadimiy me’morchilik yodgorliklari — masjid va madrasalar, fuqarolik inshootlari, alohida me’moriy komplekslar, rus istilosi davridagi bino va inshootlar, yuzlab arxeologik yodgorliklar shular jumlasidandir. Bularning barchasi, shuningdek tovar va xizmatlar bozorining yaqinligi, yuqori tabiiy-rekreatsion salohiyat va madaniy qadriyatlarning saqlanib turganligi Samarqand viloyatida turizm sohasini jadal rivojlantirish uchun mustahkam zamin yaratadi. Ammo hozircha mavjud imkoniyatlardan to‘liq foydalanishga erisha olganimiz yo‘q. Samarqand viloyati madaniy, tarixiy va me’moriy yodgorliklarga boy. Samarqand shaxridagi Shohizinda me’moriy ansambli, Bibixonim jome masjidi, 43 Туризмни ривожлантириш Давлат Қўмитасининг Самарқанд вилояти бўлиминин г 2018 йилги маълумотлари. 80 Registon maydonidagi me’moriy majmua, Amir Temur maqbarasi, Ulug‘bek rasadxonasi va boshqalar butun dunyoga mashhur. Viloyatda 291 me’moriy, 1452 arxeologik, 36 tarixiy, 188 monumental san’at va haykaltaroshlik yodgorligi bor. Samarqand viloyatidagi me’moriy yodgorliklardan Kattaqo‘rg‘ondagi Qalandarxona masjidi (1909—10 y.lar), Okdaryo tumanidagi Maxdumi A’zam me’moriy majmuasi (16—20-a.lar), Paxtachi tumanidagi Imom Bahri ota maqbarasi (15— 16-a.lar), Nurobod tumani Tim qishlog‘idagi Arabota maqbarasi (977 y.), Payariq tumani Hartang qishlog‘idagi Imom al – Buxoriy yodgorlik majmui, Samarqand shaxri atrofida Xoja Abdi Birun me’moriy ansambli (15—18-a.lar), Xoja Axror me’moriy majmui (15—20-a.lar), Nodir Devonbegi madrasasi (1630—31y.lar) va boshqalarning saqlanib qolgani viloyatning ulkan turistik salohiyatga egaligidan dalolat beradi. Samarqand shahrida xalqaro turizmning rivojlanish holati, ya’ni bugungi kunda xorijiy turistlar tashrifining tahlili, eng ko‘p turistlar oqimi Yevropa mamlakatlaridan kelishini ko‘rsatmoqda ( 55 % ) , bunda Butunjahon turistik tashkilotlarining tasnifi bo‘yicha MDH mamlakatlari ham Yevropa mintaqasiga kiradi . Keyingi o‘rinda Sharqiy Osiyo va Tinch okeaniya mintaqa mamlakatlari turistlari 22% ni tashkil qilmoqda. Uchinchi o‘rnida esa O‘rta Sharq mamlakatlaridan 11% va qolgan qismini Janubiy Osiyo mamlakatlaridan 8 %, Amerika mamlakatidan 4 % turistlar kelganligi ko‘rsatilmoqda . 81 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI I. NORMATIV HUQUQIY HUJJATLAR VA METODOLOGIK AHAMIYATGA MOLIK ISHLAR 1.1. O‘zbekiston Respublikasi Qonunlari 1. O‘zbekiston Respublikasining “Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to‘g‘risida”gi Qonuni. 2000 yil 25 mayda qabul qilingan. 2012 yilda yangi tahriri qabul qilingan. 2. O‘zbekiston Respublikasining “Elektron tijorat to‘g‘risida”gi Qonuni. 2004 yil 29 aprelda qabul qilingan. 2015 yilda yangi tahriri qabul qilingan. 3. O‘zbekiston Respublikasining “Oilaviy tadbirkorlik to‘g‘risida”gi Qonuni. 2012 yil 26 aprelda qabul qilingan. 1.2. O‘zbekiston Repsublikasi Prezidenti Farmonlari, Qarorlari va Vazirlar Mahkamasi qarorlari 1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi PF-4947-sonli Farmoni. 2. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2016 yil 26 fevraldagi “2016- 2020 yillarda xizmatlar sohasini rivojlantirish dasturi to‘g‘risida”gi 55-sonli qarori. 3. O‘z bekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevral, “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi PF-4947-sonli Farmonining “ 2017 — 2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi”ga bag‘ishlangan 1-ilovasi. // O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 2017 y., 6-son, 70-modda. 82 4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016 yil 2 dekabrdagi “O‘zbekiston Respublikasining turizm sohasini jadal rivojlantirishni ta minlashʼ chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Farmoni. 5. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016 yil 2 dekabrdagi “O‘zbekiston Respublikasi Turizmni rivojlantirish davlat qo‘mitasi faoliyatini tashkil etish to‘g‘risida” Qarori . 6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 3 fevraldagi “O‘zbekiston Respublikasi turizm sohasini rivojlantirish uchun qulay sharoitlar yaratish bo‘yicha qo‘shimcha tashkiliy chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Farmoni . 7. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 6 fevraldagi “Kirish turizmini rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori, 8. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 7 fevraldagi “Ichki turizmni jadal rivojlantirishni ta minlash chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori ʼ . 9. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 5 yanvardagi “O‘zbekiston Respublikasida turizmni jadal rivojlantirishga oid qo‘shimcha chora- tadbirlar to‘g‘risida”gi farmoni. 1.3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoevning asarlari va ma ruzalari ʼ 1. Mirziyoev SH.M. Tanqidiy tahlil, qat iy tartib intizom va shaxsiy ʼ javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. //O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning mamlakatimizni 2016 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari, 2017 yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi ma ruzasi.// ʼ “Xalq so‘zi” gazetasi. 2017 yil 18 yanvar. 2. Mirziyoev SH.M. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz.//Shavkat Mirziyoevning O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimiga 83 bag‘ishlangan Oliy majlis palatalarining qo‘shma majlisidagi nutqi.//Xalq so‘zi” gazetasi. 2016 yil 15 dekabr. 3. Mirziyoev SH.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. – T.: “O‘zbekiston” NMIU, 2017. – 488 b. 4. Mirziyoev SH.M. Milliy taraqqiyot yo‘limizni qat iyat bilan davomʼ ettirib, yangi bosqichga ko‘taramiz. 1-J. – T.: “O‘zbekiston” NMIU, 2017. – 592 b. 5. Mirziyoev SH.M. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi. – T.: “O‘zbekiston” NMIU, 2018. – 80 b. 6. Mirziyoev SH.M. Xalqimizning roziligi bizning faoliyatimizga berilgan eng oliy bahodir. 2-J. – T.: “O‘zbekiston” NMIU, 2018. – 508 b. II. MONOGRAFIYA, ILMIY MAQOLA, PATENT, ILMIY TO‘PLAMLAR 1. Buylenko V.F. Turizm: uchebnik. Rostov: Feniks, 2008. – 411 s. 2. Birjakov M.B. Vvedeniye v turizm. S.Pb.: Izdatelskiy Torgovыy Dom «Gerda”, 2006 г . 3. Bogolyubov V.S. Ekonomika turizma: uchebnoye posobiye.– M.: Izdatelskiy sentr “Akademiya”, 2008. – 192 s. 4. Mamatkulov X.M., Bektemirov A.B., Tuxliyev I.S., Norchayev A.N. Xalqaro turizm. Darslik. T.: “O‘zbekiston faylasuflar milliy jamiyati”, 2009. – 192 b. 5. Norchayev A.N. “Xalqaro turizmni rivojlantirishning iqtisodiy o‘sishga ta siri” . Nomzodlikdissertatsiyasi. TDIU, 2004. - 120 b. ʼ 6. Pardayev M.Q., Atabayev R.Turistik resurslarni tahlil qilish va baholash. Samarqand, SamISI, 2006.-140 bet. 7. Pardayev M.Q., Atabayev R. Turizm asoslari. Samarqand, SamISI, 2006.- 76 bet. 8. Pardayev M.Q., Atabayev R., Pardayev B.R. Turizm sohasini rivojlantirish imkoniyatlari. Risola. T.: “Fan va texnoloqiya”, 2007. – 28 b. 84 9. Pardayev M.Q., Tuxliyev I.S. Turizm bozorining shakllanishi, rivojlanishi va o‘ziga xos xususiyatlari. – T.: “NOSHIRLIK YOG‘DUSI” nashriyoti, 2010.- 74 b. 10. Pardayev M.Q. va boshqalar. Turfirmalar moliyaviy xo‘jalik faoliyati tahlili. Ma ruzalar kursi. Samarqand, SamISI, 2011.-216 b.ʼ 11. Pardayev M.Q., Raximov H.A. Turfirmalarda moliyaviy natijalar tahlili. – T.: “Iqtisodiyot” nashriyoti, 2012.-64 b. 12. Pardayev M.Q., Xoliqulov A.N., Rahimov H.A. Mehmonxona xo‘jaliklarida samaradorlikni oshirish muammolari. Monografiya. – T.: “Iqtisodiyot” nashriyoti, 2013. – 212 bet. 13. Soliyev A.S., Usmonov M.R. Turizm geografiyasi. Samarqand: SamDU, – 2005. -131 b. 14. Tuxliyev I.S. va boshqalar. Turizm asoslari. O‘quv qo‘llanma. - Samarqand, SamISI, 2010. -247 b., 15. Tuxliyev I.S., Haitboyev R., Ibadullayev N.E., Amriddinova R.S. Turizm asoslari. O‘quv qo‘llanma. Samarqand, SamISI, 2010. – 272 b. 16. Tuxliyev I.S., Pardayev M.Q. Turizm bozorining shakllanishi, rivojlanishi va o‘ziga xos xususiyatlari. – T.: “NOSHIRLIK YOG’DUSI”, 2010. – 76 b. -4,6 b.t. 17. Usmonov M.R. O‘zbekistonda turizmni rivojlantirishning mintaqaviy xususiyatlari (Samarqand viloyati misolida). Geografiya fan. nomzodi dis. avtoreferati. – T.: O‘zMU, 2003. – 25 b., 18. O‘zbekistonda turizm bozorini rivojlantirishning ijtimoiy-iqtisodiy muammolari. Monografiya. /I.S.Tuxliyev umumiy tahriri ostida. – T.: “Iqtisodiyot”, 2012. – 304 b. 19. Hayitboyev R., Sattarov A. Turizm marshrutlarini ishlab chiqish texnologiyasi. Samarqand, SamISI, 2009. – 88 b. 20. Hayitboyev R., Amriddinova R. Turizmda marketing tadqiqotlari. Samarqand, SamISI, 2009. – 64 b. 85 Dissertatsiya va avtoreferatlar 1. Berdiyorov B.S. Ekoturizm va uning O‘zbekiston turizm xizmatlari bozoridagi o‘rni. 08.00.05. I.f.n. ilmiy darajasini olish uchun taqdim etilgan dissertatsiya avtoreferati. Samarqand, SamISI, 2010.- 24 b. 2. Ibadullayev N.E. Turistik resurslardan foydalanish samaradorligini oshirish imkoniyatlari (Samarqand viloyati misolida). 08.00.05. I.f.n. ilmiy darajasini olish uchun taqdim etilgan dissertatsiya avtoreferati. Samarqand, SamISI, 2010.- 24 b. 3. Ibragimov N.S. O‘zbekistonda xalqaro turizmni rivojlantirishda distinatsion menejment konsepsiyasini qo‘llash. 08.00.05. I.f.n. ilmiy darajasini olish uchun taqdim etilgan dissertatsiya avtoreferati. Samarqand, SamISI, 2008.- 24 b. 4. Safarov B.SH. Mintaqaviy turizm xizmat bozorining iqtisodiy mexanizmlarini takomillashtirish. 08.00.05. I.f.n. ilmiy darajasini olish uchun taqdim etilgan dissertatsiya avtoreferati. Samarqand, SamISI, 2011. - 24 b. 5. Usmanova D.K. Osobennosti formirovaniya turistskogo produkta i perspektivnыe napravleniya yego razvitiya. 08.00.05. I.f.n. ilmiy darajasini olish uchun taqdim etilgan dissertatsiya avtoreferati. Samarqand, SamISI, 2009. - 24 b. 6. Xoliqulov A.N. Mehmonxonalarda servis sifati va samaradorligini oshirish imkoniyatlari. 08.00.05. I.f.n. ilmiy darajasini olish uchun taqdim etilgan dissertatsiya avtoreferati. Samarqand, SamISI, 2010. - 24 b. 7. Xudayberdiyev N.U. Turistik mehmonxona majmualari iqtisodiyoti, ularda buxgalteriya hisobi va audit masalalari. 08.00.05. va 08.00.08 I.f.n. ilmiy darajasini olish uchun taqdim etilgan dissertatsiya avtoreferati. Samarqand, SamISI, 2011. - 24 b. 8. Matyakubov U.R. Ekologik vaziyatni inobatga olib turizm samaradorligini oshirish yo‘nalishlari va istiqbollari. (Xorazm viloyati misolida). 08.00.05. I.f.n. ilmiy darajasini olish uchun taqdim etilgan dissertatsiya avtoreferati. Samarqand, SamISI, 201 1 . - 2 5 b. 86 Internet ma lumotlariʼ 1. http://press-service.uz . 2. www. moodle.samtuit.uz . 3. www.stat.uz sayti. 4. www.samarqand.uz . 5. http://cbu.uz . 6. www.xb.uz . 7. www.agrobank.uz . 8. www.lex.uz . 9. www.finans.uz. 10. www.bank.uz . 11. www.chamber.uz. 12. https://ru.wikipedia.org/wiki/Usluga . 13. www. market-pages.ru . 87

MUNDARIJA KIRISH...................................................................................... . 1-bob. Turizm sohasini rivojlantirishning nazariy masalalari .......... 1.1. Turizm sohasining milliy iqtisodiyotdagi o‘rni va roli ................ 1.2.Turizm sohasining tarixi y va zamonaviy rivojlanish bosqichlari ...................... ............................................................ 1.3. Turizmni rivojlantirish borasida davlat siyosatining asosiy yo‘nalishlari ................................................................................. 2-bob. Samarqand viloyatida turizmni rivojlantirish holati va imkoniyatlari ........... ................................................................... 2.1. Samarqand viloyatida turizmning rivojlanish tendensiyalari...... 2.2. Samarqand viloyatining turistik resurslari salohiyati.................. 2.3. Samarqand viloyati turistik ob ektlarning investitsion jozibadorligiga ʼ ta sir etuvchi omillar va ularning ʼ klassifikatsiyasi ........................................................................... 3-bob. Samarqand viloyatida turizmni barqaror rivojlantirish yo‘llari .......................................... ............................................. 3.1. Samarqand viloyatida turizm va uning infratuzilmasini rivojlantirishning innovatsion-investitsiya omillari ..................... 3.2.Turizm sohasini rivojlantirishda mobil dasturlar dan foydalanish usullarini takomillashtirish ........................ .............. 3.3.Samarqand viloyati turizmini rivojlantirishda zamonaviy axborot- kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanish yo‘llari ......................................................................................... Xulosa…………………………………………………………. Adabiyotlar ro‘yxati………………………………………… . Ilovalar……………………………………………………... .... 1

KIRISH Magistrlik dissertatsiyasi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi. Dunyo miqyosidagi turizm sohasining o‘rni va roli yildan-yilga o‘sib bor moqda va bugun gi kunda ushbu soha dunyo aholisining ko‘plab qismini o‘z doirasiga birlashtirdi. Butunjahon turizm tashkiloti (BTT)ning ma lumotlariga ko‘ra, “1950ʼ yilda xalqaro turistlar soni 25 million, 1980 yilda 278 million, 1995 yilda 528 million va 2017 yilda 1 milliard 400 million kishini tashkil etgan va bu ko‘rsatkich 2030 yilga kelib 1 milliard 800 million kishiga yetishi bashorat qilinmoqda” 1 . Ushbu ko‘rsatkichning mamlakatimizda ham jadal o‘sishi ko‘zda tutilgan. Jahonda turizm iqtisodiu faoliuat sohasi sifatida katta ahamiuatga ega va bir qator xarakterli xususiuatlarni o‘zida mujassam etadi. Turizm shaxs va butun jamiuat manfaatlariga xizmat qiladi amda mikro va makroiqtisodiu darajada daromad manbai hisoblanadi. Turizm sohasida uangi bosh ish o‘rinlarini shakillantirish, mexmonxona va shu kabi joulashtirish vositalarini qurishni jadallashtirish, maxsus turizm transport vositalarini uaratish, uzoq uillar davomida shakllanib kelgan milliu halq hunarmandchiligi, tarixiu shakllanish jarauonlari, an analar va milliu marosimlarni asrab-avaulash, saqlash turizm sohasini ʼ rivojlantirishning asosiu omillaridan biri hisoblanadi. Mamlakatimizda mustaqillik uillarida turistik xizmatlar sohasini jadal rivojlantirish, kelajakda turizmni barqaror va tezkorlik bilan rivojlantirish bo‘uicha davlat siuosatining maqsadi, vazifalari hamda ustuvor uo‘nalishlaridan biri sifatida “...turizmga iqtisodiuoning strategik sektori maqomini berish, ushbu sohani barcha hududlarni va o‘zaro bog‘liq tarmoqlarni kompleks ravishda jadal rivojlantirishning uetakchi kuchiga aulanishi lozim bo‘lgan iqtisodiuotni diversifikatsiualash, tarkibiu o‘zgartirish va barqaror rivojlanishning qudratli vositasiga aulantirish...” 2 belgilandi. Ushbu vazifalarning bajarilishi makrodarajada turizm sohasini rivojlantirish, UaIMdagi ulushini oshirish, aholini uangi ish 1 UNWTO Tourism Highlights 2017 Edition. 2 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziуoevning 2016 уil 2 dekabrdagi PF-4861-sonli «O‘zbekiston Respublikasining turizm sohasini jadal rivojlantirishni ta minlash chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Farmoni. ʼ O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 2016 у. 2

o‘rinlari bilan ta minlash maqsadida, ʼ raqamli iqtisodiuotga o‘tish sharoitida turizm sohasini rivojlantirishning istiqbolli yo‘nalishlari bo‘uicha ilmiu-tadqiqotlar olib borishni taqozo etadi. Bu esa tanlangan mavzuning bugungi kundagi dolzarbligini asoslaudi. Tadqiqotning ob ekti ʼ sifatida Samarqand viloyati va uning turistik salohiyati olingan . Tadqiqotning predmeti bo‘lib, Samarqand viloyatida turizm sohasini rivojlantirishning istiqbolli yo‘nalishlari bilan bog‘liq iqtisodiy munosabatlar hisoblanadi. T adqiqotning maqsadi raqamli iqtisodiyotga o‘tish sharoitida Samarqand viloyatida turizm sohasini rivojlantirishning istiqbolli yo‘nalishlari bo‘yicha ilmiy taklif va amaliy tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat. Tadqiqotning vazifalari quyidagilardan iborat : turizm sohasining milliy iqtisodiyotdagi o‘rni va roli, tarixi y va zamonaviy rivojlanish bosqichlari nazariy jixatdan o`rganish; turizmni rivojlantirish borasida davlat siyosatining asosiy yo‘nalishlari ni aniqlash va tahlil qilish; Samarqand viloyatida turizmning rivojlanish tendensiyalari va turistik resurslari salohiyati ni o`rganish; Samarqand viloyati turistik ob ektlarning investitsion jozibadorligiga ta sir ʼ ʼ etuvchi omillar va ularning klassifikatsiyasi bo`yicha ma`lumotlar to`plash va tahlil qilish; Samarqand viloyatida turizm va uning infratuzilmasini rivojlantirishning innovatsion-investitsiya omillari ni shakllantirish; Samarqand viloyati turizmini rivojlantirishda zamonaviy axborot- kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanish yo‘llarini aniqlash. 3

Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari Samarqand viloyatida turizm sohasini rivojlantirish, xizmatlar sifati va samaradorligini oshirish, turizm sohasiga ilg‘or xorijiy tajribalarni joriy qilish kabi masalalarda quyidagicha muammolar mavjud: - Samarqand viloyatining ulkan turistik salohiyati to‘liq ishga solinmagan, ayrim turistik resurslar, xususan viloyatning uzoq xududlaridagi ziyorat, gastronomik, qishloq turizmi resusrlaridan to‘liq foydalanilmasdan kelinmoqda; - Samarqand shahridagi turistik ob ektlardan faqat tomosha ob ekti sifatidaʼ ʼ foydalanilmoqda. Vaholangki mavjud ob ektlarda turli animatsion dasturlar tashkil ʼ qilish imkoniyatlari asosida uning tarixiy ahamiyatini jonlantirish mumkin; - uangi uo‘nalishlarda turistik marshrutlar, jozibador turistik mahsulotlar ishlab chiqish jarauonida turistlar talab va ehtiuojlarining to‘liq tadqiq qilinmasligi va bu jarauonda turizm industriuasidagi mavjud muammolarning salbiu ta siri va b.. ʼ Tadqiqot mavzusi bo‘yicha adabiyotlar sharhi . Turizmni rivojlantirishning nazariy, uslubiy va tashkiliy masalalari xorijlik Robin Dj.B.Richi , Larri Duayer , Gan Li , V.S.Bogolyubov , V.P.Orlovskaya, M.B.Birjakov, A.Durovich, N.I.Kabushkin, V.A.Kvartalnov, V.S.Senin, T.T.Xristov, A.D.Chudnovskiy, V.G.Fedsov kabi 3 olimlar tomonidan atroflicha o‘rganilgan. Respublikamiz olimlaridan N.Tuxliyev, T.Abdullayeva, A.Taksanov, M.Q.Pardayev, R.Atabayev, I.S.Tuxliyev, G‘ .H.Qudratov, M.E.Po‘latov, Q.J.Mirzayev, Sh.A.Sultonov , E.Shavqiyev, X.M.Mamat q ulov, A.Bektimirov, A. N. Norchayev, O. H .Hamidov, B.X.To‘rayev, B.Sh.Safarov, N.E.Ibadullayev, 3 J.R.Brent Ritchie. Tourism experience management research: Emergence, evolution and future directions. International Journal of Contemporary Hospitality Management 23(4):419-438. May 2011.; Larry Dwyer , Renata Tomljenovic , Sanda Corak . Evolution of destination planning and strategy. The rise of tourism in Croatia. 2016. – Р .302.; Gang Li. Introduction to the Special Focus: Tourism forecasting - New trends and issues. TourismEconomics . December 2018.; Боголюбов В.С., Орловская В.П. Экономика туризма. М.: 2005. – 151 б.; Биржаков М.Б. Введение в туризм. СПб.: Издательский Торговый Дом «Герда», 2006 г.; Дурович А.П. Организация в туризме. – СПб.: Питер, 2009. – 320 б.; Кабушкин Н.И. Менеджмент туризма. Минск: 2002. – 407 б.; Квартальнов В.А. Туризм: Учебник. - М.: Финансы и статистика, 2003.-320 б.; Сенин В.С. Организация международного туризма. М.: «Финансы и статистика» 2004, - 379 с.; Христов Т.Т. Религиозный туризм: учебное пособие. — 3-е изд., испр. — М.: Издатель ский центр «Академия», 2007. — 288 с . ; Чудновский А.Д. Управление индустрией туризма России в современных условиях: учебное пособие. – М.: КНОРУС, 2007. - 416 с . ; Федцов В.Г. Культура гостинично-туристического сервиса: учебное пособие. – Ростов н/Д : Феникс, 2008. – 503 с. 4

M.T.Alimova, Z.Raximov, M.T.Aliyeva kabilar 4 ilmiy izlanishlarida turizmni rivojlantirishning ilmiy-nazariy va uslubiy muammolari tadqiq qilingan. Ammo, yuqorida tilga olingan olimlarning izlanishlarida turizm sohasini rivojlantirishning o‘ziga xos xususiyatlari, uning rivojlanishiga ta sir etuvchiʼ omillar keng yoritilganligiga qaramasdan, milliy iqtisodiyot tizimida turizmni alohida hududlar kesimida rivojlantirish imkoniyatlari hamda istiqbolli yo‘nalishlari yetarlicha o‘rganilmagan. Bu esa mazkur tadqiqotning asosiy yo‘nalishlarini, maqsad va vazifalarini belgilash uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. Tadqiqot da qo‘llanilgan metodikaning tavsfi . Tadqiqot jarayonida analiz va sintez, induksiya va deduksiya, sabab va oqibat, zamon va makon, tizimli yondoshuv, iqtisodiy tahlilning an anaviy, matematik va statistik kabi usullaridan ʼ hamda sotsiologik so‘rov natijalaridan foydalanilgan. Tadqi qot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati . Tadqiqot natijalarining nazariy a h amiyati Samarqand viloyatida turizm sohasini rivojlantirishning tashkiliy-iqtisodiy omillarini, uning iqtisodiyotdagi o‘rnini baholash, soha istiqbolini belgilashning ilmiy-nazariy va metodologik asoslarini 4 Тухлиев Н., Абдуллаева Т. Менеджмент и организация бизнеса в туризме Узбекистана. –Т.: Гос. Науч. Изд-во “O’zbekiston milliy ensiklopediyasi”, 2006. – 386 б.; Тухлиев Н., Абдуллаева Т. Экологический туризм: сущность, тенденции и стратегия развития. – Т.: Гос. Науч. Изд-во “O’zbekiston milliy ensiklopediyasi”, 2006. – 416 б.; Тухлиев Н., Абдуллаева Т. Национальные модели развития туризма. –Т.: Гос. Науч. Изд-во “O’zbekiston milliy ensiklopediyasi”, 2006. – 386 б.; Тухлиев Н., Таксанов А. Экономика большого туризма. Т.: «O’zbekiston milliy ensiklopediyasi», 2001.- 208 с.; Тухлиев Н., Абдуллаева Т. Услуги, технологии и продукты в туризме.-Т.: Гос. Науч. Изд-во “Ўзбекистон миллий энциклопедияси”, 2009 – 624 с.; Тухлиев Н., Абдуллаева Т. Формальности в системе в туризме Республики Узбекистан.- Т.: Гос. Науч. Изд-во “Ў з бекистон миллий энциклопедияси”, 2007 - 504 с.; Пардаев М.Қ., Атабаев Р., Пардаев Б.Р. Туризмни ривожлантириш имкониятлари. - Т.: “Фан ва технология”. 2007. 32 б.; Тухлиев И.С. Туризм асослари. Самарқанд, СамИСИ. 2008. - 226 б.; Тухлиев И.С., Қудратов Ғ.Ҳ., Пардаев М.Қ. Туризмни режалаштириш. Дарслик. – Т.: Иқтисод-молия, 2010. - 264 б.; Т у хлиев И.С., Пардаев М.Қ. Туризм бозорининг шаклланиши, ривожланиши ва ўзига хос хусусиятлари. – Т.: “NOSHIRLIK YOG’DUSI”, 2010. – 76 б.; Пўлатов М.Э., Мирзаев Қ.Ж.,.Султонов Ш.А , ШавқиевЭ. Глобал иқтисодий ривожланиш (туризм иқтисодиёти). Ўқув қулланма.Т.:Фан ва техналогия, 2018. – 296 бет.; Маматкулов Х.М., Б ектемиров А.Б., Тухлиев И.С., Норчаев А.Н. Халқаро туризм. Дарслик. Т.: Ўзбекистон файласуфлар миллий жамияти, 2009. – 192 б.; Мамат қ улов Х.М. Туризм ва сервисга оид изоҳли луғат. Самарқанд, СамИСИ, 2010. – 362 б.; Норчаев А.Н. “Хал қ аро туризм ривожлантиришнинг иқтисодий ўсишга таъсири”. Иқт. фан. дисс . ТДИУ, 2004 й. - 120 б.; Ҳамидов О. Ўзбекистонда экологик туризмни ривожлантиришни бошқариш механизмини такомиллаштириш. И.ф.д.дисс. автореф. - Самарқанд, 2017.; Тураев Б.Х. Теоретика – методологические основы развития туризма. Т.: изд. «Фан», 2008. – 166 с . ; Сафаров Б.Ш. Миллий туризм хизматлар бозорини инновацион ривожлантиришнинг методологик асослари // Монография . - Тошкент: Фан ва технология, 2016. - 184 б.; И бадуллаев Н. Т уристик ресурслардан фойдаланиш самарадорлигини ошириш имкониятлари (Самарқанд вилояти мисолида). Иқт. фан. дисс. автореф. - Самарқанд, 2010.; Алимова М.Т. Ҳудудий туризм бозорининг ривожланиш хусусиятлари ва тенденциялари. Монография. Иқтисодиёт, - Тошкент, 2015. – 300 б.; Алимова М.Т. Ҳудудий туризм бозорининг ривожланиш хусусиятлари ва тенденциялари // докторлик диссертацияси автореферати. Самарқанд СамИСИ, 2017. – 96 б.;Нор қ улова Д.З. Ўзбекистонда социал туризм хизматларини ривожлантиришнинг ташкилий-иқтисодий механизмини такомиллаштириш // иқтисодиёт фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD) диссертацияси автореферати. Самарқанд СамИСИ, 2018. – 65 б.; Алиева М.Т. Иқтисодиётни эркинлаштириш шароитида туризм хизматлари соҳасини бошқаришнинг иқтисодий жиҳатлари. Монография. – Т.: “Фан” нашриёти, 2013. – 240 б.; 5

O'xshashlar

SAMARQAND VILOYATIDA DINIY TURIZMNI RIVOJLANTIRISH IMKONIYATLARI
XORAZM VILOYATIDA TURIZMNI RIVOJLANTIRISH ISTIQBOLLARI
SAMARQAND VILOYATIDA EKOTURIZM ISTIQBOLLARI
SAMARQAND VILOYATIDA TARQALGAN EREMURUS BIEB TURKUMI TURLARINING AYRIM BIOEKOLOGIK XUSUSIYATLARI
SAMARQAND VILOYATIDA AHOLINI ISH BILAN TA’MINLASHNING DAVLAT XIZMATLARI SAMARADORLIGINI OSHIRISH