logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. SAMARQAND VILOYATIDAGI SUV HAVZALARIDAGI AYRIM BALIQ TURLARINING BIOLOGIYASI

SAMARQAND VILOYATIDAGI SUV HAVZALARIDAGI AYRIM BALIQ TURLARINING BIOLOGIYASI

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

5155.3408203125 KB
Ko'chirib olish
SAMARQAND VILOYATIDAGI SUV HAVZALARIDAGI AYRIM BALIQ TURLARINING BIOLOGIYASI MUNDARIJA Kirish ……….…………………………………….……..……..…. 3 I. ADABIYOTLAR SHARHI 13 1.1. Baliqlarning bioekologik xususiyatlari…………………………… 13 1.2. Ixtiologik tadqiqotlarning qisqacha tarixi …….………………..… 22 1.3. O’rta Osiyoda va O’zbekistonda amalga oshirilgan ixtiologik tadqiqotlar tahlili………. …………………………………………… 28 II. TADQIQOT SHAROITI , OBYEKTLARI VA USLUBLARI 30 2.1. Tadqiqot ishlari olib borilgan hududning fizik - geografik tavsifi . 30 2.2. Tadqiqot obyekti ………………...….……..................................... 34 2.3. Tadqiqot uslublari ………………...….….………………….......... 34 III. TADQIQOT NATIJALARI 38 3.1. Zarafshon daryosi o’rta oqimi va Oqdaryo suv ombori baliqlarining tur lar tarkibi ……………………………………… 38 3.2. Oq amur - Ctenopharyngodon idella Valen. ning ba’zi biologik xususiyatlari ……............................................................................. 42 3.3. Oq do’ngpeshona - Hypophthalmichthys molitrix Valen. ning ba’zi biologik xususiyatlari……………………………………………… 49 3.4. Zog’ora baliq- Cyprinus carpio L. ning ba’zi biologik xususiyatlari 53 3.5. Kumushrang tovonbaliq - Carassius gibelio Bloch. ning ba’zi biologik xususiyatlari……………………………………………… 57 3.6. Samarqand viloyati yopiq suv havzalari baliqlarning tabiiy ozuqa manbalari………………………………………………………….. 61 Xulosa ……………....................…………….................…………. 66 Tavsiyalar ……………....................……………........................... 67 Foydalanilgan adabiyotlar ……………................. …………….... 68 1 2 KIRISH Mavzuning dolzarbligi . Bugungi kunda dunyo miqiyosida oziq ovqatga bo’lgan ehtiyojning ortib borishi, ichki suv havzalari biologik potensialidan, jumladan baliq resurslaridan oqilona foydalanishni taqozo etmoqda. Bu o’rinda suv havzalari tabiiy ozuqa bazasidan samarali foydalanish uchun baliqchilik texnologiyalarini rivojlantirishga alohida e’tibor berish talab etiladi. Sog liqni saqlash tashkiloti tomonidan baliq iste’molining minimalʻ me’yori ishlab chiqilgan bo lib, bunga ko ra baliq mahsulotlarining iste’moli ʻ ʻ kishi boshiga yiliga 12 kg dan kam bo lmasligi kerak. Yevropa ʻ mamlakatlarida bu ko rsatkich 35-40 kg, ayrim okean va dengiz o rab turgan ʻ ʻ davlatlarda 50-60 kg, mamlakatimizda bu ko rsatkich 3-4 kg ni tashkil etadi. ʻ Hozirda respublikamizda baliqchilik tarmog’ini rivojlantirish, baliq zahiralaridan samarali foydalanish, innovatsion akvakulturani rivojlantirish va suvdan kompleks foydalanishga alohida e’tibor qaratilmoqda. M amlakatimiz aholisini sifatli baliq mahsulotlari bilan ta’minlashda tabiiy suv havzalarda, suv omborlarida, ko llarda, kollektorlarda baliqchilikni rivojlantirish katta ʻ ahamiyatga ega va bu borada amalga oshirilgan chora tadbirlar natijasida muayyan natijalarga, jumladan, pastekislik zonasidagi ko’llar va suv omborlariga ozuqa zanjirining yuqori pog’onasidan o’rin olgan karpsimon baliqlar chavog’i bilan muntazam ravishda baliqlantirish dasturi ishlab chiqildi. Mahalliy iqlim sharoitlarini hisobga olgan holda baliq turlarini ko’paytirish va ularni qayta ishlash hajmini oshirish hamda baliq yetishtirishning intensiv usullari amaliyoti ishlab chiqilmoqda. O’zbekiston Respublikasining harakatlar strategiyasida “qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishni uzluksiz rivojlantirish” va daryo oqimi boshqariladigan sharoitda “suvdan kompleks foydalanish” vazifalari belgilab berilgan [5]. Ushbu vazifalardan kelib chiqgan holda, irrigatsiya tizimidagi suv havzalarida yaylov akvakulturasi metodlarini rivojlantirish muhim amaliy ahamiyatga ega. 3 O zbekiston Respublikasi Vazirlarʻ Mahkamasining 2016 yil 25 oktyabrdagi 361 - son “Davlat veterinariya xizmati tizimini yanada takomillashtirish chora - tadbirlari to g risida” gi qarori, O zbekiston ʻ ʻ ʻ Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947-son “O zbekiston ʻ Respublikasini yanada rivojlantirish bo yicha Harakatlar strategiyasi ʻ to g risida”gi farmoni va O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 1 ʻ ʻ ʻ maydagi PQ-2939-son “Baliqchilik tarmog ini boshqarish tizimini ʻ takomillashtirish chora - tadbirlari to g risida”gi qarori hamda mazkur qarorlar ʻ ʻ va farmonlar faoliyatiga tegishli boshqa me’yoriy-huquqiy hujjatlarda belgilangan [2,4]. Lekin hozirgi kunda dunyoda atrof-muhitning global ravishda o zgarishi epizootologik va epidemologik nuqtai-nazaridan murakkab ʻ vaziyatlarni yuzaga keltirmoqda. Tabiiy havzalarda baliq sonini orttirish uchun baliqlarni urchitish kompleks chora bo lib, baliqlarning sifatini yaxshilab borishiga samarali ta’sir ʻ ko’rsatadi. Bu ishlar o z ichiga baliq urchitish, baliqchilik xo jaliklarini suv bilan ʻ ʻ ta’minlash, baliqlarni va ular uchun oziq organizmlarni akklimatizatsiya qilish, baliq ovlashni rejalashtirishni o z ichiga oladi. Hozirgi davrda O zbekistonda baliq ʻ ʻ sifatini daryolarda, ko llarda, suv saqlagichlarda ko paytirish uchun baliqlarni ʻ ʻ tabiiy ko paytirish ishlari borasida oldinga siljish kuzatilmoqda. ʻ Shunga muvofiq Yer yuzining deyarli barcha mintaqalarida uchraydigan va bugungi kunda tabiiy hamda sun’iy suv xavzalarida samarali ko paytirilayotgan oq amur ( ʻ Ctenopharyngodon idella ), zog ora, ( ʻ Cyprinus carpio ), oq do ngpeshona ( ʻ Hypophtalmichthys molitrix ), kumushrang tovonbaliq ( Carassius gibelio Bloch) baliqlari alohida ahamiyatga ega. Bu baliqlarning turli suv havzalari sharoitlariga tez moslasha olishi hamda tarqalish intensivligi, ulardan baliqchilik xo’jaliklarida keng foydalanish va shunga ko ra Zarafshon ʻ daryosi o’rta oqimi baliqlarini biologiyasini o rganish dolzarb masala ʻ hisoblanadi. Mamlakatimiz mustaqillikka erishgach qishloq xo jaligining barcha ʻ sohalarida, xususan baliqchilik sohasida ham keng ko lamdagi islohotlar amalga ʻ 4 oshirildi. Mazkur yo nalishda amalga oshirilgan dasturiy chora- tadbirlar asosidaʻ muayyan natijalarga, jumladan, Respublikamizda keng tarqalgan karpsimon (Cyprinidae) baliqlarni ko paytirish, yangi turlarini introduksiya qilish borasida ʻ muayyan yutuqlarga erishildi. Shular bilan bir qatorda, Zarafshon daryosi o’rta oqimi baliqlarini o’rganish bo yicha tadqiqot ishlariga yetarlicha e’tibor ʻ qaratilmagan. O zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo yicha ʻ ʻ Harakatlar strategiyasida “Mamlakat oziq-ovqat xavfsizligini yanada mustahkamlash va ekologik toza mahsulotni ishlab chiqarishni kengaytirish” vazifalari belgilab berilgan. Respublikada baliqchilik sohasini rivojlantirish uch yo nalishda ʻ amalga oshirilmoqda [1]. Shaxsiy yordamchi, dehqon va fermer xo jaliklarida baliqlar sonini ʻ ko paytirish maqsadida baliqlar sotib olish uchun mikrokreditlar ajratish, turli ʻ tashkilotlar qoshida baliqchilik yordamchi xo jaliklarini tashkil etish; ʻ Baliqchilikda naslchilik ishlarini yaxshilash maqsadida chetdan naslli baliqlar keltirish, zooveterinariya punktlari sonini ko paytirish orqali servis ʻ xizmatlarini yanada oshirish; Ozuqa bazasini yaxshilash uchun mavjud oziqa ekinlari maydonlaridan unumli foydalanish. Aholi va fermer xo jaliklariga oziqa mahsulotlarini ʻ maxsus shaxobchalar orqali yetkazib berish [1]. O zbekiston ʻ R espublikasi qishloq va suv xo jaligi vazirligi, Iqtisodiyot ʻ vazirligi, M oliya vazirligi va davlat soliq qo mitasi bilan birgalikda 2017-2021 ʻ yillar davrida baliqchilik tarmog ini yanada kompleks rivojlantirish chora- ʻ tadbirlari dasturi loyihasini ishlab chiq ish va tasdiqlash uchun ikki oy muddatda V azirlar M ahamasiga kirit ish [2]. Dastur loyihasini ishlab chiqishda quyidagi ustuvor vazifalarga alohida e’tibor qarat ish qayd etilgan : Baliqchilik tarmog ining normativ-huquqiy bazasini yanada ʻ takomillashtirish; 5 Baliqlar uchun yuqori oqsilli ozuqalar ishlab chiqarish bo yichaʻ mavjud quvvatlarni modernizatsiya qilish va yangi quvvatlarni barpo etish yo li bilan baliqchilik tarmog ning ozuqa bazasini mustahkamlash; ʻ ʻ Baliqlarning yuqori mahsuldor zotlarini joriy etish, baliq etishtirish hajmlarini bosqichma-bosqich ko paytirish, ichki ehtiyojni to liq ta’minlash ʻ ʻ uchun suv havzalarining sifatini yaxshilash va hosildorligini oshirish; Aydar-Arnasoy ko llar tizimida ekoturizimni rivojlantirib bаliq ʻ yetishtirish, ovlash va qayta ishlashni kengaytirish bo yicha kompleks chora- ʻ tadbirlar dasturini ishlab chiqish va amalga oshirish; Respublika suv omborlaridan samarali foydalanish uchun baliq y etishtirish va ovlash ishlarini tashkil etish; Yuqori malakali xorijiy mutaxassislarni jalb etish yo li bilan ʻ yetishtirishning qafas usulini tizimli ravishda keng joriy etish [2] ; Hozirda respublikada 3606 ta baliqchilik xo jaliklari faoliyat olib ʻ bormoqda. Suv havzalarining umumiy maydoni 595,3 ming gektar bo lib, ʻ tabiiy suv havzalari 562,5 ming gektar, suniy maydonlar 32,2 ming gektar ni tashkil etadi. Baliqchilik tarmog idagi muammola ʻ rn i bartaraf etish maqsadida O zbekiston ʻ R espublikasi Prezidentning “Baliqchilik tarmog ini boshqarish ʻ tizimini takomillashtirish chora-tadbirlari to g risida” ʻ ʻ 2017 – 1 maydagi PQ – 2939 – son qarori qabul qilindi [2]. 2017-2021 yillarda baliqchilik tarmog ini yanada kompleks ʻ rivojlantirish bo yicha dasturiy chora-tadbirla ʻ rn i ishlab chiqish va amalga oshirish bo yicha ishchi guruh tashkil etildi. Yuqori mahsuldor baliq turlarini ʻ iqlimlashtirish ishlarini ilmiy asosida tashkil etish hisobiga baliqlarning afrika laqqasi, tilyapiya, forel, vengriya sazani va osyotr turlarini ko paytirish yo lga ʻ ʻ qo yiladi [2,3]. ʻ Hamda aholini oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash, shu jumladan, sifatli baliq mahsulotlarini ishlab chiqarish hajmlarini ko paytirish bo yicha ʻ ʻ bir qancha dasturiy chora-tadbirlar qabul qilindi. 6 Bu, o z navbatida, ichki bozorlarga uzluksiz ravishda kengʻ assortimentdagi arzon va sifatli baliq mahsulotlari etkazib berilishini ta’minlaydi. Tadqiqot obyekti va predmeti : Tadqiqot obyekti – Samarqand viloyati suv havzalaridagi ayrim turlari ya’ni oq amur balig’i- Ctenopharyngodon idella Valen., oq do’ng peshona -Hypophthalmichthys molitrix Valen., zog’ara baliq- Cyprinus carpio L . , kumushrang tovon baliq - Carassius gibelio Bloch. ning biologiyasini o’rganish hisoblanadi. Tadqiqot predmeti - Samarqand viloyati suv xavzalaridagi ayrim baliq turlarining biologiyasiga oid ma’lumotlarning tahlili, faunistik tavsifi hisoblanadi. Tadqiqot maqsadi va vazifalari: Tadqiqotimizning maqsadi Samarqand viloyati suv havzalaridagi ayrim turlari ning biologiyasini o’rganishdan iborat. Buning uchun biz o’z oldimizga quyidagi vazifalarni qo’ydik: 1. Zarafshon daryosi o’rta oqimi va Oqdaryo suv ombori baliq turlar tarkibini aniqlash 2. Oq amur balig’i- Ctenopharyngodon idella Valen. ning ba’zi biologik xususiyatlarini o’rganish 3. . Oq do’ng peshona- Hypophthalmichthys molitrix Valen. ning ba’zi biologik xususiyatlari ni o’rganish 4. . Z og’ara baliq- Cyprinus carpio L., ning ba’zi biologik xususiyatlari ni o’rganish 5. . Kumushrang tovon baliq - Carassius gibelio Bloch. ning ba’zi biologik xususiyatlari ni o’rganish; 6. Samarqand viloyati yopiq suv havzalari baliqlarning tabiiy ozuqa manbalarini o’rganish; Ilmiy yangiligi . Tadqiqotlar natijasida Samarqand viloyati suv havzalarida tarqalgan o q amur balig’i ( Ctenopharyngodon idella Valen , o q do’ng peshona ( Hypophthalmichthys molitrix Valen) , z og’ara baliq ( Cyprinus 7 carpio L. ), k umushrang tovon baliq (Carassius gibelio Bloch. ) kabi baliqlar ning biologiyasiga oid ma’lumotlar olindi, unga ko’ra yuqoridagi baliqlarning Samarqand viloyati suv havzalarida tarqalishi, yashash joylari, biotoplarga bog’liq holatda tana o’lchamlari va tana og’irligining ortishi, ko’payishi, oziqlanishi o’rganildi. Samarqand viloyati suv havzalari ixtiofaunanining o’rganilishi tahlil etildi. Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari: Baliq va baliq mahsulotlari kimyoviy tarkibi, ta’mi jihatidan mol go’shtidan qolishmaydi, hazmlanish jihatidan undan ustun turadi.Yangi baliq go’shtida 15-22% oqsil, 0,2 dan 30,8% gacha yog’ va oz miqdorda uglevodlar bo’ladi . Asosiy baliq oqsili - ixtulin va kaplogen bo’lib, ixtulin o’rni almashinib bo’lmaydigan aminokislotalardan tashkil topgan. Baliq yog’ida A va D vitamini ko’p bo’ladi. Aholini baliq va baliq mahsulotlari bilan ta’minlash bilan birga , tabiiy suv havzalari ixtiofaunasini o’rganish dolzarb masala hisoblanadi. Tadqiqot mavzusi bo yicha adabiyotlar sharhi (tahlili):ʻ Baliqlar sinfiga tana temperaturasi doimiy bo’lmagan, jabralar yordamida nafas oladigan umurtqali suv hayvonlari kiradi. Baliqlar butun tanasini to’lqinsimon egib, bukishi hisobiga oldinga qarab harakatlanadi. Bunday harakatlanishda baliqlaming muskulli baquvvat dumi, bundan tashqari, rul vazifasini bajaruvchi juft va toq suzgich qanotlari ham aktiv ishtirok etadi. Ular tanasining yon tomonlari bo’ylab terisida o’ziga xos sezgi organi yon chiziq organi joylashgan bo’lib, u suvning tebranishini qabul qiladi. Ko’pchilik baliqlarning tanasi tangachalar bilan qoplangan bo’ladi [61,62,67,68,69,73,75]. B aliqlarni puxta o'rganish Miloddan avvalgi 2,3 ming yil oldin buyuk faylasuf va qadimgi olim Aristoteldan boshlangan. Uning "Hayvonlar tarixi" kitobi hayvonot dunyosi haqidagi zamonaviy g'oyalar haqida ilmiy tasavvur berishga birinchi urinishdir. Aristotel o'sha davrda baliq suv hayvonlari singari jabralari bilan nafas olishi to'g'risida ob'ektiv g'oyalarga ega edi [67,69,70,75]. 8 Zoologlar orasida baliqlarning batafsil tavsiflarini qoldirgan P. Belona, G. Rondele va I. Salviani sezilarli darajada ajralib turadi. 17-asrda D. Rey va A. Villugbi baliqlarni tasniflashga harakat qilishdi [48,49]. XVIII asr bu baliqning sistematikasiga alohida e'tibor qaratgan ajoyib shved ixtiyologi Piter Artedining asarlari bilan ajralib turardi. Piter Artedi ilgari nashr etilgan baliqlarning xususiyatlarini o'z ichiga olgan asarlarni tahlil qildi va keyinchalik ularni ixtiyologlar tomonidan keng qo'llanilgan tizimli tahlil usullari va qoidalarini ishlab chiqdi [9,47,48]. Keyinchalik, Karl Linney, ba'zi o'zgartishlar bilan, Piter Artedi tomonidan mashhur "Tabiat sistemasi" da taklif qilingan baliq sistemasini qo'shdi, bu olimlarning butun hayvonot dunyosini sistemalashtirish va kataloglashtirish borasidagi sa'y-harakatlarining asosi edi [65,66,67,72]. Ixtiologiyaning keyingi rivojlanishidagi ajoyib bosqich Akad. K.M. Ber va N.Ya. Danilevskiy boshchiligidagi birinchi ilmiy-ovchilik ekspeditsiyasi bo'ldi. Ular savdo baliqlarining turmush tarzi va baliq ovlashning eng muhim mintaqalari baliqlari to'g'risida ko'plab boy ma'lumotlarni to'qqiz jildli "Rossiyadagi baliqchilikning holati to'g'risida tadqiqotlar" nomli asrida bayon qildi [66,77]. Akad L.S. Berg ixtiologiyaning rivojlanishiga katta hissa qo'shdi. Uni haqli ravishda Rossiya ixtiologiya maktabining mudiri deb atash mumkin. 700 dan ortiq asarlari nashr etilgan [46,77]. Ixtiologiyaning rivojlanishiga taniqli olimlar - losos baliqlari tadqiqotchisi V.K. Soldatovning faoliyati yordam berdi; P.Yu. Shmidt, Uzoq Sharq dengizlari baliqlari bo'yicha ko'plab asarlar muallifi; Kaspiy dengizi lososlarini tavsiflagan. A.N. Derjavin, E.K. Suvorova Ixtiologiya bo'yicha darsliklar va o'quv qo'llanmalar yaratgan F. Pravdin va S.V. Averintsev Sibir daryolarining ixtiyofaunasini o'rgangan, elektr nuridan foydalanib Kaspiy baliqlarini tutish asoslarini yaratgan. P.G. Borisov baliqlarning yoshini va o'sish sur'atlarini aniqlash usullarini, shuningdek ularning zaxiralari holatini baholash bilan bog'liq bo'lgan qonuniyatlarni kashf etgan G. N. Monastyrskiy G.V. 9 Nikolskiy xususiy ixtiologiya va baliq ekologiyasi bo'yicha kitoblar muallifi [46,47,51]. O‘rta Osiyoda va O‘zbekistonda ixtiologik tadqiqotlar Rossiya ixtiologiya tarixi bilan chambarchas bog‘liq. O‘rta Osiyoda va O‘zbekistonda ixtiologiyani rivojlanishida rus olimlarining xizmatlari katta. XIX asrning 70- yillarida A. P. Fedchenko Zarafshon, Iskandar ko‘l kabi suvliklarda baliqlardan qum baliq to‘g‘risida ma’lumotlar keltirilgan. 1911 yilda I. V. Vasilev tomonidan O‘rta Osiyodagi bezgakka qarshi ko‘llarni zog‘ora, oqqayroq, qum baliq chavoqlari bilan baliqlashtirishni tashkil qildi. L. S. Bergning ma’lumotlariga qaraganda Zarafshon daryosi yaqin vaqtlargacha Amudaryo bilan tutashgan bo‘lib, uning bir irmog‘i bo‘lgan. Zarafshon daryosi ixtiofaunasi O‘rta Osiyoning boshqa daryolari bilan o‘zaro yaqin aloqada bo‘lgan [57,59]. 1970-1980 yillarda o’rta Zarafshon suvliklarida Amur suvliklari ixtiofaunasi (oq va qora amur, oq va chipor do‘ngpeshona) kabi baliq turlari haqida ma’lumotlar keltirib o’tilgan. O’rta zarafshon suvliklari ixtiofaunasi to Amu-Buxoro va Amu-Qorako’l kanali foydalanishga topshirilganga qadar 17 turdan iborat bo’lgan baliqlarning barchasi uchragan (ba’zi introduksiyalangan turlarni: gambuziya, kumush tovon baliq, Orol oqcha balig’ini hisobga olmaganda). Bularni Turdakov, Berg , Burnashev , Abdullaev , Komilov kabilar o‘rganishgan [7,33,36]. O’rta zarafshon havzasi ixtiofaunasi 7 oiladan iborat bo‘lib 29 turni o‘z ichiga oladi. Turlarning 61,1 % ni karpsimonlar tashkil qiladi [7,33]. O‘zbekiston ixtiofaunasi to‘g‘risida asosiy ma’lumotlar M.A. Abdullayev Komilov, A.H. Hasanov, D. Urchinov, G‘.M. Sayfullayev va boshqa olimlar tomonidan keltirilgan [7,33,36]. O‘zbekiston tabiiy suvliklari va ularning baliqlari to‘g‘risida ma’lumotlar asosan M.A. Abdullayev, G‘.K. Komilov, B.H. Haqberdiyev, A.A. Amonovlar tomonidan batafsil o‘rganilgan [7,33,10,11,75]. 10 M.A. Abdullaev o’rta zarafshon suvliklari baliqlarini 7 oilaga bo‘ladi. Ustun oila bo‘lib Cyprinidae hisoblanadi. Asosiy ovlanadigan turlar 13 turdan iborat [7]. Tadqiqotda qo’llanilgan metodikaning tavsifi: O rta Zarafshon vohasiʻ bali qlari ni aniqlashda “O zbekiston umurtqali hayvonlari” aniqlagichidan ʻ foydalanildi [64,70,78]. Baliqlardagi tana shaklining asosiy turlari Moiseev va boshqalar metodikasiga ko’ra aniqlandi [51,54,55,56]. Tana nisbatlarini o’lchash va ularning plastik belgilarini aniqlash Pravdin metodikasiga ko’ra aniqlandi [51]. Baliqlarning yoshini aniqlashda tangachalarni tanlab olish joylari Bryuzgin metodikasi asosida aniqlandi [54,55]. Baliqlarning chiziqli o’sishi ularning vazn o’sishi bilan bog’liqligi aniqlangan. Bu ko’rsatkichni aniqlashda E.Lea ning teskari hisoblash usulidan foydalanildi [46,47]. Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati . Tadqiqotning ilmiy ahamiyati Samarqand viloyatining turli suv havzalarida o q amur balig’i ( Ctenopharyngodon idella Valen , o q do’ng peshona ( Hypophthalmichthys molitrix Valen) , z og’ara baliq ( Cyprinus carpio L. ), k umushrang tovon baliq ( Carassius gibelio Bloch. ) ning biologiyasini ya’ni suv havzalarida tur tarkibi, tarqalishi, ko’payishi, o’sishi va oziqlanishi, ahamiyati haqida ma’lumotlar to’plashdan iborat. Tadqiqot natijalarining amaliy ahamiyati o q amur va oq do`ngpeshona asosan meliorativ ahamiyatga ega kanallarni yuksak suv o`tlaridan tozalab, biomeliorativ holatini yaxshilaydi. Oq do`ngpeshona, zog’ora baliq va kumush tovon baliq esa suvdagi mikroskopik suv o`tlaridan mikrorganizmlardan tozalaydi, shu bilan birga baliq mahsuldorligini oshiradi. Bular tez o`sish va yuqori darajali serpushtlikka ega. Shu munosabat bilan yuqoridagi baliqlar Samarqand viloyati akvakulturasining asosiy baliqlari hisoblanadi. Ishning e’lon qilinishi: Olingan natijalar yuzasidan 2 ta ilmiy maqolalar chop etilgan.1. Raxmonova Z,P., Rasaxanova Y.Z., Ashrapov A.”Oqdaryo suv omborida uchraydigan baliq turlari haqida ma’lumot” \\ Oziq ovqat xafsizligi: 11 milliy va global muammolar nomli xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya. 2019-yil. 115 bet. 2. A.A. Ashrapov, Y.Z. Rasaxanova, Y.Sh. Toshpo’latov. “Samarqand viloyati yopiq suv havzalari baliqlarining tabiiy ozuqa manbalari”\\N amangan Davlat Universeteti ilmiy axborotnomasi 3-son. 2020 yil. 154 bet. Ishning tuzilishi va hajmi: Dissertatsiya ishi 74 betdan iborat bo’lib, kirish, adabiyotlar sharhi va tahlili, asosiy qism (tadqiqot obekti, uslublari va tadqiqot natijalari), xulosalar, tavsiyalar, foydalanilgan adabiyotlar ro’yhatidan va 12 ta jadval, 23 ta rasmlardan iborat. Dissertatsiyada 78 ta adabiyotlari va internet saytlaridan iborat. 12 I. ADABIYOTLAR SHARHI 1.1. Baliqlarning bioekologik xususiyatlari Baliqlar sinfiga tana temperaturasi doimiy bo’lmagan, jabralar yordamida nafas oladigan umurtqali suv hayvonlari kiradi. Harakatlanishda baliqlarning muskulli baquvvat dumi, bundan tashqari, rul vazifasini bajaruvchi juft va toq suzgich qanotlari ham aktiv ishtirok etadi. Ular tanasining yon tomonlari bo’ylab terisida o’ziga xos sezgi organi yon chiziq organi joylashgan bo’lib, u suvning tebranishini qabul qiladi. Ko’pchilik baliqlarning tanasi tangachalar bilan qoplangan bo’ladi [61,62,67,68,69,73,75]. Skeleti suyakdan iborat. Jag‘lari yaxshi rivojlangan. Baliqlar tanasini to‘lqinsimon bukib va yozib harakatlanadi. Juft va toq suzgichlari harakatlanayotganida tanani boshqarish va muvozanatini saqlash vazifasini bajaradi. Tanasi kichikroq yoki yapaloq shaklda bo‘lgan baliqlar juft suzgich qanotlarini eshkak kabi suvga urishi yoki to’lqinsimon harakatlanishi tufayli suzadi. Baliqlarning tanasini bukish xususiyati umurtqalar soniga va terisi sirtidagi tangachalar katta kichikligiga bog‘liq [68]. Baliqlar umurtqalari 16 tadan (oy baliqlarda) 400 tagacha (Yangi Zellandiya kamar balig‘ida). Bosh skeleti yaxshi rivojlangan, yuz skeleti til osti yoyi va beshtacha jabra yoyidan tashkil topgan jag‘lardan iborat. Bosh miyasi har xil darajada rivojlangan. Suyakli baliqlarning oldingi miyasi kichik, o‘rta miya va miyacha nisbatan yirikroq, ikki xil nafas oluvchilarning miya yarim sharlari rivojlangan, miyachasi esa kichik bo‘ladi. Bosh miyasidan o‘n juft nervlar chiqadi. Ta’m bilish organlari yaxshi rivojlangan. Eshitish organlari ichki quloqdan iborat, baliqlar har xil tovushlarni, shu jumladan ultratovush to‘lqinlarini yaxshi eshitadi. Urchish davrida ko‘pchilik baliqlar suzgich pufak yordamida tovush chiqarish xususiyatiga ega. Odatda 1 m gacha masofadagi narsalarni ajrata oladi. Lekin ko‘zdagi o‘roqsimon o‘simtaning qisqarishi, ko‘z gavharining o‘zgarishi tufayli 12 m gacha uzoqlikdagi narsalarni ajrata olishi mumkin. Suvning chuqur qatlamlarida va g‘or suvlarida yashovchi baliqlarning ko‘zlari yo‘qolib ketgan. Baliqlar yon chiziq organlari yordamida yaxshi oriyentatsiya qila oladi 13 [67,68,69,73]. Asosiy nafas olish organlari — jabralari umrbod saqlanadi. Ayrim baliqlarda (polipterus, seratod) jabra bilan bir qatorda atmosfera havosidan qo‘shimcha nafas olish organi — o‘pka ham rivojlangan. Anabas, gurami kabi labirintli baliqlar birinchi jabra yoyining ustida kichik bo‘shliq mavjud. Baliq yutgan havodagi kislorod ana shu bo‘shliqda joylashgan shilimshiq parda bilan qoplangan yupqa suyak plastinkalar orqali kapillyar tomirlarga o‘tib, qonni oksidlantiradi [39,41]. Baliqlar ning yuragi ikki kamerali, ya’ni qorincha va bo‘lmadan, qon aylanish sistemasi esa bitta tutash doiradan iborat. Ikki xil nafas oluvchi baliqlarning yuragi 3 kamerali, yurak bo‘lmasi chala to‘siq yordamida chap va o‘ng kameralarga bo‘lingan. Ko‘pchilik baliqlarning buyragi, hazm sistemasi rivojlangan. Yirtqich baliqlarning ichagi kalta, o‘txo‘rlarniki uzun. Masalan, o‘txo‘r do‘ng peshona balig‘ining ichagi tanasiga nisbatan 13 marta uzunroq. Jigar va me’da osti bezlari bor. Ko‘pgina baliqlar ichagida ovqat hazm qilishda ishtirok etadigan pilorik o‘simtasi bo‘ladi. Akula va osyotrsimonlar ichagida spiral klapani bor. Ko‘pchilik baliqlaning alohida anal va siydik tanosil teshiklari bo‘ladi. Baliqlar ayrim jinsli, ba’zi turlari (tosh olabug‘asi) germafrodit. Baliqlar turli yoshda voyaga yetadi. Gambuziya va tezsuzar baliqlar bir yilda, orol mo‘ylovdori va bakra baliq 12— 14 yoshda, beluga 20 yoshda voyaga yetadi [28,37,57]. Keta va gorbusha kabi baliqlar hayoti davomida bir marta uvildiriq tashlaydi [39,41]. Ko‘pchilik baliqlar (yelets, nozaylo) ko‘p yillar davomida har yili bir martadan, boshqalari (zog‘ora, oq amur, kumush, tovon baliq) yiliga bir necha marta uvildiriq tashlaydi [34]. Ayrim baliqlar (cho‘rtan, oq qayroq) bahorda, ko‘pchilik baliqlar (zog‘ora, oq amur, kumush tovon baliq va b.) bahor — yoz oylarida, ba’zilari (gulmoy) kuzda urchiydi. Nalim va ripus qishda uvildiriq tashlaydi [24,31,34]. Tuxumlari bir nechtadan (ayrim akulalar) 300 mln.gacha (oybaliq) yetadi. Bir qancha baliqlar (gambuziya, ayrim tog‘ayli baliqlar) tirik tug‘ib ko‘payadi. Baliqlar har xil kattalikda bo‘ladi. Filippin orollari yaqinida tarqalgan pondako tanasining uz. 1 — 1,5 sm, og‘irligi 1,5 g bo‘lsa, eng yirik kit akulasining uzunligi 15— 20 m ga, og‘irligi 12 — 14 t ga yetadi. Baliqlarning yoshini 14 tangachalari va ba’zi suyaklaridagi yillik halqachalariga qarab aniqlanadi [8,19,41]. Baliqlar 1 — 2 yildan (tezsuzarlar) 100 — 120 yilgacha (beluga) umr ko‘radi. Amudaryo va Sirdaryoda tarqalgan laqqa baliq 50 — 60 yilga yaqin yashaydi. Oziqlanish usuliga ko‘ra baliqlarning og‘zi va tishlari har xil tuzilgan. Baliqlarning faqat jag‘larida emas, balki til, tanglay va halqumida ham tishlari bo‘ladi (cho‘rtan, karas) baliqlarning tuxumdan chiqqan chavoqlari dastlab sariqlik xaltachasi hisobiga oziqlanadi, keyinchalik suv o‘tlari va bir hujayrali hayvonlar bilan oziqlana boshlaydi. Yirtqich baliqlar (laqqa, cho‘rtan, olabug’a) boshqa baliqlar hamda jonivorlarni yeydi [18,25,37]. Zog‘ora, moy, mo‘ylovdor baliqlar o‘simlik va hayvonlardan iborat aralash oziqlar bilan oziqlanadi. Baliqlarning har xil rangda bo‘lishi ular terisidagi pigmentli hujayralar — xromotoforlarga bog‘liq. Xromotoforlar nerv ta’sirida tashqi muhit rangiga mos ravishda rangini o‘zgartirish xususiyatiga ega. Bu hodisa baliqlarning dushmanlardan saqlanishida katta ahamiyat kasb etadi. Baliqlar tana harorati beqaror, sovuqqon jonivorlardir. Tana harorati deyarli suv haroratiga yaqin, ba’zan 0,5 C 0 ortiqroq bo‘ladi. Serharakat baliqlar tana harorati muhit ta’sirida bir oz ko‘tarilishi, masalan, tez suzayotgan tunesda tana harorati suvnikidan 10 C° gacha yuqori bo‘lishi mumkin. Baliqlar har xil haroratli suvda yashashga moslashgan. Tropik suvlarda yashovchi baliqlar 31 C° gacha bo‘lgan suvlarda, karp tishli baliq Kaliforniyaning 52 C° li qaynar buloqlarida hayot kechiradi [16,23,35]. Baliqlar hozirda umurtqalilar orasida eng xilma-xil hayvonlar hisoblanadi. Baliqlar 2 sinfga: tog‘ayli va suyakli baliqlarga ajratiladi. Ko‘pchilik turlari (96%) suyakli baliqlarga kiradi. Oziqlanish usuliga ko‘ra plantofaglar, bentofaglar, detritofaglar, fitofaglar va yirtqichlarga; ko‘payishiga binoan uvildiriq tashlovchi va tirik tug‘uvchilarga; yashash muhitiga ko‘ra dengiz va chuchuk suv baliqlariga; hayot kechirish xususiyatiga binoan, o‘tkinchi va o‘troq baliqlarga ajratiladi [55,72]. O‘tkinchi baliqlar (losossimonlar, bakra, daryo ugori) hayotining bir qismini dengizda, boshqa qismini daryoda o‘tkazadi. Suyakli baliqlarning boshini hisoblamaganda, ularning ko‘pchiligining butun gavdasi suyak tangachalar bilan qoplangan. 15 Suyak tangachalar tomga yopiladigan cherepitsaday bir-birining ustiga yotadi. Har qaysi tangacha yumaloqlashgan yupqa plastinkadan iborat b o‘lib, asosiy qismi teri ichida turadi, tashqi cheti esa mayda arra tishli bo‘ladi. Bunday tangachani ktenoid tangacha deyiladi, olabug‘asimonlarda ktenoid tangacha bo‘ladi.Suyakli baliqlarning ayrim turlarida yana sikloid tangachalar ham bo‘lib, ularning cheti arra tishli b o‘lmay, balki tekis bo‘ladi. Bunday tangachalar zog‘ora baliq, losos, plotva, karas va boshqa baliqlarda bo‘ladi. Umuman, suyakli baliqlarda ganoid, kosmoid va suyak tangachalar bo’ladi. Latimeriyalarda kosmoid tangacha uchraydi. Bunday tangachaning ustki qatlami kosmin moddasidan iborat. Ganoid tangachalar kayman baliqlarda uchraydi va yassi rombsimon plastinkalardan iborat bo‘ladi. Tangachalar baliqlarning asl terisidan, ya’ni koriumdan hosil bo‘ladi [38,40,73]. Suyakli baliqlar skeleti tog‘ayli baliqlar skeletidan farq qilib, asosan suyakdan tashkil topgan. Suyaklar kelib chiqishiga qarab tog‘ay (xondral) suyaklar va teri, ya’ni qoplag‘ich suyaklarga bo‘linadi. Xondral suyaklar tog‘ay to‘qimasining sekin-asta suyak to‘qimasiga almashinishidan hosil bo‘ladi. Qoplag‘ich suyak chin teridan hosil bo‘ladi va tog‘ayli davrini o‘tamaydi. Baliqlarning skeleti o‘z navbatida o‘q skeleti, bosh skeleti va suzgich qanotlar skeletiga bo‘linadi [27,40]. O’q skeleti (umurtqa pog‘onasi). Suyakli baliqlarning umurtqa pog‘onasi faqat xondral suyaklardan takshil topgan bir qancha umurtqalar yig‘indisidan iborat. Suyakli baliqlarning umurtqa pog‘onasi tana va dum umurtqalariga bo‘linadi. Umurtqalar tanasi qo‘sh botiq amfitsel tipda, ularning orasida xorda qoldiqlari saqlanib qolgan, xorda qoldiqlari umurtqa tanasini teshib o‘tadigan tor kanallar orqali bir-biriga qo‘shiladi. Pastki yoylar ko‘ndalang o‘simtalarga qo‘shiladi. Ko‘ndalang o‘simtalar pastki yoylardan hosil bodadi. Tana va dum bo‘limlarining umurtqalari tuzilishi jihatidan bir-biridan farq qiladi. Suyakli baliqlarning skeleti suyakdan tuzilgan yoki skeletida hamma vaqt ma’lum miqdorda qoplag‘ich suyaklar bo‘ladi. Terilari suyak tangachalari bilan qoplangan bo‘lib, hech qachon plakoid tangacha bo‘lmaydi. Kloakasi yo‘q. 16 Dumlari teng pallali gomotserkal tipda bo‘ladi. Qizilo‘ngachning ustki old tomonida havo pufagi bor [6,12,73]. Dum bo’limining pastki yoylari qo‘shilib, qon tomirlari o’tadigan gemal kanal va gemal o‘simta hosil qiladi. Zog‘ora baliqning umurtqa pog‘onasi o‘zaro chala harakatchan birikkan 39-42-ta umurtqadan iborat [6,14]. Bosh skeleti o‘z navbatida miya qutisi skeleti va visseral skeletlarga bodinadi. Eshitish kapsulasini tashkil qiladigan quloq suyaklari bor, ular 5 tadan bo’ladi. Ko‘z kosasining devorini toq asosi ponasimon, juft qanot ponasimon va ko‘z ponasimon suyaklar tashkil qiladi [42,43]. Hidlov kapsulasining qoplovchi o‘rnida toq oraliq hidlov suyagi va juft yon hidlov suyaklari rivojlangan. Miya qutisining qoplovchi suyaklariga bosh miyani ustki tomonidan yopib turuvchi juft burun, peshona, tepa suyaklari va miya qutisini ostidan tutib turuvchi toq parasfenoid suyaklari kiradi. Visseral skeletda yoy hosil qilgan suyaklardan tashqari jabra qopqog’i bo’ladi. Ko‘krak suzgich qanotlarining skeletida bazaliyalari bo‘lmaydi va suyak to‘g‘ridan-to‘g‘ri kamar suyagiga birikadigan radialiya suyaklaridan va suyak shu’lalaridan iborat. Ko‘krak kamari juft qoplovchi korakoid va ko‘krak suyaklaridan tashkil topgan. Birlamchi kamar hisoblangan bu suyaklarga ikkilamchi kamar suyagi - almashinuvchi suyak kleytrum tegib turadi. Qorin suzgich qanotlarining suyak skeleti faqat bir juft plastinkadan iborat. Bazaliya va radialiya bo’limlari yo‘qolib ketib, tashqi suyak shu’lalar bevosita chanoq plastikalariga tegib turadi. Bosh miyasi tog‘ayli baliqlarning bosh miyasiga nisbatan ancha sodda tuzilgan. Avvalo, uning o‘lchami kichik, oldingi miya yarim sharlarining qopqog‘i epiteliy bilan qoplangan bo‘lib, nerv moddasi bo‘lmaydi [52,73]. Ko‘rish organi - ko‘z hamma baliqlardagi singari yumaloq ko‘z gavharidan, yassi shox pardadan iborat bo‘lib, uzoqdan ko‘ra olmaydi. Eshituv organi faqat ichki quloqdan iborat va baliqlarning o‘zaro kontaktida katta ahamiyatga ega. Ko‘pchilik baliqlar tishlari, suzgich qanotlarining ishqalanishi va havo pufakchalari yordamida har xil ovozlar chiqaradi.Yon chiziq teri ostida 17 kanal hosil qiladi. Bu kanal tashqi muhit bilan qator tangachalardan chiqqan teshikchalar bilan tutashadi. Kanal devorida nerv uchlari joylashadi. Yon chiziq organi suvning oqimi va bosimini aniqlaydi. Juft suzgich qanotlari suyakli baliqlarning ko‘kragida va qornida joylashgan. Ko‘krak juft suzgichining yelka kamari tanada tayanch vazifani bajaradi. Yelka kamari barcha suyakli baliqlarda kuchli reduksiyalangan birlamchi yelka kamaridan, ya’ni ikkita kichkina xondral - kurak va uning ostida joylashgan korakoid suyaklardan iborat. Kurak suyagi ko‘krak erkin suzgich qanotining ichki skeleti - radialiyalar kelib qo‘shiladigan yerda joylashgan bo‘lib, uning o‘rtasida teshigi bor. Ikkilamchi kamar esa juda kuchli rivojlangan bo‘lib, miya qutisi bilan birikadi.U bir nechta suyakchalar zanjiridan tashkil topgan, chunonchi, shu suyaklarning eng kattasi kleytrum suyagi pastki uchi orqali birlamchi kamar elementlari (kurak va korakoid) bilan mustahkam birikadi va uning ustki uchiga kleytrum usti suyagi qo‘shiladi. Bu suyak esa o‘z navbatida ensaning tugallanish joyi va ensa usti suyaklari bilan qo‘shiladi. Yelka kamari bu suyaklar orqali miya qutisining ensa bo‘limiga birikadi [45,47]. Suyakli baliqlarda terisining ostida suyaklarga birlashgan muskullari joylashgan. Eng kuchli muskullari tana bo‘ylab umurtqalar yonida joylashgan bo‘ladi. Suyakli baliqlarning muskullari ham xuddi minogalarnikidek to‘g‘ri segmentli bo‘lib, biriktiruvchi to‘qima miosepta bilan bir-biridan ajralgan miomerlardan iborat. Bu muskullarning qisqarishi va bo‘shashishi natijasida baliq tanasini goh o‘ngga va goh chapga egadi, natijada suvda harakatlanishiga yordam beradi. Boshini, suzgich qanotlarini, jaglarini, jabra qopqoqlarini harakatga keltiradigan alohida differensiyallashgan muskullari mavjud. Ko‘z, jabrausti, jabraosti va juft suzgich qanotlar muskullari, hazm qilish nayini o‘rab turgan visseral muskullar silliq muskullar hisoblanadi. Jabra va jag‘ yoyidagi silliq muskul tolalari ko‘ndalang- targ‘il muskul tolalar bilan almashinadi [41,71]. Nafas olish sistemasi Suyakli baliqlarning nafas olish organlari tog‘ayli baliqlarniki singari ektodermali jabra hisoblanadi . Barcha suyakli baliqlarda 18 oldingi to‘rtta jabra yoylariga o‘rnashgan to‘rt juft butun jabra bo’ladi. Bundan tashqari, jabra qopqog‘ining ichki tomonida til osti yoki soxta jabra deb ataladigan murtak holidagi jabraning yarim bo‘lagi bo‘ladi. Bir butun jabra ikki qator bo‘lib jabra yoylariga birikadi. Natijada bir jabraning ikkita yarim jabra yaproqlari asosi bir-biriga qo‘shilib ketadi. Ularning uchlari esa tashqi tomondan jabra qopqog‘i bilan cheklangan jabra bo‘shlig‘ining ichida osilib turadi. Jabra yoylarining ichki tomonida bir qancha mayda tishsimon - jabra qilcha (tichinka)lari deb ataladigan va qo‘shni jabra yoyi tomon yo‘nalgan о ‘simtalari bo‘ladi [26,44]. Zog‘ora baliqning yuragi tana bo‘shlig‘ining oldingi qismida qorin tomonida joylashgan. Uning faqat uchta bo‘limi: venoz sinusi (qo‘ltig‘i), yurak bo‘lmasi va uning ostida joylashgan muskulli yurak qorinchasi bor . Zog‘ora baliq va umuman suyakli baliqlar yuragida arterial konus bo‘lmasligi bilan tog‘ayli baliqlar yuragidan farq qiladi. Yurak qorinchasidan yo‘g‘on qon tomiri - qorin aortasi chiqib, boshlanish joyida aorta so‘g‘oni deb ataladigan kengayish hosil qiladi. Aorta so‘g‘oni klapanlari va ko‘ndalang yo‘lli muskullari bo‘lmasligi bilan yurak bo‘limlaridan, xususan arterial konusdan farq qiladi, shuning uchun ham u yurak singari mustaqil urib (ishlab) turmaydi [41,73] Havo pufakchasi qorin bo‘shlig‘ining butun orqa qismini to ‘ ldirib turadi. Uning ichi asosan azot hamda karbonat angidrid va kislorod gazlari bilan to‘ldirilgan. Havo pufakchasi gidrostatik vazifani bajaradi, ya’ni u kengayganda baliqning solishtirma og‘irligi kamayadi, puchayganda esa - ortadi. Olabug‘a balig‘ida barcha suyakli baliqlar singari jabralararo to‘siqlar bo‘lmaydi, shu sababli jabra yaproqlari faqat jabra yoylariga birikadi. Jabra yoriqlarini tashqi tomondan jabra qopqog‘i yopib turadi. Nafas olish akti jabra qopqoqlarining harakati va suvni jabra bo‘shlig‘iga yutish hamda undan tashqariga itarib chiqarayotgan og‘izning harakati tufayli yuzaga keladi. Yuragida arterial konus yo‘q. Qorin aortasining oldingi qismi kengayib, aorta so‘g‘onini hosil qiladi. U silliq muskuldan tuzilgan, shuning uchun ham yurak singari mustaqil ravishda urib turmaydi. Jabralar 4 juft bo‘lganligi sababli jabraga olib keluvchi va 19 jabradan olib ketuvchi arteriyalar ham 4 juft b o‘ladi. Venoz sistemasi uchun faqat chap kardinal vena buyrak qopqa sistemasini hosil qilishi xarakterlidir [47,49]. Nerv sistemasi va sezgi a’zolari. Suyakli baliqlarning bosh miyasi tog‘ayli baliqlarnikiga nisbatan birmuncha sodda tuzilgan. Uning hajmi nisbatan kichik, oldingi miya qopqog‘ida nerv moddalari yo‘q. Miya yarimsharlarining ichi (yon qorinchalari) tog‘ayli baliqlardagi kabi to‘siq bilan to‘liq ajralmagan. Miya yarimsharlarining oldingi tomoniga hidlov bo‘lagi, orqa tomoniga esa oraliq miya tutashgan. Oraliq miya nisbatan katta. Uning orqa tomonida epifiz, qorin tomonida esa gipofiz joylashgan. Ko‘rish nervlari kesishib, xiazma hosil qiladi. Suyakli baliqlarda o‘rta miya va miyacha nisbatan katta, yaxshi rivojlangan. Oraliq miya katta yarimshar tomonidan berkitilgan. Uzunchoq miya asta-sekinlik bilan orqa miyaga qo‘shilib ketadi. Bosh miyadan 10 juft bosh miya nervlari chiqadi. Orqa miya tuzilishi bilan tog‘ayli baliqlarnikiga o‘xshash bo‘ladi. Umuman olganda, baliqlar va barcha umurtqali hayvonlar bosh miyasining barcha bo‘limlari, hayvonlar hayotida muhim ahamiyatga ega. Masalan: miyacha baliqlar harakatini, uzunchoq miya nafas olish, qon aylanish, hazm qilish organlari ishini boshqaradi [58,59]. Hazm qilish sistemasi. Ko‘pchilik suyakli baliqlarning og‘iz bo‘shlig‘ida bir qancha konussimon tishlar bo‘lib, bu tishlar jag‘ oraliq, ustki jag‘, tish va hatto tanglay, qanotsimon, dimog‘ hamda parasfenoid suyaklariga joylashgan. Tishlar og‘izdagi ovqatni ushlab turish uchun xizmat qiladi. Jag’ida tishlari yo’q, xalqum suyaklarida bir yoki 2-3 qator o’rnashgan tishlari bo’lib,ular ovqatni chaynash vazifasini bajaradi. Og’zining atrofi ustki tomondan faqat jag’oldi suyagi bilan qoplangan ,bu suyak ustki jag’ bilan qo’shilgan va harakatchandir. Mo’ylovi ikki uch juftdan iborat. Tili yo‘q. Og‘iz-halqum bo‘shlig‘idan ovqat qizilo‘ngachga tushadi, qizilo‘ngach esa oshqozonga ochiladi. Oshqozoni suzgich pufagi bilan qo’shilgan. Oshqozondan boshlangan ichak takomillashgan va uning ichida spiral klapani yo‘q. Lekin uning o‘rniga shu funksiyani bajaruvchi pilorik o‘simtalar chiqadi. Ichak bog‘ichiga taloq 20 o‘rnashgan. Katta jigarda o‘t pufagi bor. Oshqozon osti bezi ichak tutqich bo‘ylab tarqalgan. Ayrim vakillari yirtqich (oq marka ),boshqalari (zog’ora baliq ,qilich baliq va h.k) umurtqasizlar bilan,oq amur ,xumbosh o’simliklar bilan oziqlanadi.Chavoqlari zooplanktonlar ba’zan zoobentoslar bilan kun ko’radi. Og’iz apparatlari ham yeydigan ovqatlari qarab turlicha tuzilgan,ba , zilarida oldiog’iz bo’lsa,boshqalarining og’zi pastga va yana bir xillariniki tepaga qaragan [49,75,76]. Ayirish sistemasi. Suyakli baliqlarda ham ayirish organi vazifasini bir juft uzun tasmasimon shakldagi tana, ya’ni mezanefros buyrak bajaradi va u qorin pardasi ostida umurtqa pog‘onasining ikki yonida joylashgan. Farqi shundaki, suyakli baliqlarning ayirish sistemasi jinsiy organlari bilan bog‘liq emas. Uzun to‘q-qizg‘ish rangdagi bir juft tana buyragi (mezanefros) baliqlar gavda bo‘shlig‘ining boshidan oxirigacha cho‘zilgan bo‘lib, suzgich pufagining ustida, umurtqalarining ikki yonida turadi. Buyraklarning oldingi uchi juda keng b o‘lib, o‘rta chiziqda bir-biriga qo‘shilib ketadi. Har qaysi buyrakning ichki cheti bo‘ylab bittadan siydik yo‘li o‘tadi va ular pastroqda bir-biri bilan qo‘shilib ketadi. Orqa tomondan esa siydik pufagiga qo‘shiladigan bitta umumiy kanalni hosil qiladi. Siydik pufagi siydik-tanosil so‘rg‘ichi uchida maxsus teshik orqali tashqariga ochiladi. Erkagining juft urug‘donlari ichida bo‘shlig‘i bo‘ladi. Urug‘donlarida maxsus teshiklar bilan siydik-tanosil so‘rg‘ichi orqali tashqariga ochiladigan umumiy chiqarish yo‘li bo‘ladi. Urg‘ochisida alohida chiqarish yo‘li yo‘q. shunga ko‘ra ularning tuxumdoni to‘g‘ridan-to‘g‘ri jinsiy teshikka ochiladi. Shunday qilib, urg‘ochilarida akuladagi singari tuxum yo‘li vazifasini bajaruvchi Myuller kanali yo‘q, erkaklarida esa urug‘donlar buyrak bilan bog‘lanmagan, Volf kanali faqat siydik yo‘li vazifasini bajaradi. Urug‘lanish odatda tashqi bo‘ladi. Ikralari mayda [41]. Ko’payishi. Suyakli baliqlar suzgich pufagining yon tomonlarida odatda juft jinsiy bezlar joylashgan. Urg‘ochisining tuxumdoni mayda donachalar shaklida uzunchoq bo‘ladi. Urg‘ochilarida myuller nayi yo‘qolib ketgan. Uning keying cho‘zilgan qismi tuxum yo‘li hisoblanib, bitta teshik bilan siydik-tanosil 21 so‘rg‘ichiga ochiladi. Erkak baliqning juft urug‘doni silliq va g‘uj uzunchoq tanachadan iborat bo‘lib, u tana bo‘shlig‘ida urg‘ochilarining tuxumdoni kabi joylashgan. Erkaklarida Volf nayi siydik nayi vazifasini bajaradi. Urug‘donlarning keyingi bo‘limlari kalta urug‘ chiqarish yo‘liga aylangan bo‘lib, umumiy jinsiy teshik bilan siydik-tanosil so‘rg‘ichiga ochiladi [24.25,29,39]. Suyakli baliqlarining yetilgan jinsiy hujayralari asosan tashqariga suvga chiqariladi va otalanish suvda ketadi. Ayrim tur suyakli baliqlarda otalanish ichki ham bo‘lishi mumkin, ular tashqi muhitga suvga otalangan tuxum chiqaradi. Bunday baliqlar qatoriga Amerikaning subtropik hududlaridagi suvlarda yashovchi tishli karplar oilasiga kiruvchi turlari kiradi. Shunday qilib suyakli baliqlar asosan ayrim jinsli. Germafroditizm ularda juda kam uchraydi. Dengiz okuni, dengiz karasi germafrodit baliqlar hisoblanadi. Amur chebakchasi uvildirig’ini qo’riqlab yuradi, ya’ni ularda nasli uchun qayg’urish hodisasi uchraydi. Uvildirig’i tashqarida urug’lanadi. Bir ekologik gruppaga kiradigan turlarining urchish muddati bir-biriga juda yaqin bo’lgani uchun ularda turlar va hatto urug’lar orasida o’zaro chatishib duragay hosil etish keng tarqalgan [22,23]. 1.2. Ixtiologik tadqiqotlarning qisqacha tarixi. Insoniyat azaldan suvdan foydalangan va baliqlarni o’zlarining ozuqa tarkiblariga kiritgan. Tarixdan oldingi odamlarning "oshxona uyalari" da ko’plab baliq suyaklari va mollyuska chig'anoqlari uchrashi an’ana hisoblangan. Keyingi davrlarda sayyoramiz aholisi foydalanadigan dengiz va ichki suvlarning biologik manbalarining ko'lami va xilma-xilligi tobora o'sib bordi. Miloddan avvalgi 3600–3700 yildan boshlab Qadimgi Misr papirusi va devor rasmlarida baliq turlariga belgi qo'yilgan bo'lib, ularning turlarini aniqlashga imkon beradi, shuningdek ularni qayta ishlash - kesish va quritish jarayonlari ko'rsatilgan Deyarli barcha mamlakatlar aholisi tobora ko'proq baliq mahsulotlarini o'z dietasiga qo'sha boshladi [7]. 22 Ammo, hayvonot olamining turli-tuman vakillari bo'lgan baliqlarni puxta o'rganish Miloddan avvalgi 2,3 ming yil oldin 383-322 yillarda yashagan buyuk faylasuf va qadimgi olim Aristoteldan boshlangan. Uning "Hayvonlar tarixi" kitobi hayvonot dunyosi haqidagi zamonaviy g'oyalar haqida ilmiy tasavvur berishga birinchi urinishdir. Aristotel o'sha davrda baliq suv hayvonlari singari jabralari bilan nafas olishi to'g'risida ob'ektiv g'oyalarga ega edi. Baliqlarni kitlar va suv umurtqasiz hayvonlardan ajratgan. Aristotel ularni tog’ayli va suyakli baliqlarga ajratib, yurak, taloq, jigar, o't pufagi, oshqozon va pilorik qo'shimchalari borligini ko'rsatdi. Uning kitobida ba'zi baliqlarning biologiyasi va migratsiyasi, shuningdek ikra quyib yoki tirik tug’ib ko’payadigan ayrim baliq turlari haqida ma'lumotlar mavjud [67,69,70,74]. 1.1-rasm. Aristotel. Aristotel 116 baliq turini ta'riflagan. Buyuk allomaning ishlari keyingi ikki ming yil ichida muhim va hatto hal qiluvchi bo’ldi. Garchi qadimgi Rim va Xellas davrida baliqlardan amaliy foydalanish ko'payib ketgan - rimliklar baliqlarni ko’rfaz va hovuzlarda oshpazlik maqsadida etishtirishgan, Qora dengiz sohilidagi yunon aholi punktlari aholisi hamsa va boshqa baliqlarni ovlashgan bo’lsada, Aristotelning izdoshlari va shogirdlari uning asarlarini uzoq vaqt davom ettirganlar. Ilk o'rta asrlar davri bu sohada katta izlanishlar qoldirmadi. Faqat XVI asrning o'rtalaridan. baliq va boshqa hayvonlarni o'rganish boshlandi va baliqning tashqi tuzilishini tavsiflashga va ularning sistematikasini yaratishga urinishlar qilindi. Zoologlar orasida baliqlarning batafsil tavsiflarini qoldirgan P. Belona, G. Rondele va I. Salviani sezilarli 23 darajada ajralib turadi. 17-asrda D. Rey va A. Villugbi baliqlarni tasniflashga harakat qilishdi [50,73]. XVIII asr bu baliqning sistematikasiga alohida e'tibor qaratgan ajoyib shved ixtiyologi Piter Artedining asarlari bilan ajralib turardi. Piter Artedi ilgari nashr etilgan baliqlarning xususiyatlarini o'z ichiga olgan asarlarni tahlil qildi va keyinchalik ularni ixtiologlar tomonidan keng qo'llanilgan tizimli tahlil usullari va qoidalarini ishlab chiqdi [21,29]. Ixtiologiya azaldan haqli ravishda baliqlarni har tomonlama o'rganish sifatida qabul qilingan. Piter Artedi baliqlarni suzgich qanotlarining xususiyatlariga qarab 4 tartibga ajratdi va 72 turni tavsiflab berdi [21,29]. Keyinchalik, Karl Linney, ba'zi o'zgartishlar bilan, Piter Artedi tomonidan mashhur "Tabiat sistemasi" da taklif qilingan baliq sistemasini qo'shdi, bu olimlarning butun hayvonot dunyosini sistemalashtirish va kataloglashtirish borasidagi sa'y-harakatlarining asosi edi [39,60]. XIX asrdan boshlab ko'plab olimlar baliqlarning qiyosiy anatomiyasi va paleontologiyasini o'rganishga e'tibor berishdi. Zamonaviy tushunchalarga yaqin bo'lgan va o'sha davr uchun etarlicha vaqt to'plashga birinchi urinish bo'lgan baliq tizimini yaratgan taniqli anatomist va tabiatshunos J. Kuviy, shuningdek, Iogann Myuller bu borada ayniqsa ko'p ish qilgan va tirik baliqlar sistemasini ilmiy asoslab bergan [45,53]. Bu davrning eng yirik olim-ixtiyologlari A. Gyunter, G. Bulanje, T. Rigen va boshqalar baliqlar sistematikasi haqida tushunchalarini oydinlashtirishdi va takomillashtirishdi [40.45] Ch. Darvinning ta'limoti 19-asrning ikkinchi yarmidagi biologiya fanining rivojlanishiga katta ta'sir ko'rsatdi. Hayvonlar shu jumladan baliqlarning sistematikasi evolyutsiya nazariyasi sifatida rivojlana boshlashi qiyosiy anatomiya, embriologiya va paleontologiya olimlarini e'tiborini tortdi [40.41]. XIX asr oxiri - XX asr boshlarida. ixtiologiya jadal rivojlandi va mustaqil fan xarakteriga ega bo’ldi. 24 Ko'plab xorijiy sistematik olimlar ixtiolog D. Jordani va ixtiolog- paleontolog E. Stenshioni qayd etish lozim. Ushbu olimlarning tadqiqotlari taniqli rus ixtiologi akad. L.S. Bergning "Hozir yashaydigan va qazib olingan baliqsimonlar va baliqlarning sistematikasi." ishida yanada rivojlantirildi 1900 yilga kelib 4 million tonna intensiv baliq ovlanishi, bu savdo baliqlarining biologiyasini o'rganishni taqazo qildi. Baliqchilik ekspeditsiyalari olib borildi, ilmiy kemalar qurildi va ilmiy muassasalar yaratildi. Baliq ovlarining sezilarli darajada o’zgarishi va ba'zi baliqlarning zaxiralari kamayganligi sababli, i х tiologik populyatsiyalar sonini o'rganishga va baliq ovini bashorat qilishga alohida e'tibor berishni boshladilar. Shuning uchun, XX asr. u bilan birga amaliy ahamiyatga ega bo'lgan ixtiologiyaning sohalari sezilarli darajada rivojlantirildi - ular baliqning yoshi va o'sish sur'ati, tarqalishi va ko'chishi, mo'lligi va populyatsiyasining tuzilishi, baliqlarning xatti-harakati va h.k [30,67]. Rossiyada baliq ovi avvaldan mavjud bo’lib XII asrga kelib baliq ovlari quyi Volga daryosida amalga oshirildi, lekin baliqchilik sohasida birinchi yirik ilmiy tadqiqoti V. Bering boshchiligidagi Buyuk Shimoliy ekspeditsiyasining ishtirokchisi S. I. Krasheninnikov nomi bilan bog'liq. Taniqli olimlar I. Gmelin, S. Krasheninnikov, G. Miller, G. Stellerni o'z ichiga olgan ekspeditsiya ishtirokchilari Rossiyaning Arxangelskdan Tinch okeanigacha bo'lgan shimoliy qirg'oqlarini, shuningdek hayvonlar dunyosini tasvirlab berishdi. Kamchatkada bo'lgan 4 yil davomida S.I. Krasheninnikov juda ko'p ma'lumotlar to'pladi va ko'plab baliqlarni tavsiflovchi va ularning morfologik va biologik xususiyatlariga e'tibor beradigan "Kamchatka erining tavsifi" nomli asarini nashr etdi [15,20,40]. Rossiyaning boshqa mintaqalaridan kelgan baliq haqida birinchi va juda batafsil ilmiy ma'lumot "Buyuk akademik ekspeditsiya" qatnashchilari tomonidan to'plangan. Akademik Ivan Lepexin 1768-1769 yillarda Rossiya davlatining turli viloyatlariga sayohat qilgani, Volga daryosining ixtiyofaunasi ustidagi ishlari, Oq dengizda va Novaya Zemlyada baliq ovlari to’g’risida kunlik 25 qayd qilib bordi, Obi va Shimoliy Dvina daryolari baliqlari to'g'risidagi ma'lumotlarni matbuotda nashr qildirdi [27,36]. Ekspeditsiyaning yana bir a'zosi akad. Piter Pallas talaba Nikolay Sokolov bilan Kaspiy dengizi, Baykal ko'l havzasini, Sibir, Irtish, Amur, Ob va Yenisey daryolari havzasi o'rganib chiqdi shuningdek materiallarni qayta ishlashdi va unga "Osiyo-Rossiya zoogeografiyasi" deb nom berdi. Ularda Rossiyadagi taniqli dengiz va chuchuk suv baliqlarining qariyb 300 turi tasvirlangan [17,32]. Ixtiologiyaning keyingi rivojlanishidagi ajoyib bosqich Akad K.M. Ber va N.Ya. Danilevskiy boshchiligidagi birinchi ilmiy-ovchilik ekspeditsiyasi bo'ldi. Ular savdo baliqlarining turmush tarzi va baliq ovlashning eng muhim mintaqalari baliqlari to'g'risida ko'plab boy ma'lumotlarni to'qqiz jildli "Rossiyadagi baliqchilikning holati to'g'risida tadqiqotlar" nomli asrida bayon qildi [13,40]. Baliq zaxiralarini himoya qilish bo'yicha ilmiy asoslangan choralar va Kaspiy, Azov, Qora va boshqa dengizlarning daryolari va qirg'oq mintaqalarida oqilona baliq ovlash bo'yicha tavsiyalar ishlab chiqdi. Keyingi davrda taniqli olim N.M. Knipovichning faoliyati ilmiy va baliq ovchilik tadqiqotlarini rivojlantirishda katta rol o'ynadi. U birinchi Murmansk- dengiz baliq ovlash ekspeditsiyasida "Birinchi qo'ng'iroq qilingan Endryu" ilmiy-baliqchilik kemasini boshqargan. Ekspeditsiya a'zolari Barents dengizida treska va kambala baliqlari uchun keng miqyosli tralli baliq ovlash imkoniyatini asoslashdi va shu vaqtdan boshlab bu yerda dengiz baliqchiligi rivojlana boshladi. Kaspiy va Azov-Qora dengiz bo’ylab qilingan ekspeditsiyalari ham prof. N.M. Knipovichning o'ziga xos maktabi edi. XIX asrning ikkinchi yarmidagi ya’ni ixtiologiyada ilmiy va baliqchilik yo'nalishini rivojlantirishda va baliqchilik fanini yaratishda buyuk ishlari uchun N. M. Knipovichning ta'kidlab o’tish lozim. F. Kessler ko'pgina yangi baliq turlarini tavsiflagan va birinchi marta biologik tasnifini bergan; O.A. Grimm Rossiyada baliqchilikka asos solgan. A.A. Ostroumov va N.A. Varpaxovskiy 26 taniqli baliq identifikatorlari. L.P. Sabaneyev baliq ovlash bo'yicha juda ko'p kitoblarning muallifi [21,49,67]. Akad L.S. Berg ixtiologiyaning rivojlanishiga katta hissa qo'shdi. Uni haqli ravishda Rossiya ixtiologiya maktabining mudiri deb atash mumkin. 700 dan ortiq asarlari nashr etilgan. Uning "SSSR va qo'shni mamlakatlarning chuchuk suvli baliqlari", "Baliqlarga o'xshash baliq va baliqlarning tizimi, hozirgi paytda yashovchilar va toshqotganlar" va boshqa ko'plab asarlari har bir ixtiologning ma'lumotnomalari. U baliqning 17 ta naslini, 38 turini va 51 kichik turini yaratdi va birinchi bo'lib tasvirlab berdi [53,74]. 1.2-rasm . Berg Lev Semenovich Ixtiologiyaning rivojlanishiga taniqli olimlar - losos baliqlari tadqiqotchisi V.K. Soldatovning faoliyati yordam berdi; P.Yu. Shmidt, Uzoq Sharq dengizlari baliqlari bo'yicha ko'plab asarlar muallifi; Kaspiy dengizi lososlarini tavsiflagan. A.N. Derjavin, E.K. Suvorova Ixtiologiya bo'yicha darsliklar va o'quv qo'llanmalar yaratgan F. Pravdin va S.V. Averintsev Sibir daryolarining ixtiyofaunasini o'rgangan, elektr nuridan foydalanib Kaspiy baliqlarini tutish asoslarini yaratgan. P.G. Borisov baliqlarning yoshini va o'sish sur'atlarini aniqlash usullarini, shuningdek ularning zaxiralari holatini baholash bilan bog'liq bo'lgan qonuniyatlarni kashf etgan G. N. Monastyrskiy G.V. Nikolskiy xususiy ixtiologiya va baliq ekologiyasi bo'yicha kitoblar muallifi [75,77]. 27 Ammo 1921 yilda Rossiya davlatining tashkil etilishining dastlabki yillarida V.I. Lenin tomonidan shimoliy dengizlarning biologik manbalarini o'rganish uchun suzuvchi dengiz institutini tashkil etish va mamlakatda dengiz va okean baliqchiligini rivojlantirishni ilmiy asoslash to'g'risida qaror qabul qilindi. Ushbu tarixiy sanadan boshlab Sovet baliqchiligi va ixtiologiya fanining shakllanishi va jadal rivojlanishi boshlanadi [18,74]. Keyingi davrda mamlakatda ilmiy-tadqiqot institutlari, o'quv muassasalari va ilmiy-tadqiqot kemalarining keng tarmog'i qurildi. Hozirgi vaqtda mamlakatdagi barcha baliqchilik ilmiy-tadqiqot institutlari dengiz va okeanlarning biologik manbalarini o'rganadigan bir necha institutlarning tizimlariga birlashtirilgan va Butunittifoq dengiz baliqchiligi va okeanografiya ilmiy-tadqiqot instituti (VNIRO) tomonidan boshqariladi, har bir havzada mos keladigan narsalar mavjud. ilmiy markazi, uning faoliyati keng suv maydonini o'z ichiga oladi. Shunday qilib, Tinch okeani dengiz baliqchiligi va okeanografiya instituti (TINRO) Saxalin, Kamchatka, Magadan va Amur filiallari bilan Tinch okean havzasida tadqiqotlar olib boradi PINRO va AtlantNIRO - Atlantika okeanida AzcherNIRO, Qora dengiz va Hind okeanining biologik manbalarini o'rganmoqda [18]. Ko'l va daryo baliqchiligi davlat ilmiy-tadqiqot instituti (GosNIORKh) tomonidan boshqariladigan ko'plab ichki suvlardagi ilmiy baliqchilik institutlari, bo'limlari va laboratoriyalari tizimi ko'llar, daryolar va suv havzalarining baliq manbalariga e'tibor beradi. Natijada, baliq etishtirishning ilmiy asoslarini rivojlantiradigan institutlarning keng tarmog'i mavjud va birinchi navbatda Rossiya Federatsiyasi (VNIIPRH), Ukraina (UkrNIIRH), Belarusiya (BelNIIRH) va boshqalar [18]. Barcha suv havzalarida yaxshi tashkil etilgan istiqbolli baliqchilik zaxiralari mavjud. Ushbu institutlarda va razvedka xizmatlarida 9 mingdan ortiq odamdan iborat katta ixtiyologlar va boshqa mutaxassislarning katta guruhi mavjud. 28 Baliqchilik institutlari xodimlari SSSR Fanlar akademiyasi va oliy o'quv yurtlari olimlari bilan hamkorlikda "ichki suv havzalari va Jahon okeanining ixtioaunasini o'rganish, shuningdek, oqilona baliqchilikning ilmiy asoslarini ishlab chiqishgan. 1.3. O‘rta Osiyoda va O’zbekistonda amalga oshirilgan ixtiologik tadqiqotlar tahlili O‘rta Osiyoda va O‘zbekistonda ixtiologik tadqiqotlar Rossiya ixtiologiya tarixi bilan chambarchas bog‘liq. O‘rta Osiyoda va O‘zbekistonda ixtiologiyani rivojlanishida rus olimlarining xizmatlari katta. XIX asrning 70- yillarida A. P. Fedchenko Zarafshon, Iskandarko‘l kabi suvliklarda baliqlardan qum baliq to‘g‘risida ma’lumotlar keltirilgan. 1911 yilda I. V. Vasilev tomonidan O‘rta Osiyodagi bezgakka qarshi ko‘llarni zog‘ora, oqqayroq, qum baliq chavoqlari bilan baliqlashtirishni tashkil qildi [9,11]. L. S. Bergning ma’lumotlariga qaraganda Zarafshon daryosi yaqin vaqtlargacha Amudaryo bilan tutashgan bo‘lib, uning bir irmog‘i bo‘lgan. Zarafshon daryosi ixtiofaunasi O‘rta Osiyoning boshqa daryolari bilan o‘zaro yaqin aloqada bo‘lgan [32,34,43]. 1970-1980 yillarda o’rta Zarafshon suvliklarida Amur suvliklari ixtiofaunasi (oq va qora amur, oq va chipor do‘ngpeshona) kabi baliq turlari haqida ma’lumotlar keltirib o’tilgan. O’rta zarafshon suvliklari ixtiofaunasi to Amu-Buxoro va Amu-Qorako’l kanali foydalanishga topshirilganga qadar 17 turdan iborat bo’lgan baliqlarning barchasi uchragan (ba’zi introduksiyalangan turlarni: gambuziya, kumush tovon baliq, Orol oqcha baliqini hisobga olmaganda). Bularni Turdakov, Berg , Burnashev , Abdullaev , Komilov kabilar o‘rganishgan [7,32]. O’rta zarafshon havzasi ixtiofaunasi 7 oiladan iborat bo‘lib 29 turni o‘z ichiga oladi. Turlarning 61,1 % ni karpsimonlar tashkil qiladi. G.X. Shaposhnikov ma’lumotlariga qaraganda Amudaryo ixtiofaunasi asosan yuqori uchlamchi, tog‘li Osiyo, Hindiston, Old Osiyo cho‘l suvliklari kompleksi va shimoliy muzliklardan migratsiyalashgan vakillar hisoblanadi [32.33,43]. 29 O‘zbekiston ixtiofaunasi to‘g‘risida asosiy ma’lumotlar M.A. Abdullayev , Komilov, A.H. Hasanov, D. Urchinov, G‘.M. Sayfullayev va boshqa olimlar tomonidan keltirilgan [46,67,73]. O‘zbekiston tabiiy suvliklari va ularning baliqlari to‘g‘risida ma’lumotlar asosan M.A. Abdullayev, G‘.K. Komilov, B.H. Haqberdiyev, A.A. Amonovlar tomonidan batafsil o‘rganilgan. XIX asrning 70-yillarida A.P. Fedchenko Zarafshon daryosi, Iskandarko‘l baliqlari-ayniqsa “Neskar” to‘g‘risida ma’lumot keltiradi [12,34]. M.A. Abdullaev o’rta zarafshon suvliklari baliqlarini 7 oilaga bo‘ladi. Ustun oila bo‘lib Cyprinidae hisoblanadi. Asosiy ovlanadigan turlar 13 turdan iborat [7]. 30 II . TADQIQOT SHAROITI , OBYEKTLARI VA USLUBLARI 2.1. Tadqiqot ishlari olib borilgan hududning fizik - geografik tavsifi Geografik o rni. Samarqand viloyati Pomir-Oloy tog larining g arbiyʻ ʻ ʻ chegarasida Zarafshon daryosi havzasinning o rta qismida joylashgan bo lib, ʻ ʻ rel’efi asosan, kenglik bo ylab cho zilgan va shimoldan Tojikiston tog ʻ ʻ ʻ tizmalarining tarmoqlari (Nurota tog i, umumiy balandligi 2169 m, Ontog 2003 ʻ ʻ m), janubdan Zarafshon tog tizmalari bilan o ralgan Zarafshon vodiysidan ʻ ʻ iborat. Vodiy sharqdan (780-800 m) g arbga (350 m) pasayib boradi. U g arbda ʻ ʻ 60-100 metr gacha kengayib, shimoliy-sharqda (viloyat hududining tashqarisida) Qizilqum cho liga, janubiy-g arbda Karnob cho liga o tadi, shimoliy-sharqda ʻ ʻ ʻ ʻ Nurota cho llari orqali Mirzacho lga birlashadi. Vodiyning o rtasidan Zarafshon ʻ ʻ ʻ daryosi oqib o tadi. Vodiydan shimoliy qismida va umumiy janubida qiya ʻ tekislikda joylashgan va tog larga yaqinlashganda adirlar boshlanadi [62]. ʻ 2.1-rasm. O’rta Osiyo va O’zbekistondagi tabiiy suv havzalari xaritasi Zarafshon tog tizmasi (uning g arbiy qismi) janubda Qashqadaryo ʻ ʻ viloyati bilan bo lgan chegara bo ylab cho ziladi. ʻ ʻ ʻ Bu tizma (2388 m) asosan, paleozoyning kristallaridan shakllanadi va ohaktoshkardan iborat. G arbga bu ʻ 31 tizma tog asta-sekin pasayib borib, Kattaqo rg ondan janubda past-balandʻ ʻ ʻ tekisliklardan iborat bo lgan tekisliklar bilan qo shilib ketadi. Asosan qumli ʻ ʻ slanets va tagmatik jinslardan tashkil topgan Nurota to gi bir necha yirik ʻ bo laklarga parchalanib ketgan. Foydali qazilmalardan oltin, kumush, ʻ alyuminiy, volfram chiqadi. Ohaktosh, granit, tergel, gips, biktoniy gili, otonkuton, tenedei boyliklari marmar va 2007 yildan iborat (Nurota tog larida) ʻ dunyoda yagona bo lgan gulobi marmarni qazish ishlari boshlandi. Nurobodda ʻ korik konlari va mineral buloqlari mavjud [35,56]. Iqlimi. V.P. Kondratyuk va Samarqand zonal gidrometeostansiyaning ma’lumotiga ko ra tadqiqot hududida o rtacha yillik harorat +13,1 ʻ ʻ 0 C bo lib, ʻ harorat maksimumiga iyul oyida erishiladi, +42,3 0 C. Samarqand zonal gidrometeostansiyasining ma’lumotlaridan ko rinib turibdiki, tadqiqot ʻ o tkazilgan yillarda o rtacha oylik haroratning eng yuqori ko rsatkichi iyun ʻ ʻ ʻ oyida kuzatildi +27,2 0 C, eng past ko rsatkichi esa dekabr oyida kuzatildi – ʻ 0,4 0 C. O rtacha yillik harorat esa +14,6 ʻ 0 C ni tashkil etdi. O rtacha uch yillik ʻ harorat +14,9 0 C ni tashkil etadi. Bu ko rsatkich o rtacha ko p yillik harorat ʻ ʻ ʻ yig ndisidan +1,8 ʻ 0 C ga yuqoridir. Havo namligi qish, bahor va kuz oylarida yuqori bo ldi. Eng yuqori havo namligi dekabr oylarida (79 foiz), eng past ʻ ko rsatkichi esa iyunda (31 foiz) qayd etildi. Havo namligining o rtacha uch ʻ ʻ yillik ko rsatkichi esa 56,8; 50,7; 59,4 foizni tashkil etdi. ʻ Yog ingarchiklikning asosiy qismi qish va bahor oylariga to g ri keldi. ʻ ʻ ʻ Mart va aprel oylarida yog ingarchilik miqdori 100 mm dan ortiq ekanligi ʻ aniqlandi. So nggi uch yilning yoz oylarida ham boshqa yillardagidek ʻ yog ingarchilik juda kam bo lgan yoki umuman bo lmagan. 2018 yilda ʻ ʻ ʻ yog ingarchilik juda ko p - 561,6 mm, 2017 yilda esa juda kam bo ldi- 158,4 ʻ ʻ ʻ mm. Yuqoridagi mulohazalardan ko rinib turibdiki, 2017 yil boshqa yillardan ʻ ancha quruq, issiq va qurg oqchil kelgan. ʻ 32 2.2-rasm. Samarqand viloyati tabiiy suv havzalari xaritasi Aprel oyidan oktyabr oyigacha harorat 14 0 C dan yuqori bo ldi. Bu esaʻ tuproqdagi biokimyoviy jarayonlarga, jumladan og ir metallarning harakatchan ʻ shakllarini hosil bo lishiga ijobiy ta’sir ko rsatdi. Temperatura ortishi bilan ʻ ʻ havoning nisbiy namligi kamayadi, natijada yozda uning eng kichik nisbiy namligi kuzatiladi. Yozdan kuzga qadar nisbiy namlik ortadi. Iqlimi kontinental, quruq iqlim, bulutli kunlar kam bo ladi. Tekislikda ʻ qish iliq. Yanvarning o rtacha harorati shimolda - 2 ʻ 0 C, tog larda - 4,8 ʻ 0 C, iyulning o rtacha harorati 25-30 ʻ 0 C, absolyut minimum -32 0 C, absolyut maksimum 46 0 C ni tashkil etadi. Yillik o rtacha yog in miqdori 200-881 mm va ʻ ʻ yog inning 80 % qish va bahorda yog adi. Qor 16-20 kungina yog adi. ʻ ʻ ʻ O simliklarning vegetatsiya davri 269 (harorat 5 ʻ 0 C dan yuqori) kundan ko p. ʻ Balandlikka ko tarilgan sari harorat ko tariladi. Iqlim harorati va sug orish ʻ ʻ ʻ Samarqand viloyatida paxta, tamaki, shaftoli, o rik, uzum, anjir va anor o stirish ʻ ʻ imkoniyatini beradi. Oxirgi 20-25 yilda ushbu viloyatda subtropik o simliklardan xurmo ham iqlimlashtirilgan. ʻ 33 Viloyatning asosiy daryosi - Zarafshon, uning viloyat hududidagi qisminig uzunligi 215 km bo lib, Samarqand viloyati maydonida ikki tarmoqqaʻ Oqdaryo va Qoradaryolarga ajraladi. Ushbu daryolar Yangi rabot qishlog i ʻ yonida yana qo shilib, Miyonko l orolini (1200 km ʻ ʻ 2 ) hosil qiladi. Zarafshon daryosi muz qorlardan to planadi. Viloyatning suv havzalari 2.3-rasmda ʻ keltirilgan. Tevarak atrofdagi tog lardan oqib tuzilagan soylar sug orishga ʻ ʻ sarflanganligi sababli Zarafshon daryosiga yetmasdan tugaydi. Darg om, ʻ Narpay, o ng sohil Zarafshon, Eski Anhor, Tuyatortar, Miyonko l, Xatirchi ʻ ʻ kanallari va Kattaqo rg on suv omboridan ham ekinlarni su’g orishda ʻ ʻ ʻ foydalaniladi [7,45]. 2.3-rasm. Samarqand viloyati hududidagi suv havzalari va suv omborlarining xaritasi Tuproqlari asosan bo z tuproqlar, tekisliklar bilan 500 metrgacha ʻ balandlikdagi tog etaklarida och bo z tuproqlar (sug oriladigan yerlarda o tloqi ʻ ʻ ʻ ʻ bo z tuproqlar 1500-1700 m balandlikda bo z tuproqlar, cho l zonasida qumoq, ʻ ʻ ʻ taqir bo z tuproqlar va sho rxoklar) tarqalgan. Yong oqzorlar va archazorlar ʻ ʻ ʻ 34 tagida qo ng ir tuproqlar yanada balandlashadi. Ular qoramtir tuproqlarʻ ʻ almashinib, undan yuqorida tog -o tloqi va tog -tundra tuproqlari uchraydi. ʻ ʻ ʻ Yovvoyi o simliklardan chalacho l va cho l o simliklarida asosiy ʻ ʻ ʻ ʻ ko rinishini egallaydi, tog yon bag irlarida o rmonlarida uchraydi (archa, ʻ ʻ ʻ ʻ na’mataklar). Tog yon bag irlaridagi tekisliklarda shuvoq bilan efemeroid (tez ʻ ʻ qurib qoluvchi) bir-ikki yillik o simliklar o sadi. Daryo bo ylarida, dashtlarda ʻ ʻ ʻ sho ra kabi galofit o simliklar o sadi. Zarafshon daryosi vodiysida terak, jiyda, ʻ ʻ ʻ chakanda, tol, maymunjon, yulg un o simliklaridan iborat to qayzorlar mavjud. ʻ ʻ ʻ Tog larda 1120-2700 balandlikda archa, pista, toshloq yonbag irlarida ʻ ʻ bodomzorlar uchraydi. Samarqand shahri yaqinida yong oqzorlar ko p. Yovvoyi ʻ ʻ hayvonlardan, tulki, chiyabori, tekisliklarda jayron, tog larda qo ng ir ayiq, tog ʻ ʻ ʻ ʻ suvsari, to qaylarda cho chqa, to qay mushugi, daryo suvsari, qushlardan ʻ ʻ ʻ tuvaloq, tog larda kaklik, daryolarida ʻ Turkiston qumbalig i ʻ ( ssp. lepidolaemus ) , Zarafshon oq chebagi ( Leuciscus lehmanni Brandt) , S amar q and xramulya si ( ssp. Heratensis natio ), shirmohi yo qorabaliq ( Schizothorax intermedius McClelland ), sharq tezsuzari ( Alburnoides bipunctatus eichwaldi) , Amudaryo kurakburun ( Pseudoscaphirhynchus hermanni ) ( O zbekiston Qizil kitobiga ʻ kirgan ) , chiziqli tezsuzari ( Alburnoides taeniatus ) , tibet yalang ochbalig i ʻ ʻ ( Nemachelus stoliczkai ) gambuziya ( Gambusia affinis ) va boshqalar uchraydi. Samarqand yaqinidagi Zarafshon qo riqxonasida Buxoro jayroni, Buxoro kiyigi ʻ yashaydi [15,47]. Dissertasiya ishini bajarishda barcha ilmiy tadqiqotlarimiz 2018-2019 yillarda Samarqand tumanidagi Darg om kanali, Kattaqo rg on suv ombori, Oq ʻ ʻ ʻ daryo suv ombori, Zarafshon daryosida olib borildi. 2.2. Tadqiqot obyektlari Samarqand viloyati suv havzalaridagi ayrim turlari ya’ni oq amur balig’i- Ctenopharyngodon idella Valen., oq do’ngpeshona - Hypophthalmichthys molitrix Valen. , zog’ora baliq- Cyprinus carpio L . , kumushrang tovon baliq - Carassius gibelio Bloch., ning biologiyasini o’rganish hisoblanadi. 35 2.3. Tadqiqot usullari: O rta Zarafshon vohasi baliʻ qlari aniqlashda “O zbekiston umurtqali ʻ hayvonlari” aniqlagichidan foydalanildi [69,77] . Baliqlardagi tana shaklining asosiy turlari Moiseev va boshqalar metodikasiga ko’ra aniqlandi [51,53,53,54]. 2.4-rasm. Baliqlarni yorib ko’rish orqali o’rganish Tana nisbatlarini o’lchash va ularning plastik belgilarini aniqlash Pravdin metodikasiga ko’ra aniqlandi [50]. 2.5-rasm. Baliqlarni o'lchash sxemasi Unga ko’ra tana uzunligi L, unumiy og’irligi W, tana og’irligi Klark bo’yicha (ichki organlarsiz tana og’irligi), bosh uzunligi ao, tumshuq uzunligi am, ko’z diametri mr, ko’z oraliq masofa yoki peshona kengligi B, tananing eng katta aylanasi, tananing eng katta qalinligi, tananing maksimal balandligi G, tananing minimal balandligi ik, anti dorsal masofa aq, post dorzal masofa rd, anti pektaral masofa av, anti ventral masofa az, anti anal masofa oy, dum asosining 36 uzunligi fd, orqa suzgich qanotining asosining uzunligi D, orqa suzgich qanotining maksimal balandligi lu, anal suzgich qanotining uzunligi y-y 1 anal suzgich qanotining balandligi yj, ko’krak suzgich qanotining uzunligi vx, ko’krak suzgich qanotining balandligi vx 1 qorin suzgich qanotining uzunligi zz 1, ko’krak va qorin suzgich qanotining masofasi P-v, qorin va anal suzgich qanotlarining uzunligi V-a, bilan belgilanadi [50] 2.6-rasm. Baliqlarning plastik belgilarini o’lchash 2.7-rasm. Baliq o’lchamlarini olish Baliqlarning yoshini aniqlashda tangachalarni tanlab olish joylari Bryuzgin (1969) metodikasi asosida aniqlandi. Unga ko’ra tangachalar bitta emas bir nechta olinishi kerak. Chunki ularning bazilarida tuzilish nuqsonlari bo’lishi mumkin, bu esa tadqiqot uchun yaroqsizdir. Birinchi navbatda tangachalarning yaroqliligiga qarab saralash lozim. Tanlangan tangachalar 4 foizli amiak eritmasi yordamida teridan yaxshilab tozalanadi. Shundan so’ng ularning radiuslari o’lchanadi va undagi halqalar soni sanaladi [39,50,54]. 37 Baliqlarning chiziqli o’sishi ularning vazn o’sishi bilan bog’liqligi aniqlangan. Bu ko’rsatkichni aniqlashda E.Lea (Lea 1910) ning teskari hisoblash usulidan foydalanildi[50]. 2.8-rasm. Baliq yoshini aniqlash uchun tangacha olish mumkin bo’lgan joylarLi= Lnri rn L i - i yoshdagi baliq uzunligi, L n - ushlangan baliq uzunligi, r n - ushlangan baliq tangacha radiusi, r i - i yoshdagi baliqning tangacha radiusi, i - baliqning malum bir yoshi. Yillar bo`yicha o`sish sur`atini tiklash uchun R. Li ning emperik shklasidan foydalanildi [50]. 38 III . TADQIQOT NATIJALARI 3.1. Zarafshon daryosi o’rta oqimi va Oqdaryo suv ombori baliqlarining tur lar tarkibi Zarafshon daryosi havzasining ixtiofaunasi o tgan asrningʻ o’rtalaridagacha hammasi bo lib 17 tur [32,43] baliqlar aniqlangan bo’lib, ʻ ular ichida kichik ovlash ahamiyatiga ega bo lmagan turlar va ahamiyatga ʻ ega bo lgan turlaridan faqat zog ora va laqqalar hisoblangan [58]. ʻ ʻ Keyinchalik Amu-Buxar kanalining Zarafshon daryosi suv havzasiga kelib quyilgandan so ng, baliqlar xilma-xilligi yanada ko payib havzaning tur ʻ ʻ tarkibida quyidagicha o’zgarish katta amudaryo kurakburuni, cho rtan ʻ baliq, Orol mo ylovdor balig i, ʻ ʻ oqcha baliq, qilichbaliq, chiziqli tezsuzar, oq do ngpeshona, chiziqli do ngpeshona, oq amur, qora amur ʻ ʻ kuzatildi [32]. Keyinchalik 1980 yili Orol dengizidan yana 2 ta tur amur buqabalig i va ʻ ilonbosh baliqi keltirilganligi aniqlandi [43,68]. Hozirgi kunda Zarafshon daryosi suv havzasining ixtiofaunasi tarkibi 29 ta tur va kenja tur baliq, 27 ta turkum, 7 ta oila va 4 ta urug’ga mansub baliq turlari bilan boyiganligi ma’lum bo’ldi. Zarafshon daryosining o zida (jumladan, introduktsiyalar va ʻ tasodifiy ravishda keltrilgan turlari) 20 tur va kenja turga mansub baliqlar bo lib, shulardan 17 ta turkum, 4 ta oila va 3 ta urug’ga mansub turlardir. ʻ Daryo quyi qismining mineralizatsiyasi oshishi natijasida turlarning soni asta-sekin kamaygan (18-12-4 tur). Zarafshon daryosi havzasi, ko l va ʻ suv omborlarining ixtiofaun asining mavjud turlar tarkibi 3.1-jadvalda keltirilgan. 3 .1 -jadval . Zarafshon daryosi suv havzalaridagi baliqlarining tur tarkibi № Tur Suv havzalari I II II I I V V V I VI I VIII Cyprinidae oilasi 39 1 Abbottina rivularis (Basilewsky) - - + + + + - + 2 Abramis brama orientalis Berg - - + + + + + + 3 Alburnoides bipunctatus eichwaldi (Filippi) + + + + + + - + 4 Alburnoides taeniatus (Kessler) + + + + + + + + 5 Aristichthys nobilis (Richardson) - - + + - + + + 6 Aspius aspius iblioides (Kessler) - - + + + - - + 7 Barbus capito conocephalus Kessler + + + + - - + - 8 Capoeta capoeta steindachneri Kessler - + + + + + + + 9 Carassius gibelio (Bloch) + + + + + + + + 1 0 Chalcalburnus chalcoides aralensis (Berg) - + + + - - - - 1 1 Ctenopharyngodon idella (Valenciennes) - - + + + + - + 1 2 Cyprinus carpio Linnaeus + + + + + + + + 1 3 Gobio gobio lepidolaemus Kessler + + + + + + + + 1 4 Hemiculter leucisculus (Basilewsky) - + + + + - - - 1 5 Hypophthalmichthys molitrix (Valenciennes) + - + + + + - + 1 6 Leuciscus lehmanni Brandt + - + + - - - - 1 7 Pelecus cultratus (Linnaeus) - - + + - - - - 1 8 Rhodeus ocellatus (Kner) + - - - - - - - 1 Pseudorasbora parva (Temminck + - + + + - - + 40 9 et Schlegel) 2 0 Rutilus rutilus aralensis Berg - + + + + + + + Cobitididae oilasi 2 1 Nemacheilus oxianus Kessler + - - - - - - - 2 2 N.malapterurus longicauda (Kessler) + - - - - - - - 2 3 Sabanejewia aurata aralensis Kessler + + + + - + + + Siluridae oilasi 2 4 Silurus glanis Linnaeus + + + + + + + + Poeciliidae oilasi 2 5 Gambusia holbrooki Girard + + + + + + + + Percidae oilasi 2 6 Perca schrenkii Kessler + - - - - - - - 2 7 Sander lucioperca (Linnaeus) + + + + + - - + Gobiidae oilasi 2 8 Rhinogobius brunneus (Temminck et Schlegel) + - + + + + - + Channidae oilasi 2 9 Channa argus (Cantor) - - + + + + - + Turlarning soni 1 8 1 4 2 5 24 1 9 17 12 20 41 Eslatma: I - Kattaqo rg on suv ombori, II - Sho rʻ ʻ ʻ ko ʻ l suv ombori, III - Tudak o ʻ l suv ombori, IV - Kuymazar suv ombori, V - Dengizko l ʻ ko li, VI - Tuzk ʻ o n ko li, VII - ʻ Qo rak o ʻ l , VIII - Xatirchi ko li. ʻ Samarqand viloyati hududagi bir qancha suv havzalarining ixtiofaunasi algoflorasi kabilarni o ’ rganish bo ’ yicha bir qancha ishlar amalga oshirilgan . Ammo shu hududdagi Oqdaryo suv ombori baliq turlari haqida ma ’ lumotlar yetarlicha emas . Shularni hisobga olgan holda biz Oqdaryo suv omborining baliq turlarini o ’ rgandik va turlari bo ’ yicha sistematik ro ’ yhatini tuzib chiqdik . Bizni ma ’ lumotlarimizga ko ’ ra bugungi kunda Oqdaryo suv omborida 3 ta bo ’ lim , 6 oila va 17 urug ’ ga mansub 18 tur baliqlar borligi aniqlandi . Biz to ’ plagan ma ’ lumotlar 3.2- jadvalda manbalarda keltirilgan qo ’ shni suv omborlar baliq turlari soni bilan solishtirildi . 3.2-jadval. Oqdaryo suv ombori baliq turlari tarkibi № Oila Tur nomi Suv havzalari I II III 1 Cyrinidae Alburnoides bipunctatus eichwaldi Filippi. + + + 2 Alburnoides taeniatus Kessler. + + + 3 Barbus capito conocephalus Kessler . + + + 4 Carassius gibelio Bloch. + + + 5 Cyprinus carpio Linnaeus . + + + 6 Gobio gobio lepidolaemus Kessler . + + + 7 Hypophthalmichthys molitrix Valenciennes. + — + 8 Leuciscus lehmanni Brandt . + — + 9 Rhodeus ocellatus Kner. + — — 10 Pseudorasbora parva Temminck et Schlegel. + — + 11 Cobitidida Nemacheilus oxianus Kessler . + — — 42 e12 N. malapterurus longicauda Kessler. + — — 13 Sabanejewia aurata aralensis Kessler . + + + 14 Siluridae Silurus glanis Linnaeus . + + + 15 Poeciliidae Gambusia holbrooki Girard . + + + 16 Percidae Perca schrenkii Kessler . + — — 17 Sander lucioperca Linnaeus. + + + 18 Gobiidae Rhinogobius brunneus Temminck et Schlegel. + — + Ilova : I - Oqdaryo suv ombori , II - To ’ dako ’ l suv ombori , III - Kattaqo ’ rg ’ on suv ombori Jadvaldagi ma ’ lumotlarga ko ’ ra Oqdaryo suv omborida uchraydigan 18 ta baliq turidan 10 tasi To ’ dako ’ l suv omborida , 14 tasi Kattaqo ’ rg ’ on suv omborida uchrashi aniqlandi . 3.2. Oq amur - Ctenopharyngodon idella Valen. ning ba’zi biologik xususiyatlari Taksonomik birliklari: turkum Cypriformes - karpsimonlar, oila - Cyprinidae - karplar, urug` - Ctenopharyngodon Steindochner idella (Valencicnnes) - oq amur. Tarqalishi: tabiiy tarqalish zonasi Osiyo daryolari havzalari, Tinch okeaniga daryo irmoqlari, Xitoyning markaziy, janubiy, shimoliy qismlarida, Rossiyaning Amur daryosida shu jumladan O’zbekistonning Sirdaryo, Amudaryo va Zarafshon daryolarida keng tarqalgan. Oq amur balig`i Xitoy faunasiga tegishli hisoblanadi. Oq amur akvakultura obyekti sifatida iqlimlashtirilgan, yuksak suv o`tlarga qarshi kurashda muhim ahamiyatga ega ekanligi aniqlandi. Shu munosabat bilan dunyo miqyosida keng tarqalgan. 43 3.1 -rasm. Oq amur balig’ini labaratoriya sharoitida o’rganish jarayoni O`zbekistonda uning chavoqlarini birinchi bo`lib 1960-yillarda Moskva Davlat Universiteti, Ixtiologiya va gidrobiologiya kafedrasi olimlari G.V. Nikolskiy, V.B. Verigin, V.V. Vinagradov, I.A. Komilov tomonidan GZRP Toshkent viloyati Yangiyo`l tumaniga keltirilgan. Asosan shimoliy Xitoydan Amur basseyenidan keltirilib, hozirgi Baliqchidagi Chirchiq baliqchilik xo`jaligida boqilgan [54,68]. Marfologik ko`rsatkichlari: oq amur juda tez o`sadigan baliq. Zarafshon daryosida uzunligi 120 sm, og`irligi 32 kg Oq daryo suv omborida uzunligi 112 sm, og`irligi 12 kg gacha uchrashi aniqlandi. Oqdaryo suv omborida yoshi 12+, uzunligi 91 sm, og`irligi 12,8 kg bo`lgan oq amur baliqlari mavjudligi aniqlandi. Ichidagi ikra og`irligi 1,2 kg ekanligi ma’lum bo’ldi. Oq amurning tanasi torpedasimon, tangachasi katta sikloid tipda. O`ng jabra yoyida jabra ustunchalarining soni 15, yon. chiziqdagi tangachalar soni 11.36 ga teng ekanligi ma’lum bo’ldi. Oq amur balig’ini labaratoriya sharoitida o’rganish 3.1-rasmda keltirilgan. Orqa suzgich qanotida D III8, anal suzgich qanotida AIII8. Oq amurning O`zbekistonda iqlimlashtirilganiga ham 60 yil to`ldi. Zarafshon daryosi oq amur baliqlarining plastik belgilarini o`rgandik. O`lchov ishlari Samarqand Davlat Universiteti Biologiya fakulteti Zoologiya kafedrasi labaratoriyasida amalga oshirildi. 3 va 4 yoshli oq amur baliqlarining plastik belgilari 3.3 va 3.4- jadvallarda keltirilgan. 3.3-jadval. 3 yoshli oq amurning plastik belgilari (Zarafshon) 44 № Plastik belgilari Minimal Maxsimal O'rtacha 1. Tana uzunligi l (mm) 398 645 542,7 2. Umumiy og' irligi W (g) 1398 5891 434 0 3. Tana og'irligi Klark bo'yicha W (g) 1195 4988 3800 4. Yon chiziqdagi tangachalar soni l l 38 46 40 5. Yon chiziq ust tangachalar soni 6 7 6,4 6. Yon chiziq ost tangachalar soni 4 6 4,5 7. D dagi shoxlanmagan qattiq nurlar soni III III III 8. D dagi shoxlangan yumshoq nurlar soni 7 7 7 9. A dagi shoxlamagan qattiq nurlar soni III III III 10. A dagi shoxlangan yumshoq nurlar soni 7 8 7,7 11. V dagi yumshoq nurlar soni 8 8 8 12. V dagi shoxlanmagan qattiq nurlar II III III 13. Halqum tishlari formulasi 2-4-2-5 2-4-2-5 2-4-2-5 14. 1-jabra yoyidagi ustunchalar soni 13 22 17,8 Tana uzunligiga nisbatan % hisobda 1. Ko'z diametri-0 2,4 3,5 2,8 2. Ko'z orqa masofasi PO 10,3 12,7 11,6 3. Bosh uzunligi, C 21,0 24,8 22,5 4. Tumshuq uzunligi r 7,0 9,0 8,6 5. Ensa sohasidagi bosh balandligi, hc 14,6 19,7 16,1 6. Peshana kengligi, io 12,0 14,3 12,2 7. Tananing maxsimal balandligi,H 17,8 25,9 21,8 8. Tananing minimal balandligi, h 8,9 14,0 11,9 9. Antidorsal masofa, aD 44,3 53,7 49,1 10. Postdorsal masofa, pD 38,0 46,5 43,0 11. Antipektoral masofa ,aP 22,1 25,0 23,2 12. Antiventral masofa, aV 51,0 56,4 52,3 13. Antianal masofa, aA 73,6 78,0 75,8 45 14. Dum asosining uzunligi, cl 16,5 19,1 17,6 15. Orqa suzgich qanot asosining uzunligi, Dl 10 11,3 10,4 16. Orqa suzgich qanotning maxsimal balandligi, DH 16,3 18,5 17,2 17. Anal suzgich qanotining uzunligi, Al 6,9 9,5 7,8 18. Anal suzgich qanotining balandligi, AH 10,8 13,9 11,5 19. Ko'krak qanotining uzunligi, Pl 14,7 15,9 15,5 20. Qorin suzgich qanotining uzunligi,Vl 15,3 16,9 16,1 21. Ko'krak va qorin suzgich qanotining masofasi, P-V 26,9 30,5 28,8 22. Qorin va anal suzgich qanotlarining uzunligi, V-A 23 27,1 24,9 3.4-jadval . 4 yoshli oq amurning plastik belgilari (Zarafshon) № Plastik belgilari Minimal Maxsimal O'rtacha 1. Tana uzunligi l (mm) 568 675 600 2. Umumiy og' irligi W (g) 2800 5438 4450 3. Tana og'irligi Klark bo'yicha W (g) 2568 5205 421 4. Yon chiziqdagi tangachalar soni l l 40 49 45,8 5. Yon chiziq ust tangachalar soni 7 7 7 6. Yon chiziq ost tangachalar soni 5 5 5 7. Orqa suzgichdagi qattiq nurlar soni D III III III 8. Orqa suzgich qanotidagi yumshoq nurlar soni, D 7 7 7 9. Anal suzgich qanotidagi qattiq nurlar soni,A 3 3 3 10. Anal suzgich qanotidagi yumshoq nurlar soni, A 8 8 8 46 11. Halqum tishlar formulasi 2-4-2-5 2-4-2-5 2-4-2-5 12. Birinchi jabra yoyidagi ustunchalar soni 17 22 19 Tana uzunligiga nisbatan % hisobda 1. Ko'z diametri-0 3,0 3,5 3,2 2. Ko'z orqa masofasi PO 11,5 12,8 11,7 3. Bosh uzunligi, C 20,8 23,5 21,7 4. Tumshuq uzunligi r 7,0 8,5 7,8 5. Bosh balandligi, hc 16,5 18,0 17,0 6. Peshana kengligi, io 11,7 13,1 12,4 7. Tananing maxsimal balandligi,H 22,5 25,1 23,9 8. Tananing minimal balandligi, h 11,0 13,1 12,3 9. Antidorsal masofa, aD 48,5 54,7 51,1 10. Postdorsal masofa, pD 42,3 45,2 43,8 11. Antipektoral masofa ,aP 21,0 23,3 22,4 12. Antiventral masofa, aV 50 53,5 51,9 13. Antianal masofa, aA 76,1 78,5 77,4 14. Dum asosining uzunligi, cl 17,7 20,6 18,8 15. Orqa suzgich qanot asosining uzunligi, Dl 10,2 13,0 11,5 16. Orqa suzgich qanotning maxsimal balandligi, DH 15,5 17,1 16,4 17. Anal suzgich qanotining uzunligi, Al 8,0 9,4 8,8 18. Anal suzgich qanotining balandligi, Ha 8,5 10,9 9,7 19. Kokrak qanotining uzunligi, lp 16,5 19,0 18,1 20. Qorin suzgich qanotining uzunligi,Vl 13,0 15,2 14,3 21. Ko'krak va qorin suzgich qanotining 28,2 31,1 29,5 47 masofasi, P-V 22. Qorin va anal suzgich qanotlarining uzunligi, V-A 22,8 25,6 24,1 O`sish: oq amur biologiyasiga doir 60 yil davomida ko`p ishlar amalga oshirildi va uning tez o`sadigan baliq ekanligiga ishonch hosil qilindi. U tabiiy tarqalgan joyida qanday o`ssa, iqlimlashtirilgan joyida ham xuddi shunday o`sishi ma’lum bo’ldi. Ozuqa kam hududlarda nisbatan sekin o`sishi ma’lum bo’ldi. 3.5-jadvalda oq amur balig’ini o’sishi bilan bog’liq ma’lumotlar keltirib o’tilgan. 3.6-jadvalda esa oq amur balig’ining o’sishi va o’g’irligi o’rtasidagi o’zaro bog’liqlik to’g’risida ma’lumotlar keltirilgan. 3.5-jadval. Zarafshon vohasi suvliklarida oq amurning o`sish sur`ati (sm) Ko'rsatkichlar Yoshi, yil 1 2 3 4 5 6 7 O'rganilg an baliq soni Uzunlik o'rtacha(sm) 17,9 25,1 41,0 45,9 59,4 65,4 70,0 10 Uzunasiga o' sish abs. 17,9 7,2 15,9 4,9 13,5 6,0 4,6 % hisobida 0 40,2 63,3 11,9 29,4 10,1 7,0 3.6 - j ad v a l . Oq amurning o`sishi va og`irligining o`zaro bog`liqligi. Ko'rsatkichlar Yoshi, yilO 'rganilga n baliq soni 1 2 3 4 5 6 7 Uzunlik o'rtacha(sm) 17,9 25,1 41,0 45,9 59,4 65,4 70,0 10 48 O'rtacha og'irlik(g) 146 310 1868 2700 3650 5270 8300 Og'irlikning o'sishi(g) 146 164 1558 832 950 1620 3030 Yuqoridagi jadval ma`lumotlaridan ko`rinib turibtiki, oq amur Zarafshon vohasidagi tabiiy suvliklarda yaxshi o`sadi. Shunday tez o`sadigan va yuqori mahsuldorlikka ega bo`lgan oq amur bilan suvliklarni baliqlashtirish katta amaliy ahamiyatga ega. Oq amur balig’ining yoshini aniqlash maqsadida uni tangachalari o’rganildi. 3.2-rasmda oq amur tangachasida dioganal radius bo`yicha tangacha kattaligi bilan baliq tana uzunligi to`g`ri praporsionalligi ma’lum bo’ldi. Serpushtlik: Oq amur baliqlari Samarqand viloyati hududida 5 - 6 yilda jinsiy voyag yetishi aniqlandi. Urchishi bu hududda aprel-may oylarida o tishiʻ ma’lum bo’ldi. Serpushtlig 1 mln va undan ortiq uvildiriq tashlashi aniqlandi. Ona oq amur 6+ yoshda uzunligi 76,8 sm og`irli 6500 g, ota oq amur 5+ yoshda uzunligi 69,5 sm og`irli 5980g ga teng bo’lishi ma’lum bo’ldi. 3.2-rasm. Dioganal radius bo`yicha tangacha kattaligi va baliq tana uzunligining o`zaro bog`liqligi 49 Yillar bo`yicha o`sish sur`atini tiklash uchun E.Lea va R. Li larning emperik shklalaridan foydalanildi. Oq amurda serpushtlikni o`rganish uchun turli yoshdagi baliq larni yorib, gonada yoki yostiqchalardagi uvildiriqlar sonini o`rgandik. Absalyut serpushtlik 100-990 (o`rtacha 506 45) ming uvildiriq. Korrelyatsion tahlil shuni ko`rsatadiki, oq amur serpushtligining absolyut ko`rsatgichi uzunligi(l) va og`irligi bilan chamnbarchas bog`liq ekanligi ma’lum bo’ldi. Quyidagi bu bog`liqlik 3.3-rasmda keltirilgan. 3.3- rasm . Oq amur balig ’ ining serpushtligini uzunligi va og ’ irligiga bog ’ liqligi Individual nisbiy serpushtlik 30 mingdan to 164 (o`rtacha 18,8) ming dona ikra/g, tana uzunligiga nisbatan. Nisbiy individual serpushtlik baliq tana uzunligi va massa bilan ham bog`liq. Olingan ikra hajmi(V) 1 ekz ona oq amurdan 650 ml, olingan uvildiriq massasi 450 g tashkil qildi. 3.3. Oq do’ngpeshona - Hypophthalmichthys molitrix Valen. ning ba’zi biologik xususiyatlari Taksanomik ta`rifi: turkum Cypriniformes-karpsimonlar; oila- Cyprinidae; avlod- Hypophthalmichthys; tur-molitrix Valenciennes. Tuzilishi: Oq do`ngpeshananing tanasi kumushsimon tangachasi kichik, sikloid tipda . Og`zi yuqoriga qaragan, qorni qirra hosil qiladi va bu qirra anal teshigigacha cho`zilgan. Tarqalishi: Tabiiy tarqalish maydoni Osiyoning okean daryolari va Janubiy Amur, Janubiy Xitoy daryolari hisoblanadi. O`tgan asrning 50-yillarida 50 Amur daryosining o`rtalarigacha tarqalgan. Oq do`ngpeshana Xitoy tekislik suvliklari faunasiga tegishli. Oq do`ngpeshanani 1960-yilda hozirgi “Baliqchi” baliqchilik xo`jaligiga keltirilgan. Hovuz baliqchilik xo`jaliklaridan Zarafshon , Qashqadaryo, Amudaryo, Sirdaryo havzalarida tarqalgan. 3.4-rasm. Oq do’ngpeshona balig’ini plastik belgilarini o’lchash Oq do`ngpeshananing morfologik xususiyatlari: Tez o`sadigan, katta baliq, pelagik va reofill xususiyatga ega ekanligi, biologiok jihatdan tabiiy sharoitda o`tuvchi baliqlar guruhiga mansubligi aniqlandi. Oq do’ngpeshonaning plastic belgilarini o’rganish jarayoni 3.4-rasmda keltirilgan. Plastik belgilari quyudagi 3.7-jadvalda keltirilgan. 3.7-jadval. Urg`ochi jinsga mansub oq do`ngpeshananing plastik belgilari. (Zarafshon) № Plastik ko'rsatgichlar Minimal Maxsimal O'rtacha 1. Tana uzunligi l (mm) 549,8 639,2 594,0 2. Umumiy og' irlik W(g) 2391,7 4528,1 3875,0 3. Tana og'irligi Klark bo'yicha W (g) 2119,0 4358,6 3500,7 51 4. Postdorsal masofa PD 34,1 39,3 37,7 5. Antidorsal masofa aD 37,4 43,8 40,6 6. Antipektaral masofa aP 28,9 31,1 29,5 7. Antiventral masofa aV 45,2 49,8 47,4 8. Antianal masofa aA 66,0 69,8 68,1 9. Dum tanasi uzunligi lC 20,7 22,1 21,0 10. Orqa suzgich qanot asosining uzunligi lD 9,9 11,8 10,5 11. Orqa suzgich qanoti maksimal balandligi HD 15,5 18,9 16,9 12. Anal suzgich qanotining uzunligi lA 11,9 14,8 13,5 13. Anal suzgich qanotining balandligi hA 11,0 12,8 11,6 14. Ko'krak suzgich qanoti uzunligi lP 22,8 23,9 23,0 15. Qorin suzgich qanoti uzunligi lV 16,0 18,3 17,4 16. P-V orasidagi masofa 17,0 19,5 18,1 O ` sishi : Oq do ` ngpeshana tez o ` sadigan baliq , tabiiy sharoitda katta o ` lchamda ekanligi , Zarafshon daryosida , Oqdaryo suv omborida 25-30 kggacha yetadigan turlari borligi aniqlandi . Oq do`ngpeshana mo`tadil suvliklarda asosan 3-5 yoshda maxsimal o`sishi qayd etildi. Baliqni o’sishi bilan bog’liq ma’lumotlar 3.5-rasmda keltirilgan. 52 3.5-rasm. Baliq tana uzunligining tangacha radiusiga bog’liqligi Zarafshon daryosi sharoitida asosan 5-6 yoshda voyaga yetishi ma’lum bo’ldi. Serpushtliligi 400-600 ming uvildiriq ekanligi, ikra kattaligi 1,7-1,8 mm, ikra suvga tushishi bilan 3-4 mm gacha shishishi, individual nisbiy ishchi serpushtlik 110 ming uvildiriq kg/ og`irlik ekanligi aniqlandi. Allometriya: oq do`ngpeshananing tana uzunligi va og`irligi kuchli, ijobiy ravishda o`zaro mustahkam aloqada bo`lishi aniqlandi. Bu aloqadorlik quyidagi 3.6-rasmda keltirilgan. Oq do`ngpeshana boshqa karpsimonlar singari jinsiy voyaga yetgunga qadar o`sishdan to`xtamaydi. Lekin bizning tadqiqot hududimizda 2+, 4+ yoshda nibatan tez o`sishi, keyinchalik 5+, 6+ yoshlarda nisbatan sekinlashishi, Zarafshon daryosida 5+ yoshda voyaga yetishi ma’lum bo’ldi. Bu belgilarni aniqlash jarayoni 3.7-rasmda aks ettirilgan. 53 3.6-rasm. Oq do`ngpeshananing uzunligi(l) va tana og`irligi(W) ning o`zaro bog`liqligi. Zarafshon daryosi , 2019-yil. 3.7-rasm. Oq do’ngpeshona balig’ini o’rganish jarayoni Serpushtligi. 3-5 yoshda, uzunligi 72-80 sm, og`irligi 6000-8500 g kattalikdagi baliqlar jinsiy jihatdan voyaga yetishi aniqlandi. Serpushtliligi-iyun oyida 750-800 g/ona baliq uchun yoki o`rtacha 800-1500 uvildiriq.3-4 yoshli ona zotlarda 100-300 g ni tashkil qilishi ma’lum bo’ldi. Serpushtlikning eng yaxshi ko`rsatkichi 6-8 yoshda namayon bo`lishi qayd etildi. O`simlikxo`r 54 baliqlar orasida serpushtligi bilan (800-1500 uvildiriq) oq do`ngpeshana ajralib turishi, bulardagi uvildiriq massasi 0,7-1,1 kg bo’lib, bu bir ona baliqdan olindi. 3.4. Zog’ora baliq- Cyprinus carpio L. ning ba’zi biologik xususiyatlari Taksanomik ta`rifi: turkum Cypriniformes-karpsimonlar; oila- Cyprinidae ; avlod - Cyprinus ; tur- Cyprinus carpio Linnaeus Tuzilishi. Tana uzunligi 80 sm gacha, og irligi 16 kg gacha bo’lishi qaydʻ etildi. Og zi pastga qaragan. Tanasi suyri shaklda. Tanasi ikki yon tomondan ʻ yassilashgan, bosh va dum qismlari ingichkaroq bo’ladi. Tanasining yuqori qismi to’q yashil, qorin tomoni oqish rangda. Tarqalishi. Zog’ora baliq O’rta Osiyoda Qora, Kaspiy, Orol dengizlari va Amur daryosi havzalarida shu jumladan Samarqand viloyatidagi barcha suv havzalarida uchrashi ma’lum bo’ldi. U daryo va ko’llarda, turli- xil sharoitda yashashga moslashganligi, lekin tez oqadigan suvlarda uchramasligi, suv ostidagi tinch kamarlarda esa ko’p miqdorda uchrashi ma’lum bo’ldi Yana bu baliqni kanal, soy va kollektorlarda ham uchratdik. 3.8-rasm. Labaratoriya sharoitida zog’ora baliqni o’rganish jarayoni Bu baliq har xil sharoitga va yuqori o’zgarishga moslashuvchanligi sababli hududlarda keng tarqalganligi ma’lum bo’ldi. Bu baliqning 55 madaniylashtirilgan formasi tadqiqot hududidagi baliqchilik xo’jaliklarida uchratdik. Ko’plab ko’llardagi va suv havzalaridagi zog’ora balig’i yovvoyi turidan mahlliylashtirilgan. Zarafshon vohasi suv havzalarida zog’ora baliqning oddiy va kichkina turlari yashashi qayd etildi. Qishda esa bu baliq suv ostidagi kamarlarda to’planib yotishi aniqlandi. Zog’ora baliqning morfologik xususiyatlari. Zog’ora baliq tez o’sadigan baliqligi, pelagik va reofil xususiyatga egaligi, oligagalin baliqlar guruhiga kirishi aniqlandi. Biologiok jihatdan tabiiy sharoitda o`tuvchi baliqlar guruhiga mansub ekanligi ma’lum bo’ldi. Bu belgilarni o’rganish jarayoni 3.8-rasmda keltirilgan. Plastic belgilari quyudagi 3.8-jadvalda keltirilgan. 3.8-jadval. Urg`ochi jinsga mansub zog’ora baliq ning plastik belgilari. (“Zarafshon”) № Plastik ko`rsatgichlar Minimal Maxsimal O`rtacha 1. Tana uzunligi l (mm) 310 557 448 2. Umumiy og' irlik W(g) 1265 4512 3770 3. Tana og'irligi Klark bo'yicha W (g) 1075 4126 3486 4. Postdorsal masofa PD 19.2 34.5 27.8 5. Antidorsal masofa aD 21.1 38.2 30.5 6. Antipektaral masofa aP 16.3 29.2 23.6 7. Antiventral masofa aV 25.5 45.7 36.8 8. Antianal masofa aA 37.2 66.9 53.8 9. Dum tanasi uzunligi lC 11.7 21 16.9 10. Orqa suzgich qanot asosining uzunligi lD 6.2 10 8 11. Orqa suzgich qanoti maksimal balandligi HD 9.3 15.7 12.6 12. Anal suzgich qanotining uzunligi lA 7.7 12 9.7 13. Anal suzgich qanotining balandligi hA 7.3 11.2 9 14. Ko'krak suzgich qanoti uzunligi lP 12.9 23.1 18.6 15. Qorin suzgich qanoti uzunligi lV 10.9 16.2 13 16. P-V orasidagi masofa 10.6 17.2 14 56 c) o`sishi: Zog’ora baliqning o’sishi yashaydigan yerining ekologik va ovqat sharoitiga bog’liq ekanligi, ekologik sharoit yaxshi bo’lsa, 2 yoshidayoq bu baliqning bo’yi 30 smga, og’irligi 500-600 grga yetishi aniqlandi. Bularning jinsiy voyaga yetishi 3-5 yoshigato’g’ri kelishi, erkaklari ertaroq, urg’ochilari esa kechroq voyaga yetishi ma’lum bo’ldi. Hatto ularda ozuqa mo’l bo’lsa 2 yoshida 0,5 kg va undan ham og’irroq bo’lishi aniqlandi. Zog’ora baliqning yosh ko’rsatkichlarini og’irligi va uzunligiga bog’liqligi 3.9-rasmda keltirilgan. 1 YOSH 2 YOSH 3 YOSH 4 YOSH 5 YOSH 6 YOSH0100020003000400050006000 Zog'ora baliqning yosh ko'rsatkichlari og'irligi va uzunligiga ta'siri OG'IRLIGI (G) UZUNLIGI (SM) 3.9-rasm. Zog’ora baliqning yosh ko’rsatkichlari og’irligi va uzunligiga ta’siri Zog’ora baliqning o’sishi jinsiy voyaga yetgunga qadar davom etishi, lekin bizning tadqiqot hududimizda 1 +, 3+ yoshda nibatan tez o`sishi. keyinchalik 5+, 6+ yoshlarda nisbatan sekinlashishi ma’lum bo’ldi. Zarafshon vohasida erkaklari ertaroq 2+ yoshida, urg’ochilari esa 3+ yoshda voyaga yetishi aniqlandi. Serpushtligi. Zog’ora baliqlar asosan may-iyun oylarida ko’payishi ma’lum bo’ldi. Janubiy mintaqalarda zog’ora baliqlar 2 yoshida jinsiy voyaga yetsada Zarafshon vohasida esa erkaklari 2 yoshida, urg’ochilari 3 yoshida jinsiy voyaga yetishi aniqlandi. Ular aprel-may oylarida suvning 57 havo harorati 17-19 0 C bo’lganda urchiy boshlashi ma’lum bo’ldi. Uvildirig’ini ertalab sayoz yerlarga, qamish yoki suvo’tilar orasiga tashlashi aniqlandi . Ularning uvildirig’ tashlashi 3 yoshdagi urg’ochi zog’ora baliqda 20- 30 mintagacha, kattalarida esa 100 mingta hatto 1.8 mlngacha yetishi aniqlandi . Ikralarining diametric 1.5-1.7 mm rangi ancha tiniq bo’lishi aniqlandi. Ikralarning rivojlanishi suvning harorati bilan chambarchas bog’liq ekanligi agarda suv harorati 20 0 C bo’lsa chavoqlar 3 kunda tuxumdan chiqishi, 16 0 C bo’lganda esa 5 kunda tuxumdan chiqishi ma’lum bo’ldi. 3.10-rasm. Zog’ora baliqning oziqa tarkibini o’rganish Oziqlanishi. Zog’ora baliq ning oz uqa tarkibi o’rganilganda unda tendepedid lichinkasi, xironomida, boshqa bentik organizmlar, copepod va cladosera, suv o’simliklari (urug’ va boshqa bo’laklari) mavjudligi aniqlandi. Zarafshon vohasi hududidagi zogo’ra balig’ining iste’mol qilgan ozig’i 21 kompanentni -15 hayvon va 6 o’simlikni o’z ichiga olishi aniqlandi. Ko’pincha yosh zog’oralar hayvon oziqlari bilan (nereis, mizid, molyuska, xironomida) bilan oziqlanishi, biroq 23 % o’simlik ozuqalari bilan oziqlanishi aniqlandi. Oq daryo suvombori havzasidagi voyaga yetgan zog’ora baliqlari xironomida lichinkasi bilan oziqlanishi ma’lum bo’ldi. Asosan xironomida 58 lichinkasining har xil rivojlanish bosqichidagilari bilan oziqlan ishi aniqland i. 2018-2019 yillar davomida kuzatishlar natijasiga ko’ra ichagining 90 %ini o’simlik ozuqalari va makrofitlar tashkil qilishi aniqlandi. Zog’ora baliqning oziqa tarkibini labaratoriya sharoitida o’rganish jarayoni 3.10-rasmda keltirilgan. Tuxumdan chiqqan lichinkasining bo’yi 4 mm, bo’lishi dastlab u “sement organi” ( yopishqoq modda ishlab chiqaradigan a’zosi) yordamida o’simlikka yopishib olishi, bo’yi 2-3 smga yetganida erkin suzib yurishi ma’lum bo’ldi. Lichinkasi suvning ekologik sharoitiga qarab, 3-10 kunda uvildiriqdan chiqishi aniqlandi. Lichinkasi dastlab o’simliklarga yopishib olishi, keyinchalik erkin suzib yurib, infuzoriya, siklop kabi mayda organizmlar bilan ovqatlanishi ma’lum bo’ldi. Kattaroq bo’lganda esa chuvalchang va hasharotlar qurti kabi jonivorlarni yeya boshlashi aniqlandi. Voyaga yetgani qisqichbaqa, molyuska kabi jonivorlar, o’simliklar va hatto suvga to’kilgan urug’lar bilan ham ovqatlanishi qayd etildi. 3.5. Kumushrang tovonbaliq - Carassius gibelio Bloch. Ning ba’zi biologik xususiyatlari Taksanomik ta`rifi: turkum Cypriniformes-karpsimonlar; oila- Cyprinidae; avlod- Carassius Jarocki-tovonbaliqlar; tur-Carassius gibelio. Tuzilishi: Moskva hududidagi Savin nomli baliqchilik tajriba xo’jaligida amur tovon baliqning urg’ochisi bilan zog’ora baliqni erkagi chatishtirilgan va yangi kumush tovonbaliq yaratilgan. Bu baliq boshqalaridan kasallikka chidamliligi, tez o’sishi va rivojlanishi, barqarorligi bilan farq qilishi ma’lum bo’ldi. Kumushrang tovon baliq tana shakli cho’zinchoq, lappaksimon tuzilgan. Uning tanasi yon tomonga o’rtacha tekislangan va katta silliq tangachalar bilan qoplanganligi aniqlandi. Kumushsimon tangachasi katta, sikloid tipda ekanligi, baliqning kichik boshida ko’zlari va og’zi joylashganligi, og’iz bo’shlig’ida farengial mayda tishlari ketma-ket joylashganligi aniqlandi. Suzgichlari kattaligi, orqa suzgichining oldida arra tishli yo’g’on suyak shulasi borligi ma’lum bo’ldi. Shunga o’xshash dum osti suzgichining oldida ham 59 bo’lishi aniqlandi. Tanasining orqa tomoni ko’kimtir, qorin tomoni kumushrangda bo’lishi qayd etildi. Tarqalishi: Kumushrang tovon baliq karpsimonlar oilasining bir turi hisoblanadi. Yevropa va Osiyoda keng tarqalgan. O’zbekistonning ko’l, suv ombori, hovuz baliqchilik xo’jaliklari kabi havzalarida ko’payib ketgan. Bu baliq joy tanlamasligi, har qanday sharoitga ko’nikuvchan ekanligi aniqlandi. Uni suv tagi toshloq va suvi tez oqadigan daryolarda, tagi balchiq yoki loyqa ko’llarda, shuningdek ko’lmak suvlarda ham uchratdik, lekin shulardan ko’llarda ko’proq uchratdik. Suv o’simliklari muhiti bu baliq uchun juda qulay sharoitekanligi, u hatto O 2 kam suvlarda ham yashashga moslashganligi aniqlandi. Kumushrang tovon baliqning morfologik belgilari. Kumush tobonbaliqning bo’yi 30-45 sm, og’irligi 1-2 kg gacha bo’lishi, tanasi lappaksimon, suzgichlari katta, orqa suzgichining oldida arra tishli yo’g’on suyak shulasi borligi ma’lum bo’ldi. Kumush tovon baliqning plastik belgilari 3.9-jadvalda keltirilgan. 3.9-jadval. 3 yoshli kumushrang tovon baliqning plastik belgilari № Plastik ko`rsatgichlar Minimal Maxsimal O`rtacha 1. Tana uzunligi l (mm) 195 365 275 2. Umumiy og' irlik W(g) 1068 2002 1507 3. Tana og'irligi Klark bo'yicha W (g) 941 1834 1456 4. Postdorsal masofa PD 12.1 22.6 17 5. Antidorsal masofa aD 13.3 24.8 18.7 6. Antipektaral masofa aP 10.3 19.2 14.5 7. Antiventral masofa aV 16 30 22.6 8. Antianal masofa aA 23.4 43.8 33 9. Dum tanasi uzunligi lC 7.4 13.8 10.4 10. Orqa suzgich qanot asosining 4.1 7.3 5.5 60 uzunligi lD 11. Orqa suzgich qanoti maksimal balandligi HD 5.9 11 8.3 12. Anal suzgich qanotining uzunligi lA 4.8 9 6.8 13. Anal suzgich qanotining balandligi hA 4.6 8.6 6.5 14. Ko'krak suzgich qanoti uzunligi lP 8.1 15.2 11.4 15. Qorin suzgich qanoti uzunligi lV 6.9 12.8 9.7 16. P-V orasidagi masofa 6.7 12.5 9.4 O’sishi. U tez o’sadigan baliqlar sirasidan ekanligi ma’lum bo’ldi. Ammo ko’pincha uning o’sishi u yashaydigan suv havzasidagi ovqat sharoitiga bog’liqligi aniqlandi. Masalan: bir yashar chavog’ining bo’yi yemish mo’l bo’lgan Kattaqo’r’gon suv omborida 12 sm, ovqat kam bo’lgan Oqdaryo suv omborida esa 6-6,5 sm bo’lishi aniqlandi. Uning umr davomiyligi 12 yoshdan oshishi aniqlandi. Chavoqlari asosan suvo’tlar va qisman mayda jonivorlar bilan ovqatlanashi, kattalarining yemishi detrit, ya’ni suvda chirigan o’simlik qoldiqlari hamda ular bilan aralashgan holda mayda qisqichbaqa, kana kabi jonivorlar ekanligi ma’lum bo’ldi. 3.10-jadval. Zarafshon vohasida kumushrang tovon baliqning o`sish sur`ati (teskari hisoblash bo`yicha) 2019-yil Yosh, yil Baliq yoshiga qarab tana uzunligi. (mm hisobida) L 1 L 2 L 3 L 4 L 5 L 6 L 7 3+ 50 97 138 61 4+ 40 79 116 133 5+ 37 72 105 142 176 6 + 32 63 98 133 170 195 7 + 35 65 94 121 148 175 198 Barcha baliqlar singari kumushrang tovon baliq ham notekis o'sishi va turli davrlarda uning o'sishi ma'lum xususiyatlar bilan tavsiflanishi aniqlan Balog'at yoshidan oldin va keyin baliq o'sishi tabiati har xil ekanligi, (qoida tariqasida balog'atga etishdan oldin baliq eng tez o'sishi) aniqlandi. Bu ma’lumotlarni 3.10-jadvalda ko’rish mumkin. Ular foydalanadigan oziq-ovqat asosan og'irlik va chiziqli o'sish uchun sarflanishi ma’lum bo;ldi. Shuning uchun, hayotning birinchi yillarida, chiziqli o'lchamlarning eng tez o'sishi sodir bo'lishi, jinsiy balog'at boshlanganidan keyin o'sish sur'ati pasayishi, ammo tana vaznining o'sishi davom etishi va uning maksimal ko'payishi keksa yoshda kuzatilishi aniqlandi. Iste'mol qilinadigan oziq-ovqatning katta qismi mikrob hujayralari shakllanishiga va gonadalarning yetilishinini ta'minlaydigan zaxira moddalarning to'planishiga, qishlashning muvaffaqiyatli o'tishiga, ko'chib ketishga va boshqalarga sarflanishi aniqlandi. Tananing qarishi davrida chiziqli o'sish sezilarli darajada sekinlashishi aniqlandi. Oziq-ovqat asosan hayot jarayonlarini ta'minlashga sarflanishi ma’lum bo’ldi. Serpushtligi. Kumushrang tovon baliq serpusht, u 3 yoshida jinsiy voyaga yetishi ma’lum bo’ldi. 2-3 yoshligidan tuxumdonida 50 mingdan 100 mingtagacha uvildiriq bo’lishi aniqlandi. Kumush tovon baliqning serpushligini tashlashi aniqlandi. Suvning harorati 16-24 0 C bo’lganda urg’ochisi tashlagan uvildiriqni shu tur baliqning erkagi urug’lantirishi shart emasligi, populyatsiyada ko’pincha erkagi 1-2 ta bo’lishi ma’lum bo’ldi. Ayrim havzalarda erkagi bilan urg’ochisining soni bir-biriga yaqin bo’lishi, 62 bunday bir jinslik populyatsiyada urg’ochisining uvildirig’ini ekologik tomondan ularda yaqin bo’lgan boshqa tur baliqning erkagi urug’lantirishi aniqlandi. Kumush tobonbaliqning urg’ochisini zog’ora baliq va oltin tobonbaliqlarning erkagi urug’lantirishi ma’lum bo’ldi. Bu xil chatishuvdan dunyoga kelgan baliqlarning hammasi urg’ochi bo’lib, onasiga o’xshashligi. urchishda sperma tuxumni urug’lantirmasligi, balki uning rivojlanishiga yordam berishi, bunday urchish gipogenez ya’ni urg’ochi tug’ilish deyilishi ma’lum bo’ldi. 3.11-rasm. Kumush tovon baliqni o’rganish jarayoni 3.6. Samarqand viloyati yopiq suv havzalari baliqlarning tabiiy ozuqa manbalari Tadqiqotlarimiz 2019-yil yoz-kuz mavumida Samarqand viloyatidagi joylashgan yopiq suv havzalari o`tkazildi. Tadqiqotlarimiz uchun suv havzalarida ko`p uchraydigan zog`ora baliq, oq amur, oq do`ng peshona va tovon baliqlarni tanladik. Ularning oshqozon-ichagidagi tabiiy ozuqa manbalarini o`rganish ustida olib bordik. Bu maqsadda har xil suv havzalaridan 100 ta baliqning oshqozon-ichak qismini tekshirdik. Tekshirishlarimiz natijasida jami 18 ta tur: 5 ta tur yashil suv o`tlar ( Chlorophyta ), 2 ta tur evglenasimonlar ( Euglenophyta), 7 ta diatomlar (Bacillariophyta) fitoplanktonlar hamda 15 tur: 6 ta tur Og`izaylangichlilar ( Rotifera ), 5 ta tur Cladoseralar ( Cladocera ), 4 ta tur Kurakoyoqlilar ( Copepoda ) 3.11-jadval. Samarqand viloyati yopiq suv havzalari fitoplankton tur tarkibi va baliqlar tomonidan iste`mol qilinish miqdori 63 Bo`lim Tur Cyprinus carpio Linnaeus Ctenopharyngodon idella H ypophthalm ichthys m olitrix Carassius gibelio 1. Chlorophyta Chlorella vulgaris - +++ ++ + 2. Scenedesmus quadricanda + ++ ++ - 3. Scenedesmus bijugatus - ++ + + 4. Oocystis bongli - +++ ++ - 5. Oocystis gigos + ++ ++ - 6. Euglenophyta Euglena viridis + +++ ++ + 7. Euglena candata + +++ ++ + 8. Bacillariophyta Melosira distans + ++ ++ - 9. Melosira granulata - +++ ++ + 10. Cyclotella stelligera - ++ +++ - 11. Coclotella conita - ++ ++ - 12. Diatoma elangatum - +++ ++ - 13. Synedra acus - +++ ++ - 14. Fragillaria crotonensis - ++ +++ + 15. Cyanophyta Gloeacapsa turgida - ++ ++ - 64 16. Oscillatoria mougeotii + + + + 17. Merismopedia elegans - ++ + - 18. Merismopedia punctata - + ++ - Izoh: +++ - ko`p, ++ - o`rtacha, + - kam, - uchratilmadi. Tadqiqot natijalariga ko`ra ularning oshqozonidan 18 tur fitoplanktonlar aniqlandi. Samarqand viloyati yopiq suv havzalari fitoplankton faunasi tur tarkibi va baliqlar tomonida iste`mol qilinish miqdori haqida 3.11-jadvalda keltirilgan. Tadqiqotlardan shu narsa ma`lum bo`ldiki karpsimon baliqlar oshqozon- ichagidan 4 ta tur ko`k-yashil suv o`tlari (Cyanophyta), 7 ta tur (Bacillariophyta), 2 ta tur evglenasimon (Euglenophyta), 5 ta tur yashil suv o`tlari (Chlorophyta) topildi. Evglenasimonlardan Euglena viridis va Euglena candata boshqa guruh fitoplanktonlarga nisbatan baliqlar tomonidan ko`proq iste`mol qilingan. Diatom suv o`tlardan esa Melosira distans va Fragillaria crotonensis boshqa shu guruhga mansub turlarga nisbatan ko`proq uchradi. Baliqlarning oziqa tarkibini o’rganish jarayoni 3.12-rasmda keltirilgan. 3.12-rasm. Baliqlarning ozuqa tarkibini o’rganish jarayoni Tadqiqotlar natijasida karpsimonlar oilasiga mansub keng tarqalgan 4 turga mansub bu baliqlarning oshqozon-ichagidan 15 tur zooplanktonlar aniqlandi. Samarqand viloyati yopiq suv havzalari zooplankton faunasi tur 65 tarkibi va baliqlar tomonidan iste`mol qilinish miqdori haqida 3.12-jadvalda keltirilgan. 3.12 - Jadval. Samarqand viloyati yopiq suv havzalari zooplankton tur tarkibi va baliqlar tomonidan iste`mol qilinish miqdori № Bo`lim TurCyprinus carpio Linnaeus Ctenopharyngodo n idella H ypophthalm ichth ys m olitrix Carassius gibelio 1. Rotifera Asplanhna priodonta Gosse + ++ ++ + 2. Filinia longiseta Ehr ++ ++ + - 3. Keratella quadrata Müller ++ - + + 4. Keratella cochlearis Gosse - + + - 5. Keratella tropica Apstein + + + + 6. Hexarthra mira Hudson + + + + 7. Cladocera Bosmina longirostris Muller + + + - + + 8. Daphnia longispina Muler + + + + + ++ 9. Daphnia cuculata G.O.Sars +++ + + + + 10. Moina macrocopa Strauss - + - - 11. M oina weberi + - - + 12. Copepoda Cyclops vicinus (Uljanin) Smirnov + + ++ + ++ 66 13. Thermocyclops crassus Fischer ++ + - + 14. Thermocyclops vermifer Lindberg + + + + 15. Arctodiaptomus salinus Daday + - - - Izoh: +++ - ko`p, ++ - o`rtacha, + - kam, - uchratilmadi. O`rganishlar natijasida, og`iz aylangichlilarning Asplanhna priodonta Gosse, Filinia longiseta Her, Keratella quadrata Müller, Keratella cochlearis Gosseva boshqa turlari aniqlandi. Cladoseralardan Daphnia longispina Muler, Daphnia cuculata G.O.Sars lar boshqa turdoshlariga nisbatan ko`proq uchradi. Kurak oyoqlilardan Cyclops vicinus (Uljanin) Smirnov, Thermocyclops crassus Fischer, Thermocyclops vermifer Lindberg, Arctodiaptomus salinus Daday turlari topildi. Baliqlar ozuqa tarkibini mikroskopda ko’rinishi 3.13-rasmda keltirilgan 67 3.13-rasm. Baliqlar ozuqa tarkibini mikroskopda ko’rinishi 68 XULOSA. Tadqiqot natijasida quyidagi xulosalar kelib chiqadi: 1. Zarafshon daryosi suv havzasining o’rta qismi ixtiofaunasi tarkibi 29 ta tur va kenja tur, 27 ta turkum, 7 ta oila va 4 ta urug’ ga mansub. 2. Oq amur balig’ini o’sishi yoshga nisbatan o’rganilganda 2-3 yosh oralig’ida o’sish ancha jadal o’sadi, 6-7 yosh oralig’ida esa nisbatan o’sish sekinlashadi. Oq amurning serpushtligi uni tana uzunligiga bog’liq bo’lib, 70-80 sm li baliqlarda serpushtlik yuqori, 90-100 sm li baliqlarda past bo’ladi. 3. Oq do’ng peshona balig’ining tana uzunligi uning o’g’irligi bilan kuchli aloqada bo’ladi. Adabiyotlarda oq do’ngpeshona balig’ini 5 yoshida voyaga yetishi aytilgan, bizning kuzatishlarimizga ko’ra bu holat 3 yoshni tashkil etdi. 4. Tabiiy suvlarda ozuqaning kamligi tufayli adabiyotlardagi ko’rsatkichlarda ancha kichik zog’ora baliqlar aniqlandi. Ularning o’sishi 1-3 yoshida tez, 5-6 yoshida nisbatan sekin bo’ladi. 5. Samarqand viloyatining kichik ariq va hovuzlarida ham kumushrang tovon baliq uchrashi aniqlandi. Bu baliqning jinsiy voyaga yetgan vaqtda tana uzunligining o’sishi sekinlashadi, tana og’irligi esa o’sishda davom etadi. 6. Samarqand viloyati yopiq suv havzalarida uchrovchi baliqlar oshqozonida 18 tur fitoplankton va 15 tur zooplanktonlar aniqlandi. 7. Boshqa suv omborlariga nisbattan Oqdaryo suv omborining baliq turlari tur jihatdan ko’p, keng tarqalgan, turlar soni bo’yicha Cyrinidae oilasi dominant ekanligi aniqlandi. 69 TAVSIYALAR 1. Magistrlik dissertasiya ishidagi ma’lumotlardan umumta’lim maktablar, akademik litsey va kollejlarda zoologiya fanini o’qitishda baliqlarning, biologiyasi, morfo-anatomiyasi, ko’payishi, va oziqlanishi haqidagi mavzularda hamda oliy o’quv yurtlarida talabalarga “Umurtqalilar zoologiyasi”, “Baliqlar sistematikasi” “Baliqlar biologiyasi” va “Ixtiologiyaning tadqiqot usullari” fanlarini o’qitishda qo’shimcha ma’lumot sifatida foydalanishda qo’llash mumkin. 2. Zarafshon daryosi suv havzasining o’rta qismi ixtiofaunasi tarkibi va baliqlarini ovlashda rejali foydalanish maqsadga muvofiq bo’ladi. Karpsimonlar turkumidan oq do’ngpeshona va zog’ara baliqlarni intensiv usulda ko’paytirishni tavsiya etamiz. 3. Oq do’ngpeshona va oq amur baliqlaridan sug’orish suv havzalarini suv o’tlardan tozalashda biofiltr sifatida foydalanishni tavsiya etamiz. 70 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Karimov I.A. “Shaxsiy yordamchi dexqon va fermer xo‘jaliklarida chorva mollami yo‘naltirish rag‘batlantirish chorva tadbirlari” to‘g‘risidagi qarori 2006 yil 23 mart 308 son qarori. 2. Shavkat Mirziyoyev " Baliqchilik tarmog ini boshqarish tiziminiʻ takomillashtirish chora tadbirlari to‘g‘risida » 2017 yil 1 maydagi PQ-2939-son Ushbu Qaror “Xalq so‘zi” gazetasining 2017-yil 3-maydagi 87 (6781)-sonida e’lon qilingan. 3. Shavkat Mirziyoyev “Fermer, dehqon xo jaliklari va tomorqa yer ʻ egalari faoliyatini takomillashtirish bo yicha qo shimcha chora-tadbirlar ʻ ʻ to g risida”gi 2018-yil 26-apreldagi PQ-3680-son qarori ʻ ʻ 4. Shavkat Mirziyoyev «Baliqchilik tarmog`ini jadal rivojlantirishga doir qo`shimcha chora-tadbirlar to`g`risida»gi 2018 yil 6 apreldagi PQ-3657- sonli qarori. 5. Shavkat Mirziyoyev « Harakatlar strategiyasi to g risida”gi ʻ ʻ 2017 - yil 7 - fevraldagi PF-4947-son 6. Ааиге Н. О., Дмитрева э. Н., Посередкин Н. Э., Исмоигазиева Р.Б. «Особенности развития костистих рыб реки Урал» М. «Наука» 1977. 7. Абдуллаев М. «Промысловие рыбы водоёмов низовьев реки Зарафшан». Ташкент Изд – во «Фан». 1989. 8. Абдуллаев М. А. Ҳақбердиев Б. Х. Вопросы биологии и экологии белого амура и обыкновенного толстолобика коллекторно- дрена ж ных вод средного и ни ж него течения Амударьи. Сб. научн. Трудов. Гос ННОРХ, вып. 301. 1989 9. Амонов А. А. «Экология рыб водоемов юга Узбекистана и сопредельных Республик». Изд-во «Фан». Ташкент 1985. 10. Амонов А.А. Холматов Н.М Сибирцева Л.К. “Акклиматизированние рыбы водоёмов Узбекистана” Ташкент. 1990 й. 11. Амонов А. А. “Ўзбекистон балиқлари” “Фан” нашриёти. Тошкент 1 993. 71 12. Алиев Д.С. Разомно ж ение белого амура(ctenophfaryngoolon idella (Val), и белого и пестрого толстолобиков (Hypophthalmichthys molitrix (Val), Arystichthys Nobilis Rich веселенных в бассейн Амударьи. Ш. «Вопросы ихтиологии» Т. 5, вып.4. 1965г. 13. Алиев Д. С. Б Суханова А. И. О плодовитости белого амура , белого толстолобика в кар а кумском канале. Известия АНТССР. Серия биологических наук. №5. 1974г. 14. Веселов Э.А. “Определител ь пресноводных рыб фауны СССР” М 1977 г. 1 5 . Василева Э.Д. “Популярный атлас определител ь рыб” М. 2004 г. 16. Вишнякова Р. И. «Кормление рыб и удобрение прудов Роселльхозиздат». 1986. 17. Веригин Б. В. Зарубежный опыт вырашивания, акклиматизации и разведения белого амура и белого толстолобика. В. ин: Растительноядные рыбы М. Пишевая промышленность. 1966г. 18. Галкин Г. Н. «Атлас чешутс пресноводных костистых рыб». Изд –во Всес ниин та Озер и рек хоз – во ТЛ ХВИ 1958 19. Грюзев Г.Д. “Разомно ж ение отглешдане на растительноядних рыби” 20. Дрягин Т.А. «Половые цикли и нерест рыб». Изд-во инта Озер и рек хоз-во. 1949 г 21. Дорохов C . M ., Пахомов С.П., Поляков Т.Д. Прудовое рыбоводство. — М., «Высшая школа», 1981. 22. Жолдасова И.М., Л.П.Павловская и Р.О.Темирбеков.К оценке текущего статуса находящихся в угражаемом состаянии рыб реки Амударья. Материалы международной конференции «Гумбольдт-Коллег» «Испол ь завание географических информационных систем и с т имуляционных моделей для исследования и принятия решений в бассейнах рек Центральной Азии», Ташкент, 2004а, С. 103-105. 72 23. Жолдасова И.М., Л.П.Павловская и Р.О.Темирбеков и С.К.Любимова. проблемы устойчивого воспроизводства рыбных ресурсов в условиях дестабилизации гидрорежима водоемов (на примере дельтовой зоны Амударьи). Материалы международной конференции «Гумбольдт- Коллег» «Исползавание географических информационных систем и симуляционных моделей для исследования и принятия решений в бассейнах рек Центральной Азии», Ташкент, 2004а, С. 103-105. 24. Захаров Л.Н. Разведения рыбы. Тошкент-1980 25. Зеленин А. М. , Забудский К. И. Эмбриональное развитие белого амура, в прудовой высокоминерилизованной воде. В. он. Биол. ресурсы водоёмов Молдавии. Вишинев. 1973. 26. Ивлев В. С. «Метод отценки популяционной плодовитости рыб». Тр латв. Отд. ВНИРО т И1953 27. Иоганзен Б. Г. «К изучению плодовитости рыб». Тр Томск гос ун-та ТС ХХХ1 Томск. 1955. 28. Ивлева И. В. «Биологические основы и методы массового культивирования кормовых беспозвоночных ». Москва. 1969г. 29. Исаев А.И. и др. Спровочник по пр у довому рыбоводству. Пишепромиздат -М 1959 30. Каблитская А. Ф. «Изучения нереста пресноводных рыб» М. «Пишевая промишленност» 1966. 31. Камилов Б.Г. Каримов Б.К. “Кормленые рыб рыбоводстве” Т а шкент. 2008 й 32. Комилов Г. К. «Рыбы водохранилиш бассейна р. Зарафшан». Ташкент «Фан». 1967 33. Камилов Б. Г, Салихов Т. В., Қурбонов Р. Б. Рекомендации по Вырашиваниль Мильков и сеголетков карповых рыб поликультуре. Тошкент 2003. 73 34. Каримов Б. К. И др. Аквакультура и рыболовствов Узбекистане : Современное состояние и концепция развития . Ташкент. 2008г. 35. Каримов Б.К., Камилов Б.Г., Мароти Упера, Реймон Ван Анрой, Педро Бэуно и д.р. Шохимардонов // аквакултура и рыболовство в Узбекистане: современное состаяние и конце пци я развития. -Ташкент, 2008. -145с. 36. Курбанов Р. Б. «Балиқ касалликларини аниқлаш бўйича услубий қўлланма» Тошкент 2007. 73 37. Курбанов Р. Б. , Кадыров Э.К. Созревания и плодовитость белого амура - Ctenopharyngoolon idella в условиях прудовых хозяйст Узбекистана. Экологический вестник. №4 2008г. 38. Коблицкая А. Ф. Определитель молоды пресноведных рыб. М. «Легкая и пишевая промышленность» 1981 39. Казлов В. И. , Абрамович Л. С. Справочник рыбвода. Москва Сельхозиздат. 1980. 40. Ланга Н. О. Особенности развития костистых рыб Р. Урал. М. Издво «Наука» 1977. 41. Мухаммадиев А. М. «Гидробиология водоёмов Ферганской долины». Ташкент «Фан». 1967. 42. Мирабдуллаев.И.М.,Мирзаев.У.Т., Кузметов.А.Р., Кимсанов.З.О. “Ўзбекистон ва қўшни ҳудудлар балиқлари аниқлагичи” Тошкент. 2011 й. 43. Мирзаев У.Т. О распределении рыб в реке Зарафшан. //Kelgusi avlodlar uchun - tabiatniasraylik: Mintaqaviy ilmiy-amaliy anjuman materiallari. – Navoiy,2008. – Б.42-44. 44. Макеева А.П. Особенности разомножения, созревания и развития белого амура, белого толстолобика. Зоология позвоночных. Т. 5. Биология разведения и использования растительноядных рыб. М. 1974. 4 5 . Николский Г. В. «Частная ихтиология». М. высшая школа. 1971. 74 46. Никольский Т. В. Экология рыб. М. «Высшая школа» 1974. 47. Никольский Г.В. , Веригин Б. В. Основные биологические особенности белого амура и белого толстолобика и их акклиматизация в водоёмах странны. В. кн. Растительноядные рыбы. М: Пищевая промыщленность.1966г. 48. Ниёзов Д. С. Ғаффоров Ҳ. Ғ. Балиқларнинг озиқланиши. Тошкент 2012 - й . 49. Ниязов Д. С., Мухамадиев А. М. «Гидробиологический рышам Шуркулского водох-ша и эго рыбохозяйственное значение». ДАН. Из – во «Фан» Ташкент Фан 1985. 50. Правдин И. Ф. «Руководство по изучение рыб». М. «Пишевая промишленност» 1966. 51. Привезенцев Ю.А. Практикум по прудовому рыбоводству. — М., 1982. 52. Привезенцев Ю.А, Анисимова И.М., Парасов Е.А. Прудовое рыбоводство. — М., 1979. 53. Сомн. С. Г. Морфо-экологические особенности развития белого амура и толстолобика В. он. Проблемы рыбхоз. Использов ротительно ядных рыб в водоёмах СССР. Ашхабад.1963. 54. Сомн. С. Г., Суханова А. И. Сравнительно – Морфологический анализ развития белого амура и белого толстолобика. Воп. Ихтиол. 1972. 55. Суханова А. И. Морфологическая розличия ростительно ядных рыб на ранных исриодах развития и поведения их эмбрионов и личинок. В. он: Новые исследования по экологии и развитию ростительно ядных рыб. М. 1968г. 56. Тлеулов Р.Т.Новый режим арала и его влияние на ихтиофауну.Т,ФАН.1981 57. Ҳусенов С. Х. , Ниёзов Д. С. , Сайфуллаев Ғ. М. Балиқчилик асослари. Бухоро 2010й. 58. Ҳусенов С. Х. , Ниёзов Д. С. “Балиқчилик” Тошкент. 2013й. 75 59. Шекидзе А.Л. “Балиқларни сунъий урчитиш” Тошкент-1973 60. Axmedov X. “Baliq chavoqlarini yetishtirish” Toshkent-2008 61. Axmedov X.Y, Barxanskova G.M. “Nasldor karp va o`txo`r baliqlarni bantirovkadan o`tkazish bo`yicha uslubiy qo`llanma” Toshkent-2006 62. Axmedov X.Y.,Turgunova U, Saidov Z. Baliq chovoqlarin i yetishtirish .CHF” KARRLO”-To shkent 2006 63. A. Abdulov. Zoologik xrеstomatiya. Umurtqali xayvonlar. Toshk е nt, «O’qituvchi», 1987. 64. Bagdanov. O’zbekiston hayvonot duyosi .”o’qituvchi” Toshkent. 1969. 65. Bogdanov O. P. O'zb е kiston xayvonlari, Toshk е nt, «O’qituvchi», 1983. 66. Dubovskiy. G.Q A.M. Ummatov. Zoologiyadan o’quv qo’llanmasi, Toshk е nt, «O’qituvchi», 1991. 67. Komilov Bakhtiyar, Karimov Bakhtiyor and Dietmar Keyser. The modern state of fishiries in the Republic of Uzbekistan and its perspectives/- World Aquaculture Magazine, Vol.35, No 1,2004, pp. 8-14 68. Kamilov B.G., Qurbonov R.B. Baliqchilik (O‘zbekistonda karp baliqlarini ko‘paytirish). — Т., 2009. 69. Mirabdullayev I.M, Mirzayev U.T. “O`zbekiston va qo`shni hududlar baliqlari aniqlagichi” Toshkent-2011. 70. Niyozov D.S. “Baliq bitmas boylik” 2013 yil. 71. P. Naumov. Umurtqalilar zoolgiyasi 1987 72. Qurbonov R.B., Xalpayev I.I. O’zbekiston mintaqasidagi inten siv baliq yetishtirish bo’yicha tavsiyalar. Toshkent - 2011y. 73. Qurbonov R.B. , Ahmedov H.Y. Fermer xo’jaliklarida baliq yetishtirish minihovuzlarini barpo etish bo’yicha tavsiyalar.- Toshkent. 2008y. 74. Xaqberdiyev P.S., Davlatov R.B. Baliqlarni oziqlantirish, ularning kasalliklarini davolash va oldini olish. — Samarqand, 2012. 76 75. D. Xolmirzayev, P.S. Haqberdiyev, D.R. Shohimardonov, E.S. Shaptaqov Baliqchilik asoslari Kasb-hunar kollejlari uchun o ‘quv qo ‘llanma Toshkent “ Ilm ziyo” 2016 76. T.Z. Zohidov. Zoologiya ensiklopediyasi. Baliqlar va Tuban Xordalilar. O’zbekiston SSR “Fan” Nashriyoti. Toshkent-1979. 77. O’zbekistonning umurtqali hayvonlari aniqlagichi. J. L. Laxanov. Toshkent-O’qituvchi 1988y. 78. Shohimardonov D.R. Mintaqalarda baliqchilikni rivojlantirish. — Т., 2001. http://www.ya-fermer.ru/prudovoe-rybovodstvo http://www.fishabout.ru/rybovodstvo/112-prudovoerybovodstvo.html http://fermer02.ru/ribovodstvo/karp/1585-prudovoe-rybovodstvo.html http://ribvod.ru/category/prudovoe-ryibovodstvo http://www.cnshb.ru/AKDiL/0015/base/RP/000421.shtm 77

SAMARQAND VILOYATIDAGI SUV HAVZALARIDAGI AYRIM BALIQ TURLARINING BIOLOGIYASI MUNDARIJA Kirish ……….…………………………………….……..……..…. 3 I. ADABIYOTLAR SHARHI 13 1.1. Baliqlarning bioekologik xususiyatlari…………………………… 13 1.2. Ixtiologik tadqiqotlarning qisqacha tarixi …….………………..… 22 1.3. O’rta Osiyoda va O’zbekistonda amalga oshirilgan ixtiologik tadqiqotlar tahlili………. …………………………………………… 28 II. TADQIQOT SHAROITI , OBYEKTLARI VA USLUBLARI 30 2.1. Tadqiqot ishlari olib borilgan hududning fizik - geografik tavsifi . 30 2.2. Tadqiqot obyekti ………………...….……..................................... 34 2.3. Tadqiqot uslublari ………………...….….………………….......... 34 III. TADQIQOT NATIJALARI 38 3.1. Zarafshon daryosi o’rta oqimi va Oqdaryo suv ombori baliqlarining tur lar tarkibi ……………………………………… 38 3.2. Oq amur - Ctenopharyngodon idella Valen. ning ba’zi biologik xususiyatlari ……............................................................................. 42 3.3. Oq do’ngpeshona - Hypophthalmichthys molitrix Valen. ning ba’zi biologik xususiyatlari……………………………………………… 49 3.4. Zog’ora baliq- Cyprinus carpio L. ning ba’zi biologik xususiyatlari 53 3.5. Kumushrang tovonbaliq - Carassius gibelio Bloch. ning ba’zi biologik xususiyatlari……………………………………………… 57 3.6. Samarqand viloyati yopiq suv havzalari baliqlarning tabiiy ozuqa manbalari………………………………………………………….. 61 Xulosa ……………....................…………….................…………. 66 Tavsiyalar ……………....................……………........................... 67 Foydalanilgan adabiyotlar ……………................. …………….... 68 1

2

KIRISH Mavzuning dolzarbligi . Bugungi kunda dunyo miqiyosida oziq ovqatga bo’lgan ehtiyojning ortib borishi, ichki suv havzalari biologik potensialidan, jumladan baliq resurslaridan oqilona foydalanishni taqozo etmoqda. Bu o’rinda suv havzalari tabiiy ozuqa bazasidan samarali foydalanish uchun baliqchilik texnologiyalarini rivojlantirishga alohida e’tibor berish talab etiladi. Sog liqni saqlash tashkiloti tomonidan baliq iste’molining minimalʻ me’yori ishlab chiqilgan bo lib, bunga ko ra baliq mahsulotlarining iste’moli ʻ ʻ kishi boshiga yiliga 12 kg dan kam bo lmasligi kerak. Yevropa ʻ mamlakatlarida bu ko rsatkich 35-40 kg, ayrim okean va dengiz o rab turgan ʻ ʻ davlatlarda 50-60 kg, mamlakatimizda bu ko rsatkich 3-4 kg ni tashkil etadi. ʻ Hozirda respublikamizda baliqchilik tarmog’ini rivojlantirish, baliq zahiralaridan samarali foydalanish, innovatsion akvakulturani rivojlantirish va suvdan kompleks foydalanishga alohida e’tibor qaratilmoqda. M amlakatimiz aholisini sifatli baliq mahsulotlari bilan ta’minlashda tabiiy suv havzalarda, suv omborlarida, ko llarda, kollektorlarda baliqchilikni rivojlantirish katta ʻ ahamiyatga ega va bu borada amalga oshirilgan chora tadbirlar natijasida muayyan natijalarga, jumladan, pastekislik zonasidagi ko’llar va suv omborlariga ozuqa zanjirining yuqori pog’onasidan o’rin olgan karpsimon baliqlar chavog’i bilan muntazam ravishda baliqlantirish dasturi ishlab chiqildi. Mahalliy iqlim sharoitlarini hisobga olgan holda baliq turlarini ko’paytirish va ularni qayta ishlash hajmini oshirish hamda baliq yetishtirishning intensiv usullari amaliyoti ishlab chiqilmoqda. O’zbekiston Respublikasining harakatlar strategiyasida “qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishni uzluksiz rivojlantirish” va daryo oqimi boshqariladigan sharoitda “suvdan kompleks foydalanish” vazifalari belgilab berilgan [5]. Ushbu vazifalardan kelib chiqgan holda, irrigatsiya tizimidagi suv havzalarida yaylov akvakulturasi metodlarini rivojlantirish muhim amaliy ahamiyatga ega. 3

O zbekiston Respublikasi Vazirlarʻ Mahkamasining 2016 yil 25 oktyabrdagi 361 - son “Davlat veterinariya xizmati tizimini yanada takomillashtirish chora - tadbirlari to g risida” gi qarori, O zbekiston ʻ ʻ ʻ Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947-son “O zbekiston ʻ Respublikasini yanada rivojlantirish bo yicha Harakatlar strategiyasi ʻ to g risida”gi farmoni va O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 1 ʻ ʻ ʻ maydagi PQ-2939-son “Baliqchilik tarmog ini boshqarish tizimini ʻ takomillashtirish chora - tadbirlari to g risida”gi qarori hamda mazkur qarorlar ʻ ʻ va farmonlar faoliyatiga tegishli boshqa me’yoriy-huquqiy hujjatlarda belgilangan [2,4]. Lekin hozirgi kunda dunyoda atrof-muhitning global ravishda o zgarishi epizootologik va epidemologik nuqtai-nazaridan murakkab ʻ vaziyatlarni yuzaga keltirmoqda. Tabiiy havzalarda baliq sonini orttirish uchun baliqlarni urchitish kompleks chora bo lib, baliqlarning sifatini yaxshilab borishiga samarali ta’sir ʻ ko’rsatadi. Bu ishlar o z ichiga baliq urchitish, baliqchilik xo jaliklarini suv bilan ʻ ʻ ta’minlash, baliqlarni va ular uchun oziq organizmlarni akklimatizatsiya qilish, baliq ovlashni rejalashtirishni o z ichiga oladi. Hozirgi davrda O zbekistonda baliq ʻ ʻ sifatini daryolarda, ko llarda, suv saqlagichlarda ko paytirish uchun baliqlarni ʻ ʻ tabiiy ko paytirish ishlari borasida oldinga siljish kuzatilmoqda. ʻ Shunga muvofiq Yer yuzining deyarli barcha mintaqalarida uchraydigan va bugungi kunda tabiiy hamda sun’iy suv xavzalarida samarali ko paytirilayotgan oq amur ( ʻ Ctenopharyngodon idella ), zog ora, ( ʻ Cyprinus carpio ), oq do ngpeshona ( ʻ Hypophtalmichthys molitrix ), kumushrang tovonbaliq ( Carassius gibelio Bloch) baliqlari alohida ahamiyatga ega. Bu baliqlarning turli suv havzalari sharoitlariga tez moslasha olishi hamda tarqalish intensivligi, ulardan baliqchilik xo’jaliklarida keng foydalanish va shunga ko ra Zarafshon ʻ daryosi o’rta oqimi baliqlarini biologiyasini o rganish dolzarb masala ʻ hisoblanadi. Mamlakatimiz mustaqillikka erishgach qishloq xo jaligining barcha ʻ sohalarida, xususan baliqchilik sohasida ham keng ko lamdagi islohotlar amalga ʻ 4

oshirildi. Mazkur yo nalishda amalga oshirilgan dasturiy chora- tadbirlar asosidaʻ muayyan natijalarga, jumladan, Respublikamizda keng tarqalgan karpsimon (Cyprinidae) baliqlarni ko paytirish, yangi turlarini introduksiya qilish borasida ʻ muayyan yutuqlarga erishildi. Shular bilan bir qatorda, Zarafshon daryosi o’rta oqimi baliqlarini o’rganish bo yicha tadqiqot ishlariga yetarlicha e’tibor ʻ qaratilmagan. O zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo yicha ʻ ʻ Harakatlar strategiyasida “Mamlakat oziq-ovqat xavfsizligini yanada mustahkamlash va ekologik toza mahsulotni ishlab chiqarishni kengaytirish” vazifalari belgilab berilgan. Respublikada baliqchilik sohasini rivojlantirish uch yo nalishda ʻ amalga oshirilmoqda [1]. Shaxsiy yordamchi, dehqon va fermer xo jaliklarida baliqlar sonini ʻ ko paytirish maqsadida baliqlar sotib olish uchun mikrokreditlar ajratish, turli ʻ tashkilotlar qoshida baliqchilik yordamchi xo jaliklarini tashkil etish; ʻ Baliqchilikda naslchilik ishlarini yaxshilash maqsadida chetdan naslli baliqlar keltirish, zooveterinariya punktlari sonini ko paytirish orqali servis ʻ xizmatlarini yanada oshirish; Ozuqa bazasini yaxshilash uchun mavjud oziqa ekinlari maydonlaridan unumli foydalanish. Aholi va fermer xo jaliklariga oziqa mahsulotlarini ʻ maxsus shaxobchalar orqali yetkazib berish [1]. O zbekiston ʻ R espublikasi qishloq va suv xo jaligi vazirligi, Iqtisodiyot ʻ vazirligi, M oliya vazirligi va davlat soliq qo mitasi bilan birgalikda 2017-2021 ʻ yillar davrida baliqchilik tarmog ini yanada kompleks rivojlantirish chora- ʻ tadbirlari dasturi loyihasini ishlab chiq ish va tasdiqlash uchun ikki oy muddatda V azirlar M ahamasiga kirit ish [2]. Dastur loyihasini ishlab chiqishda quyidagi ustuvor vazifalarga alohida e’tibor qarat ish qayd etilgan : Baliqchilik tarmog ining normativ-huquqiy bazasini yanada ʻ takomillashtirish; 5

O'xshashlar

SAMARQAND VILOYATIDA TARQALGAN EREMURUS BIEB TURKUMI TURLARINING AYRIM BIOEKOLOGIK XUSUSIYATLARI
JIZZAX SUV OMBORINING BALIQCHILIK SOHASIDAGI AHAMYATI
“Oq do'ngpeshona (Hypophthalmichthys molitrix) va chipor do'ngpeshona (Hypophthalmichthys nobilis) baliqlarining bioekologiyasi
AFRIKA LAQQA BALIG`I (CLARIAS GARIEPINUS)NING BIOLOGIYASI
ZARAFSHON DARYOSI O’RTA OQIMI SHAROITIDA OQ AMURNING BIOLOGIYASI