logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. ZARAFSHON DARYOSI O’RTA OQIMI SHAROITIDA OQ AMURNING BIOLOGIYASI

ZARAFSHON DARYOSI O’RTA OQIMI SHAROITIDA OQ AMURNING BIOLOGIYASI

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

5021.962890625 KB
Ko'chirib olish
1“ZARAFSHON DARYOSI O’RTA OQIMI SHAROITIDA OQ AMURNING BIOLOGIYASI” Mundarija Kirish .. …………………………………………………………………………...3 I BOB. Adabiyotlar sharhi ………... …………………………………............10 1.1 Oq amur (Ctenopharyngodon idella) biologiyasining o’rganilish tarixi...10 II BOB. Tadqiqot sharoitlari, obyekti va usullari .. …………………............15 2.1 Tadqiqot ishlari olib borilgan hududning fizik-geografik tavsifi va iqlimi…...…………………………………………………………………..… 15 2.2.Tadqiqot obyekti va usullari ………………………....................................27 III BOB. Tadqiqot natijalari …………………………………….....................34 3.1 Oq amurning sistematikasi va morfologiyasi, anatomiyasi............................................................................................................ 34 3.2 Oq amurning tarqalishi va yashash joylari......................................................49 3.3 Oq amurning t ana o’lchamlari va og’irligining ortishi ……………………...49 3. 4 Oq amurning ko’payishi va rivojlanish bosqichlari…… ………………..54 3.5 Oq amurning segaletkalarini boqish…………………………………... ….60 3. 6 Oq amurning oziqlanishi…………………………………………………..62 23.7 Oq amur balig’ining parazitlar bilan zararlanishi…………………….…… 66 Xulosalar …..………….………………………………………………. ……….69 Amaliy tavsiyalar. .….……………………………..…………………. ………..71 Ilovalar………………………………………………………………………….. 72 Foydalanilgan adabiyotlar ………………………………………………….....76 Kirish Mavzuning dolzarbligi. Keyingi vaqtlarda foydali baliqlar juda kamayib ketganligi sababli baliqlarni tabiiy sharoitda saqlash va ularning sonini ko’paytirish maqsadida davlatimiz tomonidan bir qator chora tadbirlar amalga oshirilmoqda. Baliqlarning ko’payish joylarini himoya qilish, suv havzalarini ortiqcha chiqindi va suv o’simliklaridan tozalab turish, daryo, ko’l va hovuzlarni sanoat korxonalaridan chiqqan zaharli oqava suvlardan va neft qo’yilishidan qo’riqlash, qimmatbaxo baliqlarni iqlimlashtirish, turlari va sonlari kamayib ketayotgan hamda O’zbekiston “Qizil kitob”iga kiritilgan baliq turlarini himoya qilish shular jumlasidandir. 3Respublikamiz aholisining oqsil moddalariga bo‘lgan talabini qondirishda baliq va baliq mahsulotlari muhim ahamiyatga ega. Baliq insoniyat tomonidan qadim zamonlardan beri iste’mol qilinib kelinadi. Respublika sog’liqni saqlash vazirligining tavsiyasiga ko'ra har bir inson organizmi sog'lom rivojlanishi uchun kuniga 33 g yoki yil davomida 12 kg baliq mahsuloti iste’mol qilishi lozim. Hozirgi kunda baliqchilik xo'jaliklarida yetishtirilayotgan, tabiiy suv havzalaridan ovlanayotgan baliqlar aholi ehtiyojini to’liq qondira olmaydi. Oziq- ovqat xavfsizligini taminlashda baliq ovlash va akvakulturaning o’rni katta. Baliq to’la qimmatli, oqsilga boy ozuqa obyekti hisoblanadi. 2004 yilda dunyo miqiyosida 106 million tonna baliq ovlavgan. Baliq inson ratsionidagi protaein miqdorini 20 % baliq tashkil qiladi. Dunyo miqiyosida yil mobaynida istemol qilinadigan baliq miqdori 16,6 kg ni tashkil qiladi. Baliq yetkazib beruvchi soha baliq ovlash korxonalaridir, lekin buning ulushi 2004 yilga kelib 57%ga qisqardi. Buning asosiy sababi quyidagi omillar: O’ta baliq ovlash shu munosabat bilan ko’pchilik baliq turlari kamayib ketdi. Bu esa tabiiy ko’llarni qashshoqlashishiga olib keldi. Baliqchilik sohasi O’zbekiston qishloq xo’jaligining rivojlanishini asosiy potensiali hisoblanadi. Lekin oxirgi yillarda bu soha nihoyatda pasayib ketdi. Baliqchilikni rivojlantirishda Respublikada shu jumladan Samarqand viloyatida ham imkonyatlar katta. 2007 yil iyul oyida O’zbekiston qishloq va suv xo’jaligi vazirligi BMT tashkiloti huzuridagi Oziq – ovqat va qishloq xo’jaligi masalasi (FAO) bo’yicha shug’ullanadigan markazga O’zbekistonda baliq ovlash va akvakulturani mustahkam rivojlantirishda hamkorlik qilish bo’yicha murojaat qiladi. Shu munosabat bilan, FAO quyidagi loyiha programmasi TSR|UZB| 3103(D) yani shu programma orqali “O’zbekistonda baliq ovlash va akvakultura kabi sohani rivojlantirishda hamjihatlikda ish ko’rish rivojlanish strategiyasini ishlab chiqishni qo’llab quvvatlash” loyihasi ishlab chiqildi. Ushbu loyxa O’zFA suv muammolari o’simlik va hayvonot olami genofondi instutlari tomonidan amalga oshiriladi. 4Baliqla rn ing yuqori mahsuldor zotlarini joriy etish, baliq y etishtirish hajmlarini bosqichma-bosqich ko ’ paytirish, ichki ehtiyojni to ’ liq ta’minlash uchun suv havzalarining sifatini yaxshilash va hosildorligini oshirish; Aydar-Arnasoy ko’llar tizimida ekoturizimni rivojlantirib bаliq yetishtirish, ovlash va qayta ishlashni kengaytirish bo’yicha kompleks chora-tadbirlar dasturini ishlab chiqish va amalga oshirish; Respublika suv omborlaridan samarali foydalanish uchun baliq y etishtirish va ovlash ishlarini tashkil etish; Yuqori malakali xorijiy mutaxassislarni jalb etish yo’li bilan yetishtirishning qafas usulini tizimli ravishda keng joriy etish; Hozirda respublikada 3606 ta baliqchilik xo ’ jaliklari faoliyat olib bormoqda. Suv havzalarining umumiy maydoni 595,3 ming gektar bo’lib, tabiiy suv havzalari 562,5 ming gektar, su’niy maydonlar 32,2 ming gektarni tashkil etadi. Baliqchilik tarmog ’ idagi muammola rn i bartaraf etish maqsadida O ’ zbekiston R espublikasi Prezidentning “Baliqchilik tarmog ’ ini boshqarish tizimini takomillashtirish chora-tadbirlari to ’ g ’ risida” 2017-yil – 1 maydagi PQ – 2939 – son qarori qabul qilind i [27]. 2017-2021 yillarda baliqchilik tarmog ’ ini yanada kompleks rivojlantirish bo ’ yicha dasturiy chora-tadbirla rn i ishlab chiqish va amalga oshirish bo ’ yicha ishchi guruh tashkil etildi. Yuqori mahsuldor baliq turlarini iqlimlashtirish ishlarini ilmiy asosida tashkil etish hisobiga baliqlarning afrika laqqasi, tilyapiya, forel, vengriya sazani va osyotr turlarini ko’paytirish yo’lga qo’yiladi. Hamda aholini oziq-ovqat xafsizligini ta’minlash, shu jumladan, sifatli baliq mahsulotlarini ishlab chiqarish hajmlarini ko’paytirish bo’yicha bir qancha dasturiy chora-tadbirlar qabul qilindi. Bunga ko’ra 2019 yilning 1-maydan boshlab Qaroqalpog’iston Respublikasi, Buxoro, Toshkent va Farg’ona viloyatlarida yuqori darajali asbob uskunalar bilan jihozlangan “Ixtiopatologik” laboratoriya ishga tushiriladi. 5Bu, o’z navbatida, ichki bozorlarga uzluksiz ravishda keng assortimentdagi arzon va sifatli baliq mahsulotlari yetkazib berilishini ta’minlaydi. Tadqiqotning obyekti va predmeti : Tadqiqot obyekti - Zarafshon daryosi o’rta oqimi suv havzalaridagi oq amur balig’i va uning biologiyasini o’rganish hisoblanadi. Tadqiqot predmeti – O’rta Zarafshon vohasi suv havzalarining ixtiofaunasi, daryoning gidrologik iqlimlari va oq amur balig’ining tutgan o’rnini o’rganish hisoblanadi. Tadqiqotning maqsadi va vazifalari: Tadqiqotimizning maqsadi Zarafshon daryosining o’rta oqimida Oq amur balig’ining biologiyasini hamda baliq rivojlanish bosqichlari, oziqlanishi va ahamiyatini o’rganishdan iborat. Buning uchun biz o’z oldimizga qo’yidagi vazifalarni qo’ydik: 1. Zarafshon daryosining o’rta qismining gidrologik va gidrobiologik xususiyatlari. 2. Zarafshon o’rta qismidagi oq amur biologiyasini o’rganish. 3.Oq amurning morfologiyasi va turli biologik ko’rsatkichlarini o’rganish. 4.Baliqchilik va baliqchilik masalalarini hal qilishda oq amurning rolini ko’rsatish. Ilmiy yangiligi . Tadqiqotlar natijasida O ’ rta Zarafshon vohasi suv havzalarini o’rganib, daryo va uning gidrologik, gidrobiologik xususiyatlari, hamda ixtiofaunasini o’rganib daryo suvi qayta tatbiq qilinadi. Ilmiy izlanishlar oqibatida O ’simlikxo’r baliqlarning “Zarafshon” daryosi suv havzalari hovuz baliqchilik xo’jaligida, akvakultura sharoitida o’rganildi. Oq amur segoletkasining semizlik koeffitsenti 1,44 ekanligi aniqlandi. Hozircha bozor iqtisodiy siyosatiga Oq amur ham huddi karp singari balanslashgan ozuqa iste’mol qiladi. Bozorda balanslashgan ozuqaning tan narxi ancha yuqori. Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari: Oq amurning biologiyasini o’rganish hozirgi kunda dolzarb muommo chunki bu baliq haqidagi ma’lumotlar ancha eskirgan. Oq amurning biologiyasini Zarafshon daryosi o’rta oqimi kesimida o’rganish orqali quyidagi muommo va gipotezalar kelib chiqadi. 61. Ilmiy adabiyotlardagi mavjud ma’lumotlar kam va eskirgan, ammo odam va hayvonlar uchun bugungi kunda ham dolzarbdir. 2. Chet elda va mamlakatimizda qo’llaniladigan zamonaviy usul va uslublarini o’rganish. 3. Tadqiqotning laboratoriya va dala uslublarini qo’llagan holda tadqiqotlar olib borish malakasiga ega bo’lish. 4. Dissertasiya ma’lumotlarini baliqchilik xo’jaliklari va aholi o’rtasida targ’ibot-tashviqot ishlarini olib borishda joriy etish. Tadqiqot mavzusi bo ’ yicha adabiyotlar sharhi: Baliqlar to‘g‘risidagi ilk asar miloddan avvalgi birinchi ming yillik o‘rtalarida Xitoyda nashr qilingan. Shuningdek, baliqlarga oid eng qadimgi ma‘lumotlar miloddan avvalgi 6 asrda Hind olimlari, asosan Sustra asarlarida ko‘rsatib o‘tilgan. Ixtiologiyaga oid ilk ma‘lumotlar Aristotel asarlarida ham ko‘p uchraydi. Ta‘kidlash mumkinki respublikada baliq yetishtirish navbatdagi nazariy boshi berk ko’chaga kirib qolganday, bu holat texnologiya shahobchalarini navbatma-navbat rivojlantirish chog’ida namoyon bo’ladi. Bu narsa shuni anglatadiki, yangi texnologiyalarni sifatli rivojlantirishni ularning nazariy jihatdan rivojlanishidan qidirishimiz kerak yoki ko’rsatilgan texnologiyani nazariy jihatdan mumkin emasligini isbotlashimiz kerak bo’ladi. Hozirgi kunda qo’llanilayotgan texnologiyalar baliq mahsuldorligidan yuz martalab yuqori mahsuldorlikka erishishimiz mumkin bo’lgan texnologiyalar, baliq o’stirilayotgan texnologiyalarning yangi intensiv darajasi kerak bo’ladi. Bundan tashqari oq amur biologiyasini o’rganishimiz natijasida olingan ma’lumotlar baliq haqidagi manbalarni to’ldiradi. Oq amurning tabiiy tarqalish zonasi Osiyo daryolari havzalari, Tinch okeaniga daryo irmoqlari, Xitoyning markaziy, janubiy, shimoliy qismlarida, Rossiyaning Amur daryosida. Oq amur balig’i Xitoy faunasiga tegishli hisoblanadi [23]. Oq amur akvakultura obyekti sifatida iqlimlashtirildi, yuksak suv o’tlarga qarshi kurashda muhim ahamiyatga ega. Shu munosabat bilan dunyo miqyosida keng tarqalgan. O’zbekistonda uning chavoqlarini birinchi bo’lib 1960-yillarda 7Moskva Davlat Universiteti, Ixtiologiya va gidrobiologiya kafedrasi olimlari G.V.Nikolskiy, V.B.Verigin, V.V.Vinagradov, I.A.Komilov tomonidan GZRP Toshkent viloyati Yangiyo’l tumaniga keltirilgan. Asosan shimoliy Xitoydan Amur basseyenidan keltirilib, hozirgi Baliqchidagi Chirchiq baliqchilik xo’jaligida boqilgan Tadqiqotda olib borilgan usulning tavsifi: Tadqiqot o‘tkazish jarayonida asosan 2 xil sharoitdan, ya‘ni dala va laboratoriya sharoitlaridan foydalanildi. Baliqlarni o‘rganishda qabul qilingan uslublardan foydalanildi [30]. Ixtiologik metodlar yordamida baliqlar namunalari ko‘llardan yiliga 3 xil mavsumda, ya‘ni bahor, yoz, kuz oylarida har xilsuvliklardan baliq namunalari olib o‘rganildi. Bunda oq amur baliqlarni o‘rganish uchun oddiy ixtiologik metodlardan foydalanilgan [30]. Yoshini aniqlash uchun tangachasidan namunalar olindi. Ozuqa zanjirini o‘rganish uchun ichaklarining bosh qismidagi ovqatidan shisha idishlarga olinib formalinda fiksatsiya qilindi va muskulidan (barqaror izatop uchun) 2 gr dan namunalar olindi. Voyaga yetgan baliqlar yoshi va o‘sishi Eynar Lea [1910] usuli orqali bajarildi. Voyaga yetgan baliqlar yoshi va o‘sishi Roza Li [1920] usullari orqali bajarildi.Baliq serpushlik koeffitsentini A.I.Bening taklif etgan formula bilan aniqlandi.Statistika va o’rtacha qiymatlarni hisoblash uchun “MS Excel 2016” dasturidan foydalanildi. Bundan tashqari ota-ona oq amur baliqlarni tanlash va bantirovka qilish texnalogiyasi orqali uzunligi va o’g’irligi hamda turl o’lchamlari olindi. Ishning natijalari oq amur biologiyasi to’g’risidagi ma’lumotlarni to’ldiradi va chuqurlashtiradi. Adabiyotlardagi ma’lumotlarni tahlil qilib, shu xulosaga keldikki, bu muammo yanada chuqur o’rganilishni va davom etirilishni talab etadi. Tadqiqot natijalari zoologiya kafedrasidagi ilmiy va o’quv jarayonlarida va baliqchilik suv xo’jaliklarida oq amur boqishda va undan yuqori hosildorlik olishda katta ahamiyatga ega. 8Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati: Oq amur asosan meliorativ ahamiyatga ega kanallarni yuksak suv o’tlaridan tozalab, biomeliorativ holatini yaxshilaydi, suvdagi mikroskopik suv o’tlaridan mikrorganizmlardan tozalaydi shu bilan birga baliq ma h suldorligini oshiradi bular tez o’sish yuqori darajali ser pushtlikka ega. Shu munosabat bilan o’simlikxo’r baliqlar Samarqand viloyati akvokulturasining asosiy baliqlari hisoblanadi. Kelgusida yaylov akvakultarasi asosiy baliqlari bo’ladi. Ishning aprobatsiyasi: Dissertatsiya mavzusi bo’yicha olingan ma’lumotlar fakultet ITK komisiyasiga 2 marta taqdim etildi, ham ikki yil davomida har oy oxirida kafedra yig’ilishida hisobot berildi. Bundan tashqari dissertatsiyaning nazariy va amaliy yangiliklari bo’yicha 2020 yili kafedraning yosh zoologlar ilmiy semenarida va magistrantlarning ilmiy va amaliy konfrensiyasida ma’ruza qilindi. Maqolalar: 1. Некоторые данные по биологии белого амура , ASSOCIATION OF KOREAN CULTURAL CENTERS OF UZBEKISTAN xalqaro jurnali Science & Technology young Specialists Forum “Tashkent 2019” 42-46 betlar. 2. Oq amur balig’i- ctenopharyngodon idella ning biologiyasi va unda parazitlik qiladigan ayrim gelmintlar, Биологиянинг ҳозирги замон муаммолари: Талаба, магистрант, докторант ва профессор - ўқитувчиларнинг 2019 йилдаги илмий тадқиқот ишлари якуни бўйича ҳисобот конференцияси материаллари : СамДУ нашри . Самарқанд, 2020 йил 38-40-betlar. Ishning strukturasi va hajmi. Magistrlik dissertasiyasi kompyuterda terilgan 76 sahifalik hajmga ega bo’lib u kirish (asosnoma), 3 bob, xulosalar, amaliy tavsiyalar, 15 ta rasm, 10 ta jadval va 50 ta ilmiy adabiyot va 6 ta internet manbalaridan tuzilgan foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati iborat. 9I BOB. ADABIYOTLAR SHARHI 1.1 Oq amur (Ctenopharyngodon idella) biologiyasining o ’ rganilish tarixi Baliqlar to‘g‘risidagi ilk asar miloddan avvalgi birinchi ming yillik o‘rtalarida Xitoyda nashr qilingan. Shuningdek, baliqlarga oid eng qadimgi ma‘lumotlar miloddan avvalgi 6 asrda Hind olimlari, asosan Sustra asarlarida ko‘rsatib o‘tilgan. Ixtiologiyaga oid ilk ma‘lumotlar Aristotel asarlarida ham ko‘p uchraydi. Aristotel ―Hayvonlar tarixi asarida baliqlarni‖ alohida sistematik guruhlarga ajratadi; ularning tuzilishi, rivojlanishi va hayot kechirish xususiyatlarini ko‘rsatib beradi. Aristoteldan keyin bu sohadagi ilmiy ma‘lumotlar faqat XV asrning ikkinchi yarmidan boshlab ko‘paya boshlagan. 4-5 asr davomida dengiz va chuchuk suv baliqlari faunasi 10to‘g‘risida juda ko‘p materiallar to‘plandi. (Fransuz-P. Belon va G.Rondele; Italyan-I.Salvini; Shved-P.Arteli, K.Linney, Nemis-M.Blox, I.Myuller, Amerika-G.Bulanje, U.Rigen, J.Normen, Rus-S.P.Krashennikov. P.S.Pallas, Gyuldenshtedt va boshqalar) [33]. Ixtiologiyaning rivojlanishiga L.S.Berg (baliqlar sistematikasi, tarqalishi, paleontologiyasi), A.N.Seversov (baliqlar anatomiyasi), K.Suvorov(ovlanadigan baliqlar) va boshqalar katta hissa qo‘shishdi. Mamlakat rivojlangan sari aholini sifatli ozuqa bilan ta‘minlash, yangi ish o’rinlarini barpo qilish, iqtisodiy barqarorlikni rivojlantirish kabi masalalar ustuvor ahamiyat kasb eta boshladi. Bu yo’nalishda baliq mahsulotlari yetishtirish hajmini oshirishga alohida e‘tibor qaratilganligi Respublika Prezidentining 2017 yil 1 maydagi ―Baliqchilik tarmog’ini boshqarish tizimini takomillashtirish chora- tadbirlari to’g’risida gi PQ-‖ 2039–sonli qarorida ham o’z aksini topgan. Ushbu qarorda mavjud tabiiy va sun‘iy suv havzalari zaxiralaridan samarali foydalanish, ularni keng qamrovli tadqiq qilish, yangi baliq turlarini mahalliy sharoitga moslashtirish orqali baliq yetishtirish hajmini oshirish vazifasi yuklatilgan [27]. Ta‘kidlash mumkinki respublikada baliq yetishtirish navbatdagi nazariy boshi berk ko’chaga kirib qolganday, bu holat texnologiya shahobchalarini navbatma-navbat rivojlantirish chog’ida namoyon bo’ladi. Bu narsa shuni anglatadiki, yangi texnologiyalarni sifatli rivojlantirishni ularning nazariy jihatdan rivojlanishidan qidirishimiz kerak yoki ko’rsatilgan texnologiyani nazariy jihatdan mumkin emasligini isbotlashimiz kerak bo’ladi. Hozirgi kunda qo’llanilayotgan texnologiyalar baliq mahsuldorligidan yuz martalab yuqori mahsuldorlikka erishishimiz mumkin bo’lgan texnologiyalar, baliq o’stirilayotgan texnologiyalarning yangi intensiv darajasi kerak bo’ladi. Mustaqillikka erishgan dastlabki yillarda asosiy e‘tibor mustaqil davlatni barpo etish, uning sarhadlari butunligini ta‘minlash kabi muammolarga qaratilganligi sababli baliqchilik tarmog’i muayyan 11qiyinchiliklarga duch keldi, hom-ashyo materiallari, baliqchilik jihozlarini etkazib berish bo’yicha aloqalar to’xtab qoldi, pirovard natijada baliq yetishtirish hajmi ham kamayib ketdi. Xususiylashtirish masalalaridagi qiyinchiliklar, xo’jalik faoliyat yuritishining to’liq qayta tashkil qilinishi kabi muammolarga qaramasdan, respublika baliqchilari foydalanib kelingan texnologiyalarni saqlab qolishga erishdilar [37]. Ctenopharyngodon idella (Oq amur) Osiyo daryolarining toza suv havzalarida yashaydi. Bu baliq Osiyo, Yevropa, Amerika va Afrikada iqlimlashtirilgan. 1960-1961 yillarda Amudaryoga 4000 ga yaqin bir yoshli oq amur va tolstolobik baliqlari olib kelingan va muvaffaqiyatli ko‘paytirilgan [42]. Oq amurni ovqatidan suv o‘simliklari topilgan: har xil turdagi ko‘l begona o‘tlari, qamish. Hamda orol dengizidagi oq amur deyarli suv o‘simliklarining barglari va begona o‘tlar bilan oziqlangan [45]. Oq amur chavog‘i 7 kunlik paytida 8 mm bo‘lib, suzib yuradi va pastki qismdagi ozuqani yeydi. 16 kunlik chavog‘i esa planktonni yeydi. 22 kunda ularning uzunligi 14,7 mm bo‘ladi va plankton, bentos, ko‘plab suvo‘tilarini yeydi. Ba‘zan baliqning ichaklari filamentos suv o‘tiga to‘la bo‘ladi. Oq amurning chavog‘i kichkina planktonik umurtqasizlar va suv o‘simliklari bilan oziqlanadi (Kanada arpabodiyoni, qiyoqo‘t, suv yong‘oqi). Qaysiki ma‘noda tamog‘idagi tishlari bilan maydalanadigan narsalarni iste‘mol qiladi. Quyimozor suv havzasidagi oq amurni ichagidan makrofitlar, xironomida lichinkasi va voyaga yetgani, detritlar va ba‘zi zooplankton a‘zolari topilgan [25]. Xorazm vohasi ichki suv havzalaridagi oq amur suv o‘simliklari: qamish, yekan va boshqalar bilan oziqlanadi va aktiv bo‘lib ko‘p miqdorda yeydi. Shuningdek 1966 yilda oq amur tomonidan Qalajiq va Ullisho‘rko‘lning qirg‘oqlaridagi qamishlar, suv usti va suv osti o‘simliklari buzilgan [42,43]. 12Bugungi kunda respublikamizda baliqchilar tomonidan oq do’ngpeshona (Hypophthalmichthys molitrix), karp (Cyprinus carpio L), oq amur (Ctenopharyngodon idella), chipor do’ngpeshona (Hypophthalmichthys nobilis) baliqlari ko’paytirilib parvarish qilinmoqda. Shu bilan birga jahon akvakulturasida 100 dan ortiq baliq turi va boshqa suv hayvonlari ko’paytiriladi [37]. Oq amurning tabiiy tarqalish zonasi Osiyo daryolari havzalari, Tinch okeaniga daryo irmoqlari, Xitoyning markaziy, janubiy, shimoliy qismlarida, Rossiyaning Amur daryosida. Oq amur balig’i Xitoy faunasiga tegishli hisoblanadi. [23, 26]. Oq amur akvakultura obyekti sifatida iqlimlashtirildi, yuksak suv o’tlarga qarshi kurashda muhim ahamiyatga ega. Shu munosabat bilan dunyo miqyosida keng tarqalgan. O’zbekistonda uning chavoqlarini birinchi bo’lib 1960-yillarda Moskva Davlat Universiteti, Ixtiologiya va gidrobiologiya kafedrasi olimlari G.V.Nikolskiy, V.B.Verigin, V.V.Vinagradov, I.A.Komilov tomonidan GZRP Toshkent viloyati Yangiyo’l tumaniga keltirilgan. Asosan shimoliy Xitoydan Amur basseyenidan keltirilib, hozirgi Baliqchidagi Chirchiq baliqchilik xo’jaligida boqilgan. T.B.Salixov 1984 – yil Amudaryoda, 1990-yil A.A.Amonov Janubiy O’zbekiston suvliklarida, Amudaryoda, 1984-yil B.H.Haqberdiyev quyi Amudaryo suvliklarida oq amur chavoqlarini kuzatishgan. Oq amurni birinchi bo’lib Berg 1949-yilda aniqlagan [26]. U.Nogerov [37] tomonidan Kabardini-Balkar avtonom respublikasining o ndan ortiq baliqchilik xo jaliklarida tadqiqot o tkazib, amur baliqlarining 2-ʻ ʻ ʻ 15%, karpning 13-20 % zararlanganligi va intensiv invaziyalanishi 5- 15 ekz ga to g ri kelishi to g risida ma’lumot bergan. ʻ ʻ ʻ ʻ Muallifning qayd qilishicha, invaziyaning ko tarilishi uch marotaba ko zga ʻ ʻ tashlangan. Bu aprel oyida bir yillik chavaq baliqlar orasida 10-15% gacha ko tarilishi, bu paytda baliqlar tabiiy ozuqalar bilan ozuqalanayotgan bo ladi. ʻ ʻ 13Ikkinchi invaziyaning eng yuqori ko tarilishi avgust oyiga to g ri kelib,ʻ ʻ ʻ segoletkalar 60-70% zararlanadi. Uchinchi invaziyaning ko tarilishi sentyabr oktyabr oylariga to g ri kelib ʻ ʻ ʻ baliqlami bu paytda yem bilan boqish to xtatilgan bo ladi va ular zooplanton ʻ ʻ hamda zoobentos bilan oziqlanadilar. Ya’ni Botriotsefalusning lichinkasi bilan invaziyalangan oraliq xo jayin-siklonlar bilan oziqlanadi. Natijalarga ko’ra, ʻ muallif baliqlarni yil davomida uch marotaba degelmintizatsiya qilish kerak deb hisoblaydi. Muallifning ta’kidlashicha, Taenia solium, Taeniarhynchus saginatus, Echinococcus granulosus, coenurus cerebralis kabi gelmintlar odam va boshqa umurtqali hayvonlarda ham parzitlik qiladi. S.I.Osmanov [43] o zining yillik tadqiqotlar davomida Amudaryo uchun 202 ʻ tur parazitni ko rsatdi. Keyingi yillari Amudaryo ixtiofaunasi Xitoy kompleksi ʻ o simlikxo r baliqlari bilan to ldi hamda ular Turkistonning Qoramatniyoz baliq ʻ ʻ ʻ xo jaligiga olib kelindi. Uning chavoqlari Qoraqum kanaliga yuborildi, keyin u orqali ʻ Amudaryoga tarqaldi. Oq amur va do’ngpeshona baliqlari sholichilik xo jaliklariga ʻ olib kelindi. Muallif tomonidan Zarafshon, Kattaqurg on, Qunnazar To dako l, ʻ ʻ ʻ Xilirav GES daryo va suv saqlagichlarida 21 tur baliqdan 129 tur parazitlarni aniqlab ularning shakllanishini o rganilgan va 237 dona tur baliqlarining zararlanganini ʻ ko rsatdi. Orta Osiyoning respublikalari qishloq-xo jalik tumanlari Sirdaryo ʻ ʻ basseynining suv resurslari o zining boy va ixtiofaunasi bilan ko pchilik biolog ʻ ʻ olimlarni va baliqchilik mutaxassislarini qiziqtirib kelmoqda. Samarqand viloyatining Kattaqo rg on suv omboridagi, Payariq baliqchilik ʻ ʻ xo jaligidagi Dashxo ja chavaq baliqlar pitomnigidagi, Aydarko 1 baliqlarida, ʻ ʻ ʻ Qashqadaryo baliq xo jaligidagi, Chimqo rg on suv omborlaridagi hamda ʻ ʻ ʻ To dako ldagi baliqlar tekshirilganda A.Davlatov, T.Katayseva, T.Troflmova, ʻ ʻ T.Abduraxmonov, R.Tokaevlar ulaming Ligula bilan ekstenszararlanishi 6.25% dan 17% gacha, intenszararlanishi esa 6 dan 14 ekz gacha bo lgan [5]. ʻ 14II BOB. Tadqiqot sharoitlari, obyekti va usullari 2.1.Tadqiqot ishlari olib borilgan hududning fizik-geografik tavsifi va iqlimi Zarafshon daryosi Machcho tog‘idan (5960 m.) boshlanib ulkan uzunligi 24,7 maydoni 40,8 yaxob, Zarafshon muzligining tagidan chiqib keladi. Zarafshon daryosi : O’rta Osiyo, Zarafshon va Oloy to’lari tutashgan Ko’ksuv (Mastchoh) tog’ tuginidagi Zarafshon muzligidan 2772,5 m balandlikdan Mastchoh nomi bilan boshlanadi. Mastchoh Ayniyqishlog’i yonida Fandaryo bilan qo’shilgach Zarafshon nomini oladi. Zarafshon qadim Amudaryoga 20 km ga yetmasdan Sandiqli qumligiga shimilib ketar edi. 15Uzunligi muzlikdan Sandiqli qumigacha 751 km edi.Daryoning suv yig’adigan maydoni 12374 km 2 . Quyi qismida Qorako’ldaryo nomini olib, Qorako’l shahri yaqinida 2 tarmoqqa bo’linib, Toyqir Dengizko’lga, Sarbozor esa Chigarko’lga yetib borar edi. Endilikda esa Zarafshonning suvi ko’plab sug’orishga sarflanishi tufayli daryo u yerga yetib bormaydi. Zarafshon daryosining tog’li qismi Tojikistonga Ravatxo’ja tog’idan quyi qismi O’zbekistonga qaraydi. Zarafshon daryosiga 200 ga yaqin daryo va soylar kelib quyiladi. Eng muhim chap irmoqlari: Fandaryo, Kishtutdaryo, Mog’iyondaryo, Urgutsoy. O’ng irmoqlari: Rom, Tursinsoy, Kattasoy. To’lin suv iyun-avgust. Suv sarfi Rovotxo’ja to’g’onida 165 m 3 g/sek. Oqiziqlar 1 km 2 suv yig’adigan maydondan 401 tonna oqiziq yuvsa tog’larda 943 t yetadi.Loyqa 1m 3 0,88 kg.Zarafshon suvi tekislik qismida 76 kun iliq kelganda 2 kun muzlaydi. Zarafshon suvida Amudaryo va Sir daryoga nisbatan fosfor miqdori 1,5-2 marotaba ko‘p uchraydi. Bu, albatta, har qanday unumdorligi past dalaning ham joniga oro kirgizadi, hosildor qiladi. Darhaqiqat, daryo ancha yoyilib va sekinlashib oqadigan Bulung‘ur, Jomboy, Oqdaryo, Chelak, Ishtixon, Kattaqo‘rg‘on tumani hududlarining tuprog‘i tevarak-atrofdagilardan farqli o‘laroq, qora kulrang tuslidir. Garchand daryo suvi hozir o‘sha biz nazarda tutayotgan hududlarni qamrab ololmasa ham, qadimda Zarafshon bugungisidan bir necha o‘n, balki yuz bora sersuvroq bo‘lgan, degan xulosani beradi. Zarafshonning delta qismida tadqiqot olib borgan arxeologlar (akademik A. Muhammadjonov rahbarligida) besh ming yil muqaddam u o‘z suvini Amudaryoga quygan, degan xulosaga keldilar. Besh ming yil muqaddam emas, besh yuz yil muqaddam yashab o‘tgan samar qandlik tarixchi olim Hofizu Obro‘ ham, Ko‘hak suvi sernam yillari to Jayhunga qadar yetar edi, deya dalolat beradi. Ba’zi bir qiyosiy taqqoslashlar yakuni ham qadimda Zarafshonning nihoyatda muazzam daryo bo‘lganligi tastig‘idir. Dastlabki farazga ko‘ra, Zarafshonning asosiy suv manbai - muzliklar hozirgisiga nisbatan kattaroq bo‘lgan. Buni Mastchoqdaryo o‘zani bo‘ylab 16sayohat qilgan kishi darhol ilg‘ab olishi mumkin. Chunki muzlik vodiyning har ikkala yon bag‘rini oynadek silliqlab "iz" qoldirgan, muzlik hosilalari - morenalar hozirgi muzlik yotgan 2775 m. dan bir necha o‘n kilometr quyida uchray boshlaydi. Eramizning boshlarida yashab, ijod qilgan yunon olimi Kvint Kurtsiy Ruf shunday yozadi:" So‘g‘diyonaning katta qismidan mahalliy aholi "Politimet" deb ataydigan daryo oqib o‘tadi. U avval tor o‘zandan oqadi, so‘ngra tor g‘orga oqib tushadi va yer ostida ko‘zdan g‘oyib bo‘ladi. Biroq daryoning sharillagan tovushi eshitilib turadi, yer usti doim zax". Yana bir yunonistonlik olim Strabon ham Zarafshonni shunday ta’riflaydi. Kvint Kurtsiy Ruf tasvirlayotgan manzara Zarafshonning yuqori mansabiga xos bo‘lib, daryo oqib kirib ketayotgan g‘or aslida muz g‘oridir. Demak, daryo muzlikdan ajralib chiqqach, quyiroqda bo‘lishi ehtimolga yaqin. Bunday holatlar ko‘p uchraydi. Qalin morenalar erimasdan ko‘prik misol daryo o‘zanini qoplab yotaveradi. Binobarin, ikki ming yil muqaddam muzlik chegarasi biz tasavvur qilgan hududdan juda ham quyida yotgan va tabiiyki, shunga yarasha ko‘p suv bergan. Suvning mo‘lligidan va bahor paytlari yoyilib oqishidan shunchalar keng to‘qay paydo bo‘lganki, Samarqand atrofida 10 ming qo‘shini bo‘lgan Spitamen Aleksandr Makedonskiy askarlariga qaqshatqich zarba berib, daryo bo‘yidagi o‘sha changalzorga kirib ko‘zdan g‘oyib bo‘lgan. Ming yil muqaddam yashab o‘tgan tarixchi olim Narshaxiy Zarafshonni Rudizar, gohida Haromkom deb atagan va Boykandga oqib borishini ta’kidlagan. Boykand esa to‘qay va kattako‘lga tutashadi. Bu ko‘lni Bargin, Farix, Qorako‘l deb ataydilar, deb yozadi Narshaket. Jayxoniy (X asr) esa bu ko‘lni Somchan deb ataydi. Buxoro suvining ortiqchasi o‘sha joyga yig‘iladi. Unda suv jonivorlari yashaydi. Xurosonning hamma joyidan qush va baliqlarning barchasini jamlasa ham unga teng kela olmaydi. Demak, Ulug‘bek ham qish fasllarida ov qilish uchun bekorga Qorako‘lni tanlamagan, shunga asoslanib, atigi besh yuz yil muqaddam ham Zarafshon juda sersuv bo‘lgan ekan, de yishimiz mumkin. Geografik o‘rni. Zarafshon havzasi sharqdan g‘arbga 770 kilometrdan ortiqroq cho‘zilgan bo‘lib, shimoliy chegarasi Turkiston tizmasining 17suvayirg‘ich chizig‘i, janubiy chegarasi Hisor va Zarafshon tizmalari orqali o‘tadi. Eng sharqiy nuqtasi Matchox tog‘ uzeliga taqaladi va eng harbiy qismi Dengizko‘l rayoniga qadar yetadi. Havza maydoni katta territoriyani tashkil qilgan bu rayonda O‘zbekistonning 1 mln. gektaridan ortiqroq va Tojikistonning 60 mln gektar sug‘oriladigan dehqonchilik yerlari joylashgan. Qadimgi dehqonchilik rivojlangan Zarafshon vohasida 4 millionga yaqin aholi yashaydi. Oloy tizmasi Matchoh tog’ tugunida uchta tizmaga ajraladi: Turkiston, Zarafshon va Hisor. Ana shu Matchoh tugunidagi Zarafshon muzligidan Matchoh daryosi boshlanadi va u Fandaryo bilan qo‘shilgach, Zarafshon deb ataladi. Ana shundan keyin chap tomondan 57 km dan keyin, Yashtut va 88 km dan keyin Mag‘iyondaryolar Zarafshonga qo‘shiladi. Qolgan irmoqlar soylardan iborat bo‘lib, ko‘pchiligi yozda qurib qoladi. O‘zbekiston territoriyasida Zarafshon suvining asosiy qismi sug’orishda ishlatiladi. Shu maqsadda o‘rta va quyi Zarafshonda 99 yirik magistral kanallar qurilgan. Kanallar bilan daryo suvi faqat Zarafshon voha yerlari emas, balki Qashqadaryo (Moskva kanali) va Jizzax viloyatlari (Tuyatortar) yerlari ham sug’oriladi. Relef xususiyatlariga ko‘ra Zarafshon havzasi uch qismga bo‘linadi: 1) Yuqori Zarafshon; 2) O‘rta Zarafshon: 3) Quyi Zarafshon. Yuqori Zarafshon daryo manbasidan, ya’ni Zarafshon muzligidan Panjikent shahriga qadar joylar kiradi. 300 km ga yaqin cho‘zilgan bu rayon daryo va daryo oralig’i tog‘lar orasida chuqur va tor vodiy hosil qiladi. Vodiyning kenligi o‘rtacha 10-15 km bo‘lib, ayrim joylardagina 20 km ga etadi. Daryo boshlanishida Turkiston, Hisor va Zarafshon tohlarining balandligi 4000- 5000 metrni tashkil qiladi. Zarafshon tizmasidagi eng baland Chimtarha cho‘qqisi 5033 metrga etadi. G‘arbiy tomon tog’lar pasayib boradi. Panjikent shahri yaqiniga ham tog’larning cho‘qqilari 2500-3000 metrni tashkil qiladi. Baland tohlar bilan o‘ralgan Yuqori Zarafshon havzasining Ko‘histon, ya’ni «tog‘lar o‘lkasi» deb ataladi. 18 O‘rta Zarafshonga Panjikentdan Navoiy shahri yaqinida (g‘arb tomonda) joylas hgan Xazara qisig’igacha bo‘lgan joylar kiradi. 200 km dan ortiq cho‘zilgan bu territoriyada daryo vodiysi keskin kengayadi (70-80 km gacha) va daryo ancha sekin oqadi. Atroflaridagi tog‘lar baladligi 1500-2000 metr bo‘lib, g‘arbga tomon pasayib boradi. Eramizdan 2000 yillar oldin dehqonchilik rivojlangan bu vodiy Samarqand vohasi deb ataladi. Bu yerda eramizdan oldin qurilgan Darg’om kanali va o‘rta asrda qazilgan qator yirik kanallar (Tuyatortar, Eski Anxor, Bulung‘ur, Mirzaariq va boshqalar). Quyi Zarafshon Xazara qisig‘idan Dengizko‘lgacha bo‘lgan joylar kiradi. Xazara qisig‘iga chiqishi bilan Zarafshon tekislikda yoyilib oqadi. Bu joylar Zarafshon daryosining deltasi hisoblanadi. M.Muxamadjonov (1978) ma’lumoti bo‘yicha bundan 6000 yil oldin Zarafshon Amudaryoga quyilgan. Keyingi sug’oriladigan dehqonchilikning vujudga kelishi bilan kanallar qazilib, daryo suvi turli tomonga olib ketila boshlagan, natijada suv Amudaryoga yetmay qolgan. Hozirgi paytda Zarafshon daryosining suvi Navoiy viloyati Qiziltepa tumanidagi Xarkur suvi tuguniga borib, juda kamayib qoladi va Buxoro viloyatidagi G‘ijduvon shahrida suv uch tomonga bo‘linib ketadi va daryoning o‘zani Qorako‘lga, Dengizko‘lga tomon asta-sekin kamayib, suvi tugaydi. Biroq Navoiy va Buxoro viloyatlarida sug‘orilgan yerlardan tushgan sho‘rtobroq suvlar hisobiga quyi Zarafshon qismi suvlanib turadi. Geologik tuzilishi. Zarafshon vohasini o‘rab turgan Zarafshon va Turkiston tizmalari kaledon, gersen va alp burmalanishida hosil bo‘lgan. Shu burmalanishlar ichida gersen burmalanishi katta rol o‘ynaydi. Har ikkala tizmalarda yer yuzasiga chiqib yotgan tub jinslardan qadimgisi ordovik-quyi silur davriga xos bo‘lib, ular Janubiy Nurota tizmasiga kiruvchi Oqtov antiklinalida Chakilkalon va Zirabuloq tog‘larining janubiy yonbag‘irlarida yer yuzasiga chiqib yotadi. Bu jinslar Oltiovul va Devonsoy yaqinlarida uchraydi (Sultonov, 1984). Bular katta maydonni egallaydi va asosan alevrolitlardan, ohaktosh aralash qumtoshlardan va kvarsli perfirlardan tarkib topgan. 19 Sof quyi silur yoshiga xos jinslar katta maydonga tarqalgan bo‘lib, bular Shimoliy va Janubiy Nurota tizmalarining katta qismini qoplagan. Ular ohaktoshlar, slanetslar va qumtoshlardan iborat. Yuqori Silur yotqiziqlarining venlok yarusi Chumqortov, Cho‘ponota balandligi va Nurota tizmasida uchraydi va ular alevrit, slanets qatlamlaridan iborat bo‘lib, umumiy qalinligi 130-140 metrga, Cho‘ponota tepaligida 400 metrga yetadi. Devon sistemasida jinslar Nurota va Zirabuloq tog’larida keng tarqalgan bo‘lib, asosan ohaktosh va dolomitlardan tuzilgan, qatlamlar qalinligi 400-500 metrni tashkil qiladi. Mezozoy yotqiziqlari Zirabuloq-Ziyovuddin tog’larida keng tarqalgan bo‘lib, yura va bo‘r davrlariga xos. Yura davrining jinslari Sukayti qishlog‘i yaqinida va Azkamar tepaligining etagida yer yuzasiga chiqib yotadi. Ular sozlardan, sozli slanetslar, qumtosh va konglomeratlardan iborat bo‘lib, qalinligi 50-100 m. Bo‘r davriga xos jinslar ham konglomerat, soz va ohaktoshlardan iborat, ularning qalinligi 245-300 m [Sultonov, 1984]. Paleogen yotqiziqlari (Buxoro yarusi) Zirabuloq-Ziyovuddin tog‘larining shimoliy tog‘oldi zonasida tarqalgan. Ular konglomeratlar, g‘ovak ohaktoshlardan, qumtosh va qattiqlashgan sozlardan iborat bo‘lib, qalinligi 15-16 m ga yetadi. Neogen davri jinslari Oqtog‘ning janubiy yonbag‘ri va Ziyovuddin tog‘larining shimoliy yonbag‘ridagi adirlar soy yoqalarida er yuzasiga chiqib yotadi. Ularning qalinligi 100-150 m ni tashkil etadi. O‘rta Zarafshonda to‘rtlamchi davr yotqiziqlari keng tarqalgan bo‘lib, ularni yoshi bo‘yicha to‘rtga bo‘lishadi: 1) Nanay (so‘x); 2) Toshkent; 3) Mirzacho‘l: 4) Sirdaryo. Nanay sikli, ya’ni qadimgi to‘rtlamchi davr yotqiziqlari Zirabuloq- Ziyovuddin va Nurota tog’larining etaklarida uchraydi. Ular lyossimon jinslardan, konglomerat va brekchilardan tarkib topgan bo‘lib, qalinligi 10-12 metrdan oshmaydi. 20 Toshkent sikli, ya’ni o‘rta to‘rtlamchi davr yotqiziqlarini Ziyovuddin- Zurabuloq tohlarida (G.F.Tetyuxin, 1982) o‘rgangan va Qarnab svitasi nomi bilan ajratgan. Ular Zarafshon vodiysiga keng tarqalgan Zarafshon daryosining to‘rtinchi va beshinchi terrasalari Qarnab svitasi yoshidagi yotqiziqlar bilan qoplangan bo‘lib, umumiy qalinligi 230-250 m. Mirzacho‘l sikli, ya’ni yuqori to‘rtlamchi davr yotqiziqlari Zarafshon daryosining uchinchi va ikkinchi terrasalarini qoplaydi. Ular lyossimon jinslar va konglomeratlardan tarkib topgan, qalinligi 40-50 m. Inson xo‘jalik faoliyatining uzoq yillar ta’siri natijasida yangi antropogen yotqiziqlar hosil bo‘lgan, bularni madaniy-irrigatsion yotqiziqlar deb ataladi. Ularning qalinligi o‘nlab santimetrdan birnecha metrga boradi. Gersen burmalanishi davrida magmatik jarayonlar ham sodir bo‘lgan, lekin magma yer yuzasiga otilib chiqmasdan darzlar orasida qotib qolgan. Bu intiruziv jinslar keyinchalik denudatsiya tufayli ochilib qolgan. Ular granit, granodiorit, diorit, gabro-dioritlardan tarkib topgan bo‘lib, tog’larning 15-20% maydnini egallaydi. 212.1-rasm. Zarafshon daryosi xaritasi 22Relefi. Zarafshon vodiysi yirik tektonik botiq bo‘lib, uning asosi gersen burmalanishida hosil bo‘lgan. Tektonik botiq atrofidagi tohlar ulkan menaantiklinal strukturasining davomi hisoblanadi va u yirik yoriqlar, sinklinal bilan alohida bo‘laklarga ajralgan. Bu bo‘laklar relefda alohida tohlar sifatida ajralib turadi (masalan, Chakikalon, Qoratepa, Zirabuloq, Ziyovuddin va boshqalar). Zarafshon vodiysi sharqdan g’arbga tomon kengayib, sekin-asta pasayib boradi. O‘rta Zarafshonning harbiy qismida qayir balandligi 600-650 metrni, sharqda Panjikent shahri atrfida esa, 800-900 metrni tashkil qiladi. O‘rta Zarafshon botihining umumiy ko‘rinishi tagi yassi, keng qayiqni eslatadi. Botiqning janub tomonini sharqdan harbga Zarafshon tizmasining davomi hisoblangan CHaqilkalon, Qoratepa, Zirabuloq, Ziyovuddin tohlari o‘rab turadi. Bu tog‘lar ham sharqdan harbga Qizilqum cho‘li tomon pasayib boradi. Chaqilkalon va Qoratepa tohlarining o‘rtacha balandligi 1500-1800 metr, Zirabuloq va Ziyovuddin tohlariniki – 1100-1200 metrni tashkil qiladi. Bu tohlar sistemasida eng baland cho‘qqi 1126 m. O‘rta Zarafshon botihini shimol tomondan CHumqortoh, G‘o‘bdintog‘, Qorachatog‘, Oqtoh va Qoratog‘lar o‘rab turadi. Bu tohlarning ham o‘rtacha balandligi 1500-1800 metrni tashkil qiladi va harbga tomon pasayib boradi. Eng baland cho‘qqilar Sxumqortohda 2621 m, Nurota tizmasida Hayotboshi 2135 m, Oqtovda – Takatau – 2004 m. Tohlarda relef shakllari tektonik va erozion-akkumulyativ jarayonlar tufayli shakllangan. Tektonika bilan tog‘larning umumiy yo‘nalishi, alohida massivlar, cho‘qqilar hosil bo‘lgan bo‘lsa, erozion kuchlar bilan soylar, jilg‘alar hosil bo‘lgan. Umuman tog‘larning yonbag‘irlari erozion sikllar bilan kuchli parchalangan va ularning chuqurligi 70-100 metrdan 300-350 metrgacha etadi. Soy tagida va tog‘ oldi adir zonasida yirik erozion shakllar tagida akkumulyativ materiallardan qayir va terrasalar hosil bo‘lgan. Toh oldi va zonasi asosan prolyuvial yotqiziqlar bilan qoplangan. Ular konus shakliga ega bo‘lib, ularning kattaligi soylarning havza maydoniga bog‘liq. 23 Ko‘ndalang kesimida tog‘lar asimmetrik tuzilishiga ega. Zarafshon tizmasida ham, Turkiston tizmasida ham tog‘larning shimoliy yonbahirlari tik va qisqa, soylar ham kalta va kamsuv. Janubga qaragan yonbag‘irlari esa, uzun va sekin- asta pasayib, adir zonasiga tutashib ketadi. SHimoliy yonbag‘irlar tikligining sababini geologlardan Nalivning, Rijkov va boshqalar tektonik ko‘tarishlar shimol tomondan siqiq bilan ro‘y bergan va tog‘ etaklarida kuchli yoriqlar hosil bo‘lgan deb tushuntiradi. Samarqand botig‘i atrofidagi tog‘lardagi surilmalar o‘pirilish, qulash va boshqa gravitatsion jarayonlar M.X.Xalimov (1979, 1980) karst xodisalari M.A.Abdujaborov, Z.S.Sultonov (1984, 1990), suffizion jarayonlar R.X.Xalimov (1982) ishlarida bayon qilingan. [6.28] Samarqand botig’ida uchtadan oltitagacha terrasalar ajratilgan (Tetyoxin, 1982). Botig‘ning harbiy qismida Navoiy shahri atroflarida ikkita terrasa yaxshi bilinadi. Samarqand shahri atroflarida ya’ni daryoning chap qirg‘oqida uchta terrasa, Panjikent shahri atrofida oltita terrasa yaxshi ajraladi. Terrasalar vodiyda keskin chegara hosil qilib ajralmagan. Chegaralar ayrim joylardagina yaxshi bilinib turadi. Masalan. Samarqand shahri yaqinida qayir daryodan 1,5-2,5 metr balandlik (Aeroport), birinchi terrasa qayirdan 2,5-3,5 metr balandlikda ajralib turadi. Ikkinchi terrasa tik jar hosil qilib, birinchi terrasa 3-5 metr balandlikda yaqqol ajralgan. Samarqand shahri Zarafshonning ikkinchi va uchinchi terrasalarida joylashgan. Uchinchi terasa toh oldi tekisligi bilan sekin-asta qo‘shilib ketadi. Panjikent yaqinida terasalar zinapoya hosil qilib, relefda yaxshi ajralib turadi. Terrasalarning tabiiy chegaralari ko‘p joylarda tekislanib yuborilgan. Vodiyda inson ta’sirida qator relef shakllari hosil bo‘lgan. Bularga qo‘rg‘onlar, kanallar, kanal yoki tuproq tizmalari, suv omborlari, hovuzlar, ariqlar va boshqalarni kiritish mumkin [Umarov M.U., Abdujaborov M.A., Raxmatullaev A., 1991, Jumaboev T.J., 1980]. Iqlimi. O‘rta Zarafshon iqlimining shakllanishida uning geografik o‘rni, atrofdan keladigan havo oqimlari bilan Zarafshon va Turkiston tizmalarining 24yaqinligi sharq tomondan baland tog‘ sistemalarining mavjudligi va g‘arb tomonning ochiqligi muhim rol o‘ynaydi. Janubiy kenglikda joylashganligi tufayli O‘rta Zarafshon katta miqdorda quyosh isiqligini oladi. Quyosh radiatsiyasining o‘rtacha yillik yalpi miqdori 181 kkal/sm 2 ni tashkil etadi. Bir yilda quyoshli vaqtning davomiyligi esa, 2916 soatga teng [Agroklimaticheskie resurs ы Djizakskoy i Samarkandskoy oblastey, 1977]. Shuni aytish kerakki, iqlim harakteristikasida biz hamma iqlim elementlariga batafsil ta’rif bermaymiz. Asosiy e’tiborni havo ifloslanishiga ta’sir ko‘rsatadigan iqlim elementlariga ko‘proq to‘xtab o‘tamiz. Havo temperaturasi harbdan sharqqa va vodiydan tor tepalari tomon o‘zgarib boradi. O‘rtacha sovuqsiz davr 180-210 kun bo‘lib, iyul oyining o‘rtacha harorati g‘arbda +27 0 , sharqiy qismida 24,9 0 . Absolyut maksimum tekislikda 44-46 0 ga tohlarda 42 0 S ga etadi. Qizilqum sahro havosi ta’siridan uzoqlashgan sari yoz oyi harorat pasayib boradi. Masalan, iyulning o‘rtacha harorati Navoiyda 28,3 0 bo‘lsa, Samarqandda 25,9 0 , 1213 metr balandlikda joylashgan Omonqo‘tonda 24,0 0 ni tashkil qiladi. Relefning xilma-xilligi yog’inlarning notekis taqsimlanishiga ta’sir qiladi. Rayonning g’arbiy qismiga 100-200 mm yog’in tushadi. Sharqqa borgan sari yog‘in miqdori oshadi va O‘rta Zarafshonning markaziy qismiga kelib 300-350 mm ni, Samarqandda 356 mm ni tashkil qiladi.Tog‘larda yog‘in tekislikka nisbatan 2-3 barobar ko‘p tushadi (500-900 mm). Omonqo‘tonda o‘rtacha ko‘p yillik yog‘in mimqdori 870 mm. Seryog’in yillari bu miqdor 1749 mm (1969 y.), kam yog‘in yillari 561 mm (1967 y.)ga tushib qoladi. Yil davomida yog‘in eng ko‘p mart va aprel oylariga, kam yog‘in iyul- avgust-sentyabrga to‘g‘ri keladi. Yog’inlar asosan yomg‘ir holda tushadi. Faqat, dekabr, yanvar va fevral oylari yog‘inning asosiy qismi qor holida yog‘adi. Qor qoplami tekislik rayonlarida barvaqt qoplam hosil qilib yotmaydi. Ko‘p hollarda yoqqan qor bir necha kundan keyin erib ketadi, lekin qish sovuq kelgan yillari tekislikda ham qor erimasdan 30-40 kun yotishi mumkin. Tog‘larda ahvol boshqacha. Balandligi 1600 metrdan oshadigan tog‘larning tepalarida 2-3 oy 25davomida qorlar erimasdan turadi va ularning qalinligi 15-20 sm ga, ba’zan 40 sm gacha boradi. Tekislik qismlarida qorning qalinligi 3-6 sm ni tashkil qiladi. Qor ko‘p yoqqan ayrim yillari qorning tekislikdagi qalinligi 15 sm, tog‘larda 48 sm gacha (1969) yotganligi kuzatilgan. Havo namligi joyning tabiiy geografik sharoiti bilan bog‘liq. YOz oylari O‘rta Osiyo ustida shakllangan kontinental tropik issiq havo nisbiy namlikning pasayib ketishiga sababchi bo‘ladi. Atrofda suv havzalarining yo‘qligi va katta territoriya cho‘llar bilan bandligi absolyut namlikning ham kam bo‘lishiga sababchi bo‘ladi. Nisbiy namlikning yillik va sutkalik o‘zgarishi temperaturaning o‘zgarishiga teskari holatda ro‘y beradi. Qish oylari nisbiy namlik yoz oylariga nisbatan katta. Xuddi shuningdek, kechasi ham nisbiy namlik kunduzdan katta. O‘rta Zarafshonda ertalab soat 7.00 da o‘rtacha nisbiy namlik 58 dan 71% ga etadi. Shamolsiz ob-havo sharoitida atmosferadagi har-xil aerozol zarrachalar havodagi namlik bilan qo‘shilib, ertalabki soatlarda havo ifloslanishini oshiradi. Qish oylari kunduz kunlari o‘rtacha nisbiy namlik 60-70% ni tashkil qiladi. YOz oylari kunduz issiq havoda nisbiy namlik juda kamayib ketadi. Iyul oyida soat 13.00 da uning miqdori 18-20% gacha tushib qoladi. Har bir joy havosining toza bo‘lishida shamol yo‘nalishi va tezligining ahamiyati katta. Joy relefining murakkabligi shamol yo‘nalishi va tezligiga katta ta’sir ko‘rsatadi. O‘rta zarafshonning janubiy-g‘arbiy tomonida yil davomida shimol tomonidan esadigan shamol ustun. Tog‘ oldi va shimoliy-sharqiy rayonlarda esa, sharqiy va shimoliy-sharqiy yo‘nalishdagi shamollar ko‘p takrorlanadi. Baland tog‘lar yonida joylashgan Urgut va tog‘ orasidagi Omonqo‘ton paslarida shamol yo‘nalishlari tez-tez o‘zgarib turadi va shamolning esishi shu rayonga kirib keladigan havo oqimlariga kam bog‘langan. Fasllar bo‘yicha shamol yo‘nalishi bir xil emas. Qish oylari o‘rta Zarafshonning g‘arbiy qismida shimol tomondan esadigan shamollar 20-26%ni tashkil qiladi (Balashova, 1963). Bahorda tekislik qismida shimoliy va shimoliy- sharqiy shamollar ustunlik qiladi, yoz oylari tekislikda shimoldan esadigan 26shamol 45-65% ni tashkil qiladi, ularning o‘rtacha tezligi 4-5 m/sek, ba’zan 5,5 m/sek. Doimo esadigan katta tezlikdagi bunday shamollar shahar havosining tozalanib turishiga katta yordam beradi. Kuzda rayonning janubiy-harbiyda shimoliy va shimoliy-harbiy tomonlardan esadigan shamollar ko‘proq bo‘lib, takrorlanishi yillik shamolning 33-50% ni tashkil qiladi, o‘rtacha tezligi 3-4 m/sek (Balashova, 1963). Rayonning shimoliy-sharqiy qismida sharqiy tomondan esadigan shamol ko‘p takrorlanadi (25-57%), o‘rtacha tezligi 4-5 m/sek. Demak, o‘rta Zarafshonning sharqiy qismida joylashgan shaharlarda (Samarqand, Panjikent) havoni ifloslovchi sanoat korxonalari shaharning sharqiy tomonida qurilmasligi kerak. Tumanning davomligi va takrorlanib turishi ham harbiy sharqqa va tekislikdan tog‘ tomon o‘zgarib boradi. G‘arb tomonda tumanli kunlar kam bo‘lib, bir yilda 9-10 kunni tashkil qiladi. Sharqqa borgan sari tumanli kunlar ko‘payib 35 gacha (Milyutin) etadi. Shaharlarda tumanlarning ko‘proq xosil bo‘lishiga sanoat korxonalaridan chiqadigan chang va har-xil iflos chiqindi zarrachalarning roli katta. O‘rta Zarafshonda yil davomida tumanli kunlar jadvalda berilgan. G‘allaorol va Milyutin stansiyalarda tumanli kunlarning ko‘pligi ko‘rinib turibdi. Buning sababi birinchidan bu stansiyalar baland tog‘larga yaqin, ikkinchidan botiq joyda joylashgan. Botiq joylarga sovuq havo to‘planib, tuman hosil bo‘lishini tezlashtiradi. Jadvalda O‘rta Zarafshonning g‘arbiy qismiga nisbatan (Navoiy) sharqiy qismida tumanli kunlar uch baravar ko‘p takrorlanishi ham ko‘rinib turibdi (G‘allaorol, Milyutin). Kattaqo‘rg‘on shahri yaqinida tumanli kunlar soni kamligiga sabab – stansiya joylashgan er balandlik bo‘lib, shamol yaxshi tegadi, bu esa tumanlarning tez tarqalishiga sabab bo‘ladi. 272.2.Tadqiqot obyekti va usullari Tadqiqot ishlari Samarqand viloyatidagi Darg’om kanali, Kattaqo’rg’on suv ombori, Zarafshon milliy bog’i va Oq-amur fermer xo’jaliklarda hamda Nurobod tumanidan oqib o’tuvchi Maskva katta kanali, Sobir soy suv omborida 2018- 2020 yillarda o’tkazildi. Ushbu vaqt davomida Zarafshon daryosi o’rta oqimi suv havzalarida Oq amur balig’i biologiyasi, morfologiyasi ko’payishi, oziqlanishini kuzatish va o’rganish uchun kuzatuv tajribalari olib borildi. Zarafshon daryosi o’rta oqimi suv havzalarida dominant turlar karp (Cyprinus carpio L)- (70,5%), oq amur (Ctenopharyngodon idella)-(29,5%) ning morfologik jihatdan xarakterlash uchun tavsiya etilgan E.K.Suvorov (1948), I.F.Pravdin (1966)lar tavsiya etgan usullardan foydalanildi. Bu asosan karpsimonlar uchun qo‘llanildi. Tananing morfometrik ko‘rsatgichlari shtangenserkul yordamida (segoletka, voyaga yetgan baliqlar) o‘lchovlar bajarildi. Ayniqsa 1 mm gacha voyaga yetgan baliqlalar uchun, mayda baliqlar uchun 0,5 mm gacha. Tadqiqot o‘tkazish jarayonida asosan 2 xil sharoitdan, ya’ni dala va laboratoriya sharoitlaridan foydalanildi. Bunda gidroximik, gidrobiologik, ixtioologik metodlardan foydalanildi va quyidagi ishlar qilindi. Suv sifatini aniqlash uchun YS (sho‘rlanish va haroratni, kislorodni o‘lchaydigan) asbobidan foydalanildi va ko‘llarning suvini ximiyaviy tarkibini, pestisidlarni o‘rganish uchun suv namunalari olindi. (Semenov metodi). Baliqlarni o‘rganishda qabul qilingan uslublardan foydalanildi. [30,32] Bundan tashqari namunalar joyini belgilashda geoinformatsion sistemalardan foydalanildi. Buning uchun JPS yordamida namuna olinadigan joy koordinatalari belgilandi va Giss dasturlari yordamida xaritalarga kiritildi va fazoviy tahlil qilindi. Ixtiologik metodlar yordamida baliqlar namunalari ko‘llardan yiliga 3 xil mavsumda, ya‘ni bahor, yoz, kuz oylarida har xil suvliklardan baliq namunalari olib o‘rganildi. Bunda oq amur baliqlarini o‘rganish uchun oddiy ixtiologik metodlardan foydalanilgan. [30, 32] 28Buning uchun dastlab dala sharoitida har xil o‘lcham (35,45,55,65 mm) dagi to‘rlar bir yil ichida bahor, yoz, kuz oylarida tushdan keyin suvlarga tashlandi. Keyin ertasiga ertalab tashlangan to‘rlar va ularga tushgan baliqlar yig‘ib olindi. Yig‘ib olingan baliqlarning turli ko’rsatkichlari aniqlandi, uzunligi maxsus taxtadan yasalgan o‘lchash asbobi yordamida va og‘irligi 2 marta (birinchisida umumiy, ikkinchisida ichaklarsiz) tarozi yordamida o‘lchandi, keyin baliqlarning ichki qismi skalpel yordamida ochilib yog‘liligi, jinsi aniqlandi, yoshi va o‘sish jarayonini o‘rgandik. Yoshini aniqlash uchun tangachasidan namunalar olindi. Ozuqa zanjirini o‘rganish uchun ichaklarining bosh qismidagi ovqatidan shisha idishlarga olinib formalinda fiksatsiya qilindi va muskulidan (barqaror izatop uchun) 2 gr dan namunalar olindi. Ayrimlaridan ikralar olindi. Dala sharoitida bu namunalar solishtirish va o‘rganish uchun suv sifati namunalari, zooplankton, hasharotlar, SPMD –pestisidlarni aniqlash uchun maxsus asbob, xlorofil namunalari bilan bir vaqtda olindi. Barchasi daladan laboratoriyaga olib kelinib sovutgichga qo‘yildi. Laboratoriya sharoitida olingan tangacha namunalari petri idishlarida toza suvda tish cho‘tkasi yordamida tozaladik, buyum oynachasiga har bir tur baliqniki alohida qilib joylandi va mikroskop yordamida ko‘rilib halqalar soni sanaldi va tangachasiga qarab baliq qanday sharoitda yashaganligi o‘rganildi, baliqning yoshi, o‘sish jarayoni aniqlandi. Ichaklaridan olingan namunalar ham mikroskop yordamida ko‘rilib qaysi turdagi ozuqalarni iste‘mol qilganligi o‘rganildi. Barqaror izatopni o‘rganish uchun olingan namunalar kodlanib quritish uchun pechkaga qo‘yildi. Barcha qilingan va olingan ma‘lumotlar blaknotga yozib borildi. Tananing morfometrik ko‘rsatgichlari shtangel serkul yordamida (segoletka, voyaga yetgan baliqlar) o‘lchovlar bajarildi. Ayniqsa 1 mm gacha, voyaga yetgan baliqlalar uchun, mayda baliqlar uchun 0,5 mm gacha. Merestik plastik ko’rsatgichlar tana uzunligiga nisbatan, dum suzgichisiz. 29Voyaga yetgan baliqlar yoshi va o‘sishi Eynar Lea (1910) usuli orqali bajarildi. Ln= Vn V Ln- n yoshdagi baliq uzunligi Vn- yillik halqadan to tangacha markazigacha (n-yoshdagi) V- tangacha uzunligi (markazdan tangacha qirrasigacha) Voyaga yetgan baliqlar yoshi va o‘sishi Roza Li (1920) usullari orqali bajarildi. Ln= Vn V (L-a)+a L- Baliq uzunligi dum suzgichisiz V- tangacha uzunligi (markazdan tangacha qirrasigacha) Ln- n yoshdagi baliq uzunligi Vn- yillik halqadan to tangacha markazigacha (n-yoshdagi) a- tangacha hosil bo‘lgunga qadar masofa Bir halqa bilan ikkinchi halqa orasidagi masofa mikromer orqali MBS – 2 bilan 8x2, 8x4 orqali (okulyar , obyektiv 2,4) aniqlandi. Oraliq halqalar esa ―Biolam - Lomo okulyar mikromer 15x20 orqali hisoblab chiqildi.‖ Semizlik koeffitsenti quyidagi formula bilan aniqlanadi. Q= W ∗ 100 l 3 Q-semizlik koeffisenti W – baliq og‘irligi l 3 – baliq uzunligining kubi Baliq serpushlik koeffitsentini A.I.Bening taklif etgan formula bilan aniqlandi. n= LW S Bundan tashqari E.K.Suvorov(1948), I.F.Pravdin (1966)lar tavsiya etgan usullardan hamda Bantirovka qilish usullridan foydalanildi. [30, 44] 30Statistika va o’rtacha qiymatlarni hisoblash uchun “MS Excel 2016” dasturidan foydalanildi. Bundan tashqari ota-ona oq amur baliqlarni tanlash va bantirovka qilish texnоlogiyasi: Bantirovka qilish bahor paytida o’tkaziladi. Buning uchun quyidagi transport va jihozlar zarur: uzunligi 50-80 sm, kengligi 30-35 sm bo’lgan qanor qopdan tayyorlangan maxsus yenglar, zambil, jihozlangan maxsus mashina, texnik tarozi, belanchak-zambil, baliqlarni uzunligini o’lchash uchun bantirovka stoli. Nasldor ota-ona baliqlarni ovlashda, ko’chirib o’tkazishda, har bir jinsni alohida saqlashda, og’irligi va uzunligi o’lchashda ularni avaylab -asrash zarur. Ozgina noo’rin harakat nasldor baliqlarni jarohatlab qo’yishi mumkin. Bantir ovka paytida birinchi bo’lib kasallangan va shikastlangan baliqlar chiqitga chiqariladi. (boshi shikastlangan, oyquloqlarida kamchiliklari bo’lgan, dum o’zani qisqargan, umurtqa pog’onasi qisqargan baliqlar) c)nasldor o’simlikxo’r ota-ona baliqlar jinsini farqlash, nasl berishga tayyorligini aniqlash (2.2-rasm). Umimiy to’dadan nasldor sog’lom baliqlar tashqi belgilariga qarab ajratiladi. Erkak o’simlikxo’r baliqlar tanasi uzun, qorni tarang, to’liq, jinsiy teshik esa uchburchak shaklda ichkariga so’rilgan holatda bo’ladi. Urchish paytiga kelib baliqlar serharakatchan bo’lib qoladi. Urchish belgisi sifatida esa suzgich qanotlarida kichik g’adir- budurliklar paydo bo’ladi. Ularni barmoq bilan paypaslab sezish mumkin. Urchishga tayyor ota baliqni pastga qarab osiltirganda jinsiy teshikdan oq rangli sutsimon urug’ hujayralari (spermatazoidlar) ajralib chiqadi. Ona baliqni qorni kattaroq, yaxshi rivojlangan, yumshoq hamda yumaloq shaklda bo’ladi. Jinsiy teshigi yumaloq shaklda, qizargan, shishgan bo’ladi. Boshini pastga qarab osiltirganda jinsiy hujayra ya’ni uvildiriqlar oqib chiqadi. Bundan tashqari ko’krak suzgich qanotining orqasidagi arrachalarga qarab ham jinsni farqlash mumkin. Oq amurda tishsimon arrachalar yanada mayda bo’lib jilvir qog’ozni eslatadi. Urg’ochi baliqlar urchishga tayyorligiga qarab uch guruhga bo’linadi: 1-guruh yetilgan ona baliqlar. Ularning jinsiy belgilari yaqqol ko’zga tashlanadi. 31Qorni yumshoq, osilgan, shishgan, och qizil rangda. Bu baliqlardan birinchi navbatda foydalaniladi. 2-guruh yaxshi yetilmagan, jinsiy belgilari kamroq ko’zga tashlanadi. Bular ikkinchi navbatda ishlatiladi. 3-guruh tashqi ko’rinishidan erkak baliqdan farq qilmaydi. Bu baliqlar suvlikka qo’yib yuboriladi. Ona baliqlar yoz davomida yaxshi boqilgan bo’lsa, qishda yaxshi saqlanadi, urchish davrida 80-85% gacha yaxshi nasl beradi. Erkak baliqlar ikki guruhga ajratiladi: 2.2-rasm. Labaratoriya sharoitida oq amurni tekshirish. 1-guruh-yaxshi urug’ beruvchi erkak baliqlar. Urchish belgilari yaxshi rivojlangan, g’adir-budurlikni barmoq bilan sezish mumkin. 2-guruh-kam urug’ beradigan, bular zahirada saqlanadi. Baliq yirikligi nasldorlikni belgilamaydi. 3-4 yoshli yirik baliqlar nasl bermasligi ham mumkin. Eksteryer ko’rsatkichlari. Baliq eksteryer ko’rsatgichni o’rganish ularni nasliga baho berishda foydalinadi. 32Eksteryer ko’rsatkichlari orqali baho berishda nisbiy ko’rsatgichlari bilan birga ayrim nuqsonlari umurtqa pog’onasidagi va dum ustunidagi kamchiliklar, tangchalarning tushganligiga e’tibor beriladi. Baliqlarni sinflarga ajratish. Bantirovka jarayonida baliqlar o’tgan yilgi bantirovka xulosalariga asosan sinflarga ajratiladi. 1-sinf. Sermahsul 5-8 yoshli urg’ochi, 4-7 yoshli erkak oq amurning jinsiy belgilari yaqqol ko’zga tashlanadi. 2-sinf: 4-5 yoshli endigina voyaga yetgan, to’ldrib turuvchi to’dasidan olib, nasldor to’daga qo’shilgan, ikkinchi navbatda ishlatish mumkin. Ammo yaxshi nasl bermaydi. Jinsiy mahsuloti kam. 3-sinf: ayrim sabablar oqibatida to’ldirib turish to’dasidagi baliqlar tomonidan almashtiriladigan baliqlar. Ikkilamchi jinsiy belgilari yaxshi rivojlanmagan, eksteryer ko’rsatkichlari yaxshi emas, qarigan yoki yoshi to’g’ri kelmaydigan baliqlar. Bunday baliqlar zahirada saqlab turiladi, urchish ishlari tugashi bilan bu baliqlar maxsus dalolatnoma orqali chiqitga chiqariladi. Baliqlarni birinchi va ikkinchi sinflarga ajratishda, ko’paytirishda eng yaxshi eksteryer belgilarga ega baliqlar tanlanadi. Baliqlar yoshini aniqlash: Nasldor baliqlarning yoshi maxsus belgilar bilan, agarda belgilar bo’lmasa tangachalardagi yillik halqalar orqali aniqlanadi. Buning uchun baliqlarning yelka qismidan pastrog’idan 2-3 dona tangacha olinadi va navshatr spirtining kuchsiz ertimasiga ishlov berilib qutitiladi, so’ngra tangacha siyoh bilan bo’yaladi va ikki dona buyum oynachasining o’rtasida tekis joylashtirilib yaxshilab siqib bog’lanadi. So’ngra lupa yoki MBS-1M. mikroskopi bilan qaralganda yillik halqalar darhol ko’zga tashlanadi. Tangachalardagi halqalar soni baliq yoshiga to’g’ri keladi. Xo’jalikda naslchilik ishlarini olib borishda 5-8,5 kg keladigan ona baliqlar 5-8 yoshligidan, ota 332.3-rasm. Oq amurning yoshini aniqlash jarayoni baliqlarni 5-7 yoshligidan foydalanish yaxshi samara beradi. Nasldor baliqlar uchun o’simlikxo’r baliqlar 10-12 yoshgacha saqlash ma’qul. (2.3-rasm) 34III BOB. Tadqiqot natijalari 3.1. Oq amurning sistematikasi va morfologiyasi, anatomiyasi Tadqiqot ishimizning obyekti Oq amur balig’i yani ( Ctenopharyngodon idella) bo’lganligi uchun, uning sistematik holati bilan yaqindan tanishishimiz kerak. Oq amur balig’ining sistematik holati quyidagicha: Tip: Xordalilar- Chordata Kenja tip: Umurtqalilar- Vertebrata yoki Bosh skelelitlilar - Craniata Bo’lim: Jag’og’izlilar- Gnathostomata Katta sinf: Baliqlar- Pisces Sinf: Suyakli baliqlar- Osteichthyes Kenja sinf: Shu’la qanotlilar- Actinopterei Katta turkum: Suyakdor baliqlar- Teleostei Turkum: Karpsimonlar- Cypriniformes Vakil: Oq amur- Ctenopharyngodon idella Oq amur karpsimonlar oilasiga mansub bo’lgan o’simlikxo’r baliq hisoblanadi. Oq amurning biologiyasini o’rganish, bu baliqdan samarali foydalanish va undan yuqori hosil olish imkonini beradi. Morfologiyasi: Tana tuzilishi . Suv havoga nisbatan zich va yopishqoq bo‘lgani uchun suvda yashovchi baliqlarning tana va suzgichlari ham shu xususiyatlarga bog‘liq holda tuzilgan. Ko‘plab baliqlarning tanasi suvda torpeda kabi harakat qilishga yaxshi moslashgan. Ular suvda tanasini egib, 35to‘lqinlantirib harakat qiladi. Umuman, baliqlarning tana shakllari ularning hayot kechirish tarziga mos ravishda turli xilda tuzilgan bo‘ladi. Baliqlarda yuqorida aytib o‘tilganlardan tashqari, yana bir qancha boshqacha tana shakllari ham uchraydi, ularning aksariyati oraliq shakllardan iboratdir. Og’zining tuzilishi. Baliqlarning ovqat tutadigan birdan bir a’zosi og‘zidir. Ularning yemishi turli-tuman bo‘lganidan og‘iz va tishlarining tuzilishi ham har xil. Tish baliqlarda o‘ljani tutish, maydalash, uzib olish kabi vazifalarni bajaradi, yemishi qandayligiga qarab ba’zi baliqlarning faqat jag‘laridagina emas, balki til, tanglay va halqumida ham tishlari bo‘ladi. Masalan, karpsimonlarning tishi jag‘ida emas, balki ko‘rinishi o‘zgargan oxirgi jabra yoyiga o‘rnashgan. Og‘izning o‘rnashgan joyi va tuzilishi baliqning yemishiga va uni qanday tutishiga bog‘liq. Oq amur kabi o‘simlikxo‘r baliqlarning og‘zi boshining ostiga o‘rnashgan, ko‘pincha tishlari bo‘lmaydi, pastki labi xuddi pichoqdek o‘tkir, goho usti shox modda bilan qoplangan bo‘ladi. Suzgich qanotlar . Baliqlarning o‘ziga xos a’zolaridan biri suzgichlaridir. Qanot shaklida tuzilgan bu a’zolar ko‘pgina baliqlarda orqa, dumosti yoki anal toq suzgichlari hamda qorin va ko‘krak juft suzgichlaridan iborat. Suzgichlar baliq suvda muvozanat saqlashi va harakat etishiga yordam beradi. Teri ostidagi mushaklardan harakatlanuvchi bu suzgichlarning har biri baliqning harakatida ma’lum vazifani bajaradi. Masalan, dum harakatni idora etadi, tez suzadigan baliqlarda rul va stabilizator vazifasini o‘taydi. Suzgichlarda tog‘ay yoki suyakdan iborat shu’lalar bor. Bu shu’lalarning oldingi bir nechtasi tikan yoki ninaga aylangan, ular baliqning muhofaza qurolidir. Baliqlarning harakatida suzgich qanotlari va teri qatlami muhim. Har bir suzgich qanoti yupqa teri pardasidan iborat bo‘lib, uni suyak suzgich qanot nurlari tutib turadi. Nurlari yozilganda ular orasidagi teri tortiladi va suzgich qanotining yuzasi kattalashadi. Oq amur balig’ining orqa tomonida bittta orqa suzgich qanoti joylashadi. Dumining uchida qo‘sh qanotli katta dum suzgichqanoti, ostki tomonida anal suzgich qanotlari joylashadi. Bu suzgich qanotlarining hammasi toq bo‘ladi. Baliqlarda juft suzgich qanotlar ham bor, ular hamma vaqt ikki juft bo‘ladi. 36Baliqda ko‘krak juft suzgich qanotlari (oldingi juft oyoqlari) boshining orqa tomonida, tananing yon tomonlari bo‘ylab qorin juft suzgich qanotlari (orqa juft oyoqlari) esa tananing ostki tomonida joylashadi. Oldinga harakat qilgan vaqtda dum suzgich qanoti asosiy rol o‘ynaydi. Juft suzgich qanotlari burilishda, to‘xtashda, oldinga tomon sekin harakat qilishda va muvozanatni saqlashda ahamiyatga ega. Orqa va anal suzgich qanotlari oldinga harakat qilishda va tik burilishda baliq tanasiga mustahkamlik beradi. (3.1-rasm) 3.1-rasm. Oq amur - Ctenopharyngodon idella Baliqlarning tangachalari. Baliqlarning tanasi boshidan to dumiga qadar tangachalar bilan qoplangan. Ularda, asosan, to‘rt xil — plakoid (akulasimonlarda), ganoid (qalqonli cho‘rtanlarda), kosmoid (latimeriyada) va suyak (ko‘pgina suyakdor baliqlarda) tangachalar uchraydi. Suyak tangachalar, o‘z navbatida, ktenoid va sikloid tangachalarga bo‘linadi. Ktenoid tangachaning tashqi qirrasi arra tishli, buni olabug‘ada ko‘rish mumkin. Sikloid tangachaning tashqi qirrasi esa silliq, oq amur baliqning tangachasi ham shunday. Suyak tangachalar bir-birining ustiga o‘rnashgan bo‘lib, yupqa va yengildir, bu esa baliqning tez harakat qilishiga imkoniyat tug‘diradi. Tangachalar doimo terining ustki qatlami-asl teri (korium)dan hosil bo‘ladi va shu qatlamga o‘rnashadi, shuning uchun tullamaydi. Faqat ayrimbaliqlardagina tangachalar hosil bo‘lishida qisman epidermis ham ishtirok etadi. Tangachalar baliqning hayotida katta ahamiyatga ega, ularni muhofaza jihatidan baliqning zirhi deb 37atash mumkin. O‘z navbatida, tangachalarning usti ham teri bezlari ajratadigan shilimshiq modda bilan qoplangan. Bu modda baliqni turli xil mikroblardan saqlaydi, ustini moylab, silliqlab, suvning qarshiligini kamaytiradi. Tangachalarning yana bir ahamiyati shundaki, undagi yillik halqalarga qarab baliqning yoshini aniqlash mumkin. Baliq tanasi suyak tangachalar bilan qoplangan. Har bir tangacha old chekkasi bilan teriga kirib turadi. Orqa chekkasi bilan esa navbatdagi qator tangachaning ustiga tushadi. Ularning hammasi birgalikda himoya qoplamini — tana harakatiga xalaqit bermaydigan tangachalarni hosil qiladi. Baliq o‘sib kattalashgani sari tangachalar ham kattalashadi. Baliqlarning rangi. Baliqlarda uchraydigan kumushrang guanin moddasiga, boshqa ranglar esa pigmentli hujayralar—xromatoforlarga bog‘liq. Xromatoforlar nerv ta’sirida rangini o‘zgartiradi, bu esa baliqning hayotida katta ahamiyatga ega. Baliqning rangi bilan tana shakli uni dushmandan muhofaza etadi. Bundan tashqari, baliqlarning rangi jinsiga, yoshiga va hatto kayfiyatiga qarab ham o‘zgaradi. Suvning ustki qatlamida hayot kechiruvchi pelagik baliqlar rangi muhitning rangiga mos bo‘lib, tanasining orqa tomoni va qisman yonlari qoramtir yoki ko‘m-ko‘k, qorin va qisman yonlari kumushrang bo‘ladi. Shuningdek, baliqlarda tana shakli va tuzilishining o‘zgarish hodisasi ham ularni tashqi ta’sir va xavfdan asraydi. Baliqlar skeleti va mushaklari. Oq amur balig’i skeleti juda ko‘p suyaklardan tuzilgan. Uning asosini umurtqa pog‘onasi tashkil etadi, u baliqning butun tanasi bo‘ylab boshidan to dumigacha cho‘zilib boradi. Umurtqa pog‘onasi ko‘p umurtqalardan tashkil topgan (oq amurda 39—42 ta umurtqa bor). Oq amur rivojlanayotgan vaqtda uvuldirig‘ida (ikrasida) uning kelgusi umurtqasi o‘rnida xorda hosil bo‘ladi. Keyinchalik xorda atrofida umurtqalar rivojlanadi. Voyaga yetgan oq amur umurtqalari orasida xordaning faqat kichikroq tog‘aysimon qoldiqlari saqlanib qoladi. Har bir umurtqa tanasidan, ustki va ostki bir juft umurtqa yoylaridan iborat. Ustki qarama-qarshi yoylar 38o‘zaro tutashishi natijasida ular orasida umurtqa nayi hosil bo‘ladi. Bu nayning ichida orqa miya joylashadi. Gavda bo‘limidagi umurtqalarga ikki yon tomonidan qilichsimon qovurg‘alar kelib birikadi. Dum umurtqalarida qovurg‘alar bo‘lmaydi. Ularning ostki tomonida uzun qiltanoq suyakchalar joylashgan. Umurtqa pog‘onasining oldingi uchi kalla suyagi bilan harakatsiz birikmada bo‘ladi. Suzgich qanotlarining skeleti suzgichlar yoylari suyaklaridan iborat. Oq amurda juft qorin suyakchalari skeleti, umurtqani tanasi bilan tutashtirib turadigan kamar skeleti, rivojlanmagan bosh skeleti, bosh miyani himoya qilib turadigan miya qutisi, og‘iz bo‘shlig‘ini o‘rab turadigan jag‘lar, jabra ravoqlari va jabra qopqoqlari suyaklaridan iborat bo‘ladi. Har bir umurtqa tanadan va yuqoridagi uzun o‘simta bilan tugallanadigan ustki yoydan iborat bo‘ladi. Ustki yoylar ketma-ket yig‘ilib, orqa miya joylashgan umurtqa kanalini hosil qiladi. (3.2-rasm) 3.2-rasm. Baliqning skeletining tuzilishi Old tomondan bosh skeleti — bosh suyak umurtqalari bilan mahkam birikadi. Ko‘krak juft suzgich qanotlari yelka kamari suyaklari yordamida umurtqa pog‘onasiga birikadi. Umurtqa bilan juft suzgich qanotlar skeletini birlashtiradigan suyaklar oq amurda yaxshi rivojlangan. Skelet katta ahamiyatga ega: u mushaklar uchun tayanch va ichki organlar uchun himoya vazifasini bajaradi. Mushaklarning qisqarishi va kengayishi natijasida baliqlarning tanasi bukiladi va cho‘ziladi. Bu ularga suvda harakatlanishga yordam beradi. 39 Tana bo‘shlig‘i. Oq amurning tana bo‘shlig‘ida, umurtqa pog‘onasining ostida tananing katta bo‘shlig‘i bo‘lib, unda ichki organlar joylashadi. Ovqat hazm qilish sistemasi. Oq amur balig’i o’simlikxo’r baliq hisoblanadi. U har xil suv o’tlarilari, shu jumladan, boshqa yuksak o’simliklar bilan oziqlanadi. Ovqat yutilgandan keyin halqum va qizil o‘ngachi orqali oshqozoniga boradi. Oq amur o‘simlikni butunligicha yutadi. Shuning uchun uning oshqozoni cho‘ziluvchan bo‘ladi. Oshqozoni devoridagi juda mayda bezlar oshqozon shirasini ajratib chiqaradi. Bu shira ta’sirida ovqat hazm bo‘la boshlaydi. Qisman o‘zgargan ovqat keyin ingichka ichakka o‘tadi. Bu yerda unga oshqozonosti bezining ovqat hazm qilish shirasi va jigardan keladigan o‘t suyuqligi ta’sir etadi. O‘t suyuqligi zaxirasi o‘t pufagida to‘planadi. Oziq moddalar ichak devorlari orqali qonga o‘tadi, hazm bo‘lmagan qismi esa orqa ichakka o‘tib, orqa teshigi orqali chiqarib tashlanadi. () 3.3-rasm. Baliqning ovqat hazm qilish va ayirish sistemasi (tartibi). Ayirish sistemasi. Tana bo‘shlig‘ining yuqori qismida qizg‘ish-qo‘ng‘ir rangli lentasimon ikkita buyrak joylashgan. Buyraklar kapillarlarida qondagi moddalarning parchalanish mahsulotlari filtrlanadi. Ulardan siydik hosil bo‘ladi. Ikkita siydik yo‘liorqali u anal teshik orasidan tashqariga ochiladigan siydik pufagiga o‘tadi.( 3.3-rasm) Moddalar almashinuvi. Barcha tirik mavjudotlardagi singari baliqlar organizmida ham xilma-xil va murakkab jarayonlar sodir bo‘lib turadi. Bu 40jarayonlarning majmuyi moddalar almashinuvi deyiladi. Moddalar almashinuvi jarayonida tashqi muhitdan olingan oziq moddalardan organizm uchun zarur bo‘lgan moddalar hosil bo‘ladi. Bu moddalar organizmning o‘sishi, nasl qoldirishi va barcha hayotiy jarayonlarini ta’minlashga sarf bo‘ladi. Baliqlarning nafas olishi. Baliqlarning aksariyati suvdagi erigan kislorodni qonga o‘tkazishga moslashgan jabra orqali nafas oladi. Jabra maxsus bo‘shliqqa joylashgan bo‘lib, ustini suyak plastinkalardan iborat oyquloq suyagi qoplab turadi. Jabra orqali nafas olishda suv baliqning og‘zidan kirib, halqum teshikchalari orqali jabra bo‘shlig‘iga o‘tadi, undan boshning yonidagi teshiklar orqali tashqariga chiqarib yuboriladi. Jabra bilan nafas olish ham o‘pka orqali nafas olishdan farq qilmaydi. Jabra yaproqlarida ham o‘pkadagiga o‘xshash mayda tomirlar bor, ular suvdagi kislorodni shimib oladi. Oq amurda ular jabra yoylaridan iborat, ulardan har qaysisining bir tomonida och qizil rangli jabra yaproqchalari, ikkinchi tomonida esa oqish jabra tichinkalari bor. Jabra tichinkalari suzgich apparatidir: ular ozi jabra orqali sirg‘anib chiqib ketishiga yo‘l qo‘ymaydi. Jabra yaproqchalaridan juda mayda qon tomirlari — kapillarlar o‘tgan. Jabra yaproqchalarining yupqa devori orqali qonga suvda erigan kislorod o‘tadi, qonda esa suvga karbonat angidrid chiqariladi. Agar kislorod kam bo‘lsa, baliqlar suv yuzasiga chiqib, og‘iz orqali havo ola boshlaydi. Qurib qolgan jabra yaproqchalari kislorod va karbonat angidridni o‘tkaza olmaydi. Shuning uchun suvdan chiqarib olingan baliq tezda nobud bo‘ladi. Nozik jabralarning tashqi tomonidan jabra qopqoqlari bo‘ladi. (3.4-rasm) 3.4-rasm. Jabraning tuzilishi va uning ishlashi. 41 Baliqlarning suzgich pufagi. Suyakli ganoidlar va ayrim suyakli baliqlarda qorin bo‘shlig‘ining ustki tomoniga o‘rnashgan suzgich pufagi bor. U asosan, gidrostatik organ bo‘lib, ichi gaz bilan to‘lganda baliq yengillashadi, puchayganda esa og‘irlashadi. Suzgich pufagi qizilo‘ngachning ustki devori bo‘rtib chiqishidan vujudga keladi. U ba’zi baliqlarda, chunonchi, karpsimonlarda qizilo‘ngach bilan qo‘shilgan bo‘ladi. Pufakning ichi kislorod, karbonat angidrid va azot gazlari bilan to‘la, ayniqsa, azot ko‘p. Bu pufak ko‘pincha eshituv organi bilan bevosita yoki o‘zining birinchi bo‘lmasidagi Veber apparati deb ataladigan bir necha suyakchalar orqali qo‘shiladi. Suzgich pufagi ichki quloq sohasi bilan bog‘langani sababli Veber apparati baliqlarda eshitish vazifasini bajarsa kerak. Qon aylanish sistemasi. Baliqning qon aylanish sistemasi (tartibi) yopiq (tutash)dir. U yurak va tomirlardan iborat. Yurakdan chiqadigan tomirlar arteriya, yurakka qon olib keladigan tomirlar vena deb ataladi. Qon yagona qon aylanish doirasi bo‘lib harakatlanadi. Baliqning yuragi ikki kamerali. U yurak bo‘lmasi va qorinchasidan iborat, ularning mushaklari devori navbat bilan qisqarib turadi. Yurak bo‘lmasidan qon yurak qorinchasiga, undan esa yirik arteriyaga — qorin aortasiga itariladi. Qonning orqaga qaytishiga klapanlar yo‘l qo‘ymaydi. Qorin aortasi jabralarga boradi, undan o‘ngga va chapga juda mayda tomirlar ketadi. Ularda oqadigan qon to‘q rangli, karbonat angidridga to‘yingan bo‘lib, vena qoni deb ataladi. Jabralarda tomirlar kapillarlarga tarmoqlanadi. Ulardan oqadigan qon karbonat angidriddan tozalanib, kislorodga to‘yinadi. Jabralardan chiqadigan tomirlardan, endi kislorodga to‘yingan qip-qizil arteriya qoni oqadi. U umurtqa pog‘onasi ostida tana bo‘ylab joylashgan orqa aortaga yig‘iladi. Orqa aorta dum bo‘limida umurtqalarning pastki yoyi ichidan o‘tadi. Orqa aortadan birmuncha mayda arteriyalar chiqadi, ular turli organlarda kapillargacha tarmoqlanadi. Bu kapillarlarning devoir orqali to‘qimalarga kislorod va oziq moddalar, ulardan esa qonga karbonat angidrid va hayot faoliyatining boshqa mahsulotlari o‘tadi. Qip-qizil arteriya qoni asta-sekin to‘q rangga kiradi, ya’ni tarkibida karbonat angidrid ko‘p, kislorod kam bo‘lgan vena 42qoniga aylanadi. Vena qoni venalarda to‘planib, ulardan yurak bo‘lmasiga tushadi. (3.5-rasm) 3.5-rasm.Baliqning tana organlarida qon aylanish sistemasi Markaziy nerv sistemasi. Baliqlarning markaziy nerv sistemasi bosh miya va orqa miyadan tashkil topgan. Bosh miya. Baliqlar va umurtqali boshqa hayvonlar nerv naychasining oldingi qismi kalla qutisi suyaklari bilan himoyalangan, shakli o‘zgargan bosh miyadir. Umurtqali hayvonlar bosh miyasida beshta bo‘lim: oldingi miya, orqa miya, o‘rta miya, miyacha va uzunchoq miya farq qilinadi. Bosh miyaning hamma bo‘limlari baliqning hayot faoliyatida katta ahamiyatga ega. Masalan, miyacha hayvon harakatlarining koordinatsiyasini va muvozanatini boshqaradi. Uzunchoq miya asta-sekin orqa miyaga o‘tadi. U nafas olish, qon aylanish, ovqat hazm qilish va organizmning boshqa muhim funksiyalarining ishini boshqarib turadi. Orqa miya. Baliqlarning markaziy nerv sistemasi, xuddi lansetnikniki kabi, naycha shaklida bo‘ladi. Uning orqa bo‘limi —orqa miya umurtqalarining ustki yoylaridan hosil bo‘lgan umurtqa kanalida joylashgan. Orqa miyadan har qaysi juft umurtqalar orasidan o‘ngga va chapga tana mushaklari hamda suzgich qanotlarning ishini boshqaruvchi nervlar chiqadi. Orqa miyaning ikki yonidan ichki organlarga, suyakchalarga, teri va mushaklarga nervlar chiqadi. Tananing turli qismidagi joylashgan sezgi hujayralaridan orqa miyaga har xil 43signallar kelib turadi. Bosh miya miya qutisi ichida joylashgan bo‘lib, baliq tanasining sezgi hujayralaridan nervlar orqali orqa miyaga ta’sirlanish haqidagi signallar keladi. 3.6-rasm.Baliqning nerv sistemasi. Baliqlarning sezgi organlari. Baliqlarning sezgi organlari ham suv muhitiga moslashgan. Ularda ham baqa umurtqalilardagi kabi ko‘ruv, eshituv, hidlov, tuyg‘u, ta’m bilish sezgilari bor. Baliqlarning eshituv organi faqat ichki quloqdan iborat. U gidrostatik, ya’ni muvozanatni saqlash vazifasini bajaradi, eshitishda ishtirok etmaydi. Boshqa jonivorlarga nisbatan baliqni «kar» va «soqov» deyish mumkin, hatto «baliqdek gung» degan ibora ham bor. Ammo baliq o‘ziga yarasha tovush chiqaradi. Umuman, tovushning baliq hayotida ma’lum bir ahamiyati bor, shuning uchun ham u tovushni eshitishi kerak. Bu vazifani baliqning havo pufakchalari bajaradi. So‘nggi dalillarga qaraganda, ular turli xil tebranish to‘lqinlarini yaxshi sezadi, ultratovush yordamida baliq tutish tajribasi ham shunga asoslangan. Baliqlarning ko‘zi muhitda ko‘rishga moslashgan bo‘lib, asosan, quruqlikda yashovchi umurtqali hayvonlarning ko‘zi singari tuzilgan, ammo ayrim tafovutlari ham bor. Ularning ko‘zlari boshining ikki yon tomonigda bo‘ladi. Ko‘pgina baliqlarning ko‘zi yirik, chuvoqlariniki kattalarinikidan ham yirikroq. Baliqlarning atrof-muhitni yaxshi bilib olishida ko‘z muhim rol o‘ynaydi. Oq amur faqat nisbatan yaqin masofani ko‘radi. U narsalarning shakli va rangini farq qiladi. Oq amur har qaysi ko‘zining oldida sezgi hujayralari bo‘lgan ko‘r haltaga olib boradigan ikkitadan burun teshiklari bor. Bu hid bilish organidir. 44 Eshitish organlari tashqaridan ko‘rinmaydi, ular kalla suyagining orqa qismidagi suyaklardan o‘ngda va chapda joylashgan. Suvning zichligi tufayli tovush to‘lqinlari kalla suyaklar orqali yaxshi o‘tadi va baliqning eshitish organi orqali qabul qilinadi. Baliq qirg‘oq bo‘ylab ketayotgan odamning oyoq tovushini, qo‘ng‘iroq, o‘q tovushini eshita olishi tajribalardan ma’lum. Ta’m bilish organlari. Sezgi hujayralari oq amurda xuddi boshqa baliqlardagi singari og‘iz bo‘shlig‘ida joylashib qolmay, balki butun tanasining yuzasi bo‘ylab ham tarqalgan. Sezgi hujayralari ham o‘sha yerda bo‘ladi. Baliqlar uchun alohida sezgi organi — yon chiziqlar xosdir. Tashqaridan qator teshiklar ko‘rinib turadi. Bu teshiklar terida joylashgan kanal bilan joylashgan. Kanalda teri ostidan o‘tgan alohida nerv bilan bog‘langan sezgi hujayralari bo‘ladi. Yon chiziqlar suvning yo‘nalishini va oqim kuchini qabul qiladi. Yon chiziqlar tufayli hatto ko‘r bo‘lib qolgan baliq biror narsaga urilmaydi va oqib kelayotgan o‘ljani tutib oladi. Hid bilishi. Baliqlarning hidlov organi bir juft burun teshigidan iborat. U boshning oldingi qismiga o‘rnashgan bo‘lib, chuqurcha yoki naysimon shaklda faqat hidlov vazifasini bajaradi, xolos, nafas olishda ishtirok etmaydi. Baliqlar ovqat ta’mini ham sezadi. Bu vazifani og‘iz bo‘shlig‘idagi hamda tashqi terining epidermis qatlamiga o‘rnashgan ta’m biluvchi sezgi kurtakchalari bajaradi. Oq amur juda tez o’sadigan baliq. Amur daryosida uzunligi 120 sm, og’irligi 32 kg (Berg, 1949),Sirdaryo daryosida uzunligi 112 sm, og’irligi 120 kg gacha uchraydi(T.B.Salixov). 1990-yil ABMK kanali dvoynik yaqinida Hamza nasos stansiyasidan Yoshi 12+, uzunligi 91 sm, og’irligi 12,8 kg bo’lgan oq amur ovlab o’lchangan. [Niyozov,1990], ichidagi ikra og’irligi 1,2 kg [Mart.12.1990)]. Oq amurning tanasi torpedasimon, tangachasi katta sikloid tipda. O’ng jabra yoyida jabra ustunchalarining soni 15, yon chiziqdagi tangachalar soni quyidagicha: 45 1.1 367−9 5−638 Orqa suzgich qanotida D III8, anal suzgich qanotida AIII8. Oq amurning O’zbekistonda iqlimlashtirilganiga ham 59 yil to’ldi. Zarafshon daryosi o’rta oqimi suv havzalaridan ona amurlarning 10 donasini, ota amurlardan 8 donasini plastik belgilarini o’rgandik. O’lchov ishlari dots Allanazarova N . A rahbarligida amalga oshirildi. (3.1-jadval) 3.1-jadval Voyaga yetgan (6+) ona oq amurning plastic belgilari(Zarafshon) n=10. Plastik belgilari Minimal Maxsimal O’rtacha Tana uzunligi l (mm) Umumiy og’irligi W (g) Tana og’irligi Klark bo’yicha W (g) Yon chiziqdagi tangachalar soni l l Yon chiziq ust tangachalar soni Yon chiziq ost tangachalar soni D dagi shoxlanmagan qattiq nurlar soni D dagi shoxlangan yumshoq nurlar soni A dagi shoxlamagan qattiq nurlar soni A dagi shoxlangan yumshoq nurlar soni V dagi yumshoq nurlar soni V dagi shoxlanmagan qattiq nurlar soni Halqum tishlari formulasi 1-jabra yoyidagi ustunchalar soni 398 1398 1195 38 6 4 III 7 III 7 8 II 2-4-2-5 13 645 5891 4988 46 7 6 III 7 III 8 8 III 2-4-2-5 22 542,7 4340 3800 40 6,4 4,5 III 7 III 7,7 8 III 2-4-2-5 17,8 Tana uzunligiga nisbatan % hisobda Ko’z diametri-0 Ko’z orqa masofasi PO Bosh uzunligi, C 2,4 10,3 21,0 3,5 12,7 24,8 2,8 11,6 22,5 46Tumshuq uzunligi r Ensa sohasidagi bosh balandligi, hc Peshana kengligi, io Tananing maxsimal balandligi,H Tananing minimal balandligi, h Antidorsal masofa, aD Postdorsal masofa, pD Antipektoral masofa ,aP Antiventral masofa, aV Antianal masofa, aA Dum asosining uzunligi, cl Orqa suzgich qanot asosining uzunligi, Dl Orqa suzgich qanotning maxsimal balandligi, DH Anal suzgich qanotining uzunligi, Al Anal suzgich qanotining balandligi, AH Ko’krak qanotining uzunligi, Pl Qorin suzgich qanotining uzunligi,Vl Ko’krak va qorin suzgich qanotining masofasi, P-V Qorin va anal suzgich qanotlarining uzunligi, V-A 7,0 14,6 12,0 17,8 8,9 44,3 38,0 22,1 51,0 73,6 16,5 10 16,3 6,9 10,8 14,7 15,3 26,9 23 9,0 19,7 14,3 25,9 14,0 53,7 46,5 25,0 56,4 78,0 19,1 11,3 18,5 9,5 13,9 15,9 16,9 30,5 27,1 8,6 16,1 12,2 21,8 11,9 49,1 43,0 23,2 52,3 75,8 17,6 10,4 17,2 7,8 11,5 15,5 16,1 28,8 24,9 47 3.2-jadval Voyaga yetgan (7+) ota oq amurning plastic belgilari(Zarafshon) n=8 Plastik belgilari Minimal Maxsimal O’rtacha Tana uzunligi l (mm) Umumiy og’irligi W (g) Tana og’irligi Klark bo’yicha W (g) Yon chiziqdagi tangachalar soni l l Yon chiziq ust tangachalar soni Yon chiziq ost tangachalar soni Orqa suzgichdagi qattiq nurlar soni D Orqa suzgich qanotidagi yumshoq nurlar soni, D Anal suzgich qanotidagi qattiq nurlar soni,A Anal suzgich qanotidagi yumshoq nurlar soni, A Qorin suzgich qanotidagi qattiq nurlar soni,V Qorin suzgich qanotidagi yumshoq nurlar soni,V Halqum tishlar formulasi Birinchi jabra yoyidagi ustunchalar soni 568 2800 2568 40 7 5 III 7 3 8 2 8 2-4-2-5 17 675 5438 5205 49 7 5 III 7 3 8 2 8 2-4-2-5 22 600 4450 421 45,8 7 5 III 7 3 8 2 8 2-4-2-5 19 Tana uzunligiga nisbatan % hisobda 48Ko’z diametri-0 Ko’z orqa masofasi PO Bosh uzunligi, C Tumshuq uzunligi r Bosh balandligi, hc Peshana kengligi, io Tananing maxsimal balandligi,H Tananing minimal balandligi, h Antidorsal masofa, aD Postdorsal masofa, pD Antipektoral masofa ,aP Antiventral masofa, aV Antianal masofa, aA Dum asosining uzunligi, cl Orqa suzgich qanot asosining uzunligi, Dl Orqa suzgich qanotning maxsimal balandligi, DH Anal suzgich qanotining uzunligi, Al Anal suzgich qanotining balandligi, Ha Ko’krak qanotining uzunligi, lp Qorin suzgich qanotining uzunligi,Vl Ko’krak va qorin suzgich qanotining masofasi, P-V Qorin va anal suzgich qanotlarining uzunligi, V-A 3,0 11,5 20,8 7,0 16,5 11,7 22,5 11,0 48,5 42,3 21,0 50 76,1 17,7 10,2 15,5 8,0 8,5 16,5 13,0 28,2 22,8 3,5 12,8 23,5 8,5 18,0 13,1 25,1 13,1 54,7 45,2 23,3 53,5 78,5 20,6 13,0 17,1 9,4 10,9 19,0 15,2 31,1 25,6 3,2 11,7 21,7 7,8 17,0 12,4 23,9 12,3 51,1 43,8 22,4 51,9 77,4 18,8 11,5 16,4 8,8 9,7 18,1 14,3 29,5 24,1 493. 2 Tarqalishi va yashash joylari Tabiiy tarqalish zonasi Osiyo daryolari havzalari, Tinch okeaniga daryo irmoqlari, Xitoyning markaziy, janubiy, shimoliy qismlarida, Rossiyaning Amur daryosida. Oq amur balig’i Xitoy faunasiga tegishli hisoblanadi. [23] Oq amur akvakultura obyekti sifatida iqlimlashtirildi, yuksak suv o’tlarga qarshi kurashda muhim ahamiyatga ega. Shu munosabat bilan dunyo miqyosida keng tarqalgan. O’zbekistonda uning chavoqlarini birinchi bo’lib 1960-yillarda Moskva Davlat Universiteti, Ixtiologiya va gidrobiologiya kafedrasi olimlari G.V.Nikolskiy, V.B.Verigin, V.V.Vinagradov, I.A.Komilov tomonidan GZRP Toshkent viloyati Yangiyo’l tumaniga keltirilgan. Asosan shimoliy Xitoydan Amur basseyenidan keltirilib, hozirgi Baliqchidagi Chirchiq baliqchilik xo’jaligida boqilgan. T.B.Salixov 1984 –yil Amudaryoda, 1990-yil A.A.Amonov Janubiy O’zbekiston suvliklarida, Amudaryoda, 1984-yil B.H.Haqberdiyev quyi Amudaryo suvliklarida oq amur chavoqlarini kuzatishgan. Bundan tashqari oq amur balig’i Zarafshon daryosi quyi oqimida joylashgan suvliklarda ham keng tarqalgan. Jumladan Kattaqo’rg’on suv ombori, Oq daryo, Qora daryo, Nurobod katta kanali, Nurobod tumanida joylashgan Sobir soy suv omborida ham keng tarqalgan. Oq amur balig’i asosan daryoning tez oqadigan joylarida yashaydi va uvildiriq tashlaydi. Oq amur suv tubidagi o’simliklar bilan oziqlanganligi tufayli suv ostida faol harakatlanadi. ‘Yurtimizning ko’plab hududlarida baliqchilik fermer xo’jaliklari tashkil qilingan va u yerda oq amur baliqlari jadal ko’paytiriladi. Chunki oq amur juda tez o’sishi va tez tayyor bo’lishi buning isboti. 3. 3 Tana o’lchamlari va og’irligining ortishi Oq amur biologiyasiga doir 59 yil davomida ko’p ishlar amalga oshirildi va uning tez o’sadigan baliq ekanligiga ishonch hosil qilindi. U tabiiy tarqalgan joyida qanday o’ssa, iqlimlashtirilgan joyida ham xuddi shunday o’sadi. Shimoliy hududlarda nisbatan sekin o’sadi. Krasnadar o’lkasida(Janubiy 50Rossiya) 3+ yoshli amur 2,5-4,0 kg, 8+ yoshlisi 8,5-10 kg (Vinogradov,1985), Germaniyada 1+yoshda 100 g, 2+ yoshda 250 g, 3+ yoshda 2,0 kg. Oq amurning o’sishi va o’g’irligi o’zaro bog’liqligini quyidagi usullar yordamida ko’rib chiqishimiz mumkin. Tajribalar Zarafshon daryosi o’rta oqimi suvliklarida tabbiy holda va baliqchilik hovuzlarida olib borilganini hisobga olsak quyidagi natijalarga erishdik. (3.3-jadval) 3.3-jadval “Oq amur” hovuz baliqchilik xo’jaligida oq amur segoletkalarining uzunligi va og’irligi. (27.10.2019) Tartib raqam Ko’rsatkichlar. Ko’rsatkichlar. Ko’rsatkichlar. Semizlik koef. (Fulton) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 15 12,5 16,0 19,7 20,5 12,3 12,5 18,4 15,5 15,0 50,7 29,4 73,5 65,9 80,8 33,0 25,0 59,3 59,6 55,0 1,48 1,52 1,70 1,00 1,00 1,77 1,72 0,95 1,60 1,63 O’rtacha 15б7 53 ,2 1,44 51 Yuqoridagi jadvaldan ko’rinib turibdiki “Oq amur” baliqchilik xo’jaligida oq amur segoletkalarining uzunligi va og’irligi o’zaro mutonosib ravishda o’zgarishini ko’rishimiz mumkin. (3.4-jadval) Zarafshon daryosi o’rta oqimi suvliklarida oq amurning o’sish sur’atini o’rganishimizda kamida 10 dona baliq tutilib ikki yil davomida o’rganildi. 3.4-jadval Zarafshon daryosi o’rta oqimi suvliklarida oq amurning o’sish sur’ati(sm) Ko’rsatkichlar Yoshi, yil 1 2 3 4 5 6 7 O’rganilgan baliq soni Uzunlik o’rtacha (sm) 17,9 25,1 41,0 45,9 59,4 65,4 70,0 10 Uzunasiga o’sishi abs 17,9 7,2 15,9 4,9 13,5 6,0 4,6 % hisobda 0 40,2 63,3 11,9 29,4 10,1 7,0 Yuqoridagi jadvaladan ko’rinib turibdiki Zarafshon daryosi o’rta oqimi suvliklarida oq amur ayniqsa 3-5 yoshligida yaxshi o’sar ekan. 3.5-jadval Oq amurning o’sishi va og’irligining o’zaro bog’liqligi. Ko’rsatkichlar Yoshi, yil 1 2 3 4 5 6 7 O’rganilgan Baliq soni Uzunlik o’rtacha (sm) 17,9 25,1 41,0 45,9 59,4 65,4 70,0 10 O’rtacha o’g’irlik (gr) 146 310 1868 2700 3650 5270 8300 O’g’irlikning o’sishi (gr) 146 164 1558 832 950 1620 3030 52Yuqoridagi jadval ma ’ lumotlaridan ko ’ rinib turibtiki , oq amur Zarafshon daryosi o ’ rta oqimi suvliklarida yaxshi o ’ sadi . Shunday tez o ’ sadigan va yuqori mahsuldorlikkaega bo ’ lgan oq amur bilan suvliklarni baliqlashtirish katta amaliy ahamiyatga ega . Oq amurning tangachalari sikloid tipda tuzilgan, qirralari tekis, katta tangachali baliq. Tangacha kattaligining indeksi 4,13 -5,62 (o’rtacha 4,71). Hovuz sharoitida o’sgan oq amurning tangachasida morfologik jihatdan yillik halqalarni aniq ajratish ancha qiyinchilik tug’diradi. Nazorat sifatida mutaxasislar (Axmedov H.Y, Najmiddinov O.N.) oq amurning umurtqasi orqali uning yoshini aniqladilar. Umurtqa tanasidagi halqalar soni tangachadagi halqalar soni bilan bir xil. Oq amur tangachasida dioganal radius bo’yicha tangacha kattaligi bilan baliq tana uzunligi to’g’ri praporsionalligi namoyon bo’ladi [E.Lea, 1910]. (3.3.2.1-grafik ) 3.1-grafik Dioganal radius bo’yicha tangacha kattaligi va baliq tana uzunligining o’zaro bog’liqligi (silliqlangan egrilik). “Oq amur” xo’jaligi’’. Yillar bo’yicha o’sish sur’atini tiklash uchun E.Lea va R. Li larning emperik shkalalaridan foydalanildi. Roza Li usuli orqali 3,5 sm o’zgartirish kiritildi [Qurbonov 2008 y]. 53 3.6-jadval Tiklangan tana kattaligidagi farqlar ko’rsatgichi(sm). Yosh guruhi Yillik halqa soni Tana uzunligidagi kattalik tiklanishidagi farq (sm) N R.Li ESh. E.lea ESh 2 yoshli 1 0,15 − 1,1 0,6 ± 0,123,3 −6,1 5,2 ±0,2 10 3 yoshli 1 0,1 −3,1 1,2 ±0,43 2,3 − 8,8 2,2 ± 0,32 5 2 0,6 − 8,5 2,0 ± 0,6 1,1 − 8,0 2,2 ± 0,32 4 yoshli 1 0,1 − 4,0 1,5 ±0,3 2,6 − 6,6 3,8 ± 0,42 52 0,5 − 9,1 2,3 ± 0,4 1,1 − 9,6 2,9 ± 0,39 3 0,9 − 10,5 5,5 ± 0,6 0,8 − 7,9 2,3 ± 0,33 5 yoshli 1 0,2 − 4,2 1,4 ± 0,7 2,6 − 4,8 3,9 ±0,58 52 2,1 − 6,8 3,5 ± 0,5 1,1 −2,1 1,4 ±0,24 3 2,2 − 6,1 4,1 ± 0,61 0,7 − 5,2 2,1 ± 1,21 4 2,7 −11,2 5,7 ±0,90 0,3 −4,7 1,8 ±0,58 suratda-chegara, Maxrajda- o’rtacha xatolik. R.Li usuli bo’yicha farq to 11 smgacha yetishi mumkin. E.Lea bo’yicha 9,6 sm. Li usuli bo’yicha yosh guruhlarda xatolik o’rtacha 1-2 sm, tana kattaligining o’zgarishi bilan 4 smga yetadi. E.Lea bo’yicha yosh avlodlarda 3-5 smgacha. Lekin yosh o’tishi bilan xatolik 2-3 smgacha kamayadi. Umuman baliq qanchalik yosh bo’lsa(1-2 yosh), R.Li usulida farqlar ancha kichik, E.Lea esa katta yoshli guruhlarda farqlar uchraydi. 543. 4 Ko’payishi va rivojlanish bosqichlari Oq amur baligining ko’payishi va rivojlanish bosqichlari turli mamlakatlarda turlicha ya’ni farq qilishi adabiyotlar bilan tanishib chiqishimiz davomida ma’lum bo’ldi. Oq amur iliq suvni sevadi, shuning uchun bu baliq suv harorati kutarilgandan keyin ko’payishga kirishadi. [14] Baliqlarda ko’payish dastlab jinsiy voyaga yetishdan boshlanadi. Oq amur 5-7 yoshda jinsiy voyaga yetadi. Jinsiy yetilishi Rossiyaning janubiy viloyatlarida 3-4 yoshida, Krasnodar o’lkasida 4-5 yoshida, Moskva viloyatida 7-8 yoshida ro’y beradi. Serpushtligi ancha yuqori, adabiyotlarda 100 mingdan to 1 milliongacha uvildiriq ko’rsatilgan. Ammo 7-8 yoshli og’irligi 12-16 kg keladigan zotlar uvildiriq yestuki og’irligi 1-1,5 kg keladi, bu 2-3 million uvildiriqdan kam emas. Ayrim adabiyotlarda serpushtligi 2 million. Ko’pincha 100000-800000 tagacha uvildiriq beradi deb ko’rsatilgan. Baliqlar uvildiriqni aprel, avgust oylarida daryo o’zaniga tashlaydi. Tuxtagan suvda ko’paymaydi, u neristilisitsalarga nisbatan nihoyatda talabchan, pelogik uvildiriq qo’yuvchi suv oqimi (4-6 km/s), suv harorati 20-25 0 C bilan ko’payish faoliyati bog’liq uvildiriqlari yopishqoq emas, otalangandan keyin shishadi 5-6 mm bo’ladi. Suv harorati 26-30 0 C bo’lganda, oradan 32-40 soat o’tishi bilan uvildiriqdan chavoqlar chiqadi. Oltinchi kundan boshlab sariqlik xaltasi to’liq suriladi. 15-kundan so’ng mustaqil hayot kechirishga o’tadi.[41] O’zbekiston sharoitida urg’ochilari 4-5 yoshida uzunligi 55-65 sm (dumini hisobga olmaganda) va og’irligi 3,5-4 kg bo’ladi, erkaklari bir yil ertaroq yetiladi. Odatda nasl beruvchilaridan 5 yoshdan oshganda foydalaniladi. Tabbiy hovuzlarda 1 milliontadan ko’p bo’ladi. Me’yoriy serpushtligi 500000 uvildiriqqa teng. Baliqlarda serpushtlik darajasini aniqlash: “Oq amur” hovuz baliqchilik xo’jaligida bor yog’i 41 ekz 4-6+ yoshli ona oq amur va 61 ekz 4-6+ yoshli ota oq amur bor. Serpushlikni aniqlash faqat sexda uvildiriqlarni otalantirish paytida amalga oshiriladi. 55Absolyut serpushtlik. Yoshi katta ota-ona zotlar tanlanadi. Asosan 5-7 yoshlilari. Ona oq amur 6+ yoshda uzunligi 76,8 sm og’irli 6500 g, ota oq amur 5+ yoshda uzunligi 69,5 sm og’irli 5980g. Nasldor ota-ona oq amurning umumiy soni 102 ekz. Shulardan 54 ekz 5+ yoshda, 24 ekz 6+ yoshda, 23 ekz 4+ yoshda. Bu son ancha kam. Shuning uchun hm serpushtlikni to’liq o’rganishning imkoni bo’lmadi. Chunki serpushtlikni o’rganish uchun turli yoshdagi oq amurlarni yorib, gonada yoki yostiqchalardagi uvildiriqlar sonini o’rganish kerak. Absalyut serpushtlik 100-990 (o’rtacha 506 45) ming uvildiriq. Korrelyatsion tahlil shuni ko’rsatadiki, oq amur serpushtligining absolyut ko’rsatgichi uzunligi(l) va og’irligi bilan chamnbarchas bog’liq. Quyidagi bu bog’liqlik grafik asosida keltirilgan. (3.2-grafik) 3.2-grafik Oq amurning serpushtligi va og’irligining o’zaro bog’liqligi Haqiqatdan ham oq amurda AC ning tana uzunligiga bog’liq ekan. Individual nisbiy serpushtlik 30 mingdan to 164 (o’rtacha 18,8) ming dona ikra/g, tana uzunligiga nisbatan. Nisbiy individual serpushtlik baliq tana uzunligi va massa bilan ham bog’liq. Olingan ikra hajmi(V) 1 ekz ona oq 56amurdan 650 ml, olingan uvildiriq massasi 450 g. Aynan shu ikki ko’rsatgichkni baliqshunoslar hisobga oladilar. Biologik nuqtai nazardan ishchi serpushtlik asos bo’lib hisoblanadi. Ishchi serpushtlik ko’rsatgichi 428 ming dona uvildiriqqa teng ekan. Tadqiqot davomida biz quyidagilarni aniqladik. Tekshirishlar shuni ko’rsatadiki baliq chavoqlari rivojlanishi davomida bir nechta bosqichlardan o’tar ekan. Chavoqlikkacha bo’lgan davr. Uvildiriqdan chiqqandan keyin tana uzunligi 5,0-5,5-5,7 mm. Tana uzunchoq, dum kalta. Dumda 12-14 segment bor. Sariqlik xaltasi sigarasimon, bosh kichik, tumshuq yumaloq, og’iz pastki. Dumda suzgich hoshiyasi egilgan. Oradan 48 soat o’tishi bilan sariqlik xaltasida melonofora hosil bo’ladi. U bir chiziqda qiyshiq holda uning oldingi qismida joylashgan. Bu davrda chavoqlikkacha bo’lgan zot uzunligi 7,5 mm. Tana uzunligi 7,0-7,5 mm bo’lganda sariqlik yo’qoladi. Chavoqlik davri. Sariqlik xaltasining so’rilishi davomida pigmentatsiyaga uchraydi. Bosh sohasida pigment paydo bo’ladi. Ko’krak sohasida mayda pigment hujayralaridan qiyshiq chiziq joylashgan. Qorin sohasi bo’ylab suzgich pufagi ustida pigment chiziqlari bor. Ayniqsa havo pufagining dorzal tomonida kuchli pigmentatsiya ko’zga tashlanadi. Orqa suzgich qanot 11-12 segmentlar sohasida boshlanadi. (anal teshigi oldida). D va A hosil bo’lishi ikkita sigmentga teng. Hosila mezenxima nurlaridan shakllangan. Orqa va anal suzgichi o’rniga suzgich burmalari hosil bo’ladi. Og’iz oxirgi. Tananing yon tomonida pigmentli chiziq joylashgan. Tana uzunligi 10,0-10,5 mm bo’lgan chavoqda qorin suzgichining hosilalari, toq suzgichlarda nurlar, suzgich pufagi ikki kamerali. Ko’krak suzgichi (P) nursiz, uning oxiri havo pufagining ikkinchi kamerasining oxiriga yetib boradi. Orqa suzgich qanotning boshlanishi qorin suzgichining boshlanishining oldida joylashgan. Bosh, og’iz katta. Butun tana bo’ylab mayda pigment hujayaralar joylashgan. Pigment hujayralarining ko’p qismi boshda, hamda tananing orqa qismida. Pigmentlar suzgich burmalarida, dum 57tanansining yuqori va pastki qismida ham uchraydi. Chavoq tana uzunligi 7,5- 14,5 mm. orqa suzgichida 7, anal suzgichida 8 ta nurlar bor. Chavoq tanasi 20 mm bo’lganda tanada tangachalar paydo bo’la boshlaydi. Molki, segoletkalik davrida katta baliqqa xos barcha belgilar mavjud, lekin tana kalta va yo’g’on. Bosh katta. O’g’iz katta va oxirgi. Yuqori jag’ning oxirgi uchi ko’zning boshlanishigacha keladi. Tangacha katta. Molki tanasi 40-45 mm bo’lganda tana to’liq tangacha bilan qoplanadi. Orqa (D) va qorin (V) suzgich qanotlari joylanishi xuddi chavoqlarnikidek. Orqa (D) suzgich qanoti katta va yumaloq. Anal (A) suzgich qanoti kesilgan. Ko’krak(P) suzgich qanoti kichik, uning oxiri ko’krak va qorin suzgichi orasigacha yetmaydi. Iyul oyi oxirida tana uzunligi 12,5 sm, og’irligi 14,3 g, avgust oxirida tana uzunligi 16,5 sm, og’irligi 20,4 g, sentabr oyida 35,7 g, uzunli gi esa 22,1 sm. (3.7-rasm) 3.7-rasm. Oq amurning rivojlanish bosqichlari 3.7-jadval “ Oq amur” hovuz baliqchilik xo’jaligida oq amur segoletkalarining uzunligi va og’irligi. (27.10.2019) Tartib Ko’rsatkichlar. 58raqam Ko’rsatkichlar. Ko’rsatkichlar. Semizlik koef. (Fulton) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 15 12,5 16,0 19,7 20,5 12,3 12,5 18,4 15,5 15,0 50,7 29,4 73,5 65,9 80,8 33,0 25,0 59,3 59,6 55,0 1,48 1,52 1,70 1,00 1,00 1,77 1,72 0,95 1,60 1,63 O’rtacha 15б7 53 ,2 1,44 Serpushtlik “Oq amur” hovuz baliqchilik xo’jaligida bor yo’g’i 41 ekz 4- 6+ yoshli ona oq amur va 61 ekz 4-6+ yoshli ota oq amur bor. Serpushlikni aniqlash faqat sexda uvildiriqlarni otalantirish paytida amalga oshiriladi. Absolyut serpushtlik. Yoshi katta ota-ona zotlar tanlanadi. Asosan 5-7 yoshlilari. Ona oq amur 6+ yoshda uzunligi 76,8 sm og’irli 6500 g, ota oq amur 5+ yoshda uzunligi 69,5 sm og’irli 5980g. Nasldor ota-ona oq amurning umumiy soni 102 ekz. Shulardan 54 ekz 5+ yoshda, 24 ekz 6+ yoshda, 23 ekz 4+ yoshda. Bu son ancha kam. Shuning uchun hm serpushtlikni to’liq o’rganishning imkoni bo’lmadi. Chunki serpushtlikni o’rganish uchun turli yoshdagi oq amurlarni yorib, gonada yoki yostiqchalardagi uvildiriqlar sonini o’rganish kerak. 59Absalyut serpushtlik 100-990 (o’rtacha 506,45) ming uvildiriq. Korrelyatsion tahlil shuni ko’rsatadiki, oq amur serpushtligining absolyut ko’rsatgichi uzunligi (l) va og’irligi bilan chanbarchas bog’liq. Quyidagi bu bog’liqlik grafik asosida keltirilgan. (3.3-grafik) 3.3-grafik Oq amurning serpushtligining og’irligi bilan bog’liqligi Haqiqatdan ham oq amurda AC ning tana uzunligiga bog’liq ekan. Individual nisbiy serpushtlik 30 mingdan to 164 (o’rtacha 18,8) ming dona ikra/g, tana uzunligiga nisbatan. Nisbiy individual serpushtlik baliq tana uzunligi va massa bilan ham bog’liq. Olingan ikra hajmi(V) 1 ekz ona oq amurdan 650 ml, olingan uvildiriq massasi 450 g. Aynan shu ikki ko’rsatgichkni baliqshunoslar hisobga oladilar. Biologik nuqtai nazardan ishchi serpushtlik asos bo’lib hisoblanadi. ishchi serpushtlik ko’rsatgichi 428 ming dona uvildiriq. 3.5 Oq amur segaletkalarini boqish Oq amur segaletkasi hovuzda karp segoletkalari bilan birga o’stiriladi. Segoletkalar o’stiriladigan hovuzlarga suv kiradigan joyiga 1 mm kapron turdan 60yasalgan axlatlarni yig’adigan qop o’rnatiladi. Bunda hovuzlar mayda baliqcha quygunga qadar 7-10 kun oldin suv qo’yiladi. Yaylov hovuzlari chavoqlar bilan baliqlashtirishga ruxsat berilmaydi, katta ko’llarga ham chavoq qo’yilmaydi. Chavoqli paketlar hovuzga olib keltirilgandan keyin 20-30 minut hovuz suviga qo’yiladi. Hovuzdagi suv va suv haroratiga moslashish uchun. So’ngra paket ochilib asta-sekinlik bilan chavoqlar suvga qo’yib yuboriladi. Bu hovuzlarga oq amur chavoqlari bilan karp va boshqa o’simlikxo’r baliq chavoqlari ham birga qo’yiladi. 1 ga hovuzga o’n ming oq amur chavoqlari to’g’ri keladi. O’stiruvchi hovuzlardan segoletkalarni ovlash suv harorati 14 gradusga yetganda boshlanadi. Oq amur va do’ngpeshona to’da baliqlar hisoblanadi. Bular suv qalinligida saqlanadi. Segoletkalarni suv chiqadigan joyida qurilgan baliq tutqichdan sadok orqali tutish maqsadga muofiq hisoblanadi. Chunki o’txo’r baliqlarning balchiq suvda jabralari yomonlashadi. Baliq tutqichlariga birinchi navbatda oq amur va chipor do’ngpeshona keladi. So’ngra karp keladi. Bularni suv oqimida yig’ish yaxshi, chunki toza suv orqali keladi. Segoletkalarni qo’l bilan sortlarga ajratish mumkin emas. O’txor baliqlar segoletkalrining qishlashi va zichligi xuddi karp singari bo’ladi. Oddiy karp qishlaydigan hovuzlarda o’txo’r baliqlar segoletkalari ham o’tkaziladi. Segoletkalarning qishdan chiqish ko’rsatkichi 80-90 % ni tashkil qiladi. Agarda xo’jalikning iloji bo’lsa, oq amur segoletkalarini karp segoletkalaridan alohida saqlasa yaxshi bo’ladi. Oq amur birinchi yili uzunligi l 1 =21,4 sm, l 2 =36,8 sm, l 3 =52 sm, l 4 =68,6 sm bo’lishi kerak. ‘ O’simlikxo’r baliqlar chavoqlari ko’plab nobud bo’lmasligi uchun ularni to’g’ridan to’g’ri o’stiruvchi xovuzlarga ekzogen oziqlanishi stadiyasiga o’tishi bilan qo’yib yuborilmaydi. Ularni hayotchan bo’lishiga moslashishi uchun maxsus mayda baliqcha o’stirish hovuzlariga qo’yib yuboriladi. Chavoqlarni hayotchanlik darajasiga yekazish uchun maxsus sadoklarda, biton baseynlarda, latoklarda o’stiriladi. 61 Oq amurning ozuqa spektri boshqa baliqlarga nisbatan ancha yuqori va keng bo’lganligi uchun ekzogen oziqlanishga o’tishining birinchi kunlarida kolovrotkalar va naupliuslardan boshqa, kopepoditlarni, basminalarni hamda monna seriodafinyalarning yosh zotlarini ham istemol qiladilar. Postembrinal rivojlanishning birinchi etapidan boshlanib 9 mm uzunlikda bo’lgan chavoqlar suv havzasidagi barcha zooplanktonlarni istemol qiladi. O’simlikxo’r baliqlar chavoqlarini o’stirish uchun 1.0 ga gacha bo’lgan, chuqurligi 0,5-0,7 metr bo’lgan hovuzlarga boqiladi. Suv kiradigan va suv chiqadigan inshotlarga 30-32 kapron turlardan ixota qoplari o’rnatiladi. Mayda baliqlar chiqib ketmasligi uchun shunday qoplar qo’yiladi. Shu narsani unutmaslik kerakki mayda baliqcha o’stirish uchun ajratilgan hovuz to baliqcha quyilgunga qadar suvsiz quruq saqlanadi. Bunday hovuzlar chavoq quygunga qadar 3 kun oldin suv bilan to’ldiriladi. Chavoqlar o’tkazish zichligi 10 million dona har bir gektariga bo’ladi. Ko’pchilik ilg’or xo’jaliklar 20-24 s/gektaridan baliq maxsuloti yetishtirganlar [1980 yil]. Xozirgi paytda to’liq o’simlikxo’r baliqlarni yetishtirishga o’tishi ozining samaradorligini ko’rsatmoqda. Chunki yetishtirilayotgan omuxta yem nixoyatda sifatsiz va qimmat. Shuning uchun karp boqishdan ko’ra o’simlikxo’r baliqlarni boqish maqsadga muvofiq. Ikki yashar oq amurning o’rtacha og’irligi 1000 gramm va undan yuqori bo’ladi. Agarda oq amurning belgilangan og’irligi ikkinchi yoshda yetmasa ya’ni 05-06 kg ni tashkil qilsa, unda uchinchi yoshda ham boqishga to’g’ri keladi. Chunki o’simlikxo’r baliqlar 3-4 yoshda yaxshi o’sadi. Buning uchun ryaska, azola, xlorella, senodesmus qo’shimcha o’stiriladi. 3. 6 Oq amurning oziqlanishi 62 Oq amur hovuz baliqchilik xo’jaligining hamda ko’l baliqchiligining asosiy ob’yekti hisoblanadi. Bundan tashqari xalq tilida oq amur balig’ini suv osti sigiri ham deyishadi. Oq amurning ozuqasi o’simlik hisoblanadi. Oq amur chavoqlari ham boshqa baliq chavoqlari singari boshlang’ich rivojlanish bosqichlarida zooplankton bilan oziqlanadi, yana keyingi rivojlanish etapida vaqtinchlik zoobentos bilan oziqlanadi. Lichinkalari oldingi 2 hafta mobaynida mayda zooplanktonlar, eng oldin kolovratkalar bilan, so’ngra shoxli qisqichbaqalarning naupliyalari bilan, keyin esa shu qisqichbaqalarning katta organizmlari va planktonning boshqa organizmi bilan oziqlanadi. Uzunligi 2,5-3 sm bo’lishi bilan avvaliga yumshoq o’tlar bilan keyinchalik ayniqsa 2 yoshdan keyin dag’al yuksak suv o’tlar bilan oziqlanishga o’tadi. Voyaga yetganda suv o'simliklari va quruqlik o'simliklarining suv ostida qolgan qismlari bilan, ba'zan baliq chavoqlari bilan ovqatlanadi. Xitoylik baliqshunos mutaxasislarning ma’lumotlariga qaraganda uning ozuqasi o’t, qamish, lux, redest, urut, kamdan-kam mayda baliqlar, hashorot lichinkalari va hashorotlar (imoga) hisoblanadi. Tut ipak qurti imogasi, qurtini ham yaxshi iste’mol qiladi. Yaylov akvakulturasida oq amurni boqishda reyaska va azolladan foydalansa bo‘ladi. Azolla va reyaska kabi yumshoq suv o‘tlarni ko‘paytirish imkonyati bor. Ayniqsa yoz oylarida har bir metr kvadratda 250 – 300 gramm, vegitatsiya davomida bir gektar hisobiga 450– 500 tonna ho‘l biomassa olish mumkin. (Axmedov 2005 y). Zarafshon daryosi o’rta oqimida ham maxsus hovuzlar tashkil qilinib ko‘paytirilsa bo‘ladi. Suv tubi o‘simliklari asosan redest, urut, shoxbarg va xara hisoblanadi. Yozda redest bo‘yi 1,0–1,5 metr, har bir 1m 2 joyda 100–125 ekz/ m 2 , biomassa 5-8 kg/m 2 , urut 45 – 55 ekz/m 2 biomassasi 2,5– 4,0 kg/m 2 , shoxbarg 125–150 ekz/m 2 biomassas 1,5–2,0 kg/m 2 . jami yuksak suv o‘simliklari biomassasi 14 kg/m 2 . Bularning bir gektardagi biomassasi 140 tonnani tashkil qiladi. O‘simlikxo‘r baliqlar ayniqsa oq amur ½ qismini istemol qiladi. Suv tubi o‘simliklari asosan pelagial zonnani egalaydi. Pelagial zona ya’ni doim suv bo‘lgan joy 75–80 % ni tashkil qiladi yoki umumiy maydonni 63ma’lum gektarini egallab turibdi. Yuksak suv o‘simliklari hosil qilgan biomassani umumiy maydonga ko‘paytirsak tabiiy ko‘ldagi biomassa kelib chiqadi. 20250 ga x 140 tonna/ga = 2835000 tonna Hosil bo‘lgan biomassaga qarab o‘simlikxo‘r baliqlardan oq amur bilan baliqlashtirish normasini aniqlasa bo‘ladi. Oq amur bu ozuqani 50% ni istemol qiladi. 2835000 : 2 = 1417500 tonna. Oq amurning yumshoq suv o‘tlari bo‘yicha o‘rtacha ozuqa koeffisenti 30 ga teng. 1417500 : 30 = 47 250 ekz. Oq amur baliqlari, asosan, yuqori o’simliklar bilan oziqlanadi. Hovuzlarda poliko‘ltura sharoitidagi katta zichlikda o’stirishda yoki o’simlik oziqasining tanqisligida hovuzga solinadigan omixta yemdan ham iste‘mol qilishi mumkin. Respublikamizda tovar oq amur baliqlarining 2 yillikdagi vazni 5000-6000 gr ni tashkil etadi. 2 yoshga yetganda kunlik oziqa talab qilinishi me‘yor ratsioni tirik vaznining 40 % ini tashkil yetadi. Harorat 11 -12 °C bo’lganda oziqlanishni to’xtatadi. Respublikamizda oq amurga bozorda ehtiyoj katta. Oq amurning salohiyatidan tegishlicha foydalanilmoqda. Hanuzgacha oziqlantirish texnologiyasining mukammal ishlab chiqilmaganligi sababli katta hovuzlarda oq amurni yagona me‘yor asosida oziqlantirish resepti yo’q. Kichik hovuzlarda yetishtirilsa, kelajakda hovuz baliqchiligining asosiy obyektiga aylantirilishi mumkin. O’zbekiston olimlari va mutaxassislari oldiga qo’yilgan vazifalardan biri O’zbekiston sharoitida yetishtiriladigan o’simliklar bilan oziqlantirish usullarini ishlab chiqarishdan iborat. Oq amur yaxshi meliorator hisoblanadi. Ular zovurlardagi o’tlarni iste‘mol qiladi. O’simliklarning qoldiqlari bilan ifloslanishdan saqlashga yordam beradi. Oq amur yuqori o’simliklar bilan oziqlanadi, hovuzlarda uni tezda iste‘mol qiladi. Yaxshi natijalarga erishish uchun hovuzlarga o’rilgan o’tlarni solish talab 64etiladi. Qimmatli ovlanadigan baliq. Oq amuq balig’ining hanuzgacha oziqlantirish texnologiyasining mukammal ishlab chiqilmaganligi sababli katta hovuzlarda oq amurni yagona me’yor asosida oziqlantirish retsepti yo’q. Tadqiqot tabiiy suv havzalarida va baliqchilik xo’jaliklarida olib borildi. Quyida baliqchilik xo’jaliklarida olib borilgan ishlar natijalari keltirilgan. (3.8-jadval) 3.8-jadval Oq amurni oyma-oy o’sishi va omuxta yemni rejalashtirish. Oylar Umumiy yemdan sarflanadigan % hisobda O’sish sur’ati gr hisobda Baliqlar vazni gr hisobida May 3 0,9 0,9 Iyun 25 7,5 8,4 Iyul 25 7,5 15,9 Avgust 25 7,5 23,4 Sentabr 20 6,0 29,4 Oktabr 2 0,6 35,0 Oq amurni og’irligi 5-10 g bo’lishi bilan mayda suv o’tlar yoki yashil massasi(o’tni) go’sht qiymalagichdan o’tkazib beriladi. yosh qamish barglari, yuksak suv o’tlar qiymalagichdan o’tkaziladi. Osh pichoq bilan ham maydalasa bo’ladi. Oq amurni oziqlantirishdan oldin maxsus ramka yasaladi. Ramkani hajmi 1mx1m, 2mx 2m kattalikda yasaladi. Ramka yog’ochining qalinligi 10-15 sm bo’lsa yetarli. Ramka suzib ketmasligi uchun bog’lab qo’yiladi. Ramkalar qirg’oqdan 2-3 m ichkarida o’rnatiladi. Ramka yasab oziqlantirishdan maqsad maydalangan yoki ezilgan suvga tarqalib ketmasligi uchun. 10 000 ekz oq amurni sutkalik ratsionining birinchi o’n kunligida oziqlantirish uchun 20 kg ko’k massa kerak. Har bir ekz oq amur uchun 2 g sutkalik ratsion yoki tana og’irligining 20 % ini tashkil 65qiladi. Keyinchalik har 10 000 ekz uchun 40 kg, baliq tana og’irligi 20 gr bo’lganda sutkalik ratsion tana og’irligining 50 % i ni tashkil qiladi. Shunday qilib oq amur tana massasining oshib borishi bilan ko’k massa ham oshirilib boriladi. 50-70 kg har 10 000 oq amur uchun sutkalik ratsion belgilanadi. Keyinchalik baliq tana og’irligining 5 % hisobiga ko’k massa berib boriladi. Baliq tana massasini har 10-15 kunda nazorat o’tkaziladi va olgan natijasiga asosan sutkalik ratsionga o’zgartirish kiritiladi. Oq amur mayda baliqlarining baliqlarining ovqatlanishini o’rganish uchun yoki uzinlikdagi guruhga bo’lindi (9-jadval). 9–jadvalda ko’rib turganimizdek, Oq amur balig’ining ichaklaridan chayon tarzli hasharotlarning uchrashi yana bir marta hohlagan tur baliqning mayda baliqlari uchun dastlabki oziq tarkibida zooplankton organizmlarning bo’lishini dalillaydi. (3.9-jadval) 3.9-jadval Har xil uzinlikdagi Oq amur balig’ining ovqatlanisho’zgachaliklari № Oziq organizmlari Oziq organizmlari uzinligi, sm 7-9 9-10,5 1 Shox mo’ylovli chayonlar 6 - 2 Eshkak oyoqli chayonlar 4 - 3 Yuqori darajali o’simliklar 90 100 Ikkinchi darajali uzinlikdagi Oq amurlarning ichaklari 100 % yuqori darajali o’simliklar bilan to’lgan. 3.7 Oq amur balig’ining parazitlar bilan zararlanishi 66Barcha tirik organizmlar kabi baliqlar ham turli gelmintlar bilan zararlanadi. Quyida biz oq amur balig’ida uchraydigan ayrim gelmint turlarini ko’rib chiqamiz. Gelmintologik tekshirishlar uchun barcha tirik yoki o ’ lik baliqlarda olib borildi. Tekshirish uchun baliqlar 2018-2020 yilla r da jami bo ’ lib 50 dona, yilga 25 donadan baliqlar yorib ko’rildi . Baliqlarning teri, suzgichlari, og’iz bo’shlig’i, jabralari, ko’zlari, yuragi, qorin bo’shlig’i a’zolari (jigari, taloq, suzish pufagi, siydik pufagi, o’t pufagi, buyraklar, jinsiy bezlar, ichaklar), mushaklar, bosh va orqa miyasi, qoni tekshirildi [40. 45] . (3.10-jadval) 3.10-jadval Oq amurda parazitlarning uchrashi T/r Gelmint sinfi vakillari 2018-2019 2019-2020 Tekshirilgan oq amur baliqlar soni 1 Trematodalar 4 6 50 2 Monogenoidlar 7 5 50 3 Sestodalar 6 8 50 4 Nematodalar 15 10 50 Jami Jami 32 29 50 Tajribalar va tekshirishlar shuni ko’rsatdiki oq amurda Trematoda sinfiga mansub bo’lgan Diplostomatidae oilasi va Strigeidae oilasi vakillari, Monogenea sinfiga mansub Gyrodactylidae oilasi vakillari, Sestoda sinfiga mansub Caryophyllaeidae oilasi, Dilepididae oilasi, Ligulidae oilasi, Bothriocephalidae oilasi vakillari, Nematoda sinfiga mansub Anisakidae oilasi, Philometridae oilasi, Dioctophymidae oilasi vakillari uchrashi aniqlandi.[4.5] Agar bu gelmint sinflarini 2018-2019 yil bo’yicha foiz hisobda olib qaraydigan bo’lsak quyidagicha natija berdi. Trematoda sinfi vakillari 12.5 %, Monogenoidlar sinfining vakillari 21,87 %, Sestodalar sinfi vakillari 18,75 %, Nematodalar sinfining v akillari 46,87 % bo’lgani aniqlandi. 2019-2020 yil bo’yicha esa Trematoda sinfi vakillari 20,68 %, Monogenoidlar sinfining 67vakillari 17,24 %, Sestodalar sinfi vakillari 27,58 %, Nematodalar sinfining vakillari 34,48 % bo’lgani aniqlandi. (3.8-rasm) 3.8-rasm . Bothriocephalus acheilognathi bilan zararlangan oq amur Xulosalar 681. Ota-ona nasldor o’simlikxo’r baliqlarning rivojlanishi o’rtacha o’tadi. Oq amur ona balig’i uzunligi(l) 55-58 sm, yoshi 3-4, og’irligi 3,5-4,0 kg bo’lganda, voyaga yetadi. Voyaga yetish tezligi baliq o’sishi bilan bog’liq. Oq amurning erkak zotlari urg’ochi zotlarga nisbatan bir yil oldin yetiladi. 2. 4-5 yoshli ona oq amur baliqda absalyut serpushtlik 100-990 (o’rtacha 506,45) ming uvildiriq. Nisbiy serpushtlik 30 mingdan to 164 (o’rtacha 18,8) ming dona ikra/g, tana uzunligiga nisbatan. Ishchi serpushtlik ko’rsatgichi 428 ming dona uvildiriq bo’ladi. 3. Chavoqlikkacha bo’lgan davr kattaligi 5,0-7,5 mm. Tana uzunligi 7,0-7,5 mm bo’lganda sariqlik moddasi yo’q bo’ladi. 4. Birinchidan chavoq boqiladigan hovuzlar tayyorlandi. Chavoqlar keltirilganga qadar bir-ikki sutka oldin suv quyiladi. Sexdan 1,6 mln chavoq o’stirish uchun hovuzga qo’yildi. Chavoqlar to 0,5-0,8 gr bo’lgancha 35 kun boqiladi. 5. Qo’shimcha ozuqa sifatida bug’doy uni berildi. Lekin har bir tur o’simlikxo’r baliq chavog’i alohida hovuzda boqildi. 1-chavoq boqiladigan hovuz maydoni- 0,5 ga 800000 ekz oq amur qo’yildi. 27.10.2019 yilda o’rtacha uzunligi 15,7 sm, og’irligi esa 53,2 gr. Semizlik koeffitsenti esa 1,44 ga teng. Amaliy tavsiyalar 691. Nasl beruvchi oq amurning vaqtli voyaga yetgan, serpusht zotlarni tanlash: l1=20 sm, l2=40sm, l3=60 sm, l4=75 sm larni tanlash maqsadga muvofiq. 150 ming chavoqni, har bir ona oq amur beradi. Iloji boricha sermahsul zotlarni tanlash va eskirgan zotlarni seleksiya yo’li bilan yangilash kerak. 2. Yaylov akvakulturasini tashkil qilish. Tabiiy suvliklar yaqinida to’liq sistemali baliqchilik xo’jaligini tashkil qilish. Baliqlantirishda asosiy obyekt sifatida oq amurni tanlash lozim. 3. O’simlikxo’r baliqlardan, ayniqsa oq amur iqtisodiy jihatdan foydali turdir. Tovar yetishtiradigan hovuz maydonlarni 0,5-1,0 ga ga qisqartirish va mahsuldorlikni 15-20 st/gag a yetkazish kerak. ILOVALAR 701-rasm Tajriba jarayoni 712-rasm. Ekskursiya jarayonidan fota lavhalar 72Foydalanilgan adabiyotlar 1. Axmedov X.Y, Barxanskova G.M. “Nasldor karp va o’txo’r baliqlarni bantirovkadan o’tkazish bo’yicha uslubiy qo’llanma” Toshkent.-2006 2. Абдуллаев М. А. Ҳақбердиев Б. Х. Вопросы биологии и экологии белого амура и обыкновенного толстолобика коллекторно-дренажных вод средного и нишнего течения Амударьи. Сб. научн. Трудов. Гос ННОРХ, вып. 301. 1989. 3. Алиев Д. С. , Суханова А. И. О плодовитости белого амура белого и толстолобика в Кара-кумском канале. Известия АНСССР. Серия биологических наук. №5. -1974. 4. Axmedov X . “ Baliq chavoqlarini yetishtirish ” Toshkent -2008 5. Axmedov X.Y.,Turgunova U, Saidov Z. Baliq chovoqlarini yetishtirish.CHF”KARRLO”-Toshkent.- 2006.- 33 b 6. B.Allamuratov. «Paraziticheskie prosteyshie r ы b vodoemev sredney Aziy (fauna, sistematika, ekologiya zoogeografiya i meribor’b ы ) Diss na soiskanie uch. Stepeni doktora biol. Nauk v forme nauchnogo dakloda. Toshkent 1995 g, str 67. 7. Веригин Б. В. Зарубежный опыт вырашивания, акклиматизации и разведения белого амура и белого толстолобика. В. кн: Растительноядные рыбы М. Пишевая промыщленность.- 1966. 8. Вишнякова Р. И. «Кормление рыб и удобрение прудов Роселльхозиздат». 1986. 9. G.V.Nikol’skiy, V.B.Verigin. «Osnovы biologicheskie osobennosti belogo amura i tolstolobika i ix akklimatizatsiya v vodoemax strani rastitel’noyadnie ribi». M. Пищевая промышленность.- 1966. 7310. Ҳусенов С. Х., Ниёзов Д. С., Сайфуллаев Ғ. М. Балиқчилик асослари. Бухоро.- 2010. 11. Ҳусенов С. Х. , Ниёзов Д. С. “Балиқчилик” Тошкент. -2013. 12. Грюзев Г.Д. “Размножение растительноядных рыб” 13. Ивасик В. М. Влияние различных условий вырашивания в прудах на сеголетков карпов и их паразитофауна. Ш. «Вопросы ихтиологии» Т.1., вып. 2. -1961. 14. Инструкция но применению препаратов Нерестин-1 и Нерестин 1А. Ташкент.- 1920. 15. Ивлева И. В. «Биологические основы и методы массового культивирования кормовых беспозвоночных » Москва.- 1969. 16. “Инструкция по применениго хоринического гонотропина для разведения белого и пестрого толстолобика” Москва.-1985. 17. Камилов Б. Г, Салихов Т. В., Қурбонов Р. Б. Рекомендации по вырашиванию мальков и сеголетков карповых рыб в поликультуре. Тошкент.- 2003. 19. Курбанов Р. Б., Кадыров Э.К. Созревание и плодовитость белого амура -Ctenopharyngoolon idella в условиях прудовых хозяйств Узбекистана. Экологический вестник. -№4,- 2008. 20. M. A. Abdullaеv. Zoologik xrеstomatiya. Umurtqali xayvonlar. Toshkеnt, «O’qituvchi», -1987. -13b. 21. Никольский Т. В. Экология рыб. М. «Высшая школа». - 1974. 22. ”Новые исследования по экологии и разведению растителъноядных рыб” Москва.-1968 7423. Никольский Г. В., Веригин Б. В. Основные биологические особенности белого амура и белого толстолобика и их акклиматизация в водоёмах страны. В кн.Растительноядные рыбы. М: Пищевая промыщленность.-1966. 24. Ниёзов Д. С. Балиқ битмас бойлик. Тошкент. -2013. 25. Ниёзов Д. С. Ғаффоров Ҳ. Ғ. Балиқларнинг озиқланиши. Тошкент -2012. 26. Никольский Т. В. Экология рыб. М. «Высшая школа».- 1974. 27. 2017-2021 yillarda O’zbekiston Respublikasi riovajlantrishning beshta ustvor yo’nalishi boyicha Harakatlar Strategiyasini “Xaliq bilan muloqat va inson manfatlari yili” da amalga ashirichga oid Davlat dasturini urganish bo’yicha Ilmiy-uslubiy risola. Toshkent “Manaviyat” 2017 28. Османов С. О. Паразиты рыб Узбекистана. Ташкент: Фан, 1971.- 532. 29. O . P Bagdanov . O ’ zbekiston hayvonot duyosi ” O ’ qituvchi ” Toshkent .- 1969.-22 b . 30. Правдин И. Ф. Руководство по изучению рыб. Москва. -1966. 31. Проблемы рыбохозяйственного исполъзования растительноядных рыб в водоёмах СССР. Ашхабад-1963 33. P.Shamshetov, N.Sagitov. «O rezul’tatax izuchenie biologii rastitel’noyadnix rib nizov’ev Amudar’i. V knige sovremennoe sostoyanie prirodnix resursov Karakalpakii». Tashkent izd. Fan. 1977, 105-114 с . 34. Qurbonov R.B., Xalpayev I.I. O’zbekiston Respublikasi mintaqalarida intensive baliq yetishtirish bo’yicha tavsiyalar . –Toshkent , 2011. -3-19 betlar 35. Qurbonov R. B., Axmedov H.Y. Fermer xo’jaliklarida baliq yetishtirish mini hovuzlarni barpo etish bo’yicha tavsiyalar. –Toshkent.- 2008 7536. Qurbonov R.B., Xalpayev I.I. O’zbekiston Respublikasi mintaqalarida intensive baliq yetishtirish bo’yicha tavsiyalar . –Toshkent , 2011. (3-19 betlar) 37. Qo’llanma. Respublika baliqchilik xo’jaligi tabiiy suv havzalarini biriktirib qo’yish va ulardan foydalanish tartibi to’g’risida. Toshkent,- 2008y. (23-b) 38. Qurbonov R.B., Xalpayev I.I. O’zbekiston mintaqasidagi intensiv baliq yetishtirish bo’yicha tavsiyalar. Toshkent – 2011y. (20-b) 39. Qurbonov R. B. , Ahmedov H. Y. Fermer xo’jaliklarida baliq yetishtirish minihovuzlarini barpo etish bo’yicha tavsiyalar.- Toshkent .- 2008 y .(60- b ) 40. Сафарова Ф.Э., Голованов В.И., Шакарбоев Э.Б. Гельминты рыб семейства Карповых (Cyprinidae) //Актуальные проблемы зоологической науки: Материалы научной конференции. - Ташкент, 2009. - С. 63 41. S.H.Husenov, D.S.Niyozov, G’.M.Sayfullayev. Baliqchilik asoslari. “Buxoro” nashriyoti-2010. 42. Сомн. С. Г. Морфо-экологические особенности развития белого амура и толстолобика В. он. Проблемы рыбхоз. Использов ротительно ядных рыб в водоёмах СССР. Ашхабад.1963. 43. Сомн. С. Г., Суханова А. И. Сравнительно – Морфологический анализ развития белого амура и белого толстолобика. Воп. Ихтиол. 1972. 44. Суханова А. И. Морфологическая розличия ростительно ядных рыб на ранных исриодах развития и поведения их эмбрионов и личинок. В. он: Новые исследования по экологии и развитию ростительно ядных рыб. М. 1968г. 7645. Скрябин К.И. Метод полных гельминтологических вскрытий позвоночных, включая и человека. Изд-во МГУ, 1928. - с. 1-45. 46. X.K.Nuriev. «K biologii belogo amura i obiknovennogo tolstolobika v Tudakul’skom vodoxraniliщe». Uzbekskiy biologicheskiy jurnal. 1969 y. 5. G.V.Nikol’skiy.«Rыbыbasseyna Amura». izd. AN SSSR. 1956 g. 47. Захаров Л.Н. Разведения рыбы. Тошкент-1980 48. Зеленин А. М. , Забудский К. И. Эмбриональное развитие белого амура, в прудовой высокоминерилизованной воде. В. он. Биол. ресурсы водоёмов Молдавии. Вишинев. 1973. 49. Шульц P.C. Основы общей гельминтологии: В 2 т -М., 1972а. -Т. 1. - 191с. 50. Шекидзе А.Л. “Балиқларни сунъий урчитиш” Тошкент-1973 http://www.ya-fermer.ru/prudovoe-rybovodstvo http://www.fishabout.ru/rybovodstvo/112-prudovoerybovodstvo.html http://fermer02.ru/ribovodstvo/karp/1585-prudovoe-rybovodstvo.html http://ribvod.ru/category/prudovoe-ryibovodstvo http://www.cnshb.ru/AKDiL/0015/base/RP/000421.shtm http://www.agro2.ru/razvedenie-ryby/prudovoe-rybovodstvo

1“ZARAFSHON DARYOSI O’RTA OQIMI SHAROITIDA OQ AMURNING BIOLOGIYASI” Mundarija Kirish .. …………………………………………………………………………...3 I BOB. Adabiyotlar sharhi ………... …………………………………............10 1.1 Oq amur (Ctenopharyngodon idella) biologiyasining o’rganilish tarixi...10 II BOB. Tadqiqot sharoitlari, obyekti va usullari .. …………………............15 2.1 Tadqiqot ishlari olib borilgan hududning fizik-geografik tavsifi va iqlimi…...…………………………………………………………………..… 15 2.2.Tadqiqot obyekti va usullari ………………………....................................27 III BOB. Tadqiqot natijalari …………………………………….....................34 3.1 Oq amurning sistematikasi va morfologiyasi, anatomiyasi............................................................................................................ 34 3.2 Oq amurning tarqalishi va yashash joylari......................................................49 3.3 Oq amurning t ana o’lchamlari va og’irligining ortishi ……………………...49 3. 4 Oq amurning ko’payishi va rivojlanish bosqichlari…… ………………..54 3.5 Oq amurning segaletkalarini boqish…………………………………... ….60 3. 6 Oq amurning oziqlanishi…………………………………………………..62

23.7 Oq amur balig’ining parazitlar bilan zararlanishi…………………….…… 66 Xulosalar …..………….………………………………………………. ……….69 Amaliy tavsiyalar. .….……………………………..…………………. ………..71 Ilovalar………………………………………………………………………….. 72 Foydalanilgan adabiyotlar ………………………………………………….....76 Kirish Mavzuning dolzarbligi. Keyingi vaqtlarda foydali baliqlar juda kamayib ketganligi sababli baliqlarni tabiiy sharoitda saqlash va ularning sonini ko’paytirish maqsadida davlatimiz tomonidan bir qator chora tadbirlar amalga oshirilmoqda. Baliqlarning ko’payish joylarini himoya qilish, suv havzalarini ortiqcha chiqindi va suv o’simliklaridan tozalab turish, daryo, ko’l va hovuzlarni sanoat korxonalaridan chiqqan zaharli oqava suvlardan va neft qo’yilishidan qo’riqlash, qimmatbaxo baliqlarni iqlimlashtirish, turlari va sonlari kamayib ketayotgan hamda O’zbekiston “Qizil kitob”iga kiritilgan baliq turlarini himoya qilish shular jumlasidandir.

3Respublikamiz aholisining oqsil moddalariga bo‘lgan talabini qondirishda baliq va baliq mahsulotlari muhim ahamiyatga ega. Baliq insoniyat tomonidan qadim zamonlardan beri iste’mol qilinib kelinadi. Respublika sog’liqni saqlash vazirligining tavsiyasiga ko'ra har bir inson organizmi sog'lom rivojlanishi uchun kuniga 33 g yoki yil davomida 12 kg baliq mahsuloti iste’mol qilishi lozim. Hozirgi kunda baliqchilik xo'jaliklarida yetishtirilayotgan, tabiiy suv havzalaridan ovlanayotgan baliqlar aholi ehtiyojini to’liq qondira olmaydi. Oziq- ovqat xavfsizligini taminlashda baliq ovlash va akvakulturaning o’rni katta. Baliq to’la qimmatli, oqsilga boy ozuqa obyekti hisoblanadi. 2004 yilda dunyo miqiyosida 106 million tonna baliq ovlavgan. Baliq inson ratsionidagi protaein miqdorini 20 % baliq tashkil qiladi. Dunyo miqiyosida yil mobaynida istemol qilinadigan baliq miqdori 16,6 kg ni tashkil qiladi. Baliq yetkazib beruvchi soha baliq ovlash korxonalaridir, lekin buning ulushi 2004 yilga kelib 57%ga qisqardi. Buning asosiy sababi quyidagi omillar: O’ta baliq ovlash shu munosabat bilan ko’pchilik baliq turlari kamayib ketdi. Bu esa tabiiy ko’llarni qashshoqlashishiga olib keldi. Baliqchilik sohasi O’zbekiston qishloq xo’jaligining rivojlanishini asosiy potensiali hisoblanadi. Lekin oxirgi yillarda bu soha nihoyatda pasayib ketdi. Baliqchilikni rivojlantirishda Respublikada shu jumladan Samarqand viloyatida ham imkonyatlar katta. 2007 yil iyul oyida O’zbekiston qishloq va suv xo’jaligi vazirligi BMT tashkiloti huzuridagi Oziq – ovqat va qishloq xo’jaligi masalasi (FAO) bo’yicha shug’ullanadigan markazga O’zbekistonda baliq ovlash va akvakulturani mustahkam rivojlantirishda hamkorlik qilish bo’yicha murojaat qiladi. Shu munosabat bilan, FAO quyidagi loyiha programmasi TSR|UZB| 3103(D) yani shu programma orqali “O’zbekistonda baliq ovlash va akvakultura kabi sohani rivojlantirishda hamjihatlikda ish ko’rish rivojlanish strategiyasini ishlab chiqishni qo’llab quvvatlash” loyihasi ishlab chiqildi. Ushbu loyxa O’zFA suv muammolari o’simlik va hayvonot olami genofondi instutlari tomonidan amalga oshiriladi.

4Baliqla rn ing yuqori mahsuldor zotlarini joriy etish, baliq y etishtirish hajmlarini bosqichma-bosqich ko ’ paytirish, ichki ehtiyojni to ’ liq ta’minlash uchun suv havzalarining sifatini yaxshilash va hosildorligini oshirish; Aydar-Arnasoy ko’llar tizimida ekoturizimni rivojlantirib bаliq yetishtirish, ovlash va qayta ishlashni kengaytirish bo’yicha kompleks chora-tadbirlar dasturini ishlab chiqish va amalga oshirish; Respublika suv omborlaridan samarali foydalanish uchun baliq y etishtirish va ovlash ishlarini tashkil etish; Yuqori malakali xorijiy mutaxassislarni jalb etish yo’li bilan yetishtirishning qafas usulini tizimli ravishda keng joriy etish; Hozirda respublikada 3606 ta baliqchilik xo ’ jaliklari faoliyat olib bormoqda. Suv havzalarining umumiy maydoni 595,3 ming gektar bo’lib, tabiiy suv havzalari 562,5 ming gektar, su’niy maydonlar 32,2 ming gektarni tashkil etadi. Baliqchilik tarmog ’ idagi muammola rn i bartaraf etish maqsadida O ’ zbekiston R espublikasi Prezidentning “Baliqchilik tarmog ’ ini boshqarish tizimini takomillashtirish chora-tadbirlari to ’ g ’ risida” 2017-yil – 1 maydagi PQ – 2939 – son qarori qabul qilind i [27]. 2017-2021 yillarda baliqchilik tarmog ’ ini yanada kompleks rivojlantirish bo ’ yicha dasturiy chora-tadbirla rn i ishlab chiqish va amalga oshirish bo ’ yicha ishchi guruh tashkil etildi. Yuqori mahsuldor baliq turlarini iqlimlashtirish ishlarini ilmiy asosida tashkil etish hisobiga baliqlarning afrika laqqasi, tilyapiya, forel, vengriya sazani va osyotr turlarini ko’paytirish yo’lga qo’yiladi. Hamda aholini oziq-ovqat xafsizligini ta’minlash, shu jumladan, sifatli baliq mahsulotlarini ishlab chiqarish hajmlarini ko’paytirish bo’yicha bir qancha dasturiy chora-tadbirlar qabul qilindi. Bunga ko’ra 2019 yilning 1-maydan boshlab Qaroqalpog’iston Respublikasi, Buxoro, Toshkent va Farg’ona viloyatlarida yuqori darajali asbob uskunalar bilan jihozlangan “Ixtiopatologik” laboratoriya ishga tushiriladi.

5Bu, o’z navbatida, ichki bozorlarga uzluksiz ravishda keng assortimentdagi arzon va sifatli baliq mahsulotlari yetkazib berilishini ta’minlaydi. Tadqiqotning obyekti va predmeti : Tadqiqot obyekti - Zarafshon daryosi o’rta oqimi suv havzalaridagi oq amur balig’i va uning biologiyasini o’rganish hisoblanadi. Tadqiqot predmeti – O’rta Zarafshon vohasi suv havzalarining ixtiofaunasi, daryoning gidrologik iqlimlari va oq amur balig’ining tutgan o’rnini o’rganish hisoblanadi. Tadqiqotning maqsadi va vazifalari: Tadqiqotimizning maqsadi Zarafshon daryosining o’rta oqimida Oq amur balig’ining biologiyasini hamda baliq rivojlanish bosqichlari, oziqlanishi va ahamiyatini o’rganishdan iborat. Buning uchun biz o’z oldimizga qo’yidagi vazifalarni qo’ydik: 1. Zarafshon daryosining o’rta qismining gidrologik va gidrobiologik xususiyatlari. 2. Zarafshon o’rta qismidagi oq amur biologiyasini o’rganish. 3.Oq amurning morfologiyasi va turli biologik ko’rsatkichlarini o’rganish. 4.Baliqchilik va baliqchilik masalalarini hal qilishda oq amurning rolini ko’rsatish. Ilmiy yangiligi . Tadqiqotlar natijasida O ’ rta Zarafshon vohasi suv havzalarini o’rganib, daryo va uning gidrologik, gidrobiologik xususiyatlari, hamda ixtiofaunasini o’rganib daryo suvi qayta tatbiq qilinadi. Ilmiy izlanishlar oqibatida O ’simlikxo’r baliqlarning “Zarafshon” daryosi suv havzalari hovuz baliqchilik xo’jaligida, akvakultura sharoitida o’rganildi. Oq amur segoletkasining semizlik koeffitsenti 1,44 ekanligi aniqlandi. Hozircha bozor iqtisodiy siyosatiga Oq amur ham huddi karp singari balanslashgan ozuqa iste’mol qiladi. Bozorda balanslashgan ozuqaning tan narxi ancha yuqori. Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari: Oq amurning biologiyasini o’rganish hozirgi kunda dolzarb muommo chunki bu baliq haqidagi ma’lumotlar ancha eskirgan. Oq amurning biologiyasini Zarafshon daryosi o’rta oqimi kesimida o’rganish orqali quyidagi muommo va gipotezalar kelib chiqadi.

O'xshashlar

ZARAFSHON DARYOSI QUYI OQIMI IKKI PALLALI (BIVALVIA UNIONIDAE, CORBICULIDAE) MOLLYUSKALARI FAUNASI VA EKOLOGIYASI
SAMARQAND VILOYATIDAGI SUV HAVZALARIDAGI AYRIM BALIQ TURLARINING BIOLOGIYASI
ZARAFSHON DARYOSI YUQORI QISMIDA TARQALGAN TUPROQLAR EVOLYUTSIYAISI
O’RTA ZARAFSHON HAVZASIDA AGROTURIZMNI RIVOJLANTIRISH ISTIQBOLLARI
ZARAFSHON VODIYSI SHAROITIDA JUMRATSIMON CHAKANDANING SUV ALMASHINUV XUSUSIYATLARI