logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. JIZZAX SUV OMBORINING BALIQCHILIK SOHASIDAGI AHAMYATI

JIZZAX SUV OMBORINING BALIQCHILIK SOHASIDAGI AHAMYATI

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2169.5810546875 KB
Ko'chirib olish
“JIZZAX SUV OMBORINING BALIQCHILIK SOHASIDAGI AHAMYATI” Mundarija Kirish ………………………………………………………… ………... ..... 3 I. BOB. Adabiyotlar sharhi ……………………………………………… 8 1.1 O‘zbekistonda gidrofaunani o‘rganilish tarixi……………………… 8 II. BOB. Tadqiqot sharoitlari, ob’ekti va usullari ………………… ....... 18 2.1. Tadqiqot ishlari olib borilgan hududning fizik va geografik tavsifi 18 2.2. Tadqiqot obyekti va usullari …. ………………… ………………....... 27 III. BOB. Tadqiqot natijalari …………………………………………..... 32 3.1. Jizzax suv omborining z ooplankton organizmlar i ning tur tarkibi .. 32 3.2 Suv omborida baliqlarni oziqlantirish uchun zooplankton va fitoplankton organizmlarni ko‘paytirish .... ............ ....... .. . ..................... 35 3. 3. Jizzax suv ombori ning ixtiofaunasi . ............. ...................... .......... ....... 54 3.4. Jizzax suv omborining baliqchilikdagi ahamiyati…………………... 6 3 Xulosalar …..………….…………………………………………………... 6 4 Amaliy tavsiyalar . .….……………………………..……………………... 65 Ilovalar……………………………………………………………….......... . 66 Foydalanilgan a dabiyotlar ……………………………………………… 75 1 Biz yoshlarga doir davlat siyosatini hech og‘ishmasdan, qat’iyat bilan davom ettiramiz. Nafaqat davom ettiramiz, balki bu siyosatni eng ustuvor vazifamiz sifatida bugun zamon talab qilayotgan yuksak darajaga ko‘taramiz. SH. M. MIRZIYOYEV KIRISH Mavzuning dolzarbligi . Mamlakatimizni iqtisodiy va ijtimoiy yuksaltirishning dolzarb masalalaridan biri, aholini sifatli baliq mahsulotlari bilan ta’minlash, suv havzalarida baliq ovlash va baliqchilikni yaxshilash, suv resurslaridan oqilona foydalanishdir. Buning uchun maxsus hovuz xo‘jaliklarida baliq o‘stirish, baliq mahsulotlarini ishlab chiqish kabi istiqbolli tadbirlar asosiy rol o‘ynaydi. Hozirgi vaqtda respublikamizda hovuz xo‘jaliklarida baliqchilikni rivojlantirishga katta e’tibor berilmoqda. Baliqchilikning asosiy ob’ekti baliq chavoqlarini sog‘lom o‘stirib, yosh baliqlar darajasiga olib borish yo‘llarini ishlab chiqish baliqchilik sohasida yangi texnologiyalarni qo‘llagan holda amalga oshadi. Bunday usullarni ishlab chiqish albatta, baliq chavoqlarini o‘stirish jarayonida hovuzlarda va suv omborlarida ularning oziqa bazasini tashkillashtirish xususiyatini o‘rganishni talab etadi. Baliq o‘stirish hovuzlarida ozuqa bazasini tashkillashtirish uchun suv organizmlari, jumladan zooplanktonlar muhim rol o‘ynaydi. Ma’lumki zooplankton organizmlarda baliq chavoqlarini rivojlanishida asosiy ozuqa hisoblanadi. Baliq chavoqlari o‘stirish hovuzlarida zooplanktonning intensiv rivojlanishi, ayniqsa yosh baliqlar o‘stirishning dastlabki bosqichlarida baliq xo‘jaliklaridagi ishning samarasiga bog‘liq. Shunga ko‘ra baliqchilikni rivojlantirishda, sun’iy suv havzalari zooplankton organizmlarning sifat va miqdor o‘zgarishlarini bilish muxum ahamiyatga ega shuning uchun bu organizmlarning biologiyasi, ekologiyasi va fasllarda tarqalish qonuniyatlarini tadqiq qilish zarur. 2 Suv biotsenozidagi umurtqasizlar, tuban o‘simliklar baliqlarning, asosan baliq chavoqlarining ozuqasi hisoblanadi. Suv havzalarida va suv omborlarida bunday organizmlarning bo‘lmasligi yoki juda kam bo‘lishligi baliq chavoqlarining rivojlanishini susaytiradi va nobud bo‘lishiga olib keladi. Havzalardagi tuban qisqichbaqasimonlar zooplankton va fitoplankton bilan oziqlanib, suvdagi erigan kisloroddan foydalanib, o‘zlaridan biogen elementlar ajratib chiqaradi. S h u bilan bir qatorda suv xavzasi ekosistemasining bioma h suldorligiga ta’sir etadi. Ko‘pchilik suv organizmlari suvdagi kislorod miqdori 0,2 ml/l dan pasayib ketsa nobud bo‘la boshlaydi. Tadqiqot ob’ekti va predmeti: Jizzax suv ombori,baliqlar, zooplankton organizmlar. Jizzax viloyati SH.Rashidov tumanidagi suv havzalaridagi baliq va zooplanktonlarning miqdori va ularning mavsumiy hususiyatlari, dinamik tur tarkibi aniqlandi.Shuningdek ayrim baliq turlarini morfologiyasi va biologiyasi o‘rganiladi. Tadqiqot maqsadi va vazifalari . Jizzax suv omboridagi baliq turlarini aniqlash va tabiiy ozuqa bazasini zooplanktonni rivojlanishini ularning mavsumiy dinamikasini o‘rganish. O‘zbekiston suv omborlarining zooplankton organizmlari turlar xilma- xilligini aniqlash va o‘rganish, zooplanktonning miqdor jihatdan rivojlanishi hamda mavsumiy suksessiyasi qonuniyatlarini aniqlash.Suv havzasida uchraydigan baliqlarni taksonomik taxlil qilish va morfoligik ko‘rsatgichlarini aniqlash. Maqsadni amalga oshirish uchun quyidagi vazifalar belgilandi : 1. Jizzax suv ombori b aliq laridan namunalar olish va morfometrik ko‘rsatkichlarini aniqlash. 2.Suv organizmlarini ya’ni zooplanktonlarni aniqlash usullaridan foydalanib, na’munalar tayyorlash. 3 3.To‘plangan materiallarni o‘rganib, zooplanktonlarning suv biotsenozidagi tarqalishi va uchrash dinamikasini tahlil qilish va tur tarkibini aniqlash. Ilmiy yangiligi : Tatdqiqotlarimiz natijasida Jizzax suv omborining gifrologik,gidroximik,gidrobilogik xususiyatlari va ixtiofaunasi o ‘ rganiladi va qayta tadbiq qilinadi.Jizzax suv omborining barcha xususiyatlari va baliqchilk sohasidagi ahamyati o ‘rganiladi. Bundan quyidagi muammo va gipotezalar kelib chiqadi: Jizzax suv omborinig melortiv xolati va sug‘rishdagi ahamiyati o‘rganilgan,ammo uning gidribiologiyasi va ixtiofaunasi kam o‘rganilgan.Bundan ushbu muommo va gipotezalar kelib chiqadi. 1. Baliqchilik sohasidagi ahamiyati o‘rganiladi. 2. Ixtiofaunasi o‘rganiladi. 3. Zooplankton va fitoplanktonlari o‘rganiladi. Tadqiqot mavzusi bo ` yicha adabiyotlar sharhi: Dunyoning bir qator suv omborlarida zooplankton organizmlari faunasi va sistematikasi bo‘yicha ko‘plab xorijlik olimlar, jumladan Henri H.J, et all. (1994); Robert G.Radke and Uwe Kahl (2002); G. Dams (2016); Ana M.A. da Silva et all. (2009); J.A.Benzie (2006); J.M. Boberts (2009); Ch. Farwell (2014); Sinjae Yoo (2015); M. Povlov (2016); A.E. Friederike (2016) kabilar tomonidan o‘rganilgan. MDH mamlakatlarida zooplankton organizmlarinin asosiy guruhini tashkil etuvchi qisqichbaqasimonlar va kolovratkalar sistematikasi, ularning tarqalishi, mahsuldorligi, ekologiyasi hamda suv omborlari gidrologiyasi va gidroximiyasi bo‘yicha tadqiqotlar A.V. Krilov va boshq., (2009); E.V. Presnova va boshq., (2010), V.R. Alekseeva (1995); N.M. Korovchinskiy (2004); N.V. Kartasheva (2006); YU.F. Gromova va A.B. Primak (2015); E.P. Romanova (2009); A. Xaitov (2011); E.G. Krupa (2010) ishlarida. O‘zbekistonda turli tipdagi ekotizimlarda zooplankton organizmlarning taksonomiyasi, tarqalishi, ekologik xususiyatlari, ulardan suv havzalari unumdorligini oshirishda foydalanish bo‘yicha gidrobiologik 4 tadqiqotlar A.M. Muhamediev (1967, 1986), E.A. Toshpo‘latov (1975), I.M. Mirabdullaev (1990, 1992), H.X. Abdinazarov (2018) tomonidan amalga oshirilgan. O‘zbekistonning tabiiy shakllangan ko‘llari zooplankton organizmlarini o‘rganish bo‘yicha shunga o‘xshash tadqiqotlar yaqin yillarda E.N. Ginatullina (2009) tomonidan o‘tkazilgan. Tadqiqotda olib borilgan usulning tavsifi: Gidrobiologik, ixtiologik metodlardan foydalanildi.Baliqlarni o‘rganishda qabul qilingan uslublardan foydalanildi. (Pravdin. I .F 1966 , Pirojnikov P.L 1953y). Zooplankton na’munalarni konusli plankton suzgichlari Djedi to‘rlaridan yoki tutqich (sachoklar) to’rlar yordamida 50 - 100 litr suvni chelak yordamida suzib olish va suvning ma’lum chuqurligiga to‘r tashlanib uni tortib olish usuli dan foydalaniladi . Tadqiqot natijalarining ilmiy va amali ahamiyati: Zooplankton organizmlar faqat baliq chavoqlarining rivojlantirib qolmasdan, suv ekosistemasida sodir bo‘ladigan turli jarayonlarning kechishida ham muhum ahamiyatga ega. Izlanishlar davomida mazkur suv havzasida baliqlarning tur tarkibi aniqlanadi shuningdek ayrim ovlanadigan baliq turlari marfologiyasi va biologiyasi o‘rganiladi. Ishning aprobatsiyasi: Dissertatsiya mavzusi bo`yicha olingan ma’lumotlar fakultet ITK komisiyasiga 2 marta taqdim etildi, ham ikki yil davomida har oy oxirida kafedra yig`ilishida hisobot berildi. Bundan tashqari dissertatsiyaning nazariy va amaliy yangiliklari bo`yicha 2019-yili kafedraning yosh zoologlar ilmiy semenarida va magistrantlarning ilmiy va amaliy konfrensiyasida ma’ruza qilindi. Maqolalar: 1. Некоторые данные побиологии белогоамура , ASSOCIATION OF KOREAN CULTURAL CENTERS OF UZBEKISTAN xalqaro jurnali Science & Technology young Specialists Forum “Tashkent 2019” 42-46 betlar. 2. КУМУШ ТОВОН БАЛИҒИ- CARASSIUS AURATUS НИНГ БИОЛОГИЯСИ ВА ТУРЛИ МУҲИТ ШАРОИТИГА МОСЛАШИШИ. 5 Биологиянинг ҳозирги замон муаммолари: Талаба, магистрант, докторант ва профессор-ўқитувчиларнинг 2019 йилдаги илмий тадқиқот ишлари якуни бўйича ҳисобот конференцияси материаллари: СамДУ нашри. Самарқанд, 2020 йил. 109-111- betlar Ishning strukturasi va hajmi. Magistrlik dissertasiyasi kompyuterda terilgan 79 sahifadan iborat bo lib u kirish (asosnoma), 3 bob, xulosalar,18ʻ ta rasm, 12 ta jadval va 64 ta foydalanilgan adabiyotlar(shulardan 34 tasi chet el adabiyotlari, 9 tasi o‘zbek adabiyotlar ,7 tasi internet foydalanilgan adabiyotlar va 14 tasi jurnallardagi maqolalar ro yxatidan iborat). ʻ 6 I.BOB. ADABIYOTLAR SHARHI 1.1 O‘zbekistonda gidrofaunani o‘rganilish tarixi Ma’lumki, daryolardagi suv miqdori yil davomida mavsumidan, mavsumga va u yildan bu yilga o‘zgarib turadi. Yer yuzidagi, ayniqsa, O‘rta Osiyo iqlimi hududlardagi ba’zi bir daryo va soylarning suv miqdori yil davomida shu qadar notekis va noqulay taqsimlanganki, oqibatda milliard – milliard metr kub suv xalq xo’jaligiga hech qanday foyda keltirmasdan behuda oqib ketadi. Ayrim paytlarda, masalan toshqin va to‘linsuv davrlarida to‘lib – toshib oqib, katta zarar keltiradi. O‘lkamiz sharoitida, qishloq xo’jaligida suvga bo‘lgan talab ortgan mavsumlarda esa bunday daryo va soylarda suv keskin kamayib ketadi, ayrim hollarda butunlay qurib qoladi. Mana shunday sharoitda daryo va soylar suvidan to’la va samarali foydalanish hamda toshqinlarni oldini olish maqsadida ularning oqim rejimini boshqarib turish zarur. Bu muammoni daryolarda sun’iy ko‘llar – suv omborlari barpo etish yo’li bilan hal etish mumkin. Suv omborlari qurish o‘lkamiz kabi qurg‘oqchilik hamda qishloq xo‘jaligi sug‘orishga asoslangan hududlarda ayniqsa zarurdir. Ko‘pchilik suv omborlarini qurishda ekinzorlarni suv bilan ta‘minlashdan tashqari, ulardan gidroenergetika, baliqchilikni rivojlantirish, yirik sanoat korxonalari va shahar suv ta’minotini yaxshilash maqsadida foydalanish ham nazarda tutiladi. Suv omborlari geografiyasi. Daryolardagi suv va energiya boyliklari (resurslari) dan to‘laroq foydalanish maqsadida Yer kurrasida juda ko‘p suv omborlari qurilgan. Dunyodagi eng yirik suv ombori Viktoriya – Nil daryosida qurilgan Ouen – Fols (Viktoriya) suv ombori bo‘lib, Keniya, Tanzaniya, Uganda davlatlari hududida joylashgan. Uning suv sig‘imi 205 km (Viktoriya ko‘li bilan qushib hisoblanganda) bo’lib, Nil daryosi oqimini yillararo boshqarishga mo’ljallangan. [22.] Rossiya xududida joylashgan Bratsk (Angara daryosi), Krasnoyarsk (Yenisey daryosi), Kuybishev (Volga), Buxtarma (Irtish) kabi suv omborlari nafaqat mazkur mamlakat hududida balki butun Yevrosiyo materigida ham eng yirik suv omborlari hisoblanadi.[16.]Tarixiy ma‘lumotlarga ko‘ra Orta Osiyo davlatlari hududida kichik suv omborlari – hovuzlar eski eraning oxiri va yangi 7 eraning boshlaridayoq qurilgan. Ularni qurishdan maqsad kichik soylar suvini to’plab so‘ng undan sug‘orish ishlarida foydalanish bo’lgan. X-XII asrlarga kelib ancha yirik suv omborlari qurilgan. Ulardan biri X asrda barpo etilgan Xonbandi suv omboridir. Bu suv ombori Pasttog‘ darasining (Jizzax viloyati, Forish tumani) eng tor joyida qurilgan bo’lib, to‘g‘onning balandligi 15 m dan ortiq bo‘lgan hamda 1,5 mln. m3 dan kuproq suvni sig‘dira olgan.[24.]O‘rta asrlarda (XVI asr) qurilgan yirik suv omborlaridan biri Samarqand viloyati Okchob qishlog‘i yaqinida barpo etilgan Abdullaxonbandi suv omboridir. Olimlar tomonidan to’plangan arxeologik ma‘lumotlar shu narsadan darak beradiki har ikki suv omborlarining to‘g‘oni aniq hisob-kitob boyicha, oldindan tayyorlangan maxsus loyihalar asosida barpo etilgan.[34.] XIX asrning ikkinchi yarmiga kelib, Rossiya imperiyasi O‘rta Osiyo yerlaridan yanada ko‘proq boylik olish maqsadida irrigatsiya shoxobchalarini ta‘mirlash va yangilarini qurishga alohida e‘tibor beriladi. 1910 -1911 yillarda Turkmaniston hududidagi Mug‘rob daryosida Murg‘ob va Yultutan suv omborlari qurildi.[36.] Daryo suvidan yanada unumliroq foydalanish maqsadida O‘rta Osiyo davlatlari hududida keyingi yillarda bir qancha suv omborlari loyixalandi va qurildi. O‘rta Osiyo suv omborlarining umumiy suv resurslari me‘yordagi loyiha suv sathida 61,6 km 3 ga teng deb baholanadi. Shundan 23,3 km 3 Amudaryo havzasiga, 34,5 km 3 Sirdaryo havzasiga to‘g‘ri keladi.[37.] Chuy va Talas daryolari havzalaridagi suv omborlarining suv sig‘imi nisbatan kichik bo‘lib ulardagi umumiy suv hajmi 1,7 km 3 ga teng. Turkmaniston hududidagi Tajan va Murg‘ob daryolaridagi hamda Qoraqum kanali uzunligi bo‘yicha qurilgan suv omborlarining sig‘imi esa 2,1 km 3 ga teng.[12.] Suv omborlarining suv resurslari O‘rta Osiyo mamlakatlari bo‘yicha quyidagicha taqsimlangan: Qirg‘iziston Respublikasida 35 % (21,4 km 3 ), O‘zbekistonda 28 % (17,4 km 3 ), Tojikistonda23 % (14,1 km 3 ), Qozog‘iston janubida 10 % (6,3 km 3 ) va Turkmanistonda 3 % (2,1 km 3 ).[36] 8 1-jadval O‘rta Osiyo davlatlari hududidagi eng yirik suv omborlari Suv ombori Daryo Oddiy loyixada ko’rsatilgan Suv sig‘imi, mln. m 3 Maydoni, km 2 O‘rtacha chuqurligi, m Tuxtagul Norin 19500 284,0 68,7 Rog‘un Vaxsh 12400 160,0 77,5 Norak Vaxsh 10500 98,0 107,0 Tuyamuyin Amudaryo 7300 790,0 9,2 Chordara Sirdaryo 5700 900,0 7,9 Qayroqqum Sirdaryo 4200 513,0 8,2 Chorbog‘ Chirchiq 2000 40,3 50,0 Andijon Qoradaryo 1750 60,0 29,1 Tolimarjon Amudaryo 2530 77,4 19,8 Tudako‘l Zarafshon 875 225,0 3,8 Kattaqo‘rg‘on Zarafshon 845 83,6 10,1 Janubiy Surxon Surxondaryo 800 65,0 12,3 Ularning ko‘pchiligidan bir yo‘la qishlo q x o’ jaligi, sanoat, baliqchilik va energetika maqsadlarida foydalanish mumkin. Ana shunday suv omborlariga Sirdaryodagi Chordara, Qayroqqum, Chirchiq daryosidagi Chorbog‘ kabilar misol bo’ladi. Ayni paytda Norin daryosida Tuxtagul, Qoradaryoda Andijon, Vaxsh daryosida Norak kabi yirik suv omborlari qurib bitkazildi. Bu suv omborlari to‘g‘onlarida suv elektr stantsiyalari (GES) qurilib, ular hozirgi kunda juda katta elektr energeyasi manbai bo‘lib xizmat qilmoqda.[ 7 .] O‘zbekistonda 20 asrning birinchi yarmida Zarafshon vodiysida – Kattaqurg‘on, Kosonsoy daryosida – Kosonsoy va Sirdaryoda - Farxod suv ombrlari qurilgan edi.[24.] Ma‘lumki, 1950 yillarda Respublikamizda sug‘orma dehqonchilik misli ko‘rilmagan darajada rivojlana bordi, minglab gektar bo‘z va 9 quriq yerlar o‘zlashtirildi. Bir vaqtning o‘zida Chirchiq, Angren, Bekobod, Olmaliq, Navoiy shaharlari kabi yirik – yirik sanoat markazlari bunyodga keldi. Natijada suvga ehtiyoj ortib ketdi. Shu tufayli O‘zbekiston daryolarida ko‘plab suv omborlari qurish ishlari boshlab yuborildi. Jumladan, Zarafshon etagida Quyimozor, Qashqadaryoda Chimqo‘rg‘on, Surxondaryoda-Janubiy Surxon va Uchqizil, Ohangaron-Tuyabo‘g‘iz suv omborlari qurilib ishga tushirildi.[29.] 1960 yillarda esa Chirchiq daryosida – Chorbog‘, Oxangaron daryosida-Turk, Qashqadaryo havzasida-Tolimarjon suv omborlari barpo etildi. 70-yiollarga kelib, ancha yirik bo‘lgan Andijon (Qoradaryo), Tuyamuyin (Amudaryo) kabi suv omborlapri qurildi.[28.] Respublikamizda ishlab turgan, nisbatan yirik hisoblangan suv omborlari tug‘risidagi ba‘zi ma‘lumotlar 2-jadvalda keltirilgan. 2-jadval O‘zbekistonning eng yirik suv omborlari Suv ombori Daryo Ishga tushgan yili Suv sig‘imi, mln. m 3 Tuyamo‘yin Chorbog‘ Andijon Tolimarjon To‘dako‘l Kattaqo‘rg‘on Janubiy Surxon Chimqo‘rgo‘n Ohangaron (Turk) Amudaryo Chirchiq Qoradaryo Amudaryo Zarafshon Zarafshon Surxondaryo Qashqadaryo Ohangaron 1979 1978 1970 1977 1983 1952 1964 1964 1974 7300 2000 1750 1530 875 845 800 440 339 Quyimozor Pachkamar Karkidon Tuyabo‘g‘iz Zarafshon G‘uzordaryo Quvasoy Ohangaron 1957 1967 1964 1964 306 243 218 204 10 Hisorak Shorko‘l Uchqizil Kosonsoy(O‘rta to‘qay) Jizzax Uchqo‘rg‘on G‘uzordaryo Zarafshon Surxondaryo Kosonsoy Norin Sangzor Chirchiq 1985 1983 1960 1954 1962 1963 1977 170 170 160 160 73,5 54,0 30,0 Suv omborlarining turlari. Suvni to’plab, undan kelgusida foydalanishga imkon beradigan inshot suv ombori hisoblanadi. Suv omborlari umumiy ko‘rinishi, suvni to‘plash shart-sharoitlari, to‘gonning qurilishi usullari bo’yicha xilma-xildir. Ana shu belgilari bo’yicha ularni quyidagi guruhlarga ajratish mumkin: - yopiq suv omborlari; - ochiq suv omborlari. Yopiq suv omborlariga suv saqlanadigan katta-kichik idishlar, rezervuarlar kiradi. Bunday suv omborlari temirdan, temir – betondan, tosh va boshqa materiallardan quriladi. Ular oqimni kunlar, xafta, oy ba‘zan mavsumlar bo'yicha boshqarishga mo’ljallanadi. O‘lkamizda juda qadimdan mavjud bo’lgan sardoblarni ham ana shunday suv omborlari turiga kiritish mumkin. Ochiq suv omborlari ikki xil bo’ladi: 1. Dambali suv omborlari; 2. To‘g‘onli suv omborlari. Dambali suv omborlari quyidagi ko’rinishlarda uchraydi: a) bir tomonlama damba, nishab joyda seldan saqlash maqsadida quriladi; b) gir aylanma damba, gorizontal joyda quriladi; v) yarim kovlangan damba, suv ombori suv sig‘imini kattalashtirish maqsadida quriladi.[54.] Yuqorida qayd etilgan suv omborlaridan turli maqsadlarda foydalanish mumkin va shunga bog‘lik holda vazifalari ham turlicha bo’ladi. Ma‘lumki, 11 ko‘pchilik hollarda suv omborlari daryolar vodiyiga to‘g‘on qurish yo’li bilan barpo etiladi. Bu xildagi suv omborlari eng ko‘p tarqalgan va xalq xo’jaligida ularning ahamiyati juda katta. Suv omborlarining to‘g‘onlari vazifasiga ko‘ra ikki turga bo’linadi: a) suv sathini kutarishga mo’ljallangan to‘g‘onlar. Ular energetika, suv transporti, daryo yoki kanaldan suv olish maqsadlarida quriladi; b) suvni to‘plash va daryo oqimini boshqarish maqsadida qurilgan to‘g‘onlar. Hozirgi kunda yagona maqsadda to‘g‘on qurish kam uchraydi. Ko‘pchilik to‘g‘onlar majmuali – kompleks maqsadlarni ko‘zlab quriladi.[48.] Suv omborlarining asosiy ko‘rsatkichlari. Suv omborlarining ko‘rsatkichlari (parametlari) ikki yo‘nalishda belgilanadi: - suv omborining o‘lchamlarini xarakterlaydigan parametrlar: - suv omboridan foydalanish rejimini aniqlaydigan parametrlar: Birinchi turdagi, ya‘ni suv omborlarining o‘lchamlarini xarakterlaydigan parametrlar quyidagilardan iborat: a) me’yoriy dimlanish sathi (MDS); b) foydasiz xajm satxi (FHS); v) ishchi suv sathi (ISS). Me’yoriy dimlanish sathi (MDS) shunday sathki, suv ombori shu sathgacha to’ldirilganda to‘g‘on unda to’plangan suvni uzoq vaqt ziyonsiz ushlab tura oladi. MDS ning takrorlanishi va davomliligi daryoning oqim rejimiga va uning boshqarilish darajasiga bog‘lik. Daryo oqimini mavsumiy boshqarishda MDS ga har yili ko‘p yillik boshqarishda esa faqat suv ko‘p bo‘lgan yili erishiladi.Foydasiz hajm sathi (FHS) - suv omborida tuplangan suvning shu sathda yuqorida joylashgan qismildan foydalaniladi. FHS ning takrorlanishi ham daryoning oqim rejimiga va uning boshqarilish darajasiga bog‘liq.[49,52.] II BOB. TADQIQOT SHAROITLARI, OB’EKTI VA USULLAR I 2 . 1. Tadqiqot olib borilgan hududning fizik va geografik xarakteristikasi. 12 Jizzax viloyati O‘zbekistonning markaziy mintaqasida joylashgan. Uzunligi sharqdan g‘arbga 180 km, janubdan shimolga 175 km ni tashkil qiladi. Viloyatning maydoni 21.1 ming kv.km.ni tashkil qiladi.[6.] Viloyat janubi-sharqda Tojikiston respublikasi, janubi-g‘arbda Samarqand, g‘arbda Navoiy viloyatlari, shimoliy –sharqda Sirdaryo viloyati va Qozog‘iston respublikasi bilan chegaradosh (Boltaev, 2007; Nishonov,1980). Hududning katta qismini sharqdan g‘arbga va qisman shimoli g‘arb tomonga cho‘zilgan Chimqortog‘ va Molguzartog‘, g‘arbdan sharqqa va janubga tomon cho‘zilgan Nurota tizma tog‘lari, shimol tomondan Qozog‘istondagi Chordara to‘g‘onidan viloyatning shimoli–g‘arbidagi Navoiy viloyati hududiga qadar cho‘zilgan Aydar-Arnasoy ko‘llar tizimi tashkil etadi. Turkiston va Nurota tizma tog‘lari, katta hududlarni egallagan tog‘ yonbag‘irlari ko‘pdan-ko‘p qirlar va soylar, dasht va past tekisliklardan iborat. Viloyatning janubidagi balandligi 2600 metr bo‘lgan Molguzar tog‘idan shimoliy hududdagi Aydarko‘lgacha (240 m) pasayib ketishi bu hudud uchun xarakterlidir.Orografik-geologik relefi, tuproq, o‘simlik va dunyosiga ko‘ra , viloyat ikki qismga ajratiladi. Birinchisi Jizzax vohasining shimoliy qismi– asosan past tekisliklardan iborat. Ikkinchisi, janubiy qismi sharqdan-g‘arbga yo‘nalgan Turkiston tizma tog‘lari qad ko‘targan, g‘arbda– Molguzor, Qo‘ytosh, Baliqlitog‘ o‘rab turadi. C h ekka shimolini Qizilqum cho‘li egallagan. S h imoli- sharq va sharq tomondan viloyat maydoni Mirzacho‘lning landshaftlari bilan chegaralangan. Janub va janubiy-sharq tomondan esa Oloy va Turkiston tizmalari tutashib ketgan. Jizzax vohasi qit’aning ichkarisida, dengiz havzalaridan ancha uzoqda joylashgan, shuning uchun ham hududning cho‘l qismida iqlimi quruq va o‘zgaruvchandir, yog‘in kam yog‘adi va uning miqdori yil davomida bir xil bo‘lmaydi (Nishonov,1980; Boltaev, 2007 ). Harorat va namlik darajasi ham kun va yil davomida keskin o‘zgarib turadi. Bu omil esa o‘simliklarning vegetatsiyasi davriga ham katta ta’sir qiladi. Bu hududda ikkita- bahorgi namlik va issiqlik bilan xarakterlanadigan qisqa davom 13 etadigan va yozgi quruq va issiq, ancha uzoqroq davom etadigan fazalar kuzatiladi. Suv va issiqlik jarayoni rejimining bunday o‘ziga xosligi, tekislik joylarda ham, tog‘larda ham mavjuddir. Yer yuzasi dengiz sathidan tobora baland ko‘tarilib borgan sari quruqlik va issiqlik fazasining kamayib borish evaziga, suv organizm turlari ham davriy rivojlanish dekadasi o‘zgarib boradi. Yer yuzasining quyosh nurlari kuchli qizdiradigan va sutkalik harorat keskin o‘zgarib turadigan, quruq iqlim sharoitida, tog‘ jinslarining nurash jarayoni ro‘y beradi. Vohaning tog‘li relefi va tog‘ jinslarining bunday yemirilishi va surilishi jarayonlarining uzoq davom etishi, tuproq tarkibiga o‘z ta’sirini o‘tkazgan. Uning tarkibida qum va lyos tuproq bo‘lib, shag‘al, mayda toshchalar albatta uchraydi.Viloyat hududining asosiy qismi dengiz sathidan ancha balandlikda joylashganligi uchun, tuproq hosil qiluvchi jinslarning turli xilligi, iqlim sharoiti tez o‘zgarib turadi. Viloyatning sug‘oriladigan yerlarida madaniy voha tuproqlari, tog‘ yonbag‘irlarida to‘q tusli bo‘z tuproq yoki och tusli jigarrang va o‘rmon qo‘ng‘ir tuproqlari mavjud. Och-qo‘ng‘ir rangdagi tuproqlar dengiz sathidan 2000 metr balandlikdan boshlanib Turkiston tizmasining asosiy qismini tashkil qiladiViloyatning tabiiy iqlim sharoiti keskin kontinental. Hududning qishi sovuq, yozi issiq va quruqdir. Uning tog‘li qismida yoz fasllari cho‘ldagiga nisbatan ancha salqin bo‘ladi. Vohada eng issiq oy –iyul bo‘lib, oylik o‘rtacha harorat S 0 28- S 0 30 gradusni tashkil etadi. Vohaning tog‘li qismida, harorat maksimum C 0 40 harorat gacha ko‘tariladi. Vohada yozda eng yuqori harorat S 0 47 gradusgacha ko‘tariladigan bo‘lsa, qishda eng past harorat minus S 0 -29 gradusga pasaygan. Sovuqsiz davr 210-228 kunni tashkil qiladi.Viloyat hududida yillik yog‘in miqdorining taqsimlanishi ham notekis. Ayniqsa, eng past joylashgan cho‘l joylarda yog‘in juda kam yog‘adi. Voha hududining eng past qismi-Mashiquduq stansiyasi atrofida yillik o‘rtacha yog‘in 137 mm.ni tashkil qiladi.Hududning dengiz yuzasidan balandlasha borishi bilan, hamda sharq tomonga va janubdan 14 shimolga qarab borgan sari yillik yog‘in miqdori ko‘paya boradi. Masalan, yillik yog‘in miqdori Mirzacho‘lda (absolyut balandligi 276 m) – 295 mm ga, Jizzaxda (balandligi 392 m)- 366 mmga, Sangzorda (balandligi 1313 m) – 397 mmga etadi. Viloyat tabiatining o‘ziga xos xususiyatlaridan biri tog‘lar va tog‘yonbag‘irlari tarkibida Mendeleev davriy sistemasi elementlarining ko‘pchilik elementlari, jumladan temir, oltin, oltingugurt, volfram, radiy elementlari, shuningdek kremniy kislotasi, karbon gazi, ishqorli termo- minerallar bo‘lgan qator shifobaxsh suv manba’larining mavjudligidir. Baxmal, G‘allaorol, Zomin tumanlari hamda Jizzax va Forish tumanlarining tog‘li hududlarida yog‘ingarchilik nisbatan mo‘l bo‘ladi. Haroratning mu’tadilligi sababli Baxmal, G‘allaorol va Forish botiqlarida, Zominsoy, Yettikechuv va Ko‘rpasoyda suvning bug‘lanishi nisbatan kam. Sangzor va Zominsuv daryolari Jizzax vohasining asosiy tarmoqlari bo‘lib, ular sersuv va voha uchun muhimdir.Sangzor daryosi 3300 metr balandlikdagi SHunqortog‘ tizmasining shimoliy yonbag‘ridan boshlanadi. U 2 tog‘ soyi - G‘o‘ralash va Jontakasoyning qo‘shilishidan paydo bo‘lgan va Morguzor tizmasini yoqalab o‘tib, Jizzax vohasiga oqib tushadi. Suv yig‘ish maydoni 2.580 kvadrat kilometr, ilk manbasidan Qili qishlog‘igacha bo‘lgan uzunligi 143 kilometr. Sangzor daryosi Qili orqali Tuzkongacha yetib boradi. Uzunligi 94 km bo‘lgan Tuyatortar kanali Zarafshon daryosi suvini Sangzorga qo‘yadi. Bu suvlar viloyatda 37.5 ming gektar maydonda baliqchilik ya’ni akvakulturani rivojlantirishda muhum ahamiyatga ega. Sangzor daryosining kengligi yuqori va o‘rta qismida 120 -160 metrni, quyi qismida 250-280 metrni tashkil qiladi. Jizzaxsuv ombori - Jizzax temir yo‘l stansiyasidan 7 km uzoqlikda, uning janubiy-sharqiy tomonida joylashgan. Molguzar tizmasining tog‘oldi tekisligida Sangzor daryosi konus yoyilmasi va Rovotsoy konus yoyilmalari oralig‘ida qurilgan. Foydali suv hajmi qayta ta‘mirlanganidan so‘ng (1987-y) 100 mln m 3 ni tashkil qiladi. 15 1-rasm. Jizzax suv omborining umumiy ko‘rinishi. 2-rasm. Giss xaritadan ko‘rinishi. 16 Sangzor daryosining toshqin suvlaridan tashqari Eski Tuyatortar kanali Zarafshon daryosidan ham suv oladi. Jizzax suv ombori Jizzax vohasini doimo suv bilan ta‘minlash va qo‘shimcha yerlarni sug’orish maqsadida qurilgan. Me‘yorida to‘lgan vaqtda suv hajmi 87,5 mln m3 ,maydoni 13 km kv dan ortiq, uzunligi 3,3 km , eng keng joyi 5,1 km tashkil etadi. O‘rtacha chuqurligi 20 metr, eng chuqur joyi 70 m. Suv omboriga Eski Tuyatortar kanali orqali 114,3 mln m 3 /yil va Rovotsoydan 5,1 mln m 3 /yil suv kelib quyiladi. Hududning g‘arbida joylashgan Sangzor daryosi va sharqida joylashgan Zominsuv daryolarining oralig‘ida Molguzar tizmasining shimoliy yonbag‘irlarida bir qancha soylar hosil bo‘ladi. Achchisoy, Pshog‘orsoy, Toylonsoy, Rovotsoy, Ardaxshonsoy kabi soylar oqadi. Ularning suv sarfi umumiy holda 0,17 m 3 sekunddan 0,60 m3 / sekundgacha o‘zgaradi. Jizzax suv ombori 1973 yilda foydalanishga topshirilgan, 1987 yilda qayta ta‘mirlangan. Hozirgi kunda to‘liq suv hajmi 100 mln metr kub., shundan foydali suv hajmi 87 mln metr kub. To‘liq suv hajmi esa 4 mln metr kubdan oshmaydi. Loyqa to‘lish muddati 41 yil, suv omborining suv yuzasi bo‘yicha eni 4,2 km, uzunligi 3,3 km metr. Suv omborining chuqurligi 20 metr, maydonining yuzasi 13,75 km kv.[11] 3-jadval Jizzax suv omborining texnik ko‘rsatkichlari Nomlari Ko‘rsatkichlari Qurilish yillari 1963-1973 yil Qayta ta‘mirlangan yili 1987 yil Loyixachi tashkilot Uzdavloyixa instituti Qurilish tashkiloti Yangiyer suv qurilish tresti Suv omborining qayta ta‘mirlash Jizzax suv qurilish ishlari buyicha qurilish tashkiloti tresti 2-M K K Foydalanishga topshirilgan yil 1973 yil 17 To’liq suv hajmi - qurilgandan keyin - qayta ta‘mirlangan keyin 85 mln,m3 100 mln, m 3 Foydali suv hajmi 87 mln, m 3 Ulik suv hajmi 4 mln, m 3 Loyqa tulish muddati 41 yil Suv omborining uzunligi - suv yuzasi buyicha 4,2 km Suv omborining uzunligi - suv yuzasi buyicha 3,3 km Suv sathi (N P U) 372,55 Ulik xajli sathi (U M O) 356,50 Suv omborining chuqurligi 20 m Suv omborining yuzasi 13 km 2 - N P U 13,75 km 2 - U M O 1,5 km 2 Kirish kanali Uzunligi - shundan betonli 6,0 km 8,4 km Suv utkazish qobiliyati 50 m 3 m3/sek Chiqish kanali Uzunligi - shundan betonli 15,3 km 15,3 km Suv o’ tkazish qobiliyati - boshida - oxirida 15 m3 /sek 1,6 m 3 /sek Jizzax viloyatining ikkinchi yirik daryosi – Zomin daryosi Turkiston tizmalarining yuqori qismidan- Qashqasuv, Ko‘lsuv va Qizilmozorsoylarning qo‘shilishidan paydo bo‘lgan. Suv yig‘ish maydoni Sangzor daryosinikidan ancha kam -694 kv.km, uzunligi 41 km, umumiy uzunligi esa 50 km ni tashkil 18 qiladi.Sangzor daryosi tog‘lardan chiqaverishda kengaygan joydan Jizzax vodiysi boshlanadi. Uning janubiy chegarasi Molguzar va Nurota tizmalari hamda bu tog‘lar etaklaridagi qiya tekisliklardir. Jizzax vohasining tekislik joylashgan qismida Arnasoy ko‘l sistemasi vujudga kelgan. Hozirda Arnasoy ko‘l sistemasining umumiy maydoni 2300 kv.km ga etdi. Eng so‘nggi ma’lumotlarga ko‘ra Arnasoy-Tuzkon – Aydarko‘l ko‘llarining qo‘shilib ketishi natijasida umumiy sathi 3.1 ming kv.km maydonga ega bo‘lgan ulkan ko‘l sistemasi vujudga keldi. Tadqiqotlar Respublikamizda sun’iy baliqchilikni rivojlantirishga qo‘shgan hissalari juda katta ahamiyatga ega.Bu ilmiy izlanishlar olib borgan olimlarning ilmiy maqolalari, olib borgan tajribalari bilan yaqindan tanishib ularning ish uslublarini o‘rganib yanada takomillashtirishni oldimizga maqsad qilib qo‘ydik. 1957-1959 yillar maboyinida N.A.Stepanova va N.V Pridatkina hozirgi vaqtdagi Toshkent viloyati baliqchilik xavzalarida zooplanktonlarni tadqiq qilishlari natijasida 86 tur organizmlarni qayd qilishgan. Jumladan, 52 tur kolovratkalar, 30 tur shoxdormo‘ylovli qisqichbaqasimonlar organizmlarni aniqlashgan. Bu organizmlar ichida asosan kolovratkalardan: Brachionus angularis, brachionus calicifloris, B. quadridentatus, Keratella valga, Asplanchna priodonta, Polyarthra vulgaris, Filinia longiseta ko‘plab uchrashligi va zooplanktonlar tarkibining asosini tashkil qilgan. 1986-2000 yillar mobaynida I.M.Mirabdullaev va A.R.Kuzmetov tomonidan zooplankton organizmlarning tur tarkibi va sistematik jihatdan o‘rganilgan [7]. Jizzax suv ombo rining gidrobiologik va gidro kimyoviy h olati . harorat rejimi h avzalarda harorat asosiy rol o‘ynaydi. Haroratga asosan gidrobiontlarning hayotiy jarayonlari ta’sir etadi. Gidrometeorioligiya ma’lumotlariga ko‘ra suvning harorati kunduzi gradus 31-32 o C atrofida bo‘lib, kechqurunga kelib 22-23 o C gradusga kamayadi. Sutkalik o‘rtacha harorat 24,5- 27,1 gradus atrofida. Iyul oyining oxiri avgustning boshida eng yuqori 19 temperaturaga ko‘tarilishi qayd qilingan. Arealda harorat baliq ning o‘sishi va oziqlanishi uchun optimal normal h isoblanadi. [8]. Kislorod rejimi. Suvdagi erigan kislorodning miqdori faktor sifatida mu h im a h amiyatga ega. Kislorodning suvdagi miqdori kamayib ketsa baliq va boshqa organizmlarning halokatiga olib keladi. Oziqlanish koeffitsentiga ham salbiy ta’sir qiladi. Suvda kislorodning ko‘payishi, asosan atmosferadagi kislorodning suvga o‘tishidan va o‘simliklarning fotosintez jarayonida ajralgan kisloriodi hisobiga bo‘ladi. Suvdagi kislorod miqdorining o‘zgarib turishi shu suv xavzasiga quyilayotgan suvdagi kislorodning ozligi va ko‘pligiga ham bog‘liq. Suvdagi erigan kislorod miqdori 2% dan kamayib ketsa karp baliqlari uchun kritik hisoblanadi. Havzalarga xaddan tashqari ko‘p baliq tashlansa xam kislorod kamayib ketadi. Suv ombori sig‘imlangan bo‘lib, asosan baliqlar va chavoqlarni va tovar baliqlarni yetishtirishga moslashgan va atrofi betonlangan holda bo‘ladi. Havzalarning tagi shag‘aldan tarkib topgan. Ob-havosi o‘zgaruvchan. Y o zi uzoqroq, ob-havoning oylik o‘rtacha temperaturasi yanvar oyida -0,96 gradus, iyul oyida +27 gradus, yillik o‘rtacha temperaturasi +12,7 gradus. Suvning bug‘lanishi iyun va avgust oylarida kuzatiladi. Sentyabrda havoning biroz sovishi kuzatiladi. Y o zning havo namligi 10-15% gacha pasayadi. Havoning o‘rtacha yillik yillik nisbiy namligi 50-60% ga teng. H ar bir suv omborining dambasi, suv kiradigan va suv chiqadigan kanali bo‘ladi. Suv chiqadigan kanal suv ombori ning tubidan boshlanadi va kanalning chiqish joyiga baliq tutqich quriladi.. Suv kirish joyidan suv chiqish joyigacha qiyalik 15-20%ni tashkil qiladi. Demak, maydonning 10-15%ni, hovuzning o‘rta qismi chuqurligi 1,5 metr, hovuzning maydonining 60%, suv chiqadigan joy chuqurligi 1,8-2,0 metr, bu ham suv omborining 15-20%ni tashkil qiladi. Agar suv ombori 5-10 o ga qiya bo‘lsa, unda hovuzning o‘rtasidan chuqurligi 30-50 metr, bo‘ladi. Suv ombori qurilayotganda uning tuprog‘i atrofiga chiqarilib damba qilinadi. Dambalarning qalinligi hududning katta-kichikligiga bog‘liq. Katta suv 20 omborlarida to‘lqin katta bo‘ladi (10-20 metr); shunga munosib damba tubi 5-6 m va yuqori qismi 20-50 metr kenglikda bo‘lishi kerak. C h unki bunday hududda to‘lqin katta bo‘ladi. Suv kiradigan joyga diametri 5 0 metrli quvur, kirish joyiga to‘r qo‘yiladi. To‘r har 2-3 soatda tekshiriladi va tozalanadi. Suv chiqadigan joyda drenaj betondan tayyorlanadi. Suv chiqishi maxsus moslama orqali boshqariladi. Hovuzning asosiy hususiyati – suvini to‘liq chiqish imkoniyatini yaratish lozim. Hovuzda suvning har qa y erda qolishi eng yomon hodisa, chunki baliqlar qolib ketadi. Jabra balchiq bilan to‘ladi. S h uning uchun ham baliq tutqichning ahamiyati katta. Baliq tutqich kattaligi suv omborining katta- kichikligiga qarab tayyorlanadi. Agar hovuz 30-50 ga bo‘lsa, baliq tutqich uzunligi 20-30 metr, eni esa 2-3 metr. Agarda baliq ya x shi holatda bo‘lishi uchun toza suv baliq tutqichga tushib turishi kerak. Suv ombori 1,0-1,5 ga bo‘lsa, baliq tutqich uzunligi 2 metr, eni esa 1,5 metr, kattalikda bo‘lishi mumkin. Bahor vaqtida suv ombori qirg‘oqlari efemer va efemeroid o‘simliklar bilan qoplanadi. Suv omborida xara va tuban o‘simliklar bilan bir qatorda ko‘pincha yuksak suv o‘simliklari ham o‘sadi. Eng yuqori temperatura (31,2 gradus) iyun oyining oxirida kuzatiladi, minimal harorat esa oktyabr oyida kuzatiladi. Hududda o‘rtacha oylik shaffoflik 0,48-0,22m atrofida bo‘ladi. Suvning sifat ko‘rsatkichi havzalarda butun mavsun davrida 7,57 dan 9,62 gacha o‘zgarib turadi. Oylik eng past o‘rtacha ko‘rsatkich 4,5 bo‘ldi. O‘zR FA Zoologiya Instituti ixtiologiya va gidrobiologiya laboratoriyasining ma’lumotiga va kuzatishlariga qaraganda, suv omborining gaz bosimi yozgi vaqtda keskin yomonlashadi. Suvda erigan kislorodning miqdori kechasi pasayadi, kunduzi esa 8.5-11.4 mg/l oraliqda o‘zgarib turadi. Erkin karbonat kislotaning miqqdori 8.8-9.4 mg/l, suvning faol reaksiyasi RN- 7.5. Suvda sulfatlar va xloridlar mavjud. Quyida suv omborining gidrokimyoviy holati keltirilgan.Suvning gidrokimyoviy va gidrobiologik holati doimo nazorat ostida bo‘lishi lozim. 21 4- jadval Suv omborining gidro k imy o viy h olati Sana °S O 2 , mg/l NO 3 NH 4 pH 15.0 3 -20.0 3 25 ,8 10,7 2,0 8,2 8,7 21.0 3 -25.0 3 24,5 14,8 0,8 8,3 9,3 26.0 3 -30-0 3 25,0 7,9 0,5 8,0 7,5 1.0 4 -5.0 4 25,3 2,5 0,3 8,0 8,2 6.0 4 -8.0 4 26,4 1,7 1,9 8,2 7,8 9.0 4 -15.0 4 25,3 10,2 2,4 7,4 8,4 16.0 4 -20.0 4 26,2 7,8 2,8 8,0 9,0 21.0 4 -25.0 4 27,1 4,9 2,3 8,1 7,5 26.0 4 -30.0 4 25,6 11,9 3,4 6,9 8,7 0 1.0 5 - 3.0 5 25,8 12,0 2,1 9,4 8,7 2.2Tadqiqot ob’ekti va usullari Tadqiqot ishlarida Jizzax viloyatidagi Jizzax suv omborida olib borildi. 2018 - 2020 yillarda o‘tkazildi. Ushbu vaqt davomida Jizzax suv omborida uchraydigan Zooplankton, Fitoplankton va Ixtiologik faunistik tadqiqotlar o‘rganildi hamda ekspremental tajribalar olib borildi. E .K.Suvorov (1948), I . F . Pravdin (1966 ) lar tavsiya etgan usullardan foydalanildi. Tananing morfometrik ko‘rsatgichlari shtangenserkul yordamida (segoletka, voyaga yetgan baliqlar) o‘lchovlar bajarildi. Tadqiqot o‘tkazish jarayonida asosan 2 xil sharoitdan, yani dala va laboratoriya sharoitlaridan foydalanildi. Bunda gidroximik, gidrobiologik, ixtiologik metodlardan foydalanildi va quyidagi ishlar qilindi. Suv sifatini aniqlash uchun YS (sho‘rlanish va haroratni, kislorodni o‘lchaydigan) asbobidan foydalanildi va ko‘llarning suvini ximiyaviy tarkibini, pestisidlarni o‘rganish uchun suv na’munalari olindi. (S е myonov metodi). Baliqlarni o‘rganishda qabul qilingan uslublardan foydalanildi. (Pravdin. I .F 1966 , Pirojnikov P.L 1953y). Bundan tashqari na’munalar joyini belgilashda geoinformatsion sistemalardan foydalanildi. Buning uchun JPS 22 yordamida na’muna olinadigan joy koordinatalari belgilandi va Giss dasturlari yordamida o’zimizning mobil xaritaga belgi kiritildi. Zooplankton na’munalarni konusli plankton suzgichlari Djedi to‘rlaridan yoki tutqich ( sachoklar ) to’rlar yordamida 50 - 100 litr suvni chelak yordamida suzib olish va suvning ma’lum chuqurligiga to‘r tashlanib uni tortib olish usuli dan foydalaniladi. Agarda suv havzasida qayiq bo‘lsa uning yordamida o‘rtaroq qismidan ham na’munalar yig‘iladi. Bu na’munalar 4% li formalin eritmasida fiksatsiya qilinadi. Keyingi tadqiqotlarni laboratoriyada binokulyar va mikroskopda qaralib, turlari aniqlanib sifat va miqdor ko‘rsatkichlari hisoblanadi. 1 m 3 dagi zooplankton miqdorini aniqlash uchun na’munadagi organizmlar miqdorini filtirlangan suvning litrli hajmiga bo‘linib, so‘ngra 1000 ko‘paytiriladi. Filtrlangan to‘rning suv hajmini aniqlash uchun to‘rning tutish (kirish) teshigi maydonini santimetrda ifodalangan ov qalinligiga ko‘paytirib topiladi. Masalan, to‘rning kirish teshigining radiusi 9 sm, tutish qalinligi 1 m (100 sm). To‘rning tutish teshigi : S = 3,14 x 81 = 254,34 sm 2 ; Filtrlangan hajm : 254,32 x 100 = 25432 ml = 25,432 l. Ana shunday hajmdagi suvdan filtratsiya natijasida na’munaga 255 zooplankton organizmlari tushgan bo‘lsa, 1 m 3 (1000 l) ga qayta hisoblash uchun quyidagicha yo‘l tutamiz: V = 255 : 25,432 x 1000 = 10 000 ekz. / m 3 . Zooplanktonning biomassasini har bir organizmning individual massasini tur miqdoriga ko‘paytirish yo‘li bilan hisoblanadi. Organizmning massasini esa uning uzunligiga bog‘lab tenglama bo‘yicha aniqlanadi: W =q x L b , bunda: W – tananing massasi (og‘irlik) mg da, L – tananing uzunligi mm da, b – ko‘rsatgich darajasi, q – 1 mm kattalikdagi tananing konstantasi. 23 Ayrim zooplankton vakillarining tenglama parametrlari umumlashtirilgan holda Babushkina, Vinberg (1979) va Alimovlarning (1989) ishlarida keltirilgan. Organizmlarni o‘lchash mayda va yetuk organizmlar uchun alohida holda binokulyar ostida olib boriladi. Fito va zooplankton organizmlarning soni va biomassasini 1 m 3 suv hajmida aniqlanadi, bunda hujayra litr, va biomassa g/m 3 zooplankton uchun dona m 3 da va biomassasi uchun gr/m 3 bilan hisoblanadi. Zooplankton organizmlar uchun hisoblash quyidagi formula bilan aniqlanadi: N = A ∗ V ∗ 1000 n A- 1 ml suvdagi organizmlar soni, V- tekshirilayotgan na’muna hajmi, n –filtrlangan suv miqdori, Batometr – bitta va ikkita silindrdan iborat asbob bo‘lib, ochiq holda suvning ma’lum chuqurligiga tushiriladi. U trosga urilsa avtomat tarzda yopilishi ham mumkin yoki tros bilan tushirilgan qo‘shimcha yuk yordamida yopiladi. Silindrning pastki qismida jo‘mrak bo‘lib olingan na’muna filtrlovchi moslama (stakanli suzgich)orqali olinadi.Batometr oddiy suzgichga (Djedi, Apshteyn) qaraganda plankton yig‘ish uchun yaxshi uskuna hisoblanadi. Ba’zan batometr ichiga termometr ham o‘rnatish mumkin shunda bir vaqtning o‘zida suvning temperaturasi ham o‘lchanadi. Ixtiologik metodlar yordamida baliqlar na’munalari ko‘llardan yiliga 3 xil mavsumda, ya‘ni bahor, yoz, kuz oylarida har xilsuvliklardan baliq na’munalariolib o‘rganildi. Bunda Qora baliq (Schizothorax intermedius) va oq amur ( Ctenopharyongodon Idella ) baliqlarni o‘rganish uchun oddiy ixtiologik metodlardan foydalanilgan. (Pravdin.I.F. 1966y, Pirojnikov.P.L. 1953y). Buning uchun dastlab dala sharoitida har xil o‘lcham (35,45,55,65 mm) dagi to‘rlar bir yil ichida bahor, yoz, kuz oylarida tushdan keyin suvlarga tashlandi. Keyin ertasiga ertalab tashlangan to‘rlar va ularga tushgan baliqlar 24 yig‘ib olindi. Yig‘ib olingan baliqlarning turli ko`rsatkichlari aniqlandi, uzunligi maxsus taxtadan yasalgan o‘lchash asbobi yordamida va og‘irligi 2 marta (birinchisida umumiy, ikkinchisida ichaklarsiz) tarozi yordamida o‘lchandi, keyin baliqlarning ichki qismi skalpel yordamida ochilib yog‘liligi, jinsi aniqlandi, yoshi va o‘sish jarayonini o‘rgandik. Dala sharoitida bu na’munalar solishtirish va o‘rganish uchun suv sifati namunalari, zooplankton, hasharotlar, SPMD –pestisidlarni aniqlash uchun maxsus asbob, xlorofil namunalari bilan bir vaqtda olindi. Barchasi daladan laboratoriyaga olib kelinib sovutgichga qo‘yildi. Laboratoriya sharoitida olingan tangacha namunalari petri idishlarida toza suvda tish cho‘tkasi yordamida tozaladik, buyum oynachasiga har bir tur baliqniki alohida qilib joylandi va mikroskop yordamida ko‘rilib halqalar soni sanaldi va tangachasiga qarab baliq qanday sharoitda yashaganligi o‘rganildi, baliqning yoshi, o‘sish jarayoni aniqlandi. Ichaklaridan olingan na’munalar ham mikroskop yordamida ko‘rilib qaysi turdagi ozuqalarni iste‘mol qilganligi o‘rganildi. Barqaror izatopni o‘rganish uchun olingan na’munalar kodlanib quritish uchun pechkaga qo‘yildi. Barcha qilingan va olingan ma‘lumotlar yon daftarga yozib borildi. Tananing morfometrik ko‘rsatkichlari shtangel serkul yordamida (segoletka, voyaga yetgan baliqlar) o‘lchovlar bajarildi. Ayniqsa 1 mm gacha, voyaga yetgan baliqlalar uchun, mayda baliqlar uchun 0,5 mm gacha. Merestik plastik ko‘rsatgichlar tana uzunligiga nisbatan, dum suzgichisiz.Voyaga yetgan baliqlar yoshi va o‘sishi Eynar Lea (1910) usuli orqali bajarildi. Ln= Vn V Ln- n yoshdagi baliq uzunligi Vn- yillik halqadan to tangacha markazigacha (n-yoshdagi) V- tangacha uzunligi (markazdan tangacha qirrasigacha) Voyaga yetgan baliqlar yoshi o‘sishi Roza Li (1920) usullari orqali bajarildi. Ln= Vn V (L-a)+a 25 L- Baliq uzunligi dum suzgichisiz V- tangacha uzunligi (markazdan tangacha qirrasigacha) Ln- n yoshdagi baliq uzunligi Vn- yillik halqadan to tangacha markazigacha (n-yoshdagi) a- tangacha hosil bo‘lgunga qadar masofa Bir halqa bilan ikkinchi halqa orasidagi masofa mikromer orqali MBS – 2 bilan 8x2, 8x4 orqali (okulyar , ob’ektiv 2,4) aniqlandi. Oraliq halqalar esa ―Biolam - Lomo okulyar mikromer 15x20 orqali hisoblab chiqildi.‖ Semizlik koeffitsenti quyidagi formula bilan aniqlanadi. Q= W ∗ 100 l 3 Q-semizlik koeffisenti W – baliq og‘irligi l 3 – baliq uzunligining kubi Baliq serpushlik koeffitsentini A.I.Bening taklif etgan formula bilan aniqlandi. n= LW S Bundan tashqari E.K.Suvorov (1948), I.F.Pravdin (1966)lar tavsiya etgan usullardan hamda Bantirovka qilish usullaridan foydalanildi. 26 III. BOB. TADQIQOT NATIJALARI 3 . 1 Jizzax suv omborining z ooplankton organizmlar i Zooplankton na’munalarni konusli plankton suzgichlari Djedi to‘rlaridan (№ 56-76) yoki tutqich sachoklar yordamida 50 - 100 litr suvni chelak yordamida suzib olish va suvning ma’lum chuqurligiga to‘r tashlanib uni tortib olish usuli dan foydalaniladi. Agarda suv xavzasida qayiq bo‘lsa uning yordamida o‘rtaroq qismidan xam na’munalar yig‘iladi. Bu na’munalar 4% li formalin eritmasida fiksatsiya qilinadi. Keyingi tadqiqotlarni laboratoriyada binokulyar va mikroskopda qaralib, turlari aniqlanib sifat va miqdor ko‘rsatkichlari xisoblanadi. Qoidaga muvofiq zooplankton na’munalarini asosan ikki yo‘l bilan yig‘iladi: 1) sifat na’munalari; 2) miqdor na’munalari. Na’munalarni miqdoriy qayta ishlash har bir turga mansub organizmlarni miqdorini aniqlashdan iborat bo‘ladi. Sanash usulidan tashqari yana hajm va vazn o‘lchovlari bo‘lib, zooplanktonni va uning alohida turlarini xissasini aniqlash qiyin bo‘lgan hollarda yig‘indi baholash uchun ma’lumot olinadi. Planktonni hisoblash tindirilgan boshlang‘ich na’munani zooplanktonini uchrash darajasiga qarab ma’lum bir konsentratsiyasi hajmidan (20-100 ml) boshlanadi. Organizmlarning zichligi past bo‘lgan yoki yirik turlarni hisoblash zarur bo‘lgan hollarda na’munani tabiiy holdaligigicha ko‘rib chiqiladi. Na’munalarda organizmlarning miqdori 100 donadan ortiq bo‘lgan holda uning bir qismini shtempel-pipetka bilan olib hisoblanadi. Organizmlarning na’munadagi miqdoriga qarab 0,2; 0,5; 1; 2 va 5 ml li shtempel-pipetka ishlatiladi. Mayda organizmlarni Kolkvits kamerasida (0,2-1,0 ml), yiriklarini esa Bogorova kamerasida(5,0-10,0 ml) sanab boriladi. Na’munalar keng bo‘yinchali idishlarga(stakanlarga) quyiladi va yaxshilab aralashtiriladi, so‘ngra shtempel-pipetkada 2 ta kichik na’munachalar olinib, Bogorova kamerasida (1-rasm) hisoblab chiqiladi. Har bir porsiyadagi 27 organizmlar miqdorini na’munaning barcha xajmiga qayta hisoblanadi, so‘ngra esa o‘rtacha arifmetik miqdori hisoblab chiqiladi. 1 m 3 dagi zooplankton miqdorini aniqlash uchun na’munadagi organizmlar miqdorini filtirlangan suvning litrli hajmiga bo‘linib, so‘ngra 1000 ko‘paytiriladi. Filtrlangan to‘rning suv hajmini aniqlash uchun to‘rning tutish (kirish) teshigi maydonini santimetrda ifodalangan ov qalinligiga ko‘paytirib topiladi. Masalan, to‘rning kirish teshigining radiusi 9 sm, tutish qalinligi 1 m (100 sm). To‘rning tutish teshigi : S = 3,14 x 81 = 254,34 sm 2 ; Filtrlangan hajm : – 254,32 x 100 = 25432 ml = 25,432 l. Ana shunday hajmdagi suvdan filtratsiya natijasida na’munaga 255 zooplankton organizmlari tushgan bo‘lsa, 1 m 3 (1000 l) ga qayta hisoblash uchun quyidagicha yo‘l tutamiz: V = 255 : 25,432 x 1000 = 10 000 ekz. / m 3 . Zooplanktonning biomassasini har bir organizmning individual massasini tur miqdoriga ko‘paytirish yo‘li bilan hisoblanadi. Organizmning massasini esa uning uzunligiga bog‘lab tenglama bo‘yicha aniqlanadi: W =q x L b , bunda: W – tananing massasi (og‘irlik) mg da, L – tananing uzunligi mm da, b – ko‘rsatgich darajasi, q – 1 mm kattalikdagi tananing konstantasi. Ayrim zooplankton vakillarining tenglama parametrlari umumlashtirilgan holda Babushkina, Vinberg (1979) va Alimovlarning (1989) ishlarida keltirilgan. Organizmlarni o‘lchash mayda va y etuk organizmlar uchun alohida holda binokulyar ostida olib boriladi. Batometr – bitta va ikkita silindrdan iborat asbob bo‘lib, ochiq holda suvning ma’lum chuqurligiga tushiriladi. U trosga urilsa avtomat tarzda yopilishi ham mumkin yoki tros bilan tushirilgan qo‘shimcha yuk yordamida yopiladi. Silindrning pastki qismida jo‘mrak bo‘lib olingan na’muna filtrlovchi moslama (stakanli suzgich)orqali olinadi (10-rasm). Batometr oddiy suzgichga (Djedi, 28 Apshteyn) qaraganda plankton yig‘ish uchun yaxshi uskuna hisoblanadi. Ba’zan batometr ichiga termometr ham o‘rnatish mumkin shunda bir vaqtning o‘zida suvning temperaturasi ham o‘lchanadi. Batometrni tayyorlashda o‘zboshimchalik qilish yaramaydi. Uncha katta bo‘lmagan hajmda va kichik suvli baliqchilik hovuzlarida zooplankton va uning taqsimlanishi oddiy va to‘liq bo‘lmagan usuldir. (Lyaxnovich 1955, Kuznetsov 1985). Balandlik uchun imkoniyat gorizantali to‘liq bo‘lmagan taqsimlangan zooplanktonlar na’munasini 7 nuqtadan oldik ya’ni 4 tasini hovuz chetidan, qirhoq yaqinidan, 3 tasini esa o‘rta qismidan oldik. So‘ngra na’munani integral va vertikal to‘liq bo‘lmagan ko‘rinishda hamda zooplankton na’munalarini olish uchun plastmassali uzunligi 1 metr, diametri 2,5 sm li trubkadan foydalandik. Trubkani hovuzga tushirdik vertikal ko‘rinishda yuqoridan suv ostiga qadar,keyin trubkaning ostki qismini tiqin po‘kak bilan yopiladi. Umuman olganda suv havzalarida uchraydigan organizmlarni tadqiq qilish shu suv havzasining biomaxsuldorligi to‘g‘risida tasavurni hosil qiladi. Xar bir yig‘ilgan na’muna etiketkalanib ish jurnaliga qayd qilinib boriladi. Etiketkada quyidagi ma’lumotlar bo‘lish shart: ob’ekt, sana, va na’muna yig‘ilgan punkt. Etiketka idishga yopishtirilgan leykoplastir bo‘lishi mumkin. Bir vaqtning o‘zida idishga yozilgan tartib raqam jurnalga xam qayd qilinadi. Jizzax suv ombori dan 10 xil gidrobiologik na’munalar yig‘ildi. Na’munalar asosan 201 9 yil mart aprel oylarigacha yig‘ildi. Fito va zooplankton organizmlarning soni va biomassasini 1 m 3 suv hajmida aniqlanadi, bunda hujayra litr, va biomassa g/m 3 zooplankton uchun dona m 3 da va biomassasi uchun gr/m 3 bilan hisoblanadi. Zooplankton organizmlar uchun hisoblash quyidagi formula bilan aniqlanadi: N = A ∗ V ∗ 1000 n A- 1 ml suvdagi organizmlar soni, V- tekshirilayotgan na’muna hajmi, n –filtrlangan suv miqdori, 29 1000- hisoblash koefitsenti, Masalan : 1ml suvdagi na’muna 35 kolovratkadan sanaldi, tekshiriladigan na’muna soni 100 mlga ko‘paytiriladi. Filtrlangan suv miqdori 100 l bo‘lsa, endi 1m 3 suvdagi organizmsoni topiladi: 35*100*1000 = 35,000 ekz/ m 3 1 ml*100 ml Demak 1m 3 suvda asplanxning umumiy soni 35000 dona\m 3 bo‘lishi hisoblab chiqildi. Endi uning biomassasi aniqlanadi. Asplanxning biomassasi 0,02 mg, bir ekz. 35000 ekz/ m 3 x0,02 mg =7,0g/ m 3. 3.2. Zooplankton va fitoplankton organizmlarni suv omborida ko‘paytirish. Fitoplankton kompleksi bo‘yicha dominant holatga ega bo‘lgan guruhlar diatom, yashil va ko‘k-yashil suvo‘tlari ekanligi kuzatildi. Ular umumiy hisobda umumiy aniqlangan suvo‘tlarining 90 % ni tashkil etadi. Ayniqsa ular orasida diatom suvo‘tlarining vakillari juda keng tarqalgan bo‘lib, jami aniqlangan suvo‘tlari turlarining deyarli 50% hisobida turlar tarkibiga ega ekanligi kuzatildi. Ushbu bo‘limga mansub Melosira, Cyclotella, Synedra, Achnanthes, Cocconeus, Diploneus, Entomoneis, Gyrossigma, Navicula, Nitzschia, Surirella kabi turkumlarining vakillari deyarli barcha na’muna olingan joylardan ajratilganligi ma’lum bo‘ldi. Turlar tarkibining xilma-xilligi bo‘yicha ikkinchi o‘rinda ko‘k-yashil suvo‘tlari bo‘limi turgan bulib, ulardan keng tarqalgan vakillari qatoriga Mycrosistis, Merismopedia, Oscillatoria, Lingbya kabi turkumlarining turlari tez-tez uchrab turdi. Suv ombori havzalarida Oq a mur balig‘i ( Ctenopharyngdon idella ) ning oziqlanishini kuzatdik. Suv o‘tlarining bunday rivojlanishi suvdagi kislorod miqdorini yuqori darajaga yetkazadi. Rivojlangan fitoplnaktonlarning ichida biomassa jihatidan eng yuqorisi yashil suv o‘tlari bo‘lib, asosan, protokok rivojlanib, 11,0 mg.-litr biomassani ko‘rsatdi. Dominant turlardan Sehpoederiella papillata, Pediastrum Scenedesmus Coelastrum sphaericum Crucigenia apiculata uchradi. Iyun oyida o‘stirish havzalarida volvokslarning 30 ommaviy rivojlanishi kuzatiladi. Yirik koloniyalardan Volvoks globator va Eudopina elegans Pandopina mopum 1625,3 mg-litr miqdordagi biomassani ko‘rsatdi. Ammo ular iyul oyiga kelib plankton tarkibidan umuman yo‘qoldi. Oq do‘ngpeshona ( Hypophthalmichthyes molitrix) ni boqish uchun – Chlorella vulgaris , Scenedesmus acuminatus kabi sun’iy ravishda ko‘paytiriladi. Chipor do‘ngpeshona uchun zooplankton – Asplanchna girodi. Euchlanis dilatata, Brachionu, Keratella, Ceriodaphnia reticulate, Daphnia longispina va boshqa ozuqa ob’ektlari maxsus hovuzlarda ko‘paytirilib so‘ngra baliqlarga beriladi. Karpni boqish uchun xironomid lichinkalari, mizid, artemiya salina, oligoxeata va shu kabi ob’ektlar introduksiya yo‘li orqali ko‘paytiriladi. Tadqiqot jarayondagi kuzatishlar, tekshirishlar natijasida zooplankton rivojlanishi uchun suvning temperaturasi 20-25°S atrofida va suvdagi kislorod miqdori 5,7-7,0 mg/l, rN esa 7-8 bo‘lishi shart. Bunday temperatura optimal hisoblanadi va Daphnia magna, D.pulex, Eucyclops albidus rivojlanadi. Bundan yuqori temperaturada 25-30°S Moina macrocopa, M.rectirostrus qisqichbaqalari mahsuldorligi yuqori bo‘lishligi aniqlangan. Karp balig‘ i( Cyprinus carpio ) ning eng mayda lichinkalari Ceriodaphnia reticulata qisqichbaqasini sevib iste’mol qiladi. Lekin Moina larni hush ko‘rmaydi. Sababi Ceriodaphnia reticulata Moina dan ancha kichikdir. Braginskiyning (1960) ma’lumotlariga ko‘ra, karp balig‘ining lichinkalari 6,5- 7,0 mm bo‘lganda 0,23-0,34 mm bo‘lgan ozuqani iste’mol qiladi. Bu esa Ceriodaphnia reticulata o‘lchamiga juda yaqindir. Suv omborini da baliqlarning chiqish miqdori va og‘irligi har xil. Karp balig‘i, chavag‘ining og‘irligi 50 milligramm va chiqish miqdori 60 % ni tashkil etdi.Suv omborining tabiiy ozuqa organizmlari kamayganda Iyul oylarida Respublikamizdagi suv omborlarida Shunda olingan baliq vaznining o‘rtacha og‘irligiga qarab beriladigan sun’iy ozuqani hisoblash mumkin. Suv omborlarida harorat asosiy rol o‘ynaydi. Harorat ga asosan gidro biontlarning h ayot jarayonlariga ta’sir etadi. Suvdagi erigan kislorodning miqdori faktor sifatida muhum ahamiyatga ega. Suvdagi kislorod miqdorining 31 o‘zgarib turishi shu suv xavzasiga quyilayotgan suvdagi kislorodning ozligi va ko‘pligiga xam bog‘liq. Suvdagi erigan kislorod miqdori 2% dan kamayib ketsa baliq chavoqlari uchun kritik xisoblanadi. Xavzalarga xaddan tashqari ko‘p baliq tashlansa xam kislorod kamayib ketishi kuzatildi.Fitoplankton kompleksi bo‘yicha dominant holatga ega bo‘lgan guruhlar diatom, yashil va ko‘k-yashil suvo‘tlari ekanligi kuzatildi. Ular umumiy hisobda umumiy aniqlangan suvo‘tlarining 90 % ni tashkil etishligi aniqlandi. Zooplankton rivojlanishi uchun suvning temperaturasi 20-25°S atrofida va suvdagi kislorod miqdori 5,7-7,0 mg/l, rN esa 7-8 bo‘lishi shart. Bunday temperatura optimal hisoblanadi va Daphnia magna, D.pulex, Eucyclops albidus rivojlanadi. Bundan yuqori temperaturada 25-30°S Moina macrocopa, M.rectirostrus qisqichbaqalarining mahsuldorligi yuqori bo‘lishligi aniqlandi. Mavsumiy xususiyatlariga ko‘ra zooplanktonda turlar xilma xilligi nisbatan bahor va yoz oylarida kuzatiladi.Bunda kopepodlar xilma xilligi yoz va kuz oylariga nisbatan bahor oylarida ortishi kuzatiladi. Tur tarkibi va dinamikasi metazooplanktonni rivojlantirishda to‘liq y e ta rlicha o‘rganildi. Bunda 3 ta hovuzlarda turlarning hammasi bo‘lib amaliy o‘rganildi, bunda 15 tur kolovratkalar, 4 tur shoxdormo‘ylovlilar hamda sikloplar aniqlangan. Hamma guru h lar uchun metazooplanktonlar tuzilishi y etarlicha va tezda o‘zgarishi kuzatildi. Metazooplankton turlar yashovchanligi hovuz ekosistemasida o‘zoq vaqtgacha saqlanishi muxim ahamiyat kasb etadi. Qoidaga muvofiq har bir tur metazooplanktonlar eng yuqori miqdorga ega ekanligi, birgina bu turlarning turli xil boqichli suksessiyasiga erishildi. Bu muhim haqiqiy kolovratkalarning munosabatidir. Aniq alohida taksonomik guruhlarni aniqlash dinamikasidir. (I. Mirabdullaev 1985) Shuningdek birinchi yuqori maksimal darajada rivojlanadi bu vaqt (2-5) suv qo‘yishdan avval zooplanktonlarning umumiy biomassasi 4,1-18,5 bo‘ldi. Jizzax vilo ya ti SH. Rashidov tumanidagi suv omborining to 56-62 gacha I-M, I-B 32 tegishli bo‘ldi. Uzoq vaqt zoplanktonlar solishtirma og‘irligi kamaydi. Maksimal rivojlanishiga erishildi. Tadqiqotlar davomida yig‘ilgan na’munalarda zooplankton organizmlarning uchrashligida ba’zi rivojlanish bosqichlarini hisobga olmaganda umumiy o‘xshashlik sezildi. Tadqiqot olib borilgan hududda miqdori 8-3032 ekz∕l, biomassasi esa 0,1- 53 mg∕l. Bo‘lganligi aniqlandi. May oyida xovuzda zooplankton 645 ekz∕l, biomassasi esa 8,7 mg\l ni tashkil qildi. Bunday sifatining yuqori bo‘lishligi Acanthocyclops vernalis rivojlanishiga bog‘liq (446 ekz∕l, biomassa 6,7 mg∕l). May oyi da zooplankton organizmlarining kamayishi sezildi, bunga sabab Acanthocyclops vernalis ning planktonda sifatining kamayib ketishligidadir(268 ekz∕l, biomassa 1,4 mg∕l). May oyining o‘rtalarida umumiy sifat va miqdor ko‘rsatkichlar (1104 ekz∕l, pri biomassa 4,1 mg∕l) eng yuqori ko‘rsatgichlarga yetdi. Bunga sabab plankton tarkibida kolovratkalardan Brachionus calyciflorus spinosus (440 ekz∕l, biomassasi 1,2 mg∕l). Asplanchna girodi (84 ekz∕l, biomassasi 0,3 mg∕l), T richocerca pusilla (280 ekz∕l, biomassasi 0,05 mg∕l) rivojlanishi bo‘ldi. Mayning oxirida Moina macrocopa va Acanthocyclops vernalis qiqsqichbaqasimonning anchagina ko‘payishi sezildi. Avgustning birinchi dekadasida kolovratkalar va shoxdor mo‘ylovli qisqichbaqasimonlar planktonda uchramaydi. Kopepodlar esa ozchilikni tashkil etadi. Bunday o‘zgarishlarga sabab suvning xaddan tashqari issib ketish ham ta’sir qilishi mumkin. 5 - jadval Suv omborining biologik tavsifi № Suv ombori kategoriyasi Maydonga Suv omboridan t utilgan baliq, ekz. K arp Cyprinus carpio Oq do‘ngpeshona Hypophthal michthyes Oq amur Ctenopharyongodon Idella 33 molitrix 1 Nasl beruvchi baliqlar 15,9 100 ming 21 ming 4,5 ming 2 O‘ stiruvch i 10,0 162 ming 82 ming 1,1 ming 3 Lichinka suv ombori 6,0 - 400 ming 800 ming 4 Suv ombori 15,0 100 ming 21 ming 4,5 ming 5 Lichinka suv ombori 0,5 - 3 mln - 6 Nasl beruvchi baliqlar suv ombori 15,0 72 ming 21 ming 4,5 ming Suv ombori zooplanktonlarning dinamikasi yo‘nalish ta’rafi qonunga muvofiq asta sekinlik bilan yaqin o‘lchovdagi organizmlarda kechadi. Kolovratkalarning ikkinchi maksimum biomassasi 11-24 kunda I-B, I-M,C-2 suv omborida qator hodisalar kuzatildi. Ulardan bir qanchasi kolonial turlar o‘zaro rivojlanishi kuzatildi. Turli hovuzlarda turlar bir qancha farqlari dinamikasi kuzatildi, buni tushintirish uchun zooplanktonlar guruhidagi o‘zaro raqobatni aytib o‘tish joizdir. 34 6 -jadval Suv omborida zooplakton turlarining uchrashi Zooplanktonlar Suv omborida belgilab olingan hududlar Rotatoria S-1 S-2 S-3 I-M 1.Anuraeopsis sp + + + + 2.Brachionus calyciflorus + + + + 3. B.rubens Ehrenberg + + + + 4. B. urceus (Linne) + ++ + ++ 5.Euchlanisdylatata Ehrenb. + + - - 6. Filinia longiseta ++ ++ + + 7.Hexarthra mira ++ ++ + + 8.Keratella valga Ehrenb. + + + + 9. Lecane sp + - + - 10.Polyarthravulgaris Carlin - + + + 1 1 . Sinantherina socialis + + + + 1 2 . Synchaeta pectinata Ehrenb. + + + + 1 3 . Trichocerca capucina Wierzeiski ++ ++ + + Copepoda 1. Cyclopoida gen spp. ++ ++ ++ ++ 2.Acanthocyclops robustus + + + + 3.Eucyclops serrulatus + + + - 4.Mesocyclops aspericornis + - + + 5.Microcyclops pachyspina + - - + 35 Clodocera 1. Alona sp + - + - 2.Chydorus sphaericus + - + - 3.Daphnasimilis (Sars) + - + - 4.Moinamacrocopa (Straus) ++ ++ ++ ++ 5.Cerodaphnia cornuta + - + + 6. Cerodaphnia reticulata + + + ++ 7. Daphnia similis - + - + 8.Simosephalus vetulus + - + - Zooplanktonni asosiy guruhini shoxdor mo‘ylovlilar tashkil qiladi. Asosan suvning plankton organizmini tashkil qiluvchilar hisoblanadi. Baliq chavoqlari stadiyasidan o‘tgandan keyin og‘irligi 1-2 gr bo‘lgach aynan shu organizmlar bilan oziqlanadi. S h oxdor mo‘ylovlilar yoki klodotseralar bilan barcha baliq chavoqlari va mayda baliqchalar oziqlanadi. Zooplanktonning ya’na bir oziqabop organizmlar gurihi kurakoyoqlilar yoki kopepodlar. Bular ancha yirik va sermahsul: Mesocyclops sp, Cyclops vicinuc, Acantodiaptomus salinus ko‘p miqdorda uchraydi. Ayniqsa bularning nauplius va yuvinil formalari bilan baliq chavoqlari yaxshi oziqlanadi. Barcha baliq chavoqlari endogen oziqlanishdan keyin tashqi ekzogen oziqlanishga o‘tishi bilan albatta zooplankton va fitoplankton bilan oziqlanadi. Adabiyotlar va kuzatishlar natijasida zooplanktonlar 30-40 kun oziqlanishi aniqlandi. Djedi to‘ri orqali zooplanktonlar na’munalari yig‘ilib suv havzasidagi tabiiy oziqa turlari va biomassasi aniqland. 7- jadval Zooplanktonlarni ko‘payishi Turlar nomi Uzunligi,mm Voyaga y etishi Kun Optimal T 0 Tuxum qo‘yishi davriTuxum diometri Urg‘ochi ♀ Erkak Daph nia magna 0,7-0,8 2,0-6,0 2,0-2,2 3-4(14) 5- 28 12-14 Moina rectirostris 0,4-0,6 1,2-1,7 0,8-1,0 3-4 21-25 1-2 Ceriodaphnia 0,35 0,8-1,5 0,5-0,8 2-3 5-32 1-3 36 reticula Brach calyciflonis 0,10 - - - 22-35 0,5 Zooplanktonlarning har xil turlari o‘rganildi. Ko‘p miqdordagi zooplanktonlarning bir biriga yaqinligi o‘rganilib chiqildi. S h uningdek ular ichida o‘xshash va farqli tomonlari ham bor. Kuzatish vaqtida o‘larning ko‘pchiligi 3-7 kunlik o‘sish vaqtida edi. 1 sutkadan so‘ng shuni aniqladikki ularning soni bir necha martaga ko‘payishi aniqlandi. Bu ayniqsa mayda turlarda ko‘p kuzatildi.13.05.2018 yil ularning bir turi Diaphanasoma brachyurum 3500 ek/l na’munalarini tashkil etgan bo‘lsa, bir kundan keyin 20 barobar ko‘payganligi ko‘zatildi. Zooplanktonlar dinamikasi o‘stiruvchi hovuzlarada o‘rganib chiqilganda na’munada 1-2 kunlarda 5,5 ming donani tashkil qilgan bo‘lsa, 3 chi kunga kelib 68,000 ek/l tashkil qilishi aniqlandi. Eng ko‘p biomassadagi zooplanktonlar 3-6 y a kunlar oralig‘ida o‘rganib chiqildi. Birinchi hovuzlarda oligotrix turlar o‘rganildi. 37 3-rasm. Zooplanktonlarning bahor mavsumida boshqa oylarga nisbatan ko‘proq uchrashi: Kolovratkalar misolidaBrachionus angula Diaphfnasoma brach Acanthodiaptomus Sal-s S h unday qilib suv ombori produtsentlar o‘simliklar q uyosh energiyasidan foydalanib, mineral birikmalardan organik moddani h osil q iladi. Ularni konsumentlar ist’emol kilib o‘simlik organik moddani o‘z tanasiga oladi, saprofitlar esa barcha mavjudotlar koldiklari va maxsulotlarini yangitdan oddiy mineral birikmalar-biogenlargacha parchalaydi. Suv omborida baliqchalar tabiiy ozu q a organizimlarning soniga qarab 15- 25 kun o‘stiriladi. Agarda hovuzda ozuqa miqdori kamayib ketgan bo‘lsa chavoqlar baliqlarning o‘sishi jiddiy e’tibor berish zarur. Suv omborida tabiiy ozuqa kamayganda sun’iy ozuqa ham berib boriladi. 8-jadval Baliqchilik xo‘jaliklari uchun suvga bo‘lgan umumiy talablar. № Ko‘rsatkichlar Optimal me’yorlar Karp (Sazan) baliqlari Qora baliq va Plotva baliqlari 38Mart Aprel May 1 . 1 Suvning harorati, 0 C Harorat farqlari 5 0 dan ortiq farq qilmasligi kerak. 28 0 C - 20 0 C 2 . 2 Suvning rangi, hidi, ta’mi Begona rang, hid, ta’m bo‘lmasligi kerak va baliqning tanasiga o‘tmasligi kerak. 3 . 3 Rangi, (gradusda) 565 gacha (50 dan) kam bo‘lmasligi kerak 540 gacha (30 kam) bo‘lmasligi kerak 4 . 4 Tiniqligi, m 0,75-1 dan kam bo‘lmasligi 1,5 m kam bo‘lmasligi 5 . 5 Suvning muhiti 6,5-8,5 7,0-8,0 5 . 6 Erigan kislorod, g/m 3 , mg/l 5 dan kam bo‘lmasligi kerak 9 dan kam bo‘lmasligi kerak 7 . 7 Suvning oksidlanuvchanligi, mg/l 15 gacha 10 gacha 8 . 8 Nitritlar, mg/l 0,05 - 9 . 9 Nitratlar, mg/l 2 gacha 2 gacha 10 . 1 Fosfatlar, mg/l 0,5 gacha 0,5 gacha 1 0. 2 Temir umumiy, mg/l 2 0,5 1 1 . 2 Suvning qattiqligi, mg/ekv. 4-12 (2-6) 6-14 (3-70 1 1 . 3 Umumiy mikroblar, mln/ml 3 1 1 1 . 4 Saprofitlar, ming/ml 5 3 Og‘izaylangichlilar (lot. Rotifera- Rotatoria ) – ko‘p h ujayralilar tipiga tegishli h ayvonlardir. Dastlab ularni to‘garak chuvalchanglar tipiga kiritishgan. 39 Ularning asosiy belgilari tanasining oldingi bo‘limida girdob bo‘lib aylanadigan bosh aylangich apparati bo‘lib, ular kiprikchalar bilan qoplangan. Kiprikchalar yordamida suzadi hamda oziqlanadi. Hozirda ularning 2000 ga yaqin turlari ma’lum [9]. Bular sekin oquvchi ifloslangan ariq suvlarida, hovuzlarda va boshqa suv havzalarida uchraydi, tanasi bir biridan aniq ajralib turadi. Og‘izaylangichlilar suv ekotizimidagi murakkab va turli tuman tuzilishga ega bo‘lib ularni o‘rganish ancha mushkuldir. Ularning turli tumanligi suv omborlarining tipiga, haroratning sharoitiga, abiotik va biotik faktorlarning o‘zgarishlariga bog‘liq (Anufrieva, 2005). Hozirgi kunda og‘izaylangichlilar biologik jarayonlarda aktiv ishtirok etishligi shubha uyg‘otmaydi. Asosan suv havzalarining mahsuldorligida muhim ahamiyat kasb etadi. Bosh, gavda va dum yoki oyoq bo‘limlariga bo‘linadi. Bosh bo‘limi yupqa kutikula bilan qoplangan bo‘lib, uning qorin tomonida og‘iz joylashgan, bosh qismida kiprikchalardan iborat girdob bo‘lib “aylanuvchi” apparati bor. Bu apparat doira shaklida joylashgan ikki qator kiprikchalardan iborat.Ulardan biri og‘iz oldida, ikkinchisi esa og‘zining pastki qismida joylashgan. Bu kiprikchalarning ma’lum bir tomonga qarab hilpirashi natijasida kolovratkalarning bosh qismi aylanayotganga o‘xshab ko‘rinadi. Kiprikchalarning harakati tufayli kolovratkalar suzadi va suv girdobi hosil qilib suvdagi mayda oziq zarralarni to‘playdi. Kolovratkalarning dum qismi birmuncha igichkalashib, barmoqsimon ikkita o‘simta hosil qiladi. Bu ayrim o‘simtalarda y elimsimon modda ishlab chiqaradigan sement bezlari joylashgan. Bular yordamida kolovratkalar suv ostidagi narsalarga yopishib oladi. Kolovratkalarning tanasi qoplovchi kutikula ostida gipoderma joylashgan. Suyuqlik bilan to‘lgan birlamchi tana bo‘shlig‘ida uning ichki organlari va ayrim muskul tolalari joylashadi. Kolovratkalarda teri muskul qopchasi, qon aylanish va nafas olish organlari bo‘lmaydi. Kolovratkalarning ovqat hazm qilish sistemasi uch qismdan: oldingi, o‘rta va orqa ichaklardan iborat,tananing oldingi uchidagi og‘iz teshigi ichki tomonidan kiprikchalar bilan qoplangan halqum bilan tutashadi, u esa kengayib, 40 oxirida jig‘ildonga yoki mastaksga aylanadi. Mastaksning ichki yuzasi xitin bilan qoplangan, u ovqat moddalarini maydalashga xizmat qiladigan xitindan tarkib topgan jag‘larni hosil qiladi. Mastaks o‘rta ichakka yoki oshqozonga ochiladigan qizilo‘ngachga aylanadi. Keyingi ichak kloaka hisoblanadi, chunki unga ay i ruv va jinsiy sistemalarning naychalari ochiladi. Ay i ruv organlari protonefridiy tarzida tuzilgan bo‘lib, orqa ichak bilan tutashgan siydik pufagi kloakaga ochiladi. Nerv sistemasi halqum usti nerv tugunidan va undan tarqaluvchi nerv tolalaridan iborat. Rotatoria lar, shu jumladan, brachionus ham ayrim jinsli, ularda jinsiy demorfizm juda aniq ifodalangan. Erkaklari juda kichik, ko‘pincha ularda ichak va ayruv organlari rivojlanmagan bo‘ladi, chunki ular uzoq yashamaydi, urg‘ochilarini urug‘lantirgandan keyin o‘ladi. Urg‘ochilarning jinsiy organlari bir vaqtning o‘zida sarig‘don vazifasini ham bajaruvchi tuxumdon va kloakaga ochiladigan tuxum yo‘lidan iborat. Erkaklik jinsiy organlari esa urug‘don va kloakaga ochiladigan urug‘ yo‘lidan tashkil topgan. Erkaklarida qo‘shilish organi mavjud. Kolovratkalarning taraqqiyot davrida jinsiy urchishining ikki usuli, ya’ni urug‘lanmastdan–partenogenez va unga qarama qarshi –jinsiy urug‘lanib ko‘payish gallanib turadi. Qish paytida suv havzalarida kolovratkalar halok bo‘ladi, faqat usti qalin po‘st bilan qoplangan, urug‘langan qishlab qoluvchi tuxumlarigina saqlanadi. Bahorda bulardan faqat urg‘ochilari rivojlanadi va partenogenez yo‘li bilan ko‘payadigan tuxum qo‘yadi. Shuning uchun ham ularni amiktik urg‘ochilar deb ataladi, chunki tuxumlaridan faqat urg‘ochi kolovratkalar rivojlanadi va qo‘ygan tuxumlari juft (diploid) xromosomalar to‘plamiga ega. Shunday qilib, yoz mavsumida kolovratkalarning birin ketin rivojlanuvchi bir necha amiktik urg‘ochi bo‘g‘inlari hosil bo‘ladi. Kuz paytida hosil bo‘ladigan urg‘ochi kolovratkalarni miktik yoki “erkak” urg‘ochilar deb ataladi. Bularning tuxumlarida xromosomalarning soni kamayadi. O‘lchami juda kichik bo‘ladi. Bunday tuxumlardan partenogenetik usulda kolovratkalarning erkaklari rivojlanadi. Urug‘langan urg‘ochilarining 41 qo‘ygan tuxumlari ancha yirik va ular juft xromosoma to‘plamiga ega bo‘ladi. Bular usti qalin po‘stbilan qoplangan, qishning noqulay sharoitida bardosh bera oladigan, tinchxolatda baxorgacha saqlanuvchi tuxumlardir. Bahorda ulardan amiktik urg‘ochi kolovratkalarning birinchi bo‘g‘ini rivojlanadi. Partenogenetik bo‘g‘in bilan urug‘langan bo‘g‘inning gallanishi geterogen urchish deb ataladi. Anabioz holatidagi kolovratkalar yoki ularning qishlab qoluvchi tuxumlari suv qushlarining patlariga yopishib yoki shamol yordamida tabiatda tarqalishi mumkin. Kolvratkalarni tadqiq qilish quyidagicha olib boriladi, Buyum oynasi ustiga kolovratkani olib, uni plastinlindan oyoqcha yasalgan qoplag‘ich oyna bilan yopiladi. Oldin mikroskopning kichik ob’ektivi orqali kuzatib, keyin kolovratkaning tana tuzilishiga e’tibor beriladi. Bosh qismidagi kiprikchalarning xarakatiga va suvda suzishini kuzatiladi. Huddi shu vaqtinchalik tirik preparatni mikroskopning katta ob’ektivi yordamida kuzatib, kolovratkaning xarakatlanishi kiprikchalari atrofida suv oqimi hosil bo‘lishini kuzatiladi. Keyin ovqat moddalarini parchalash uchun xizmat qiladigan mastaksdagi xitinddan iborat “jag” larining ishlashiga e’tibor beri ladi . Agar imkoniyati bo‘lsa braxionusdan tashqari boshqa turdagi kolovratkalarni xam kuzatish mumkin. Albomga esa rasmini chizish maqsadli ish bo‘ladi. Kolovratkalarning sistematikasi. Fan texnika taraqqiy etgan sari zoologiya sohasida ham yangiliklar o‘z aksini topmoqda. Hayvonlar sistematik guruxlari va ularning kelib chiqishiga qarab joylashtirish muammolari fan oldiga qo‘yilgan ulkan talabdir. Shuning uchun ham internet materiallari va mutaxassislarning keyingi izlanishlarida kolovratkalar sistematikasi quyidagi tartibda berilgan. Avval kolovratkalarni Nemathelminthes tipi Rotatoria sinfi deb qaralar edi. Endi esa: Rotifera – Kolovratkalar tipi 3 ta sinfdan iborat: Sinfi - Seisonidea – dengiz kolovratkalari, ektoparazitlarva qisqichbaqasimonlar bilan kommensal. Ko‘payishi ikki jinsli. Jinsiy a’zosi 2 ta gonadadan iborat. 2ta avlod va 3 ta turi ma’lum. 42 Sinfi - Bdelloidea (Digononta) – chuchuk suv kolovratkasi, faqat partenogenetik yo‘l bilan ko‘payadi. Jinsiy a’zosi 2 ta gonadadan iborat. 300 turi ma’lum. Sinfi - Monogononta – chuchuk suv kolovratkalari hisoblanadi, ko‘payishi ikki jinsli va partenogenetik, jinsiy a’zosi 1 tagina gonadadan iborat. 1500 ming turi ma’lum. 4-rasm. Xovuz planktoni. Kolovratkalar: 25 - Asplanchnasieboldi, 26 - Polyarthra, 27 - Filinia, 28 - Keratellacochlearis, 29 - Kellicottia, 30 - Hexarthra, 31 - Synchaeta, 32 - Brachionusplicatilis, 33 - Brachionuscalyciflorus. 43 Bo‘g‘imoyoqlilar tipi: Arthropoda von Siebold et Stannius, 1845 Qisqichbaqasimonlar sinfi: Crustacea Jabraoyoqlilar kenja sinfi: Branchiopoda Latreille, 1817 S h oxdormo‘lovli qisqichbaqasimonlar turkumi(Cladocera) Dafniyalar avlodi: Daphnia Shoxdor mo‘ylovli qisqichbaqasimonlarning 10 oilaga mansub 420 turi ma’lum. Eng yirik vakili – Daphnia magna Straus . Kichik suv havzalariga xos. Urg‘ochilarining uzunligi 5-6 mm, erkaklari 2 mm, lichink alari - 0,7 mm atrofida .4 - 14 sut kada voyaga etadi . Urg‘ochilari har 12-14 kunda 20 tadan erkak dafniyalarni tug‘adi. Urg‘ochi dafniyalar faqat yoz oylarida uchraydi. Y o z buyi ular partenogenetik yo‘l bilan ko‘payadi. Tuxumdonida 80 tagacha tuxum bo‘ladi. 110-150 sutkagacha umr ko‘rishadi. Dafniyalarni akvarium sharoitida o‘stirish ishlari bo‘yicha tadqiqot ishlari olib borildi. Buning uchun 2 ta 20 litrlik akvariumdan foydalanildi. Birinchi akvariumdagi dafniyalarni ozuqasini ko‘paytirish uchun somondan foydalanildi. Ikkinchi akvariumga esa akvarium baliqlari yashagan suv quyilib dafniyalar tashlandi. Bu olib borilgan tajribalardan shu narsa ma’lum bo‘ldiki, turli mikroorganizmlarga boy bo‘lgan 2-chi akvariumdagi dafniyalar birinchi akvariumdagiga nisbatan yuqori maxsuldorligi kuzatildi. Ma’lumki sho‘xdormo‘ylovli qisqichbaqalardan Daphnia magna, Moina rectirostris suvdagi erigan kislorod juda past bo‘lganda ham yashay oladi. Qisqichbaqasimonlar kislorod kam bo‘lganligi sababli ko‘payishini keskin kamaytiradi va populyasiyasi rivojlanishini sekinlatadi. Bulardan yuqori maxsuldorlik olish uchun akvariumdagi kislorod sharoitini yaxshilashga harakat qilish kerak. Dafniyalarni ko‘payishi va o‘sishi uchun akvarium tepasiga yorug‘lik tushib turildi, ikkinchisiga esa qorong‘i joy qilib qo‘yildi. Ikkalasida ham ko‘payish kuzatildi. Lekin qorong‘i va yorug‘likni o‘zgartirib turilganda ko‘proq nasl berishi kuzatildi. Olingan natjalardan shu x ulosaga keldikki dafniyalar uchun yorug‘lik va qorong‘ilikning farqi kam. Dafniyalarni suv omborida o‘stirish uchun ozuqasiga katta e’tibor berish zarur. Dafniyalar 44 infuzoriyalar, bakteriyalar, fitoplankton, achchitqi, detrit bilan oziqlanadi. Adabiyotlardan ma’lumki bitta dafniya bir sutka besh million bakteriyalarni istemol qilib suvni tozalaydi. Daphnia -d afniya suv burgasining tuzilishi.(15-rasm).Suv burgasi chuchuk suv havzalarining yuza qatlamlarida va sholipoyalarda yashaydi. Tanasi ikki yo n tomonidan birmuncha siqilgan bo‘lib, uzunligi 1-3mm.gacha boradi. Boshi shlem (tankchitlarning bosh kiyimi) shaklida bo‘lib, tumshuqsimon qismi qorin tomonga qarab cho‘zilgan. Boshida ikki juft antenna, bir donadan murakkab va sodda ko‘zlari bor. Tanasining qolgan qismi tiniq, ikki tabaqali chig‘anoq ichiga joylashgan. Tabaqalar yelka tomondan qo‘shilib bitib ketgan va orqa uchida uzun tikanakka o‘xshash o‘simta hosil qiladi. Chig‘anoqning ostki qorin tomoni muallaq holda yoriq hosil va eriq dan tana ichiga va oeqchalariga suv to‘xtovsiz qirib turadi. Antennulasi uncha katta emas, ammo antennalari juda kuchli, ikki ayrili va ozishga xizmat qiladi. Antennalari yor damida suvga tayanib, sakrab h arakat qiladi, shuning uchun suv burgasi deb ataydilar. Ko‘krak bo‘limida,chig‘anoq tabaqalari ostida 5 juft ko‘krak oeqchalari bo‘lib, ularning asosida oyquloqlar (jabralar) joylashgan. Ko‘krak oeqchalari bargsimon bo‘lib, ko‘p sonli tuklarga ega. Bu tuklar suv orqali kirgan mayda ozuqa zarrachalarini suzgich sifatida sizib berishi uchun xizmat qiladi. Qorin bug‘imlarga bo‘linmagan old tomoniga qarab qayrilgan ikkita o‘simta bilan tugallanadi. Dafniyalar ayrim jinsli, erkaklari urg‘ochilardan maydaroq. Yelka tomonida, sovutli qalqoni ostida aloxida nasl kamerasi bo‘lib, unda tuxumlari rivojlanadi. Otalangan eki qishqi tuxumlari dafniya o‘lgach, sovuti bilan birga egar eki effipiy hosil qiladi. Bu effipiy qishki tuxumlarini tashqi ta’sirotdan saqlash uchun va shamol erdamida boshqa suv xavzalariga tarqalishi uchun xizmat qiladi. Bu sodda qisqichbaqasimonlar Arktika va Antarktidadan boshlab ekvatorgacha, tog‘ suvlarida, katta va kichak suv xavzalarida uchraydi. Ko‘plagan turlari suv tagidagi mikroorganizmlar, mikrosuv o‘tlari, bakteriyalar 45 bilan oziqlanib, birinchi galdagi filtratlar sanalsa, boshqa turlariikkinchi filtratlar bo‘lib xisoblanadi. Cladocera lar bir jinsli (partenogenez) va ikki jinsli (gamogenez) ko‘payishi almashinib turadi. Gamogenez asosan qulaysiz sharoit yoki populyachi soni juda xam tig‘iz bo‘lib ozuqa kamayib ketsa payqaladi. Partenogenez ko‘payishi kladotseralarning soni va biomassasining yuqori bo‘lishligiga olib keladi. Ontogenezda xar bir dafniya 18-20 ta rivojlanish bosqichidan o‘tadi. Rivojlanishning xar bir bosqichida po‘st tashlaydi. 3 ta yuvinil va 4-chi po‘st tashlash bosqichida tuxumdonda etilgan tuxumlar bo‘ladi. 5-chi bosqichda tuxum saqlash kamerasiga tuxumini qo‘yadi. 6-chi rivojlanish bosqichida xar bir po‘st tashlashda tuxum tashlash bilan kuzatiladi. Avvaliga tuxum tashlashi 10- 15 ta, keyinroq 30-40 tagacha etadi. O‘sish sur’ati birinchi davrda jadal bo‘lib, 15 davrda tugaydi. Dafniyalar ozuqaga boy va yuqori temperaturada 30,9 kun yashaydi va ontogenez vaqtida 200-300 nasl beradi. Y o sh vakillarining o‘rtacha soni 23,1 ga to‘g‘ri keladi. Och dafniyalar yaxshi oziqlangan dafniyalarga qaraganda 40% ga ko‘p yashaydi. Ochlikdan so‘ng 12 chi, 15 va xatto 18-chi bosqichdan keyin xam fizologik jihatdan tetik bo‘ladi va ko‘p nasl beradi. 46 5-rasm. Shoxdormo‘ylovli qisqichbaqasimonlarning umumiy tuzilishi: 1 — Sida crystallina: a — erkagi, b — urg‘ochi,; 2 — Limnosida frontosa: a — erkagi, b — urg‘ochisi; 3 — Diaphanosoma branchyurum: a — urg‘ochisi, b — erkagi; 4 — Moina rectirostris; 5 — Ceriodaphnia reticulata; 6 — Simocehalus vetulus. Kopepodlarni tadqiq qilish usullari: Kopepodlar konusli plankton suzgichlari (4-rasm) yoki tutqich(sachok)lar yordamida yig‘iladi. Suzgichni (№ 56-76) un kombinatidan olsa bo‘ladi. Yig‘ilgan na’munalar formalinda fiksatsiyalanadi. Miqdor ko‘rsatkich na’munalari shtempel-pipetka va Bogorov kamerasida aniqlanadi ( 4 -rasm). Kopepodlarning tuzilishi va turini aniqlash uchun ular glitseringa solinadi (avval 50% li, keyin 100%), stereomikroskop (binokulyar) tagida entomologik nina yordamida organlari (suzgich oyoqlarini, antennalari va antenulalari, abdomeni) alohida alohida ajratiladi. Olingan preparatlarni buyum oynachasiga qo‘yib plastilindan oyoqcha yasalib yopqich oynacha bilan yopiladi, so‘nra tirnoq bo‘yash uchun ishlatiladigan lak bilan atrofi surtiladi. S h u tarzda doimiy 47 preparatlar tayyorlanadi. Vaqtinchalik preparatlar tayyorlash uchun gelitsirin va lakning hojati yo‘q. Biomassasini hisoblash uchun qisqichbaqasimonning uzunligi uning vaznining nisbatiga olinadi (1-jadval). Naupliusining vazni (uzunligi 0,170 mm) 0,00065 mg ga teng. Kopepodlar (Copepoda) ning sistematikasi.Biologik sistematikaga binoan hamma organizmlar turlarga, turlar – urug‘larga, urug‘lar – oilalarga, oilalar – turkumlarga, turkumlar – sinflarga, sinflar – tiplarga birlashadilar. Oraliq taksonlar ham mavjud: kenja urug‘, kenja oila va boshqalar. Turlar kenja turlarga bo‘linadi. Kenja sinf kopepodlar (Copepoda), bo‘g‘imoyoqlilar (Arthropoda) tipi, qisqichbaqasimonlar (Crustacea) kenja tipining Maxillopoda sinfiga mansub bulib 10 ta turkumini birlashtiradi. O‘zbekistonda 4 turkum Cyclopoida, Calanoida, Harpacticoida, Poecilostomatoida n vakillari uchraydi. Cyclopoida turkumi 15 oilani o‘z ichiga biriktiradi. Shulardan O‘zbekistonda erkin yashovchi Cyclopidae oilasi 50 tur va baliqlarda parazitlik qiluvchi Lernaeidae oilasi vakillari uchraydi. Calanoida turkumi 16 oilani tashkil etadi. Shulardan O‘zbekistonda erkin yashovchi Pseudodiaptomidae va Diaptomidae oilalari vakillari uchraydi. Poecilostomatoida turkumi faqatgina baliq parazitlaridir. O‘zbekistonda ularning 1 ta vakili – Ergasilus sieboldi uchraydi vabaliqning oyqulog‘idaparazitlik qiladi. Garpaktitsidlar Harpacticoida O‘zbekistonda va Markaziy Osiyoda yaxshi o‘rganilmagan. Respublikada uning 29 turga mansub 14 urug‘i ma’lum. Bularning hammasi bentos va grunt suvlarida yashovchilar hisoblanadi. Kopepodlarni aniqlash quyidagi tartibda olib boriladi: Aniqlash kalitidan quyidagicha foydalaniladi: tezani o‘qiymiz (u arab raqamlari bilan berilgan), agar u erdagi belgilar aniqlanayotgan kopepodning belgilari bilan mos kelsa, unda uning oxirida kerak bo‘lgan takson (tur yoki oila) yoki navbatdagi tezaning raqamini topamiz, bu esa aniqlash lozim bo‘lgan kopepodni topishga yordam beradi. Agar aniqlanayotgan kopepod belgilari 48 tezada ko‘rsatilganlar bilan mos kelmasa, tezaning tagida joylashgan va defis (chiziqcha) bilan belgilangan, ya’ni antitezaga murojat qilish kerak. Tezani har doim oxirigacha o‘qish kerak va belgilarning biri to‘g‘ri kelmasa, antitezadan aniqlanayotgan kopepodning belgilarini qidirish lozim. Agarda aniqlanayotgan kopepodning bir va bir qator belgilari tezaga va antitezaga mos kelmasa, unda aniqlashni boshidan boshlash kerak. Aniqlash kaliti orqali kopepod aniqlanganidan keyin, uning aynan shu qisqichbaqasimon ekanligini ko‘rsatilgan bayonnoma va rasm bilan solishtirish zarur. Aniqlashda asosan voyaga etgan qisqichbaqasimonlardan foydalaniladi. Rotatoria lar, shu jumladan, brachionus ham ayrim jinsli, ularda jinsiy demorfizm juda aniq ifodalangan. Erkaklari juda kichik, ko‘pincha ularda ichak va ayruv organlari rivojlanmagan bo‘ladi, chunki ular uzoq yashamaydi, urg‘ochilarini urug‘lantirgandan keyin o‘ladi. S h oxdor mo‘ylovli qisqichbaqasimonlarning 10 oilaga mansub 420 turi ma’lum. Eng yirik vakili – Daphnia magna Straus . Kichik suv havzalariga xos. Urg‘ochilarining uzunligi 5-6 mm, erkaklari 2 mm, lichink alari - 0,7 mm atrofida .4 - 14 sut kada voyaga etadi . Urg‘ochilari har 12-14 kunda 20 tadan erkak dafniyalarni tug‘adi. Urg‘ochi dafniyalar faqat yoz oylarida uchraydi. Y o z buyi ular partenogenetik yo‘l bilan ko‘payadi. Tuxumdonida 80 tagacha tuxum bo‘ladi. 110-150 sutkagacha umr ko‘rishadi. Kenja sinf kopepodlar (Copepoda), bo‘g‘imoyoqlilar (Arthropoda) tipi, qisqichbaqasimonlar (Crustacea) kenja tipining Maxillopoda sinfiga mansub bulib 10 ta turkumini birlashtiradi. O‘zbekistonda 4 turkum Cyclopoida, Calanoida, Harpacticoida, Poecilostomatoida vakillari uchraydi. Cyclopoida turkumi 15 oilani o‘z ichiga biriktiradi. Shulardan O‘zbekistonda erkin yashovchi Cyclopidae oilasi 50 tur va baliqlarda parazitlik qiluvchi Lernaeidae oilasi vakillari uchraydi. Tadqiqot olib borilgan suv omborida zooplankton miqdori 8-3032 ekz∕l, biomassasi esa 0,1-53 mg∕l. Bo‘lganligi aniqlandi. May oyida suv omborida zooplankton 645 ekz∕l, biomassasi esa 8,7 mg\l ni tashkil qildi. Bunday 49 sifatining yuqori bo‘lishligi Acanthocyclops vernalis rivojlanishiga bog‘liq (446 ekz∕l, biomassa 6,7 mg∕l). Zooplankton organizmlar mavsumlardagi suksessiyasining o‘zgarishiga sabab yoz oylarida o‘stirish xovuzlarini o‘g‘itlash ishlari to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilganligi va xovuzda bu organizmlarning rivojlanishiga qulay sharoit yaratilganligi ya’ni gidrologik rejimining yaxshilanishi etiborga loyiq. Y a na bir sababi baliq chavoqlarining bentos bilan oziqlanishiga o‘tishidir. 3.3 Jizzax suv ombori ning ixtiofaunasi Oddiy qorabaliq ( Schizothorax intermedius ) ning sistematikasi  Tip: Xordalilar- Chordata  Kenja tip: Umurtqalilar- Vertebrata yoki  Bosh skelelitlilar - Craniata  Bo`lim: Jag`og`izlilar-Gnathostomata  Katta sinf: Baliqlar- Pisces  Sinf: Suyakli baliqlar- Osteichthyes  Kenja sinf: Shu`la qanotlilar- Actinopterei  Katta turkum: Suyakdor baliqlar- Teleostei  Turkum: Karpsimonlar-Cypriniformes  Vakil: Oddiy qora baliq- Schizothorax intermedius Schizothorax intermedius - Обыкновенная маринка - Qorabaliq – tog‘- osiyo faunistik kompleksning tipik vakili hisoblanadi. O‘zbekistonda keng tarqalgan,asosan tog‘oldi va tog‘li daryolarda, kanallar buloqlarda , shu jumladan Sirdaryo va Jizzax suv omborlarida uchraydi .Tana uzunligi 45 sm,og‘irligi 1,5kg gacha.Suv o‘simliklari,buloqchilar va xironimid lichinkalari, hashoratlar bilan oziqlanadi.2-3 yoshda jinsiy voyaga etadi. Urchishi apreldan- avgustgacha. Serpushtligi 5-50 ming uvildiriqgacha.Havaskor baliqchilik ob’ekti.Qornining ichki qismini qoplagan qora pardasi va uvildirig‘i zaxarlash xususiyatiga ega shuning uchun xalq orasida qora baliq zaxarli degan notog‘ri fikir mavjud. Bu baliq go‘shtini ko‘payish oldidan iste’mol qilganda zaharlanish holatlari kuzatilishi mumkin , Holbuki, bu baliq go‘shti juda mazali. 50 Tadqiqot ishlari Jizzax suv omborida 2018-2020 yillarda bajarilgan dala kuzatuvlari davomida olib borilgan. Tadqiqot manbalarini yil davomida hamma mavsumda to‘pladik. Namunalar ovlangan baliqlarning barchasidan, saralamasdan olindi. Baliqlarning tana o‘lchamlarini aniqladik. Baliqlar yoshini va o‘sish sur’atini aniqlash uchun baliqchilik tadqiqot ishlarini o‘tkazish uslublariga ko‘ra qatiy bir joydan ya’ni yelka suzgich qanoti birinichi shu’lasi osti va yon chiziq ustidan 12-14 ta tangacha olindi. Baliqlarning jinsiy mahsuloti (gonadalari)ning jinsiy etilish bosqichlarini aniqladi q va 4 % lik formalin eritmasida qayd qildik. Qayd qilingan gonadalarni laboratoriya sharoitida qayta ishlash orqali ularning mutlaq va nisbiy serpushtligini aniqladi . 9-jadval Oddiy qorabaliq ( Schizothorax intermedius ) ning marfometrik ko‘rsatkichlari Tana uzunligi,sm Tana massasi,g Voyaga yetish koifsenti % Ko‘payish maxsuldorligi Olingan nomuna soniAbsaluyt Nisbiy 9-23,8 26,5-310 10,2-11,9 1211-1302 14,9-19,5 6 24,5-26,9 319-395 9,3-12,6 1485-1963 12,4-22,1 7 28,6-31,5 412-564 9,6-11,2 2145-5213 11,7-23,4 9 36,8-41,5 686-765 8,5-15,3 3961-7310 1 2 ,6-22,2 8 Tadqiqotlar davomida boshqa biologik ko‘rsatkichlarni aniqlashda ixtiologik tadqiqotlar umum qabul qilingan uslublaridan foydalandi.Tadqiqot namunalarida qora baliq populyasiyasi 15 yosh guruhi baliqlaridan tashkil topgan bo‘lib ularning uzunligi – 9,0 – 41,5 sm, tanasining og‘irligi esa 26,5-765 g ni tashkil qildi, ta’kidlash lozimki ularning orasida 6-yosh guruhidagi baliqlar ko‘plab uchradi, to‘yinganlik koeffitsienti Fulton shkalasi bo‘yicha – 1,38-2,35 51 ni, Klark shkalasi bo‘yicha esa – 1,7-1,67 ni tashkil qiladi . Jizxzasx suv omborida qora baliqning erkaklari hayotining 2-3 yilida, tanasining uzunligi 12- 15 sm bo‘lganda , urg‘ochilar esa hayotining 3-4 yilida, tanasining uzunligi – 12-15 sm bo‘lganda jinsiy voyaga yetadi. A ksariyat qismining jinsiy jihatdan y etilishi esa asosan 3 yoshga to‘lganida ro‘y beradi. Urchuvchi to‘dalarda baliqlarning 3-4 yoshli individlari ustunlik qiladi. Qorabaliqda ikra tashlashi porsiyali bo‘lib, urchishi aprel oyining boshi – may oylarida suvning harorati 8- 9°S bo‘lganda yuz beradi.Ko‘payish joyiga ular unchalik katta bo‘lmagan to‘da bo‘lib (40-50 dona) ko‘tarilishdi, ko‘payishga chiqqan baliqlar asosiy qismining tana uzunligi 23,0-38,0 sm ni, kam sonli yiriklariniki esa, 40,0-50,0 sm ni tashkil qildi. Qora baliqlarning ikra tashlashi ertalabki paytlarga to‘g‘ri keladi va ular suv havzasinirng 1,0-1,5 metr chuqurligidagi tosh-shag‘al bilan qismiga tashlaydi, aytish lozimki, ikra tashlangandan keyin dastlabki paytlar zaharli bo‘ladi shu payt davomida ular toshlar orasiga, ostiga kirib ketadi va o‘sha joyda rivojlanadi. Qora baliq ikralarining zaharli bo‘lishi ham o‘ziga xos ekologik moslashishi bo‘lib, ikralarini boshqa turlar yeb qo‘yishidan himoya qilishga qaratilgan. Qora baliqning mutlaq serpushtlik ko‘rsatkichi, tanasining uzunligi 30,-51,5 sm bo‘lganda, 6,6 – 74,0 ming donani, jinsiy yetilganlik koeffitsienti esa – 5,43-17,5 % oralig‘ida bo‘ladi.  Tip: Xordalilar- Chordata  Kenja tip: Umurtqalilar- Vertebrata yoki Bosh skelelitlilar- Craniata  Bo`lim: Jag`og`izlilar-Gnathostomata  Katta sinf: Baliqlar- Pisces  Sinf: Suyakli baliqlar- Osteichthyes  Kenja sinf: Shu`la qanotlilar- Actinopterei  Katta turkum: Suyakdor baliqlar- Teleoste  Karpsimonlar turkumi – Cypriniformes  Vakil: Carassius auratus gibelio - Kumush tovonbaliq 52 Morfologiyasi: Bo’yi 30-45 sm, og’irligi 1-2 kg gacha, tanasi lappaksimon, suzgichlari katta, orqa suzgichining oldida arra tishli yo’g’on suyak shulasi bor. Shunga o’xshash dum osti suzgichining oldida ham bo’ladi. Orqasi ko’kimtir, qorin tomoni kumushrangda. Biologiyasi: Kumush tovonbaliq serpusht, 2-3 yoshligidan tuxumdonida 50 mingdan 100 mingtagacha uvildiriq bo’ladi. Urg’ochisi uvildirig’ini bo’lib-bo’lib, birinchisini aprelning oxirlarida, ikkinchisini may oyining ikkinchi yarmida tashlaydi. Suvning harorati 16-24 0 C bo’lganda urg’ochisi tashlagan uvildiriqni shu tur baliqning erkagi urug’lantirishi shart emas, populyatsiyada ko’pincha erkagi 1-2 ta bo’ladi. Ayrim havzalarda erkagi bilan urg’ochisining soni bir-biriga yaqin bo’ladi. Bunday bir jinslik populyatsiyada urg’ochisining uvildirig’ini ekologik tomondan ularda yaqin bo’lgan boshqa tur baliqning erkagi urug’lantiradi. Kumush tobonbaliqning urg’ochisini zog’ora baliq va oltin tobonbaliqlarning erkagi urug’lantiradi. Bu xil chatishuvdan dunyoga kelgan baliqlarning hammasi urg’ochi bo’lib, onasiga o’xshaydi. Urchishda sperma tuxumni urug’lantirmaydi, balki uning rivojlanishiga yordam beradi. Bunday urchish gipogenez ya’ni urg’ochi tug’ilish deyiladi. Kumush tobonbaliqning o’sishi uning yashaydigan yerdagi ovqat sharoitiga bog’liq. M-n: bir yashar chavog’ining bo’yi yemish mo’l bo’lgan Kattaqo’r’gon suv omborida 12 sm, ovqat kam bo’lgan Amudaryo etagida esa 6-6,5 smdir. Chavoqlari asosan suvo’tlar va qisman mayda jonivorlar bilan ovqatlanadi. Kattalarining yemishi detrit, ya’ni suvda chirigan o’simlik qoldiqlari hamda ular bilan aralashgan holda mayda qisqichbaqa, kana kabi jonivorlardan iborat. Tarqalishi : Kumushrang karas karpsimonlar oilasining bir turi hisoblanadi. Yevropa va Osiyoda keng tarqalgan. O’rta Osiyoda avval faqat Sirdaryoda uchragan, hozir esa O’zbekistonning ko’l, suv ombori, hovuz baliqchilik xo’jaliklari kabi havzalarida ko’payib ketgan. Bu baliq joy 53 tanlamaydi, har qanday sharoitga ko’nikuvchan. Uni tagi toshloq va suvi tez oqadigan daryolarda, tagi balchiq yoki loyqa ko’llarda, shuningdek ko’lmak suvlarda uchratish mumkin, lekin shulardan ko’llarda ko’proq uchraydi. Suv o’simliklari muhiti bu baliq uchun juda qulay sharoitdir. U kislorod kam suvlarda ham yashashga moslashgan. Tavsifi . Carassius auratus gibelio (Karas)- Moskva hududidagi Savin nomli baliqchilik tajriba xo’jaligida karasning urg’ochisi bilan sazanni erkagi chatishtirilgan va yangi kumush karas yaratilgan. Bu baliq boshqalaridan kasallikka chidamliligi, tez o’sishi va rivojlanishi, barqarorligi bilan farq qiladi (Suxoverxov 1951). Yuqoridagi xususiyatlaridan kelib chiqib, O’zbekistonda iqlimlashtirish uchun tankangan (Stepanova 1955, Nuriyev 1985, Omonov, Sofarov 1972). Adabiyotlardagi ma’lumotlar tahlil qilinib ko’rilganda,kumush karas O’zbekiston suv hayvonlaridan asosan cho’kindilar, Copepod, Cladocera , kichik miqdorda suvo’tilar (diatom, ko’k-yashil) bilan oziqlanadi. Ularning ovqatidan suv va yerosti o’simliklari, nematoda, xironomida lichinkasi, yerosti hasharotlari topilgan (Nuriyev 1985, Komilov 1960, Istamova 1968) [12]. Kichik yoshdagi karasning ichagining 80 % ini yashil, diatom suvo’tlari, suv o’simliklari urug’lari, o’simlik qoldiqlari, xironomidaning yosh formalari, chivinlar tashkil qiladi. Voyaga yetgan karasning ichagining 80-90 %ini o’simlik qoldiqlari va suvo’tlari tashkil qiladi. Sazanning ichagining 92,9%ini makrofitlar, 57,1 % ini mikrofitlar, 14 % ini cladocera, 14,3 % ini suv hasharotlari, 28,5 % ini xironomida lichinkasi, 28,5 % ini amur bychokining chavoqlari tashkil qiladi. Deyarli ichagining 30 % idan 15-18 mm uzunlikdagi amur bichoki chavog’ining 10-19 bo’laki topilgan (Joldasova va Gusev 1987). Bizning olib borgan kuzatuvlarimizda, turli muhut sharoitiga ega suv havzalaridan olingan baliq turlari, baliqchilik xo‘jaliklarida, suv omborlarida va daryolarida kumush tovon balig‘ining o‘sish tezligi va biologik hususiyatlari hamda morfometrik ko‘rsatkichlari bir biridan farq qilishi kuzatildi. 54 Masalan, ushbu baliq turining Jizzax suv ombori va Sirdaryo suv havzasidan tutilgan individlarning o‘sish tezligiga, baliqchilik xo‘jaliklari ko‘llaridan tutilgan tovon baliqlarning o‘sish tezligiga nisbatan yuqori ekanligi aniqlandi. Daryo va suv omboridan tutilgan tovon baliqlarning o‘sish tezligi birinchi yoshida hamda jinsiy voyaga yetishi ham ayniqsa yuqori bo‘lishi aniqlandi. Bu holat ushbu suv havzalarida tovon balig‘ining o‘sishi va rivojlanishi uchun juda qulay sharoit mavjud ekanligini ko‘rsatadi. Baliqchilik xo‘jaliklarida tovonbalig‘ini kichik o‘lchamlarda bo‘lib qolayotganligining asosiy sabablaridan biri, bu yerdagi ko‘llar tabiiy sharoitining ushbu baliq turi uchun qoniqarli emasligidir. Ya'ni ushbu sun'iy baliqchilik hovuzlar sayoz bo‘lganligi uchun ulardagi suvning tez isishi va suv sirkulyasiyasining juda pastligi kislorod yetishmasligiga olib keladi. Bu esa baliqlarning o‘sishiga va morfometrik ko‘rsatkichlariga salbiy ta'sir ko‘rsatadi. Respublikamizning turli hududlarida joylashgan va ko‘llarining o‘lchamlari bo‘yicha farq qiladigan turli baliqchilik xo‘jaliklarida tovon baliqlarining o‘sish tezligi bilan bir-biridan farq qilishligi aniqlandi [8]. Sun'iy baliqchilik xo‘jaliklarida esa tovon baliqlarning o‘sish tezligi va muhut sharoitigi moslashishi juda sekinlik bilan borishi va oqibatda ular daryo va suv omborlaridagiga nisbatan ancha morfometrik kichik o‘lchamda bo‘lishligi tajribada aniqlandi. Bu holat shuni ko‘rsatadiki, baliqlar qabul qilayotgan ozuqaning ko‘p qismi baliqlarning reproduktiv mahsulotlariga sarflanadi va natijada ularning o‘sish va semizlik koeffisenti ya'ni mahsuldorligi sekinlashadi 10-jadval ( Carassius auratus gibelio )- Kumush tovonbalig‘ining tadqiqot natijalari Tana Tana Voyaga Ko‘payish maxsuldorligi Olingan 55 uzunligi,sm massasi,g yetish koifsenti % nomuna soniAbsaluyt Nisbiy 15,5-17,6 67-110 9,5-12,4 1107-1315 2,9-20,4 7 17,6-20,0 110-158 9,2-12,6 1310-2115 4,4-23,0 5 20,5-24,2 160-216 7,5-16,5 2345-6436 13,2-22,0 13 24,5-27,2 218-265 9,3-12,3 4180-7802 0,6-21,1 4 Yuqoridagilardan xulosa qilib aytish mumkinki, turli tipdagi suv havzalari: daryo, suv ombori va ko‘llaridan tutilgan barcha tovon baliqlari, turlicha o‘lchamlarga ega bo‘lishligiga qaramasdan, bir vaqtda- 2 yoshda jinsiy voyaga yetadi hamda ushbu baliqlarning turlicha tezlikda o‘sishiga va turli o‘lchamda bo‘lishiga qaramay bir xil yoshda adaptasion imkoniyatini nomoyon qila olishligi, kumush tovonbaliqlarning yuqori biologik moslashuvchanlik darajasiga ega ekanligini ko‘rsatadi. Oq amur (Ctenopharyngodon idella) Oq amur balig`ining sistematik holati quyidagicha:  Tip: Xordalilar- Chordata  Kenja tip: Umurtqalilar- Vertebrata yoki  Bosh skelelitlilar - Craniata  Bo`lim: Jag`og`izlilar-Gnathostomata  Katta sinf: Baliqlar- Pisces  Sinf: Suyakli baliqlar- Osteichthyes  Kenja sinf: Shu`la qanotlilar- Actinopterei  Katta turkum: Suyakdor baliqlar- Teleostei  Turkum: Karpsimonlar- Cypriniformes  Vakil: Oq amur- Ctenopharyngodon idella Oq amur karpsimonlar oilasiga mansub bo`lgan o`simlikxo`r baliq hisoblanadi. Oq amurning biologiyasini o`rganish, bu baliqdan samarali foydalanish va undan yuqori hosil olish imkonini beradi. 56 Morfologiyasi va tana tuzilishi . Suv havoga nisbatan zich va yopishqoq bo‘lgani uchun suvda yashovchi baliqlarning tana va suzgichlari ham shu xususiyatlarga bog‘liq holda tuzilgan. Ko‘plab baliqlarning tanasi suvda torpeda kabi harakat qilishga yaxshi moslashgan. Ular suvda tanasini egib, to‘lqinlantirib harakat qiladi. Umuman, baliqlarning tana shakllari ularning hayot kechirish tarziga mos ravishda turli xilda tuzilgan bo‘ladi. Baliqlarda yuqorida aytib o‘tilganlardan tashqari, yana bir qancha boshqacha tana shakllari ham uchraydi, ularning aksariyati oraliq shakllardan iboratdir. Og`zining tuzilishi: O ‘simlikxo‘r baliqlarning og‘zi boshining ostiga o‘rnashgan, ko‘pincha tishlari bo‘lmaydi, pastki labi Oq amur xuddi pichoqdek o‘tkir, goho usti shox modda bilan qoplangan bo‘ladi. Oziqlanishi: Oq amur hovuz baliqchilik xo`jaligining hamda ko`l baliqchiligining asosiy ob`yekti hisoblanadi. Bundan tashqari xalq tilida oq amur balig`ini suv osti sigiri ham deyishadi. Oq amurning ozuqasi o`simlik hisoblanadi. Oq amur chavoqlari ham boshqa baliq chavoqlari singari boshlang`ich rivojlanish bosqichlarida zooplankton bilan oziqlanadi, yana keyingi rivojlanish bosqichida vaqtinchlik zoobentos bilan oziqlanadi. Lichinkalari oldingi 2 hafta mobaynida mayda zooplanktonlar, eng oldin kolovratkalar bilan, so‘ngra shoxli qisqichbaqalarning naupliyalari bilan, keyin esa shu qisqichbaqalarning katta organizmlari va planktonning boshqa organizmi bilan oziqlanadi. Uzunligi 2,5-3 sm bo`lishi bilan avvaliga yumshoq o`tlar bilan keyinchalik ayniqsa 2 yoshdan keyin dag`al yuksak suv o`tlar bilan oziqlanishga o`tadi. Voyaga yetganda suv o'simliklari va quruqlik o'simliklarining suv ostida qolgan qismlari bilan, ba'zan baliq chavoqlari bilan ovqatlanadi. Jizzax suv omborida olib borilgan kuzatishlar natijasida oq amur (Ctenopharyngodon idella)ning tashqi va ichki tuzulishi o‘rganildi. Kuzatuv olib borilish jarayonida tana uzunligi va massalari turli xil bo‘lgan baliqlar ovlandi. 57 Ularning yoshlari tangachalari orqali aniqlandi. Olingan natijalar quyidagi jadvalga joylashtirildi: 11-jadval Oq amur (Ctenopharyngodon idella) baliqning morfometrik ko‘rsatkichlari Tana uzunligi, sm Tana massasi,g Baliq yoshi, yil Olingan nomuna soni 35,4-42,3 3500-3945 4 3 28-38,2 2850-3590 3 5 24,6-29,7 2200-2910 2 6 18,3-23,5 1560-2185 1 4 Ovlangan baliqlar yorib ko‘rilganda ularning oshqozonidan suv omborida juda ko‘p uchraydigan Dominant turlardan Sehpoederiella papillata, Pediastrum Scenedesmus Coelastrum sphaericum Crucigenia apiculata uchradi. Bundan tashqari Oq Amur balig‘i (Ctenopharyngdon idella) zooplanktonlar (kolovratkalar, shoxli qisqichbaqalarning naupliyalari) bilan oziqlanishi aniqlandi.  Oq do ngpeshonaʻ ( Hypophtalmichthys molitrix )  Sistematik holati quyidagicha:  Tip: Xordalilar- Chordata  Kenja tip: Umurtqalilar- Vertebrata yoki  Bosh skelelitlilar - Craniata  Bo`lim: Jag`og`izlilar-Gnathostomata  Katta sinf: Baliqlar- Pisces  Sinf: Suyakli baliqlar- Osteichthyes  Kenja sinf: Shu`la qanotlilar- Actinopterei  Katta turkum: Suyakdor baliqlar- Teleostei  Turkum: Karpsimonlar- Cypriniformes  Vakil: Oq do‘ngpeshona- Hypophtalmichthys molitrix 58 6-rasm. Oq do ngpeshonaʻ - Hypophtalmichthys molitrix Hypophthalmichthys molitrix ( Белый (обыкновенный) толстолобик ) - Shimoliy va Markaziy Xitoyning suv havzalarida keng tarqalgan. Amur daryosining Shimoliy qirg’oqlarida ham bor (Berg 1948, Nikolskiy 1956). O’zbekistonning suv havzalarida tolstolobik 1960-yillardan keyin paydo bo’lgan. U Turkmanistonning suv havzalarida iqlimlashtirilgandan keyin, Do’ngpeshona chavog’i fitofag bo’lib, birinchi 1958 yillarda olib kelingan (Aliyev 1963). Hozirda u O’zbekistonning barcha tabiiy va sun’iy suv havzalarida keng tarqalgan. Do’ngpeshonaning tabiiy rivojlanishi Amudaryo va Sirdaryoda bo’lib o’tadi (Aliyev 1966). Xorazm vohasining barcha ko’llarida, yaniy Amudaryo bilan Sirdaryoga bog’liq bo’lgan suv havzalarida uchratish mumkin (Haqberdiyev 1983). Amudaryo quyi oqimidagi suv havzalarda tolstolobik oziqning tipik omili sifatida saqlanadi. Amudaryo, Dovudko’l va sholi dalalarida bu baliqning ozig’i diatom suvo’tlari va boshqa suvo’tlari. Bular uchun ovqat tarkibi juda muhim emas (Shamshetov, Sagitov 1977, P-avlovskaya 1982). Voyaga yetgan tolstolobik fitoplanktonlar bilan oziqlanadi. Ovqatining 95 % dan ko’pi fitoplanktonlar (diatom suvo’ti), 2 % i zooplanktonlar (Nikolskiy 1956). Yosh baliqlari rotiferalar, suvo’tilari bilan oziqlanadi. 15 mm dan katta bo’lgan baliqlar plankton, suvo’tlarini iste’mol qiladi (Veregin 1950). May va iyunni boshlarida ko’lning yuzasi maksimal darajada oziq bilan to’lgan bo’ladi. Masalan: 80,4 %. Bu vaqtda asosiy oziq zooplankton (cyclope, zooplankton, rotifera) bo’ladi. Plankton ozuqasining asosiy qismlari diatom suvo’tilar, spirogiraga o’xshash ko’k-yashil suvo’tilar bo’lishi mumkin (Abdullayev E.A., 1978, Haqberdiyev 1983). Noyabr oyining 59 boshida asosiy ozig’i suvo’tlar (asosan ko’k-yashil va spirogira) bo’ladi. Diatom suvo’tilarni yeyishi ko’payadi (45,3 % dan ko’p), zooplanktonlar kamayadi (1,4 %). Tolstolobikni ozuqasidan tashqari har doim ovqat komponentlari bo’lmagan cho’kindi va qum (1,7 % dan ko’p) uchraydi (Haqberdiyev 1983). Bizning olib borgan kuzatuvlarimiz jaroyonlarida oq do’ngpeshonani turli xil o‘lchamdagilari ustida morfometrik tadqiqot o‘tkazdik. Ovlangan baliqlarni morfometrik jihatdan tahlil qilindi. Tahlil natijalari quyidagi jadvalda keltirilgan: 60 12-jadval Oq do ngpeshonaʻ ( Hypophtalmichthys molitrix ) balig‘ining marfometrik ko‘rsatkichlari Tana uzunligi,s m Tana massasi,g Voyaga yetish koifsenti % Ko‘payish maxsuldorligi Olingan nomuna soni Absaluyt Nisbiy 20,5-26,8 230-310 10,2- 11,9 1211- 1302 14,9- 19,5 4 33,5-36,9 340-412 9,3-12,6 1485- 1963 12,4- 22,1 8 28,6-31,5 321-331 9,6-11,2 2145- 5213 11,7- 23,4 5 34,8-36,8 360-420 8,5-15,3 3961- 7310 1 2 ,6- 22,2 9 Baliqlarning ikralari sanaldi va serpushtligi o‘rganildi. Ovlangan baliqlarning oshqozoni ochib o‘rganilganda ularning suv omborida mavjud bo‘lgan fitoplanktonlar ( Cyclotella, Synedra, Achnanthes, Cocconeus, Diploneus ) bilan oziqlanishi m a’lum bo‘ldi. 3.4. Jizzax suv omborining baliqchilikdagi ahamiyati. Jizzax suv ombori to g onlar yordamida suvni yig ish va saklash uchun ʻ ʻ ʻ quriladigan sun iy suv havzasi. Kompleks foydalanishga mo ljallangan suv ʼ ʻ ombori xalq xo jaligidagi bir qancha tarmoqlar sug orish, suv ta minoti ʻ ʻ ʼ toshqinlarga qarshi kurashish va boshqa ehtiyojlarni qondirish uchun barpo etilgan. Yil davomida daryo oqimlarining o zgarib turishi va uning hudud ʻ bo ylab notekis taqsimlanganligi suv ombori barpo etishga zarurat tug dirgan. ʻ ʻ Suv ombori oqimni fasllar va yillar bo yicha tartibga soladi, kanal va boshqa suv ʻ o tkazish inshootlari bilan birga hududlar bo ylab qayta taqsimlashga imkoniyat ʻ ʻ yaratadi. Jizzax suv ombori Jizzax vohasini doimo suv bilan ta‘minlash va 61 qo‘shimcha yerlarni sug’orish maqsadida qurilgan. Me‘yorida to‘lgan vaqtda suv hajmi 87,5 mln m3 ,maydoni 13 km kv dan ortiq, uzunligi 3,3 km , eng keng joyi 5,1 km tashkil etadi. O‘rtacha chuqurligi 20 metr, eng chuqur joyi 70 m. Suv omboriga Eski Tuyatortar kanali orqali 114,3 mln m3 /yil va Rovotsoydan 5,1 mln m 3 /yil suv kelib quyiladi. Hududning g‘arbida joylashgan Sangzor daryosi va sharqida joylashgan Zominsuv daryolarining oralig‘ida Molguzar tizmasining shimoliy yonbag‘irlarida bir qancha soylar hosil bo‘ladi. Achchisoy, Pshog‘orsoy, Toylonsoy, Rovotsoy, Ardaxshonsoy kabi soylar oqadi. Ularning suv sarfi umumiy holda 0,17 m 3 sekunddan 0,60 m 3 / sekundgacha o‘zgaradi. Jizzax suv ombori 1973 yilda foydalanishga topshirilgan, 1987 yilda qayta ta‘mirlangan. Hozirgi kunda to‘liq suv hajmi 100 mln metr kub., shundan foydali suv hajmi 87 mln metr kub. To‘liq suv hajmi esa 4 mln metr kubdan oshmaydi. Loyqa to‘lish muddati 41 yil, suv omborining suv yuzasi bo‘yicha eni 4,2 km, uzunligi 3,3 km metr. Suv omborining chuqurligi 20 metr, maydonining yuzasi 13,75 km kv[6.3.1]. Yuqoridagi ma’lumotlardan xulosaga keladiagan bo‘lsak Jizzax suv omborining birlamchi maqsadi Jizzax vohasini doimo suv bilan ta‘minlash va qo‘shimcha yerlarni sug’orish maqsadida qurilgan. Ammo bu suv omboridan baliqchilik sohasida ham keng foydalanilsa maqsadga muvofiq bo‘ladi. Bizning izlanishlarimiz natijasi shuni ko‘rsatmoqdaki bu havzadan baliqchilik sohasida foydalanib kata iqtisodiy foyda olsa bo‘ladi. Olib borilgan tadqiqot jarayonlarida oddiy qora baliq ( Schizothorax intermedius ) , Kumush tovonbaliq ( Carassius auratus ) , Oq amur ( Ctenopharyngodon idella ) va Oq do ngpeshona ʻ ( Hypophtalmichthys molitrix ) kabi baliq turlarini uchratdik. Bu baliq turlari yashash jarayonida fitoplankton ( Chlorella vulgaris , Scenedesmus acuminatus , Asplanchna girodi. Euchlanis dilatata, Brachionu, Keratella, Ceriodaphnia reticulate, Daphnia longispina ) va zooplanktonlar ( Kolovratkalar, Shoxdormo‘ylovli, Kopepodlar ) bilan ozoqlanishi ma’lum. Suv omborda Fitoplankton kompleksi bo‘yicha dominant holatga ega bo‘lgan guruhlar diatom, yashil va ko‘k-yashil suvo‘tlari ekanligi kuzatildi. Ular umumiy hisobda umumiy 62 aniqlangan suvo‘tlarining 90 % ni tashkil etadi. Ayniqsa ular orasida diatom suvo‘tlarining vakillari juda keng tarqalgan bo‘lib, jami aniqlangan suvo‘tlari turlarining deyarli 50% ti hisobida turlar tarkibiga ega ekanligi kuzatildi. Ushbu bo‘limga mansub Melosira, Cyclotella, Synedra, Achnanthes, Cocconeus, Diploneus, Entomoneis, Gyrossigma, Navicula, Nitzschia, Surirella kabi turkumlarining vakillari deyarli barcha na’muna olingan joylardan ajratilganligi ma’lum bo‘ldi. Turlar tarkibining xilma-xilligi bo‘yicha ikkinchi o‘rinda ko‘k- yashil suvo‘tlari bo‘limi turgan bulib, ulardan keng tarqalgan vakillari qatoriga Mycrosistis, Merismopedia, Oscillatoria, Lingbya kabi turkumlarining turlari tez-tez uchrab turdi. Suv ombori havzalarida Oq o mur balig‘i ( Ctenopharyngdon idella) ning oziqlanishini kuzatdik. Suv o‘tlarining bunday rivojlanishi suvdagi kislorod miqdorini yuqori darajaga yetkazadi. Rivojlangan fitoplnaktonlarning ichida biomassa jihatidan eng yuqorisi yashil suv o‘tlari bo‘lib, asosan, protokok rivojlanib, 11,0 mg.-litr biomassani ko‘rsatdi. Dominant turlardan Sehpoederiella papillata, Pediastrum Scenedesmus Coelastrum sphaericum Crucigenia apiculata uchradi. Iyun oyida o‘stirish havzalarida volvokslarning ommaviy rivojlanishi kuzatiladi. Yirik koloniyalardan Volvok globator va Eudopina elegans Pandopina mopum 1625,3 mg-litr miqdordagi biomassani ko‘rsatdi. Oq do‘ngpeshona ( Hypophthalmichthyes molitrix) ni boqish uchun – Chlorella vulgaris , Scenedesmus acuminatus lar bilan oziqlanishi kuzatildi . Jizzax suv omborida bu ozuqalarning hammasi yetarliligi hamda barcha ekologik omillar normal darajada ekanligini inobotga olgan holda baliqchilik sohasini yo‘lga qo‘yish Jizzax suv omborida yuqori iqtisodiy sermahsullikka erishish mumkin degan xulosaga keldik. 63 Xulosa Suv resurslaridan ratsional va kompleks foydalanishning asosiy yo‘li daryolar oqimini tartibga soluvchi suv omborlari barpo etishdir. Daryo suvlarini suv omborlarida to‘plash, suv resurslaridan yilning hohlagan mavsumida haftalar va sutkalar davomida kerak bo‘lgan joylarga suvni yetkazib berish imkoniyatini beradi. Suv omborlari xalq xo‘jaligining barcha tarmoqlarini rivojlanishiga suv xo‘jalik tarmoqlarining suvdan yaxshi foydalanishida katta rol o‘ynaydi, ularning ko‘p qismi, asosan irrigatsiya maqsadida barpo etilgan bo‘lib, Ekspluatatsiya qilish jarayonida baliq xo‘jaligi sanoat korxonalari hamda shahar va qishloq aholisini suv bilan ta‘min etish, toshqin va sel oqibatlarining oldini olish, uning qirg‘oqlarida sanatoriyalar, dam olish uylari va boshqa maqsadlarda foydalnish mumkin. 1. Jizzax suv omborida zooplankton organizmlari va baliq turlari o‘rganildi. 2. Zooplankton organizmlar suv omborida o‘ziga xos turli biologik jaryonlarda ishtirok etashi hamda bu organizmlarning suv havzalarida bo‘lish va bo‘lmasligi shu suv omborining ekologik sharoitini belgilab berishi kuzatishlarda aniqlandi. 3. Suv omborida – Kolovratkalardan 13 - tur, Shoxdormo‘lovli qisqichbaqasimonlar 8-tur va Kopepodlarning 5 - turi aniqlandi. 4. Suv omborida ba’zi Kolovratkalar, Shoxdormo‘ylovli va Kopepodlarning biologiyasi, tarqalish qonuniyatlari mavsumlarda uchrashligi aniqlandi. 5. Suv ombori uchrovchi baliq turlarining taksonomik tavsifi tuzib chiqildi. 6.Ovlangan baliqlarning ovqat hazm qilish tizimi tekshirilib, ularning dinamik tahlil qilindi hamda ozuqa ratsionida ko’proq sodda qisqichbaqasimonlar dominantlik qilishi aniqlandi.Bu ozuqalarning mavjudligi va barcha ekologik omillarning normalligi Jizzax suv omborida baliqchilik sohasini yo‘lga qo‘yish bilan yuqori iqtisodiy samaradorlikka ershish mumkin degan xulosaga keldik. 64 65 Amaliy tavsiyalar 1. Suv omborida uchraydigan baliq turlarining, serpusht zotlarni tanlash kerak: suv omborida qora baliqning erkaklari hayotining 2-3 yilida, tanasining uzunligi 12-15 sm bo‘lganda, urg‘ochilar esa hayotining 3-4 yilida, tanasining uzunligi – 12-15 sm bo‘lganlarini tanlash maqsadga muofiq bo‘ladi. 2.Qora baliqning mutlaq serpushtlik ko‘rsatkichi, tanasining uzunligi 30,-51,5 sm bo‘lganda, 6,6 – 74,0 ming donani tashkil etadi, Oq amurniki 145 ming chavoqni, har bir ona oq amur beradi. Iloji boricha yanada yanada sermahsul zotlarni tanlash va eskirgan zotlarni seleksiya yo‘li bilan yangilash. 4. Suv omborida to‘liq sistemali baliqchilik xo‘jaligini tashkil qilish. Baliqlantirishda asosiy obyekt sifatida Oddiy qorabaliq ( Schizothorax intermedius ) ni, Kumush tovonbaliq ( Carassius auratus gibelio ),va Oq amur (Ctenopharyngodon idella)ni tanlash lozim. 5. O`simlikxo z‘r baliqlardan, ayniqsa oq amur iqtisodiy jihatdan foydali turdir. 6. Suv omborda uchraydigan fitoplankton va zooplanktonlar baliq chovoqlari uchun tabbiy oziqadir.Bugungi kunda Suv omborida Kolovratkalardan 13 - tur, Shoxdormo‘lovli qisqichbaqasimonlar 8-tur va Kopepodlarning 5 - turi borligi aniqlandi.Zooplanktonni rivojlanishini va ularning mavsumiy dinamikasini o‘rganish lozim. 7. Bozor talabini o`rganib chiqib ekologik toza va sifatli baliq mahsulotini yetishtirish lozim. 66 ILOVALAR 7- rasm. Bogorova kamerasi va shtempel pipetkasi 8-rasm. Apshteyn plankton suzgichi 67 (o‘ngda - bankaning qopqoqli stakani). 9 – rasm. Ruttner batometri 10 -rasm. Voyaga y etgan siklop 68 11 -rasm. Zooplankton organizmlarning miqdor ko‘rsatkichlari 69 12 -rasm. Zooplankton organizmlarning o‘rtacha biomassasi 70 13 -rasm. Kolovratkaning tuzilishi 14-rasm. Siklopning tuzilishi 71 15 - rasm. S h oxdormo‘ylovli qisqichbaqasimonlar 72 16 -rasm. Siklopning umumiy ko‘rinishi va naupliusi. 73 17-rasm. Qorabaliq (Schizothorax intermedius) ni o‘rganish jarayoni. 74 18-rasm. Oq amur ( Ctenopharyngodon idella) ni o‘rganish jarayoni. 75 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI 1. Sh.M. Mirziyoyev. O‘zbekiston respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar strategiyasi to‘g‘risida (O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 2017 y., 6-son, 70-modda) Darslik va o‘quv qo‘llanmalar: 1. Алимов А.Ф., Голд З.Г. Определение продукции популяций водных сообществ: Учебно-методическое пособие/ Новосибирск: Наука, 2000.- 102 с. 2. Агроклиматические ресурсы Джизакской и Самаркандской областей Узбекской ССР. -Л.: Гидрометеоиздат, 1977. -218 с. 3. Алибеков Л.А., Нишонов С.А. Природные условия и ресурсы Джизакской области. Т., «Узбекистан», 1978. - 253с. 4. Алибеков Л.А., Нишонов С.А. Табиатни муҳофаза қилиш ва табиий ресурслардан рационал фойдаланиш. Т., «Ўқитувчи», 1983. – 269с. 5. Бродский Э.В. Определител ь свободноживуших пресноводных веслоногих раков СССР и сопредел ь ных стран по фрагментам в кишечниках рыб. Москва АН СССР 1960 г. 6. Вронский В.А. Прикладная экология . – Ростов – на – Дону: Феникс , 1996 -512 стр. 7. БенингА.А. Cladocera Кавказа.-Тбилиси: Грузмедгиз, 1941.-384 с. 8. Бабушкин Л.Н., Когай Н.А. Физико-географическое районирование Узбекской ССР //Науч.труды. ТашГУ.-1964 . -Вып. 231. -263с. 9. Беспалов Н.П. Некоторые физические особенности светлых сероземов Голодной степи. В кн: «Вопросы мелиорации Голодной степи», Т., 1957., С. 101-167. 10. Биргер Г.И. «Метаболизм водных беспозвоночных в токсической среде». – Киев: Наукова думка, 1979 – 130 с. 11. Вавилкин А.С., Иванов А.П., Куранова И.И. «Основы ихтиологии и рыбоводства» Москва: «Агропроиздат».- 1985. 76 12. 13. Горелкин Н.Б., Никитин А.М. Водный баланс Арнасайской озерной системы. В кн: «Гидрологические исследования в Средней Азии». Тр. САРНИИГМИ., вып. 39(12). Л., Гидрометиздат., 1976. 14. Дорохов С.М., Пахомов С.П., Поляков Г.Д. «Прудовое рыбоводство» Москва: «Высшая школа», 1981г. 15. Е.Д.Мануйлова «Ветвистоус ы е рачки фаун ы СССР» в кн.: Определитель по фауне СССР. – Москва:Наука, 1964. 16. Жадин В.И., Родина А.Г. Биологические основы водоснабжения и очистки вод // Жизн ь пресных вод СССР т. 3 / Под ред. В.И. Жадина и Э.Н. Павловского.-М., Л.: АН СССР, 1950.-С. 779-818. 17. Niyozov D.S, G‘afforov H . G . « Baliqlarning oziqlanishi » Toshkent- 2012 18. Жураев М.Т., Абдуллаев Б.Д., Ташматов Х.М., Норов А.Т. Особенности загрязнения подземных вод г. Джизака. (Создание систем рационального использования поверхностных и подземных вод бассейна Аральского моря). ГИДРОИНГЕО, Экология хабарномаси №5,6., Т., 2003, С. 152- 153. 19. Иванов А.П. «Рыбоводство в естественных водоёмах» Москва. ВО «Агропромиздат».- 1988г. 20. Ирригация Узбекистана. Изд-во «Фан». Т., 1975., Том №1, №2. 21. Камилов О. Джизакская степь как объект освоения. Т., «Узбекистан», 1976. 22. Кутикова Л.А. Коловратки фауны СССР –Л.: Наука, 1970.- 742 с. 23. Макеева А.П. «Эмбриология рыб». Москва Издателство МГУ, 1992. 24. Мирабдуллаев И.М., Х.Ю.Ахмедов, А.Р.Кузметов, Б.И.Урманов. Опыт выращивания товарного карпа в садках на Тудакулском водохранилище // Узбек, биол. журн. 1990. - № 4. - С. 52-53. 77 25. Мирабдуллаев И.М., Кузметов А.Р., Хегай В.Н Lophocharis salpinavar. Parvidentata Hauer, 1937 - новая для фауны СССР коловратка // Доклады АН УзССР. 1991. К 9. С. 58-59 26. Mirabdullayevi.fi, Kuzmetov A.R. Tfie genus Thermocyclops (Crustacea. Copepoda) m Uzbekistan (Central Asia) // Intern. Revue gesamt. Hydrobiol. 1997. V. 82. N 2. P. 201-212. 27. Мирабдуллаев И. М., Рахматуллаева Г. М., Кузметов А. Р.,Туремуратова Г.И., Белозуб Л.Г., Базарова Ҳ.Ҳ. Биоразнообразие ракообразных Узбекистана //Узбек.биол.ж. 1997. Н 6. С. 51-53. 28. Мирабдуллаев И.М., Кузметов А.Р.. Хегай В.Н. Зоопланктон рыбоводных прудов южных областей Узбекистана // Узбек, биол. журн. 1994.- № 1.- С. 49-53 29. Никитин А.М. Озера Средней Азии. Л., Гидрометеоиздат., 1987. – 102с. 30. Нишонов С.А. Жиззах вилояти. Т., «Ўзбекистон», 1980. – 122с. 31. Ниёзов Д. С. Ғаффоров Ҳ. Ғ.Балиқларнинг озиқланиши. Тошкент .- 2012. 32. Никольский Г.В. «Экология рыб» Москва: «Высшая школа».- 1974. 33. Нурбаев Д.Д. Оценка современного состояния Арнасайских озер и задачи регулирования гидрометеорологического режима на переспективу. (Создание систем рационального использования поверхностных и подземных вод бассейна Аральского моря). ГИДРОИНГЕО., Экология хабарномаси №5,6., Т., 2003, С. 66-67. 34. Привезенцев Ю.А. «Интенсивное рыбоводство» Москва. ВО «Агропромиздат» 1991г. 35. Саковская В.Г., Ворошилина З.П. и др. «Практикум по прудовому рыбоводству» Москва. ВО «Агропромиздат».- 1991г. 36. Смирнов Н.Н. «Биология ветвистоусых ракообразных».- Зоология беспозвоночных. Т.ВИНИТИ, 1975. 37. Ҳусенов С. Х. , Ниёзов Д. С. “Балиқчилик” Тошкент. - 2013 . 78 38. Черномашенцев А.И., Мильштейн В.В. «Рыбоводство» – М: Легкая и пишевая промишленность, 1983. 39. Чембарисов Э.И., Бахритдинов Б.А. Гидрохимия речных и дренажных вод Средней Азии. -Ташкент: Ўқитувчи, 1989. -232 с. 40. Шевченко А.И. Гидрогеологическая классификация орошаемых территорий Узбекистана. –Ташкент, 1961. 41. Щеглова О.П. Питание рек Средней Азии Ташкент: Изд-во САГУ, 1960.- 243 с. 42. Alimqulov N.R. Jizzax viloyatida rekreasiyani rivojlantirishning geografik asoslari (Tabiiy geografiyaning regional muammolari). Samarqand., 2002., 98- 101 b. 43. Eshonqulov R., Pozilov M., Norov A.T., Xolboev U. Jizzax viloyati tabiiy resurslarini himoya qilish. Jizzax, 2004. - 53 b. 44. Ensiklopedik lug‘at “Toshkent” 1998 yil: Jizzax viloyati haqida umumiy ma’lumot .280 bet. 45. I. M Mirabdullaev, A.N. Abdurahimova, A.R Kuzmetov, X.X. Abdunazarov «O‘zbekiston Eshkakoyoqli qisqichbaqasimonlar (Crustacea, Copepoda) aniqlagichi» Toshkent 2012 yil. 46. Ismanov A.J.. Sektimenko V.E. Sirdaryo va Jizzax viloyatlarining tabiiy- geografik sharoitlari. To‘plam. Sirdaryo va Jizzax viloyatining sug‘oriladigan tuproqlari. T., «Fan», 2005., 6-20 b. 47. Jizzax viloyati hokimiyati Qishloq va suv xo‘jaligi boshqarmasi ma'lumotlari. 2003 yil. 48. Jizzax viloyati statistika boshqarmasi ma'lumotlari. Jizzax viloyati pasporti. 2005y. – 76 49. Jizzax viloyati tabiatni muhofaza qilish davlat qo‘mitasi hisobotlari. 2002- 2003 yillar. 50. Jizzax viloyati hokimiyati Yer resurslari va undan foydalanish boshqarmasi ma'lumotlari. 2003 yil. 79 51. Jizzax gidrogeologik-mileorativ ekspedisiyasi ma'lumoti. Jizzax viloyatida sug‘oriladigan yerlarni meliorativ nazorat qilish va zovur-drenaj tarmoqlarini ekspluatasiya qilish bo‘yicha 2002 yil hisoboti. -98. 52. Jizzax viloyati tabiatni muhofaza qilish davlat qo‘mitasi. 1998-2002 yillarda Jizzax viloyatida atrof-muhitni muhofaza qilish va tabiiy resurslardan foydalanish holati to‘g‘risida ma'ruza. Jizzax., 2003y. –28b. 53. Rasulov A.R., Hikmatov F.H. Umumiy gidrologiya. Toshkent: Universitet, 1995.175 b. 54. S .Q Husenov, D. S. Niyozov, G‘. M Sayfullaev «Baliqchilik asoslari» Buxoro 2010 yil. 55. Tashkenboev A., Nosirov O‘. Jizzax viloyati. T., «O‘zbekiston», 1996. -126 b. 56. Vaxobov X ., Nizomov A ., Alimqulov N . R ., Ibrohimova N . Jizzax viloyatida turizmni rivojlantirish asoslari . ( O ‘ zbekistonda turizm xizmatlarini takomillashtirishning iqtisodiy mexanizmi . Resp . Ilmiy - amaliy anjumani ). T., 2003., 44-46 bet. 57. Vohidov Yu. Aydar-Arnasoy ko‘llar tizimining ekologik muhitga ta'siri. (Sozdanie sistem rasianal'nogo ispol'zovaniya poverxnostnix i podzemnix vod basseyna Aral'skogo morya). GIDROINGEO., Ekologiya xabarnomasi №5,6., T., 2001, 45-47 bet. Internet saytlar: 1. http :// www . zooplankton . ru 2. http :// www . gidrobilogy . ru 3. www .nnu. uz ( Alisher Navoiy nomidagi milliy kutubxona) 4. http://www.cnshb.ru/AKDiL/0015/base/RP/000421.shtm 5. http://ribvod.ru/category/prudovoe-ryibovodstvo 6. http://fermer02.ru/ribovodstvo/karp/1585-prudovoe-rybovodstvo.html 7. http://www.fishabout.ru/rybovodstvo/112-prudovoerybovodstvo.html 80

“JIZZAX SUV OMBORINING BALIQCHILIK SOHASIDAGI AHAMYATI” Mundarija Kirish ………………………………………………………… ………... ..... 3 I. BOB. Adabiyotlar sharhi ……………………………………………… 8 1.1 O‘zbekistonda gidrofaunani o‘rganilish tarixi……………………… 8 II. BOB. Tadqiqot sharoitlari, ob’ekti va usullari ………………… ....... 18 2.1. Tadqiqot ishlari olib borilgan hududning fizik va geografik tavsifi 18 2.2. Tadqiqot obyekti va usullari …. ………………… ………………....... 27 III. BOB. Tadqiqot natijalari …………………………………………..... 32 3.1. Jizzax suv omborining z ooplankton organizmlar i ning tur tarkibi .. 32 3.2 Suv omborida baliqlarni oziqlantirish uchun zooplankton va fitoplankton organizmlarni ko‘paytirish .... ............ ....... .. . ..................... 35 3. 3. Jizzax suv ombori ning ixtiofaunasi . ............. ...................... .......... ....... 54 3.4. Jizzax suv omborining baliqchilikdagi ahamiyati…………………... 6 3 Xulosalar …..………….…………………………………………………... 6 4 Amaliy tavsiyalar . .….……………………………..……………………... 65 Ilovalar……………………………………………………………….......... . 66 Foydalanilgan a dabiyotlar ……………………………………………… 75 1

Biz yoshlarga doir davlat siyosatini hech og‘ishmasdan, qat’iyat bilan davom ettiramiz. Nafaqat davom ettiramiz, balki bu siyosatni eng ustuvor vazifamiz sifatida bugun zamon talab qilayotgan yuksak darajaga ko‘taramiz. SH. M. MIRZIYOYEV KIRISH Mavzuning dolzarbligi . Mamlakatimizni iqtisodiy va ijtimoiy yuksaltirishning dolzarb masalalaridan biri, aholini sifatli baliq mahsulotlari bilan ta’minlash, suv havzalarida baliq ovlash va baliqchilikni yaxshilash, suv resurslaridan oqilona foydalanishdir. Buning uchun maxsus hovuz xo‘jaliklarida baliq o‘stirish, baliq mahsulotlarini ishlab chiqish kabi istiqbolli tadbirlar asosiy rol o‘ynaydi. Hozirgi vaqtda respublikamizda hovuz xo‘jaliklarida baliqchilikni rivojlantirishga katta e’tibor berilmoqda. Baliqchilikning asosiy ob’ekti baliq chavoqlarini sog‘lom o‘stirib, yosh baliqlar darajasiga olib borish yo‘llarini ishlab chiqish baliqchilik sohasida yangi texnologiyalarni qo‘llagan holda amalga oshadi. Bunday usullarni ishlab chiqish albatta, baliq chavoqlarini o‘stirish jarayonida hovuzlarda va suv omborlarida ularning oziqa bazasini tashkillashtirish xususiyatini o‘rganishni talab etadi. Baliq o‘stirish hovuzlarida ozuqa bazasini tashkillashtirish uchun suv organizmlari, jumladan zooplanktonlar muhim rol o‘ynaydi. Ma’lumki zooplankton organizmlarda baliq chavoqlarini rivojlanishida asosiy ozuqa hisoblanadi. Baliq chavoqlari o‘stirish hovuzlarida zooplanktonning intensiv rivojlanishi, ayniqsa yosh baliqlar o‘stirishning dastlabki bosqichlarida baliq xo‘jaliklaridagi ishning samarasiga bog‘liq. Shunga ko‘ra baliqchilikni rivojlantirishda, sun’iy suv havzalari zooplankton organizmlarning sifat va miqdor o‘zgarishlarini bilish muxum ahamiyatga ega shuning uchun bu organizmlarning biologiyasi, ekologiyasi va fasllarda tarqalish qonuniyatlarini tadqiq qilish zarur. 2

Suv biotsenozidagi umurtqasizlar, tuban o‘simliklar baliqlarning, asosan baliq chavoqlarining ozuqasi hisoblanadi. Suv havzalarida va suv omborlarida bunday organizmlarning bo‘lmasligi yoki juda kam bo‘lishligi baliq chavoqlarining rivojlanishini susaytiradi va nobud bo‘lishiga olib keladi. Havzalardagi tuban qisqichbaqasimonlar zooplankton va fitoplankton bilan oziqlanib, suvdagi erigan kisloroddan foydalanib, o‘zlaridan biogen elementlar ajratib chiqaradi. S h u bilan bir qatorda suv xavzasi ekosistemasining bioma h suldorligiga ta’sir etadi. Ko‘pchilik suv organizmlari suvdagi kislorod miqdori 0,2 ml/l dan pasayib ketsa nobud bo‘la boshlaydi. Tadqiqot ob’ekti va predmeti: Jizzax suv ombori,baliqlar, zooplankton organizmlar. Jizzax viloyati SH.Rashidov tumanidagi suv havzalaridagi baliq va zooplanktonlarning miqdori va ularning mavsumiy hususiyatlari, dinamik tur tarkibi aniqlandi.Shuningdek ayrim baliq turlarini morfologiyasi va biologiyasi o‘rganiladi. Tadqiqot maqsadi va vazifalari . Jizzax suv omboridagi baliq turlarini aniqlash va tabiiy ozuqa bazasini zooplanktonni rivojlanishini ularning mavsumiy dinamikasini o‘rganish. O‘zbekiston suv omborlarining zooplankton organizmlari turlar xilma- xilligini aniqlash va o‘rganish, zooplanktonning miqdor jihatdan rivojlanishi hamda mavsumiy suksessiyasi qonuniyatlarini aniqlash.Suv havzasida uchraydigan baliqlarni taksonomik taxlil qilish va morfoligik ko‘rsatgichlarini aniqlash. Maqsadni amalga oshirish uchun quyidagi vazifalar belgilandi : 1. Jizzax suv ombori b aliq laridan namunalar olish va morfometrik ko‘rsatkichlarini aniqlash. 2.Suv organizmlarini ya’ni zooplanktonlarni aniqlash usullaridan foydalanib, na’munalar tayyorlash. 3

3.To‘plangan materiallarni o‘rganib, zooplanktonlarning suv biotsenozidagi tarqalishi va uchrash dinamikasini tahlil qilish va tur tarkibini aniqlash. Ilmiy yangiligi : Tatdqiqotlarimiz natijasida Jizzax suv omborining gifrologik,gidroximik,gidrobilogik xususiyatlari va ixtiofaunasi o ‘ rganiladi va qayta tadbiq qilinadi.Jizzax suv omborining barcha xususiyatlari va baliqchilk sohasidagi ahamyati o ‘rganiladi. Bundan quyidagi muammo va gipotezalar kelib chiqadi: Jizzax suv omborinig melortiv xolati va sug‘rishdagi ahamiyati o‘rganilgan,ammo uning gidribiologiyasi va ixtiofaunasi kam o‘rganilgan.Bundan ushbu muommo va gipotezalar kelib chiqadi. 1. Baliqchilik sohasidagi ahamiyati o‘rganiladi. 2. Ixtiofaunasi o‘rganiladi. 3. Zooplankton va fitoplanktonlari o‘rganiladi. Tadqiqot mavzusi bo ` yicha adabiyotlar sharhi: Dunyoning bir qator suv omborlarida zooplankton organizmlari faunasi va sistematikasi bo‘yicha ko‘plab xorijlik olimlar, jumladan Henri H.J, et all. (1994); Robert G.Radke and Uwe Kahl (2002); G. Dams (2016); Ana M.A. da Silva et all. (2009); J.A.Benzie (2006); J.M. Boberts (2009); Ch. Farwell (2014); Sinjae Yoo (2015); M. Povlov (2016); A.E. Friederike (2016) kabilar tomonidan o‘rganilgan. MDH mamlakatlarida zooplankton organizmlarinin asosiy guruhini tashkil etuvchi qisqichbaqasimonlar va kolovratkalar sistematikasi, ularning tarqalishi, mahsuldorligi, ekologiyasi hamda suv omborlari gidrologiyasi va gidroximiyasi bo‘yicha tadqiqotlar A.V. Krilov va boshq., (2009); E.V. Presnova va boshq., (2010), V.R. Alekseeva (1995); N.M. Korovchinskiy (2004); N.V. Kartasheva (2006); YU.F. Gromova va A.B. Primak (2015); E.P. Romanova (2009); A. Xaitov (2011); E.G. Krupa (2010) ishlarida. O‘zbekistonda turli tipdagi ekotizimlarda zooplankton organizmlarning taksonomiyasi, tarqalishi, ekologik xususiyatlari, ulardan suv havzalari unumdorligini oshirishda foydalanish bo‘yicha gidrobiologik 4

tadqiqotlar A.M. Muhamediev (1967, 1986), E.A. Toshpo‘latov (1975), I.M. Mirabdullaev (1990, 1992), H.X. Abdinazarov (2018) tomonidan amalga oshirilgan. O‘zbekistonning tabiiy shakllangan ko‘llari zooplankton organizmlarini o‘rganish bo‘yicha shunga o‘xshash tadqiqotlar yaqin yillarda E.N. Ginatullina (2009) tomonidan o‘tkazilgan. Tadqiqotda olib borilgan usulning tavsifi: Gidrobiologik, ixtiologik metodlardan foydalanildi.Baliqlarni o‘rganishda qabul qilingan uslublardan foydalanildi. (Pravdin. I .F 1966 , Pirojnikov P.L 1953y). Zooplankton na’munalarni konusli plankton suzgichlari Djedi to‘rlaridan yoki tutqich (sachoklar) to’rlar yordamida 50 - 100 litr suvni chelak yordamida suzib olish va suvning ma’lum chuqurligiga to‘r tashlanib uni tortib olish usuli dan foydalaniladi . Tadqiqot natijalarining ilmiy va amali ahamiyati: Zooplankton organizmlar faqat baliq chavoqlarining rivojlantirib qolmasdan, suv ekosistemasida sodir bo‘ladigan turli jarayonlarning kechishida ham muhum ahamiyatga ega. Izlanishlar davomida mazkur suv havzasida baliqlarning tur tarkibi aniqlanadi shuningdek ayrim ovlanadigan baliq turlari marfologiyasi va biologiyasi o‘rganiladi. Ishning aprobatsiyasi: Dissertatsiya mavzusi bo`yicha olingan ma’lumotlar fakultet ITK komisiyasiga 2 marta taqdim etildi, ham ikki yil davomida har oy oxirida kafedra yig`ilishida hisobot berildi. Bundan tashqari dissertatsiyaning nazariy va amaliy yangiliklari bo`yicha 2019-yili kafedraning yosh zoologlar ilmiy semenarida va magistrantlarning ilmiy va amaliy konfrensiyasida ma’ruza qilindi. Maqolalar: 1. Некоторые данные побиологии белогоамура , ASSOCIATION OF KOREAN CULTURAL CENTERS OF UZBEKISTAN xalqaro jurnali Science & Technology young Specialists Forum “Tashkent 2019” 42-46 betlar. 2. КУМУШ ТОВОН БАЛИҒИ- CARASSIUS AURATUS НИНГ БИОЛОГИЯСИ ВА ТУРЛИ МУҲИТ ШАРОИТИГА МОСЛАШИШИ. 5

O'xshashlar

KATTAQO’RG’ON SUV OMBORI IKKIPALLALI VA QORINOYOQLI MOLLYUSKALAR EKOLOGIYASI
Ikkipallali mollyuskalarning umumiy tasnifi. Kattaqo‘rg‘on suvombori molluskalarning o‘rganish tarixi materali va uslublari
CHIZMACHILIK FANINING MUHANDISLIK SOHASIDAGI O‘RNI
Yahyo Gʻulomov arxeologiya sohasidagi tadqiqotlari
ZARAFSHON DARYOSI QUYI OQIMI IKKI PALLALI (BIVALVIA UNIONIDAE, CORBICULIDAE) MOLLYUSKALARI FAUNASI VA EKOLOGIYASI