Yahyo G ulomov arxeologiya sohasidagi tadqiqotlariʻ MUNDARIJA Kirish 1.BOB Yahyo G ulomov hayot yo li va sohaga kirib kelishi ʻ ʻ 1.1 Yahyo G ulomov hayoti ʻ 1.2 Yahyo G ulomov arxeologiya sohasiga kirib kelishi ʻ 2.BOB Yahyo G ulomov arxeologiya faniga qo shgan hissasi ʻ ʻ 2.1 Yahyo G ulomov arxeologiya tadqiqotlari ekspeditsiyalari ʻ 2.2 Yahyo G ulomov tadqiqotlari natijalari ʻ Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro yxati ʻ 1

KIRISH Dono xalqimiz davrasida doimo bilimdon, etuk ustozlar to g risida so zʻ ʻ ʻ yuritilganda, “ustoz otangdan ulug ” degan nihoyatda ʻ e'tiborli qutlug ʻ ibora beixtiyor tilga olinadi. Darhaqiqat, hayotiy mohiyati jihatidan ustozlar o z ʻ salohiyati bilan otadan ma'lum darajada ajralib turadilar. Holbuki, har faslning o z ʻ hislati bo lganidek, ʻ har sohaningu kasb-hunar yoki ilm-fan bo lmasin, ʻ ularning komil daholari bo ladi. O z sohalari bo yicha ʻ ʻ ʻ ular yo l-yo riq ʻ ʻ ko rsatuvchi rahnamo va tarbiyalovchi murabbiylar- ʻ dir. Akademik Yahyo G ulomov umrini tarix faniga, arxeologik izla- ʻ nishlar, Vatani va mehnatkash o zbek ʻ xalqining kelib chiqishi (etnogenezi), uzoq qadimiy o tmishi, xususan bunyodkorlik xo ja- ʻ ʻ ligi, madaniyati va ma'naviyatining tarixiy asoslarini belgilab olib, ularni keng ko lamda tadqiq ʻ etishga bag ishlagan zabardast ʻ olim va kuchli salohiyatga ega ustozlardan edi. Taqdir meni Yahyo G ulomovdek ʻ ijtimoiyat fanining serqirra Luqmoniga shogird bo lishdek baxtu saodatga erishishni nasib etdi. Ustozimdan men ʻ nafaqat ilm sirlarini o rgandim, balki ta'lim va tarbiya olib, ʻ kamol topdim. Ota-bobolari sulolaviy madrasa mudarrisi, onalari qizlar maktabining murabbiyasi bo lgan savodxon-ilmli ziyolilar oila- ʻ sida kamol topgan Yahyo G ulomovda yoshlik chog laridayoq, savod va ʻ ʻ bilimga ishtiyoq nihoyatda kuchli bo lgan. 7-8 yoshligida u arabiy ʻ imlodagi o zbekcha va forscha ʻ kitoblarni bemalol o qiy oladigan ʻ savodga ega edi. “Namuna” internat maktabini bitirgach, Yahyo G ulomov avval ʻ Toshkentdagi O zbek ʻ ta'lim institutida (1923-1926), so ngra ʻ Samarqand Davlat pedagogika akademiyasida (1927-1930) bilim oldi. Bo lat ʻ Soliev, Muso Saidjonov, Vasiliy Lavrentevich Vyatkin, Abdurauf Fitrat kabi o z davrining ʻ bilimdon olimla- ridan ma'ruzalar tinglab, saboq chiqardi. Turon, Ulug Turkiston ʻ xalqlarining qadimgi tarixiga bo lgan qiziqish Ya. G ulomovni ʻ ʻ o sha ʻ paytlarda Samarqandda arxeologik qazishmalari bilan shuhrat topgan sharqshunos olim va o lkashunos ʻ arxeolog V.L. Vyat- kin bilan yaqinlashtirdi. Ya. G ulomovning ʻ mazkur ustozi fors- tojik va o zbek ʻ tillarini mukammal bilardi. U Mirzo 2

Ulug bekning bundan bir necha asrlar muqaddam buzilib, o rni hamʻ ʻ bilinmay ketgan rasadxonasi izlarini aniqlab, uni qazib o rgangan edi. Qadimgi Samarqand ʻ vayronalari - Afrosiyob yodgor- ligida arxeologik qazishmalar olib borib, uning sirlarini ochishga qo l urgan ʻ havaskor bo stonshunoslardan ʻ edi. V.L. Vyatkin tolibi ilmlarga “Musulmon Sharqi tarixi” kur- si bo yicha ʻ ma'ruzalar o qir edi. U Samarqandda tarixiy obida- ʻ larni saqlash qo mitasining ʻ raisi ham edi. XX asrning 20- yillarida Ya. G ulomov V.L. Vyatkindan ʻ arxeologiya fani bo yicha ʻ ilk saboqlar oldi va uning Afrosiyobdagi qazishmalarida qatnashdi. Xullas, Samarqandda O zbek pedakademiyasida ʻ olingan tarixiy saboqlar Ya. G ulomovning kelajakda tarixshunos va el- ʻ shunos- arxeolog bo lib ʻ etishishi yo lidagi ʻ boshlang ich ʻ bo g in ʻ ʻ edi. Samarqand tahsili tugab, mustaqil ilmiy tadqiqotlar davri boshlandi. Shu zamonda Toshkentda tarixiy yodgorliklarni saqlash va ilmiy o rganish respublika ʻ qo mitasi - “Uzkomstaris” ʻ tashkil etilib, unga me'moriy obidalarni saqlash bilan bir qatorda, O zbekiston hududida arxeologik tadqiqotlar olib bo- ʻ rish vazifasi ham yuklatilgan edi. 1933 yilda Ya. G ulomov ushbu qo mitaga, avval ilmiy xodim, ʻ ʻ so ngra ʻ esa ilmiy kotib etib tayinlandi. U Samarqand, Buxoro, Xiva, Shahrisabz, Termiz va Toshkent shaharlaridagi tarixiy- me'moriy yodgorliklarni saqlash va ularni o rganish yuzasidan il- ʻ miy tadqiqotlar olib borish bilan birga arxeologik ekspedisiya- larda ham qatnashdi. Ilk bor u 1933 yildayoq, M.E. Masson bosh- chiligida Davlat Ermitaji va “Uzkomstaris” tomonidan uyushti- rilgan Zarafshon ekspedisiyalarida qatnashadi.Bu davrda Ya.G ulomov dala sharoitida arxeologik ʻ qidiruv ish- larini tashkil etish, qayd etilgan yodgorliklar ustida dastlabki tadqiqotlar o tkazish ʻ bo yicha ʻ salmoqli tajriba orttirdi. Mustaqil arxeologik tadqiqotlarni Ya.G ulomov ʻ ilk bor 1936 yilda qadimgi Xorazm erlarida, havaskor arxeolog do sti Turdi ʻ Mirg iyosov ʻ bilan birgalikda boshladi. 1937 yilda uning guruhiga arxeolog A.I. Terenojkin va arxitektor B.N. Zasipkin- lar jalb etildi. Qadimgi Xorazm erlarida saqlanib qolgan son-sanoqsiz ar- xeologik yodgorliklar, bu ko hna o lkani qachonlardir obihayot bi- ʻ ʻ lan obod etgan 3

panjadek taralgan qator-qator sug orishʻ tarmoqlarining suvsiz qurib qolgan asriy o zanlari va atrofda ʻ sochilib yotgan turli-tuman arxeologik topilmalarni diqqat bi- lan o rganar ekan Ya. G ulomov dehqonchilik xo jaligining asosi ʻ ʻ ʻ hisoblangan sug orish tarixi bilan jiddiy shug ullanishni tarix ʻ ʻ fanida bosh masala ekan, deb hisoblagan edi. Chunki, O rta Osiyoning qadimgi madaniyat ʻ maskanlaridan biri hisoblangan Xorazmning o zlashtirilib ʻ obod etilish tarixi, qadimgi o ziga xos tamaddunga hamda bu o lka aholisining ijti- ʻ ʻ moiy-iqtisodiy munosabatlari bilan bog liq ʻ bo lgan ʻ qator hayotiy masalalarga aniqlik kiritish uchun bu ko hna ʻ tarixiy dehqonchilik vohasining sug orilish ʻ solnomasini bosqichma- bosqich sinchiklab tadqiq etish lozim edi. Buning uchun katta kuch bilan keng ko lamdagi arxeologik qazishmalarni amalga oshirish ʻ zarur edi. 1937 yilning kuzida Xorazm arxeologik ekspedisiyasi tashkil etildi. Unga S.P. Tolstov rahbar, Ya. G ulomov esa yordamchi etib ʻ tayinlandi. O sha ʻ yildan boshlab, Ya. G ulomov Xorazmning sug ori- ʻ ʻ lish tarixini chuqurroq tadqiq etishga kirishdi. Dastlab u Xo- razm me'morchiligi tarixiga oid to plangan daliliy ma'lumotlar ʻ asosida “Xiva va uning yodgorliklari” nomli asarini yozib tugat- di. So ngra ilmiy izlanishlarini davom ettirib, Amudaryo ʻ etak- larida sun'iy sug orishning paydo bo lishi va uning rivojlanish ʻ ʻ tarixini o rganishga kirishdi. Xorazm ekspedisiyasining keng ʻ ko lamli dala ishlarida ʻ faol qatnashdi. Ko p yillik arxeologik tadqiqotlar, qo lyozma asarlar tahlili ʻ ʻ asosida Xorazmning 3-3,5 ming yillik ijtimoiy va iqtisodiy taraqqiyoti tarixini bayon etgan yirik ilmiy asar yozilib tugal- landi. Bu tadqiqot Ya. G ulomovning ʻ “Xorazmning sug orilish ta- ʻ rixi” mavzuida 1950 yili yozilgan doktorlik dissertasiyasining asosi edi. Olim bu ilmiy ishda Xorazm arxeologik ekspedisiyasi tadqiqotlari natijalaridan keng foydalandi. 1957 va 1959 yillarda rus va o zbek tillarida nashr etilgan Ya. ʻ G ulomovning ʻ “Xorazmning sug orilish ʻ tarixi” nomli kitobida mazkur qadimgi dehqonchilik o lkasining ʻ 3,5 ming yildan oshiqroq davrni o z ichiga olgan ʻ sug orilish va suv inshootlari ʻ qurilish texnikasi tarixi davrma-davr talqin 4

etilgan. Ya. G ulomov Amudaryo etaklari havzasi arxeologik yodgorlikla-ʻ rini sinchiklab tekshirish asosida daryo delta tarmoqlarining toshqin suvlaridan hosil bo lgan ʻ katta-kichik limanlar (ko lmaklar)da dehqonchilik va ilk sug orish ʻ ʻ tarmoqlarining bu- nyod etilish jarayonini juda jonli tasvirlaydi. Uning yozishicha, toshqinlarning tasodifiy va beqarorligi tufayli Xorazmning ibtidoiy dehqonlari ularga batamom tobe bo lib, har faslda doi- ʻ mo qulay ko lmaklar ʻ axtarib, toshqinlar orqasidan ko ch-ko roni ʻ ʻ bilan ko chib ʻ yurgan. Dehqonchilik xo jaligini ko chma tarzda bo lishi tufayli Xo- ʻ ʻ ʻ razmning ilk dehqonlari daryo toshqinlaridan hosil bo lgan ʻ ko lmak va tarmoqlari bo ylarida ʻ ʻ yarim erto la shaklida qurilgan ʻ engil-elpi chaylalarda yashaganlar. Ular qo rg onli ʻ ʻ qishloq yoki tu- rar joylarni bino qilishni bilmaganlar. Xorazmning qadimda sug orilib o zlashtirilgan erlarida qayd ʻ ʻ etilib tadqiq etilgan ulkan qal'alar hamda yirik sug orish ʻ tarmoqlari esa miloddan avvalgi I ming yillikning o rtalarida ʻ Xorazmda sodir bo lgan ʻ ijtimoiy va iqtisodiy munosabatlar- ning taraqqiyoti bilan chambarchas bog liq bo lgan. ʻ ʻ Ya. G ulomovning fikricha, mustabid podsholiklarning tashkil ʻ topishi yirik sug orish sistemalarini barpo etishda hal etuvchi ʻ omillardan biri bo lgan. U ʻ magistral (bosh) kanallar qazish, ul- kan dambalar ko tarish va sanoqsiz suv ʻ inshootlari barpo etish uchun mamlakat aholisini safarbar etib, ommaviy hashar- begorlar uyushtirgan. “Xorazmning sug orilishi tarixi” kitobida muallif vohaning ʻ irrigasiya texnikasi va suv xo jaligi masalalariga alohida o rin ʻ ʻ beradi. Unda qadimgi davrning nihoyatda keng va sayoz toshqinlarga asoslangan kanallardan to o rta ʻ asrlarning ko p ʻ tarmoqli sug orish sistemalariga hamda navardlardan ʻ 1 barpo eti- ladigan damba va to g onlardan to chig ir charxparraklargacha bo lgan ʻ ʻ ʻ ʻ Xorazm irrigasiyasi texnikasining tarixiy taraqqiyoti batafsil tasvir etiladi. Ya. G ulomov Xorazm vohasi suv xo jaligini tartibli saqlab tu- ʻ ʻ rishda hashar ishlarining hayotiy ahamiyati haqida to xtalar ekan, ʻ Sharqning barcha mamlakatlarida bo lganidek, o tmishda Xorazmda ʻ ʻ ham sug orish ʻ inshootlari 5