logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. Galtonning qobiliyatlarni oʻrganish boʻyicha ekspertlar tadqiqotlari

Galtonning qobiliyatlarni oʻrganish boʻyicha ekspertlar tadqiqotlari

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

264.7666015625 KB
Ko'chirib olish
Mavzu: Galtonning qobiliyatlarni o rganish bo yicha ekspertlarʻ ʻ tadqiqotlari Reja: Kirish I.BOB. GALTON TADQIQOTLARI ASOSLARI 1.1.Qobiliyat haqida umumiy tushuncha 1.2. Qobiliyatni amaliy tadqiq qilish usullari II.BOB. GALTONNING ILMIY TADQIQOTLARI 2.1. Galtonning qobiliyatborasidagi ilmiy ishlari 2.2. Qobiliyatni o rganish yuzasidan metodikalar ʻ XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR KIRISH Kurs ishining dolzarbligi: Ilm-fan va texnologiyalarning jadal rivojlanishi, global dunyoda raqobatning ortishi sharoitida har bir davlat va jamiyatning bu jarayonda raqobatbardoshligi yoshlarning intellektual rivoji hamda ularning iste’dodi va qobiliyatlarini toliq amalga oshirishga e’tibor berishga bogliq boladi. O’zbekiston Respublikasi prezidenti Sh.M.Mirziyoyev o’zining nutqida ―Biz yoshlarga doir davlat siyosatini hech og’ishmasdan, qat‘iyat bilan davom ettiramiz. Nafaqat davom ettiramiz, balki bu siyosatni eng ustuvor vazifamiz sifatida bugun zamon talab qilayotgan yuksak darajaga ko’taramiz. Yoshlarimizning mustaqil fikrlaydigan, yuksak intellektual va manaviy salohiyatga ega bolib, dunyo miqyosida oz tengdoshlariga hech qaysi sohada bosh kelmaydigan insonlar bolib kamol topishi, baxtli bolishi uchun davlatimiz va jamiyatimizning bor kuch va imkoniyatlarini safarbar etamiz, deb takidlagan edi. Shuning uchun bu masala har doim davlatlarning ozoq muddatli rivojlanishini taminlashga qaratilgan barcha strategiyalarda aks ettirilgan. O’zbekiston Respublikasining 2017-2021 yillarda rivojlantirishning beshta ustuvor yonalishlari boyicha Harakatlar strategiyasi ham bu borada istisno bolmadi. O’zbekistan Respublikasi Oliy majlisining IX sessiyasida davlatimizning Birinchi prezidenti I.A.Karimov oliy talimni isloh qilishda va malakali kadrlarni tayyorlashda psixologiyaning fan sifatida alohida orni borligiga jamoatchilik diqqatini qaratgan edi. Darhaqiqat, yetuk kadr bolish uchun shaxs nafaqat oz iqtidori, bilimi va saviyasini nazariy jihatdan oshirishi zarur, balki fan sohasiga tegishli ilmiy tadqiqot ishlarini olib borishga, eksperimental-psixologik tajribalar otkazishga tayyor bolmogi, psixologik tajribalar otkazishning ilmiy qonuniyatlari va qoidalarini mukammal egallamogi zarur. Kurs ishing maqsadi: Eksperimental tadqiqot bosqichlarini o rganish.ʻ Tadqiqot obyekti: Sharof Rashidov nomidagi SamDU Psixologiya va ijtimoiy- siyosiy fanlar fakulteti amaliy psixologiya yo’nalishi 2-bosqich talabalariga ,, Eksperimental psixologiya fanini o qitish jarayoni. ʼʼ ʻ Kurs ishining predmeti : Galtonning qobiliyatni o rganishdagiʻ eksperimental tadqiqotlarini o rganish. ʻ Kurs ishining vazifalari: -Qobiliyatni psixologik jihatdan o rganish. ʻ -Qobiliyatni o rganishda Galtonning yutuq va kamchiliklarini tahlil qilish. ʻ -Qobiliyatni eksperimental o rganish metodlari bilan tanishish. ʻ Tadqiqotning metodologik asosi: Tadqiqotimizning metodologik asosi bolib chet el psixologlari va respublikamiz yetuk mutaxassis olimlari hisoblandi. I.BOB. GALTON TADQIQOTLARI ASOSLARI 1.1.Qobiliyat haqida umumiy tushuncha Qobiliyat insonning shunday psixologik xususiyatidirki, bilim, ko‘nikma, malakalarini egallash shu xususiyatlarga bog‘liq bo‘ladi. Lekin, bu xususiyatlarning o‘zi bu bilim va ko‘nikmalarga taalluqli bo‘lmaydi. Malaka, ko‘nikma va bilimlarga nisbatan odamning qobiliyatlari qandaydir imkoniyat tarzida namoyon bo‘ladi. Qobiliyatlar imkoniyatlardan iborat bo‘lib, biror bir ishdagi mahorat darajasi haqiqatdir. Bolada namoyon bo‘ladigan musiqaga qobiliyati uning musiqachi bo‘lishi uchun imkoniyatlar, maxsus ta’lim berilishi, qat’iylik, salomatligining yaxshi bo‘lishi, musiqa asbobi, notalar va boshqa ko‘pgina sharoitlar bo‘lishi kerak. Bularsiz qobiliyatlar taraqqiy etmay turiboq so‘nib ketishi mumkin. Qobiliyatlar faqat faoliyatda namoyon bo‘ladi. SHuning uchun ham faqat ana shu qobiliyatlarsiz amalga oshirilishi mumkin bo‘lmagan faoliyatlardagina namoyon bo‘ladi. O‘quvchida ham zaruriy ko‘nikma va malaka tizimi hamda mustahkam bilimlar tarkib topish uslublari yo‘qligiga asoslanib, jiddiy tekshirib ko‘rilsa, shoshilinch ravishda unda qobiliyatlar yo‘q, deb xulosa chiqarish pedagogning jiddiy psixologik xatosi bo‘ladi. Masalan, Albert Eynshteyn o‘rta maktabda uncha yaxshi o‘qimaydigan o‘quvchi hisoblangan va uning kelajakda genial bo‘lishidan hech narsa dalolat bermas edi. Qobiliyat bilim va malakalarning o‘zida ko‘rinmaydi, balki ularni egallash tizimida namoyon bo‘ladi ya’ni, boshqacha qilib aytganda mazkur faoliyat uchun muhim bo‘lgan bilim va ko‘nikmalarni o‘zlashtirish jarayonida turli sharoitlarda qanchalik tez, chuqur, engil va mustahkam amalga oshirishida namoyon bo‘ladi Qobiliyatlar individual psixologik xususiyatlar bo‘lishi bilan aql sifatlari xotira xususiyatlariga, hissiy xususiyatlar va shu kabilarni qarama-qarshi qo‘yib bo‘lmaydi, hamda qobiliyatlarni shaxsning bu xususiyatlari bilan bir qatorga qo‘yish ham mumkin emas. Agar shu sifatlarning birortasi yoki ularning yig‘indisi faoliyat talablariga javob bersa yoki bu talablar ta’siri bilan tarkib topsa bu shaxsning mazkur individual xususiyatlarini qobiliyatlar deb hisoblashiga asos bo‘ladi.Qobiliyat kishining psixologik va fiziologik tuzilishi xususiyatidir. Qobiliyat bilim olish uchun zaruriy shart-sharoit bo‘lib, shuning bilan birga u ma’lum darajada bilim olish mahsuli hamdir. Umumiy va maxsus bilimlarni o‘zlashtirish, shuningdek, kasbiy ko‘nikmalarni egallab olish jarayonida qobiliyat mukamallashib va rivojlanib boradi. Qobiliyatga yaqinroq turadigan tushunchalar ko‘nikma va malakadir. Ular faoliyat mexanizmini tashkil qiladilar. Hamda ular qobiliyat bilan birgalikda mahoratga erishishni ta’minlaydilarki, buning natijasida mehnatda katta yutuqlar qo‘lga kiritiladi. Qobiliyatli, ammo noshut inson ko‘p narsaga erisha olmaydi. Qobiliyat ko‘nikmada ro‘yobga chiqadi. Darhaqiqat, qobiliyatli kishining ko‘nikma va malakalari ko‘p qirrali va mukammallashgan bo‘ladi. SHuning bilan birga ko‘nikma va malalakalar etishmagan qobiliyatni bir muncha to‘ldirish yoki undagi kamchilikni tugatish mumkin. Ko‘nikmalarni umumlashmasi mohirlik deb ataladi. Mohirlik ham qobiliyatning o‘zginasidir. Har qanday qobiliyat ham murakkab bo‘lib, u kishiga turli-tuman talablar qo‘yadi. Agar shaxs xususiyatlari tizimi shu talabga javob bera olsa kishi faoliyatni muvaffaqiyat bilan amalga oshirish uchun o‘z qobiliyatliligini ko‘rsata oladi, agarda xususiyatlardan qaysi biri rivojlanmagan bo‘lsa, shaxs mehnatning muayyan turiga nisbatan ham qobiliyatli deb baholanadi. Har bir qobiliyatning o‘ziga xos tuzilishi mavjud. Qobiliyat tarkibida tayanch va etakchi xususiyatlarni, muayyan asosiy yoki yordamchi xususiyatlarni farq qilish lozim. Barcha qobiliyatlar uchun asosiy tayanch xususiyat kuzatuvchanlik, bilish ko‘nikmasidir. Bu individual narsaning o‘ziga xos tomoni, ijodiy faoliyat uchun boshlang‘ich materialni ko‘ra bilish demakdir. Qobiliyatning etakchi xususiyati ijodiy tasavvur qilishlik hisoblanadi.Barcha qobiliyatlar uchun asosiy tayanch xususiyat kuzatuvchanlik, bilish ko‘nikmasidir. Bu individual narsaning o‘ziga xos tomoni, ijodiy faoliyat uchun boshlang‘ich materialni ko‘ra bilish demakdir. Qobiliyatning etakchi xususiyati ijodiy tasavvur qilishlik hisoblanadi. Quyidagilarni yordamchi xususiyat deb hisoblash mumkin: xotira (u faoliyat talablariga muvofiq ravishda o‘ziga xos tuzilishda bo‘ladi), emotsionallik, ya’ni his tuyg‘uga beriluvchanlik (bu xususiyat shaxsning faoliyatini oshiradi) va shunga o‘xshashlar. Amaliy faoliyatning ba’zi ko‘rinishlarida shaxsning irodasi oldingi o‘ringa chiqadi. Qobiliyat tuzilishidagi turli xususiyatlarning tarkibi faoliyatning turli davrlarida yoki ijodiyotning bosqichlarida turlicha bo‘lishi mumkin. Demak, tuzilish ham barqaror, ham o‘zgaruvchandir. Rus psixologi B.M.Teplov va uning shogirdlari ishlarida oliy nerv faoliyati tiplarining xislatlari ta’siri tufayli shaxs qobiliyatlarining tuzilishida qandaydir sifat xususiyatlari paydo bo‘lishini aniqlashga urinishgan. Jumladan, nerv tizimining alohida sezgirligi ma’lum qobiliyat nishonasi sifatida vujudga kelishi mumkin. . .Qobiliyatlar B.M. Teplovning fikricha, muntazam rivojlanish jarayonida mavjud bo‘ladilar. SHuningdek, ta’kidlab o‘tish lozimki, har bir faoliyatning bajarilish samaradorligi bir xil emas, balki, turli qobiliyatlar uyg‘unligiga bog‘liq. Ba’zi qobiliyatlar rivojlanishiga zarur nishonalarning mavjud emasligi, ularning tanqisligi boshqa qobiliyatlarning yuksak darajada rivojlanganligi hisobiga to‘ldirilishi mumkin.Rus psixologiyasida qobiliyatlar muammosini o‘rganishda ikki yo‘nalish mavjud. Birinchisi – asab tizimi asosiy xossalarining aloqalari va insonning umumiy psixik qobiliyatlarini tadqiq etuvchi psixofiziologik yo‘nalish (E.L. Golubeva, V.M. Rusalov). Boshqa yo‘nalish – qobiliyatlarni individual, o‘yin, o‘quv, mehnat faoliyatida tadqiq qilish (A.N. Leontevning faoliyatga yondoshuvidan). Bu yo‘nalish faoliyat bo‘yicha qobiliyatlarning rivojlanish aniqlovchilarini o‘rganadi, bunda iste’dod nishonalari ahamiyatga olinmaydi. Keyinchalik S.L. Rubinshteyn maktabida (A.V. Brushlinskiy, K.A. Abdulxanova-Slavskaya) qobiliyatlar muammosini o‘rganishga o‘zaro kelishuvga asoslangan nuqtai nazar tarkib topdi. Bu qarashning tarafdorlari bo‘lgan olimlar, odamda yuzaga keladigan qobiliyatlarni iste’dod nishonalari asosida, faoliyat usullarining rivojlanishi sifatida ko‘rib chiqqan edilar. Qobiliyatlarning rivojlanishi uchun dastlab iste’dod nishonalaridan iborat bo‘lgan muayyan asos bo‘lishi zarur. Iste’dod nishonalari ostida, qobiliyatlar rivojlanishining tabiiy asosini tashkil etuvchi asab tizimining anatomik-fiziologik xususiyatlari tushuniladi. Masalan, qobiliyatning tug‘ma nishonalari sifatida turli analizatorlar rivojlanishining xususiyatlari namoyon bo‘lishi mumkin. Xuddi shunday, eshitish idrokining muayyan xarakteristikalari musiqiy qobiliyatlarning rivojlanishi uchun asos sifatida yuzaga kelishi mumkin. Intellektual qobiliyatlarning nishonalari esa, avvalambor, miyaning u yoki bu darajadagi qo‘zg‘aluvchanligida, asab jarayonlarining harakatchanligida, vaqtincha aloqalarning hosil bo‘lish tezligida, ya’ni, I.P. Pavlov genotip – asab tizimining tug‘ma xususiyatlari deb atagan miya faoliyatining shular kabi vazifalarida namoyon bo‘ladi. Miya, his-tuyg‘u organlari, harakat (tug‘ma nishonalar) tuzilishining tug‘ma anatomik-fiziologik xususiyatlari odamlar o‘rtasidagi individual farqlarning tabiiy asosini belgilab beradi.Ko‘pchilik psixologlarning fikricha, nishonalar – bu asab tizimining irsiyat tomonidan belgilangan (tug‘ma) anatomik-fiziologik xususiyatlari. Lekin olimlarning ayrimlari, masalan, R.S. Nemov, odamda ikki xil nishonalarning: tug‘ma (tabiiy) va orttirilgan (ijtimoiy) turlari mavjudligini faraz qiladilar. Nishonalarning rivojlanishi – bu tarbiya sharoitlari va jamiyat rivojlanishining xususiyatlari bilan bog‘liq bo‘lgan ijtimoiy shartlangan jarayon. Jamiyatda u yoki bu kasbga ehtiyoj tug‘ilgan sharoitda nishonalar rivojlanadi va qobiliyatlarga aylanadi; nishonalar rivojlanishining ikkinchi muhim omili tarbiyalash xususiyatlari hisoblanadi. Nishonalar maxsus bo‘lmaydi. Odamda muayyan turdagi nishonalarning mavjudligi qulay sharoitlarda ular asosida ma’lum qobiliyatning rivojlanishi zarurligini bildirmaydi. Bir xil qobiliyatlar asosida faoliyat talablarining xususiyatiga ko‘ra turli xil qobiliyatlar rivojlanishi mumkin. Xuddi shunday, eshitish qobiliyati va ohang hissiga ega bo‘lgan odam musiqa ijrochisi, dirijer, raqqosa, qo‘shiqchi, musiqa tanqidchisi, pedagog, bastakor va h.k. bo‘lib etishishi mumkin. SHu bilan birga, nishonalar kelajakdagi qobiliyatlar xarakteriga ta’sir etmasligini inkor etish yaramaydi. Xuddi shunday, eshitish analizatorining xususiyatlari aynan ushbu analizator rivojlanishining alohida darajasini talab etadigan qobiliyatlarga o‘z ta’sirini o‘tkazadi. Qobiliyatlardan farqli ravishda nishonalar insonning ularga murojaat qilishi yoki qilmasligi, amaliyotda foydalanishi yoki foydalanmasligidan qat’iy nazar, uzoq vaqt davomida mavjud bo‘lib, saqlanishi mumkin.SHunday qilib, nishonalar o‘zida qobiliyatlarni jamlamaydi va ularning rivojlanishini kafolatlamaydi, deb aytish mumkin. Ular faqat qobiliyatlar rivojlanishining shartlaridan biri bo‘lib hisoblanadi. Qobiliyatlarning juda ko‘p turlari mavjud. Hozirgi zamon psixologiyasida inson qobiliyatlarining tasniflanish turlari ko‘pchilikni tashkil etadi. Ularning ichidagi umumiy tasniflashga ko‘ra qobiliyatlar ikki guruhga: umumiy va maxsus qobiliyatlarga bo‘ladi. Bu guruhlarning har biri oddiy va murakkab, guruh ichida esa alohida turlarga bo‘linadi. Umumiy boshlang‘ich qobiliyatlar – bu qobiliyatlar turli darajadagi ifodalanishda bo‘lsada, barcha odamlarga xos. Ularga psixik aks ettirishning asosiy shakllari: sezish, idrok qilish, esda olib qolish, qayg‘urish, fikrlash, xayol surish, qaror qabul qilish va amalga oshirish kiradi. Bu qobiliyatlarning boshlang‘ich ifodalari mos bo‘lgan sensor, mnemik, tafakkur, irodaviy samaralar bilan bajariladigan psixik harakat. Mashqlar natijasida u muvofiq ko‘nikmaga aylanishi mumkin. Maxsus boshlang‘ich qobiliyatlar – bu qobiliyatlar barcha odamlarga xos bo‘lmay, ular psixik jarayonlarning qandaydir sifat tomonlarining ma’lum ifodalanishini taqazo etadi. Ko‘z bilan chamalash – bu ko‘rish orqali idrok qilinadigan ob’ektlarning kattaliklarini, ular o‘rtasidagi va ulargacha bo‘lgan masofalarning turli aniqlikda idrok qilish, baholash va taqqoslash qobiliyati, ya’ni, ko‘rish orqali idrok qilishning ma’lum sifati. Musiqaviy eshitish qobiliyati – bu musiqali tovushlarni farqlash va ularni aniq joriy etish qobiliyatida namoyon bo‘ladigan eshitish orqali idrok qilishning ma’lum sifati sanaladi. Musiqali eshitish qobiliyati – bu musiqali qobiliyatlarning tarkibiy qismlaridan biri. Maxsus odatdagi qobiliyatlar ta’lim jarayonida iste’dod nishonalari asosida rivojlanadi. Umumiy murakkab qobiliyatlar – bu umuminsoniy faoliyat turlari: mehnat, ta’lim, o‘yin, bir-biri bilan muloqotga bo‘lgan qobiliyatlar. Ular u yoki bu darajada barcha odamlarga xos. Bu guruhga mansub qobiliyatlarning har biri shaxs xossalarining murakkab tarkibini tashkil etadi. Maxsus murakkab qobiliyatlar turli darajada emas, umuman barcha odamlarga xos bo‘lmagan qobiliyatlar. Ular inson madaniyati tarixi jarayonida yuzaga keladigan ma’lum kasbiy faoliyatga bo‘lgan qobiliyatlar hisoblanadi. Ular, odatda, kasbiy qobiliyatlar deb ataladi. «Umumiy psixologiya» (sankt-peterburg, 2002) darsligining muallifi a.g. maklakov qobiliyatlarni tabiiy yoki odatdagi qobiliyatlar, va ijtimoiy-tarixiy kelib chiqqan maxsus qobiliyatlarga ajratadi. Tabiiy qobiliyatlar odamlar va hayvonlar uchun xos bo‘lib, idrok qilish xotirada saqlash, oddiy muloqotga kirisha olish shular jumlasidandir. Biologik jihatdan asoslangan bu qobiliyatlar asosini shartli reflekslar hosil bo‘lish jarayoni tashkil etadi. Insondagi va yuksak darajada rivojlangan hayvonlardagi bu qobiliyatlar bir-biridan farq qiladir.Maxsus insoniy qobiliyatlar ijtimoiy-tarixiy tabiatga ega bo‘lib, ijtimoiy hayot va taraqqiyotni ta’minlaydi. Maxsus insoniy qobiliyatlar o‘z navbatida umumiy va xususiy qobiliyatlarga bo‘linadi.Umumiy qobiliyatlar insonning turli faoliyatlari muvaffaqiyatini ta’minlovchi aqliy qobiliyatlar xotira va nutqning rivojlanganligi, qo‘l harakatlarini aniqligi va boshqa xususiyatlardan iborat. Maxsus qobiliyatlar deb, inson yutuqlarini amalga oshirish uchun alohida turdagi iste’dod va uning rivoji zarur bo‘lgan maxsus faoliyat turlarida aniqlaydigan qobiliyatlar tushuniladi. Bunday qobiliyatlarga musiqa, matematika, lingvistik, texnikaviy, badiiy, adabiy, sportga bo‘lgan qobiliyatlarni kiritish mumkin. Qobiliyatlar muammosini tadqiq qiluvchilarning ko‘pchiligining fikriga ko‘ra, umumiy va maxsus qobiliyatlar nizoga bormaydilar, ular o‘zaro bir- birini to‘ldirgan va boyitgan holda birgalikda mavjud bo‘ladilar. Bundan tashqari, ayrim holatlarda umumiy qobiliyatlar rivojlanganligining darajasi ma’lum faoliyat turlariga nisbatan maxsus qobiliyatlar sifatida namoyon bo‘lishi mumkin. 1.2. Qobiliyatni amaliy tadqiq qilish usullari Shaxsning tayyor bilim yoki ko‘nikmaga ega bo‘lmay turib u yoki bu narsani tez fahmlay olishi, bilimlarni tez o‘zlashtirishi, hozirjavobligi, olingan bilimni keng hajmda va uzoq muddat xotirada saqlay olishi kabilarda namoyon bo‘ladigan tezlik sifati qobiliyat deb aytiladi. Ma‘lumki, har bir shaxsning kamol topishi uning organizmining o‘sishi, ijtimoiy shart-sharoit va ta‘lim-tarbiyagagina bog‘liq bo‘lmay, o‘sha shaxsning shaxsiy faoliligi, g‘ayrati, shijoati va mustaqilligiga ham bog‘liq bo‘ladi. Shaxs kamolotida mehnatsevarlik hamda o‘zini durust anglashning muhim ahamiyati bor. Umumiy psixologik ta‘limotga ko‘ra, odamda kompensatsiya qobiliyati bor. Buning ma‘nosi shuki, shaxs ruhiyatidagi bir xossa o‘rnini boshqa bir qancha xossalar to‘ldiradi. Unda bo‘lmagan qobiliyatlar o‘rnini bosadigan boshqa qobilyatlar vujudga keladi. Bu jarayonda ijtimoiy muhit va to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilgan ta‘lim va tarbiya alohida o‘rin tutadi. Psixologik nuqtai nazardan har bir shaxs o‘zidan qobiliyatlilik sifati jihatidan boshqalardan ajralib turadi. Qobiliyati jihatidan odamlar o‘yinda ham, o‘qishda ham, mehnatda ham bir-birlaridan keskin farq qiladilar. Qobiliyatli odam u yoki bu ishni tez, sifatli bajarsa, qobiliyatsiz odam , xuddi shu ishni sekin va sifatsiz bajaradi. Yoki faoliyat turlarining ro‘yobga chiqishi qobilyatli shaxslarda serunum va samarali bo‘lsa, qobilyatsiz shaxslarda buning aksi bo‘ladi. Demak, odamdagi qobiliyatlilik sifati uning ijodiyligi, mustaqilligi va tezkorligi kabi harakatlarida o‘z ifodasini topadi.Shaxsning muhim individual sifati hisoblanuvchi qobiliyat shaxsning boshqa individual sifatlari bilan bog‘liq holda xilma-xil bo‘ladi. Buning sababi shundaki, har bir faoliyat turi shaxsdan qobiliyatlilikning ma‘lum darajasini talab etadi. Ikkinchidan, shaxs faoliyatining turlariga muvofiq tarzda nazariy, amaliy, ilmiy, ijodiy, texnikaviy, musiqiy, pedagogik, tarbiyachilik kabi qobiliyat turlari mavjud. Bundan tashqari, umumiy va maxsus qobiliyatlar ham bor. Umumiy qobiliyatga ega bo‘lgan kishi faoliyatning turli sohalalarida uning faolligini ta‘minlaydi. Agar talaba umumiy qobilyat sohibi bo‘lsa, u barcha fanlarni baravar o‘zlashtiradi, taassurotlarni to‘g‘ri va to‘liq, idrok qila olishi bilan boshqa talabalardan ajralib turadi. Maxsus qobiliyatlar shaxsga faoliyatning ma‘lum sohasidagina muvaffaqiyatga erishish imkonini beradi. Agar talaba maxsus qobiliyat sohibi bo‘lsa, u ayrim fan sohalarini durust o‘zlashtirgani holda barcha fanlarni durust o‘zlashtirishni uddalay olmaydi.Umuman shaxsda qobiliyatlilik layoqati bo‘ladi. Ammo yuqorida ta‘kidlaganimizdek, ayrim shaxslarda umumiy qobiliyatlar mavjud bo‘lgani holda, boshqalardan maxsus qobiliyatlar mavjud bo‘ladi. Shunday qilib, umumiy va maxsus qobiliyatga ega bo‘lgan shaxslar o‘tkir zehn, idrok, ijodkorlik, o‘z ishiga mas‘uliyatli yondashuvlari bilan farqlanadilar. Bularning faoliyati aloxida nazarga olinadi va baholanadi. Qobiliyatsiz shaxslarga nisbatan umumiy va maxsus (ayniqsa, umumiy) qobiliyat egalari alohida e‘zozlanadilar, ularga umuman faol shaxslar sifatida qaraladi. Talabalik yoshi shaxsda individual sifatlarning tez o‘sishi bilan xarakterlanadi. Shaxs hayotining bu davrida qobiliyatlilik bilan bog‘liq sifatlar ham turli xillarda namoyon bo‘ladi. Bu jihatdan talabalarni quyidagi qobiliyat sohiblariga ajratish mumkin. 1. Zehni o‘tkir, bilim egallashga intiluvchi, tirishqoq talabalar. Bunday qobiliyatga ega bo‘lgan talabalar darslarni tez o‘zlashtiradi.Ularga ilmiy ozuqa berilsa, fikri o‘saveradi, oqilona yo‘l ko‘rsatilsa, shoshilmay, toliqmay maqsad sari intilaveradi. 2. Zehni o‘tkir, gapga quloq soladigan talabalar.Bu tur qobiliyat egalariga xos sifat shundaki, ular bilimlarni sekin o‘zlashtiradilar, o‘qituvchining doimiy nazoratiga muxtoj bo‘ladilar. 3. Zehni o‘tkir, bilimga intiluvchan, lekin o‘zboshimchalik va o‘jarlikka moyil talabalar. Bu turdagi qobiliyat egasi bo‘lgan talabalar uzluksiz tarbiyaga muxtoj bo‘ladilar. To‘g‘ri ta‘lim va tarbiya berilsa, ulardan buyuk odamlar yetishib chiqadi. 4. Gapga kiradigan, hamma narsani bilishga qiziqadigan, bilimlarni sekin o‘zlashtiradigan va bo‘shang talabalar. Bular talabalar bilan izma-iz bora oladi. Buning uchun ularga iltifot qilib, juda qattiq talablar qo‘ymay, ko‘nglini ko‘tarib, amalga oshirayotgan ishlarini ma‘qullash maqsadga muvofiqdir. Shunday qilinsa, bunday talabalar iste‘dodli talabalar darajasiga ko‘tarliladi, xotirasi keng qamrovli va mahsuldor bo‘ladi. 5. Zehni past, beparvo va bo‘shang talabalar.Ularni donolik, sabr-toqat bilan o‘qitish va tarbiyalash mumkin. Shundagina bular ham yaxshi mutaxasis bo‘lib yetishadi. 6.Badjahl va g‘ayri tabiiy talabalar. Ular qiyinchilik bilan tarbiyalanadilar. Ulardagi o‘jarlik xislatini yo‘qotib, ijobiy tomonga yo‘naltirish mashaqqatli mehnat evaziga amalga oshiriladi. Yuqoridagi qobiliyat turlariga mansub talabalar bilan ham jamoaviy, ham individual tarzda tarbiyaviy tadbirlarni o‘tkazish maqsadga muvofiqdir. Chunki, talabalar qobiliyati jihatidan qanchalik xilma-xil bo‘lmasin, ularning insoniy tabiati va fiziologik a‘zolari ham bir xildir.Demak, umuman odamlar o‘yin, o‘qish va mehnat jarayonida bir-birlaridan farq qiladilar. Ularning ba‘zilari bir ishni tez va sifatli ado etsalar, ikkinchilari sust va sifatsiz bajaradilar. Ba‘zi shaxslar o‘z faoliyatlarida ilg‘or, tashabbuskor, samarali va serunum bo‘ladilar. Ana shu kabi xislatlariga asoslanib ularning qobiliyatli kishilar deb yuritiladi.Kishining qobiliyati xilma-xil bo‘lib, qiziqishlar tufayli o‘z ustida ishlash natijasida paydo bo‘ladi va rivoj topib boraveradi. Odam faoliyatining xarakteriga qarab qobiliyat ham turlicha bo‘ladi. Masalan, matematik qobiliyat, pedagogik qobiliyat va h.k. Shaxs faoliyatining biror sohasiga nisbatan bo‘lgan qobiliyatlilik uning faoliyatini boshqa tomonlariga ham ijobiy ta‘sir ko‘rsatadi. Faoliyatning mohityatidan kelib chiqib qobiliyat ham, turli kasb egalarida turlicha namoyon bo‘ladi, ayrim shaxslar bir necha sohalarga nisbatan ham qobiliyatli bo‘ladilar. Qobiliyatning yanada yuqori va sifatli ko‘rinishi tanlant yoki iste‘doddir. Shaxs qobiliyatlarida namoyon bo‘ladigan tug‘ma xususiyatlar iste‘dod deb yuritiladi. Shaxsdagi iste‘dodlilik sifati unda qobiliyatning yuqori ko‘rinishi bilim va malakalarni tez egallash, u yoki bu yumushni tez va soz ado eta olish bilan aniqlanadi. Iste‘dodlilik darajasiga erishgan shaxsda aql, idrok, xotira, xayol, tafakkur kabi ruhiy jarayonlar ancha rivoj topgan, iroda sifatlari barqarorlashgan, nutq rivojlangan bo‘ladi. Shuning uchun ularning kuzatuvchanligi, bilimlarni o‘zlashtirishi, olingan bilimlarni amalda qo‘llashi, o‘z sohasi bo‘yicha yangilik yaratishga moyilligi boshqalardan farq qiladi. O‘z navbatida olingan bilim va hosil qilingan ko‘nikmalar shaxsdagi iste‘dod darajasining yanada o‘sishiga xizmat qiladi. Talantli shaxslar yirik hajmdagi amaliy va nazariy masalalarni hal etadilar, ilg‘or xarakterga ega bo‘lgan yangilik va ijodiy ishlarni amalga oshiradilar.Talantli shaxslarda sezgi, idrok, xotira, xayol, tafakkur, hissiyot, iroda kabi ruhiy holatlar taraqqiy etgan bo‘ladi. Bu hol shaxsni yanada faollashtiradi, uning talantini kengroq namoyon etadi.Talantli shaxslar o‘z kasbining ustalari bo‘ladilar, ularning faoliyatlariga ibrat-namunaviylik xosdir. Talantli pedagog, talantli san‘atkor, talantli olim, talantli shoir deganda, o‘z faoliyati nuqtai nazaridan boshqalarga o‘rnak bo‘luvchi oshaxslar nazarda tutiladi. Talantli bo‘lishning yagona sharti shaxsning o‘z ustida sistematik tarzda ishlashidir. Agar inson o‘z ustida muntazam ishlashni davom ettirmasa, undagi talantlilik sifati susaya boradi va sunadi. Talant o‘zining geniy, genal kabi darajalariga egadir. Har tomonlama taraqqiy etgan avlodlar tajribasini ijodiy o‘zlashtiradigan, uni o‘z davriga tadbiq etib yangi bilim va tajriba bilan boyitadigan, mustaqil fikrlash asosida yaratuvchilik, ijodkorlik, xususiyatlariga ega bo‘lgan optimistik g‘oya bilan sug‘orilgan, Vatan va jamiyat manfaatlari nuqtai nazaridan ish tutadigan ilg‘or dunyoqarash egasi bo‘lgan o‘zining ijtimoiy burchiga hamma vaqt sodiq bo‘lgan shaxslar geniy shaxslardir. Geniy shaxslar garmonik rivojlangan shaxslar bo‘lib, ijtimoiy hayot voqyealarini va ilm-fanni chuqur o‘zlashtirgan bo‘ladilar. Ular fan sohalariga, hayot voqyealariga ijodiy yondoshib, uni yanada boyitadilar, voqyealar rivoji, kelajagani oldindan ko‘ra biladilar. Geniy shaxslar o‘ta mehnatsevar va kuchli irodali bo‘ladilar. Ular uchun xalq, manfaati, Vatan kelajaga har narsadan ustun turadi.Geniy shaxslarning ijtimoiy hayotni o‘rganish sohasida to‘plagan tajriba va bilimlari insoniyat tarixida misli ko‘rilmagan o‘zgarishlarga olib keladi. Ular o‘z xalqlari va vatanlari uchun baxtli farovon hayotni hadya etish bilan birga bu hayotni kelajagi, istiqboli va taraqqiyot qonunlarini ham kashf etadilar.Geniylikning yana bir muhim tomoni shundaki, bunday shaxslar tabiiy va ijtimoiy fanlar sohasida kelguvsi avlod uchun bitmas-tuganmas nazariyalar yaratadilar. Bu nazariyalar kelgusi avlod qo‘lida g‘oyaviy qurol bo‘lib hizmat qiladi.Shuni ham ta‘kidlash lozimki, geniylik darajasiga ko‘tarilgan shaxs o‘z faoliyatida jamiyat uchun katta yutuqlarning qo‘lga kiritilishiga sabab bo‘ladi va bu xol o‘sha shaxsning shaxsiyatini yanada, ulug‘lab, nomini abadiylashtiradi. Imom Buxoriy, Maxdumi A‘zam yoki Alisher Navoiy. yoki L.S.Pushkin, I.P.Pavlovning geniyligi fan sohasida, Michurinning geniyligi tabiatni o‘zlashtirishda, K.Ye.Sialkovskiyning geniyligi planetalararo kosmik uchish masalalarida namoyon bo‘ladi. Yuksak talant egasi bo‘lgan bu daholarning fan sohasida yaratgan yangiliklari keyingi avlodlar uchun abadiy bilim manbaidir. O‘rta Osiyoning mashhur mutafakkirlari Abu Ali ibn Sino, Forobiy, Beruniy, Al- Xorazmiy kabi mashhur olimlar fan olamida geniylikning yuksak chuqqisiga ko‘tarildilar Shunday qilib, shaxsning geniy yoki geniylik sifati uzoq muddat moboynida o‘z ustida samarali mehnat qilishning, o‘qib-o‘rganishning natijasidir. Mashhur rus yozuvchisi A.M.Gorkiy haqli ravishda ta‘killaganidek, shaxsning individual sifatlari mehnat jarayonida yuzaga keladi va rivoj topadi.Shaxsning qobiliyati to‘g‘ma layoqat asosida muhitga, ta‘lim va tarbiyaga bog‘lik holda o‘sib boradi. Har bir odam bolasi «mudrab yotgan» layoqat (tug‘ma imkoniyat) bilan dunyoga keladi. Undan so‘ng u mansub bo‘lgan ijtimoiy muhit bu layoqatni yuzaga chiqaradi. Layoqat ayniqsa, yoshlik chog‘larida jadal rivojlanadi. Masalan, Seryoja Xalyapin (Moskva shahri) 14 yoshida o‘rta maktabni tamomlab, D.I.Mendeleyev nomli Moskva ximiya-texnologiya institutining talabasi bo‘ldi. Amerikalik Mayk Grost 11 yoshida Michgan universitetiga qabul kilindp. Angliyalik Maybelle 4 yoshida birinchi sinf o‘quvchisn bo‘ldi. Yerevanlik David Arutyunyan 12 yoshida politexnika institutining kibernetika fakultetiga qabul qilindi. Olti yoshli qirg‘iz yigiti Asilbek Siydanov mashhur epos-"Manas"ni yoddan aytib, respublika ko‘rigida birinchi darajali diplom billan tag‘dirlangan. Meksikalik Antonio Xaures esa, bir vaqtning o‘zida ispan tilida gaplashib turib, ingliz tilidagi tekstni bemalol yoza oladi.Bunday misollarni kattalar hayotidan ham keltirish mumkin. Chunonchi, Toshmuhammad Sarimsoqov 30 yoshga to‘lmay akademik bo‘ldi. Nikolay Nazarov 14 yoshida ToshDUni bitirdi. Shavkat Olimov va Raxim Xaitovlar 25 yoshida professor bo‘lishdi. Ilxom Mamedov 20 yoshida fan nomzodi bo‘ldi va x.k. Bu kabi o‘ta qobiliyatli bo‘lishning poydevori oilaviy muhit hisoblanadi. Oila muhiti ularni qiziqtirgan narsa ustida jiddiy bosh qotirishga undashi tufayli doimo aqliy ozuqaga tashnalik yuzaga keltirgan. Natijada bolalar uchun murakkab hisoblangan aqliy mushohada ular uchun oddiy va oson bo‘lib qolgan.Odatda qobiliyatlar insonga shaxsning barcha individual psixologik xususiyatlari kabi tabiat tomonidan tug‘ma ravishda tayyor holda berilmaydi. Balki hayot davomida va faoliyat jarayonida shakllanadi. Ilmiy psixologiya qobiliyatlarning tug‘maligi nazariyasini inkor etib shaxs qobiliyatlarining noma'lum tabiiy omillar tomonidan azaliy belgilanishi to‘g‘risidagi tasavvurlarga qarshi zarba beradi. Qobiliyatning tug‘maligini inkor qilish absolyut tabiatga ega emas. Psixologiyada qobiliyatning tug‘ma ekanligini tan olinmas ekan, bu bilan miyaning tuzilishi bilan bog‘liq bo‘lgan differensial xususiyatlarning tug‘maligini inkor qilmaydi. Qobiliyat taraqqiyotining dastlabki tabiiy sharti sifatida namoyon bo‘ladigan miya tuzilishining sezgi a'zolariga va funksional xususiyatlariga layoqat deb ataladi. Layoqat ko‘p qirralidir. Shaxs tomonidan qo‘yilgan talablarning tabiatiga bog‘liq ravishda aynan bir xil layoqatlar asosida har xil qobiliyatlar rivojlanishi mumkin. II.BOB. GALTONNING ILMIY TADQIQOTLARI 2.1. Galtonning qobiliyat borasidagi ilmiy ishlari Galtonning fikricha, odamning hamma qobiliyatlari "aql" va "qobiliyat" sifatlari miya yarim sharlarida o‘zining maxsus qat'iy markazlariga ega, ya'ni bu sifatlarning taraqqiyot darajasi miya tegishli qismlarining miqdoriga to‘g‘ridanto‘g‘ri bog‘liqdir. Shuning uchun odamning kalla suyagiga bir qarash yoki boshidagi do‘mboqchalarni shunchaki paypaslab ko‘rish orqali go‘yo odamning qobiliyatlarini aniqlasa bo‘ladi. Layoqatning miya miqdori, massasi va og‘irligiga bog‘liqligi haqidagi faraz ham bekor qilingan. Katta yoshdagi odam miyasining o‘rtacha og‘irligi 1400 grammga yaqin bo‘ladi. U.S. Turgenev miyasining og‘irligi 2001 gramm, D.G Bayronniki 1800 grammni, mashhur ximik Yu.Libixniki 1360 grammni, yozuvchi Afransniki 1017 gramni tashkil qilgan. Eng katta miya aqliy jihatdan nuqsoni bor odamga taalluqli ekanligi aniqlangan.1675 yilda F.Galtonning "Talantning irsiyatga bog‘liqligi qonunlari va oqibatlari" degan kitobi nashr etildi. Bunda muallif bir necha yuzlab mashhur kishilarning qarindoshlik aloqalarini o‘rganib, talant ota-onadan irsiyat yo‘li orqali o‘tadi degan xulosaga kelgan. Biroq Galtonning xulosalari ilmiy jihatdan asoslanmagan edi. Baxlar oilasida musiqaga bo‘lgan talant dastavval 1550 yilda ma'lum bo‘lgan. Bu talant 1800 yillarda yashagan qandaydir Regina Susanadan so‘ng tamom bo‘lgan. Umuman Baxlar oilasida 57 dan ko‘p musiqachi bo‘lgan. Ularning 20 tasi mashhur bo‘lgan. Bend degan skripkachilar oilasida 9 ta mashhur musiqachi bo‘lgan. Goydon oilasida 2 ta mashhur musiqachi bo‘lgan. Ko‘pchilik qollarda mashhur odamlarning nasl-nasablarini o‘rganish biologik irsiyatdan emas, balki hayot sharoitining nasdan naslga o‘tishidan, ya'ni hobiliyatlar taraqqiyotiga yordam berishdan ekanligi ma'lum bo‘ladi. XX asrning ikkinchi yarmida paydo bo‘lgan layoqatni miyaning mikrotuzilishi va sezgi a'zolari bilan bog‘lovchi faraz mahsuldor bo‘lib hisoblanadi. Miya hujayralarini tadqiq etish iste'dodli nerv hujayralarining morfologik va funksional xususiyatlarida farq borligini aniqlash mumkinligi faraz qilinadi. Layoqatlar bilan nerv jarayonlarining ayrim differensial xususiyatlari hamda oliy nerv faoliyatining tiplari o‘rtasida bog‘liqlik mavjudligi to‘g‘risida faraz ham haqiqatga yaqindir.Rus psixologi B.M.Teplov va uning shogirdlari ishlarida oliy nerv faoliyati tiplarining xislatlari ta'siri tufayli shaxs qobiliyatlarining tuzilishida qandaydir sifat xususiyatlari paydo bo‘lishini ani? lashga urinishgan. Jumladan, nerv tizimining alohida sezgirligi ma'lum qobiliyat nishonasi sifatida vujudga kelishi mumkin. Qobiliyatning tabiiy sharti, layoqati nerv tizimining tuzilishi va funksiyalarining hususiyatlari tarkibida ekanligi haqidagi barcha morfologik va funksionallik sifatlar singari umumgenetika qonunlariga bo‘ysunish farazining haqqoniyligini dalillaydi. F.Galtonning irsiyat qonunlari to‘g‘risidagi g‘oya qobiliyatning tabiiy shartlangan xususiyatlari tavsifini ochib bera olmaydi. Chunki unda dalilga muhtoj juda ko‘p o‘rinlar mavjuddir. Shuning uchun qobiliyat tabiatini biologik irsiyatdan emas, balki turmush muhitining nasldan naslga o‘tishidan qidirish maqsadga muvofiqdir, agarda insonning taraqqiyoti ijtimoiytarixiy qonunlar bilan boshqarilishi tan olinar ekan, qobiliyatning taraqqiyoti biologik irsiyat qonunlarga bo‘ysunishi mumkin emas.Hozirgi vaqtda ayniqsa, qobiliyatli yoshlarga ehtiyoj kuchaymokda. Mustaqil respublikamizda iste‘dod egalarining ko‘payishi uchun zarur ijtimoiy muhit muxayyo etilmoqda layoqatli yoshlar bilan mahsus shug‘lanishga alohida qaratilmoqda. Buning boisi bor, albatta istedodli yoshlar turli mazmundagi taassurotlarni miyada qayta ishlash, umumlashtirish, saralash va xulosa chiqarish tezligi va rostligi bilan ajralib turadilar, ularda fikrlash jarayoni va xissiy idrok etish taraqqiy etgan bo‘ladi, yangiliklarni osonlik bilan o‘zlashtiradilar. Qobiliyatlilik ite‘dodlilik va talant kabi sifatlar shaxsda faqat mexnat, tinimsiz intilish tufayli vujudga keladi va rivoj, ravnaq, topadi. Shuni ham unutmaslik kerakki, agar ijtimoiy muhit noqulay bo‘lsa, odam o‘z ustida ishlamasa, undagi qobiliyat va iste‘dod alomatlari yo‘qoladi. Lekin qobiliyatning o‘sishi uchun faqat ijtimoiy muhit ta‘sirining o‘zida kifoya qilmaydi. Bunda yana bir muhim vosita ta‘lim va tarbiyadir. Qobiliyat ta‘lim jarayonida, bilimlarni o‘zlashtirish va ijodiy qo‘llanishida tegishli ko‘nikma va malakalar hosil qilishda, faoliyat jarayonida kamol topadi. Har bir shaxsning o‘zi faol harakat qilgandagina ijtimoiy muhit, talim va tarbiya uning layoqatini iste‘dod hamda qobiliyatini o‘stirmog‘i mumkin. Agar shaxs o‘z kasbini sevib, unga kuchli mehr qo‘ysa, uning qobiliyati tez o‘sadi. Kishining qobiliyati uning qiziqishlari bilan ham mustahkam bog‘liq bo‘lib, klzivdshlar ta‘sirida qobiliyat o‘sadi va u boshqa individual sifatlar mazmuniga ijobiy ta‘sir ko‘rsatadi. Qobiliyatlar, bu kontseptsiya vakillarining fikriga ko'ra, biologik jihatdan aniqlangan shaxsiy xususiyatlar bo'lib, ularning namoyon bo'lishi va rivojlanishi butunlay meros fondiga bog'liq. Bunday qarashlar nafaqat ba'zi professional psixologlar, balki fan va san'atning turli sohalari vakillari tomonidan ham mavjud. Birinchisi o'z qarashlarini aniq tadqiqotlar ma'lumotlari bilan asoslashga harakat qiladi. Galton 19-asrda atoqli shaxslarning biografik ma’lumotlarini tahlil qilib, iste’dodning irsiyatini asoslashga harakat qildi. Kote 20-asrda Qomusiy lug‘atlarda mashhur kishilarga ajratilgan joy miqdori bilan iqtidor darajasini aniqlagan. Galton va Kot iste'dod irsiy, faqat imtiyozli tabaqa vakillarigina boy irsiyatga ega degan xulosaga kelishdi. Zamonaviy davrda qobiliyatlarning irsiy oldindan belgilanishi kontseptsiyasi tarafdorlari bir xil egizaklarni o'rganish orqali o'z qarashlarini qo'llab-quvvatlashga intilishadi. Egizaklarning xulq-atvori va intellektual fazilatlarining bir nechta tasodifiy holatlariga asoslanib, qobiliyatlarni to'liq irsiy oldindan belgilash to'g'risidagi qonunni o'rnatishga harakat qilindi. Qobiliyatlarning irsiyat nazariyasi Platonga borib taqaladi, u qobiliyatlar biologik kelib chiqishi, ya'ni. ularning namoyon bo'lishi butunlay bolaning ota-onasi kim bo'lganiga, qanday xususiyatlar meros bo'lishiga bog'liq. Ta'lim va ta'lim faqat tashqi ko'rinish tezligini o'zgartirishi mumkin, lekin ular har doim u yoki bu tarzda o'zini namoyon qiladi. 2.2. Qobiliyatni o rganish yuzasidan metodikalar ʻ 1-tajriba. Qobiliyatni aniqlash testi. Tadqiqot maqsadi. Ushbu qobiliyatni aniqlash metodikasi Ayzenk test so‘rovnomasi asosida tuzilgan. Birinchidan, ular umumiy o‘rta ta‘lim maktablarining yuqori sinf o‘quvchilariga o‘z shaxsiy yo‘nalishini to‘g‘ri belgilashlariga yordam berishdan qo‘l keladi. Ikkinchidan, ularni o‘qitish samaradorligini oshirish maqsadida qo‘llanilishi mumkin. O‘qituvchi o‘quvchilar qobiliyatini, qiziqishlarini aniqlab, undan o‘z darslarida foydalanishi mumkin. Tadqiqotning borishi. Testni to‘g‘ri qo‘llash uchun quyidagi shartlarga qat‘iy amal qilinadi: 1. Ajratilgan vaqt birligiga (80 ta savol uchun 40 daqiqa) qat‘iy rioya qilish. 2. Sinaluvchining savol mazmunini to‘g‘ri idrok etishga va tushunilishiga erishish. 3. Javoblar sinaluvchining mustaqil fikriga asoslanganligiga erishish. 4. Savollarga berilgan javoblarni ishlab chiqish (100 ballik tizim asosida) Sinaluvchi savollarni diqqat bilan o‘qib chiqadi. Qaysi savol o‘zi xaqida ketayotganiga ishonch hosil qilsa, shu savolga belgi qo‘yadi, qolgan savollarga xech qanday belgi qo‘ymaydi. Sinaluvchi savollarga shoshilmasdan ochiq oydin va to‘g‘ri javob berishi lozim. Belgilangan savollarning kam yoki ko‘pligi muhim emas. Sinaluvchida «qancha ko‘p savollarni belgilasam, shuncha ijobiy javob olaman» degan fikr tug‘ilmasligi kerak. Savollar. 1. O‘ylayotganlaringizni yaxshi bayon etib bera olasizmi? 2. Tajriba va sinovlar o‘tkazishni yaxshi ko‘rasizmi? 3. Karta yoki sxema yordamida istalgan manzilgohni qiynalmasdan topa olasizmi? 4. O‘zingizga tanish kuy ostida qo‘shiq kuylay olasizmi? 5. Arg‘imchoqda uchishni yoqtirasizmi? 6. Uyda yolg‘iz o‘tirishdan ko‘ra do‘stlaringiz bilan suhbatlashish afzalmi? 7. Hayvonlarga ozor bermay, yaxshi munosabatda bo‘lasizmi? 8. Yolg‘izlikni xayol surib yurishni yoqtirasizmi? 9. Siz adabiyotga qiziqasizmi? 10.Suratga tushirishni yoqtirasizmi? 11.Qiladigan ishlaringizni oldindan yon daftaringizga yozib quyasizmi? 12.O‘zingiz yoqtirgan qo‘shiqlarni tez-tez xirgoyi qilib yurasizmi? 13.O‘zingizni kuchli va kuchsiz tomonlaringizni yaxshi bilasizmi? 14.Boshqalarning maslahatiga quloq tutmay, mustaqil karor qabul qila olasizmi? 15.Ko‘pgina masalalarda boshqalarga maslahat bera olasizmi? 16. Psixologiya bilan qiziqasizmi? 17.Hazil mutoyibani yoqtirasizmi? 18.Rang barang bezatilgan kitoblarni yaxshi ko‘rasizmi? 19.Odamlarning xatti-harakatlarini kuzatib yurasizmi? 20.Har xil imo ishoralar va harakatlarni yaxshi eslab qolasizmi? 21.Sportga qiziqasizmi? 22.Qiynalmasdan bir guruh odamlarni boshqara olasizmi? 23.Dunyoviy muammolarga masalan ekologiyaga qizikasizmi? 24.Sayoxatga baliq oviga borishni yoqtirasizmi? 25.Har xil so‘z o‘yinlarini va topishmoqlar topishni yoqtirasizmi? 26.Narsalar bilan raqamlar orasidagi bog‘lanishni aniqlay olasizmi? 27.Yosh bolalar bilan o‘yin o‘ynashni yoqtirasizmi? 28.Yugurishdan ko‘ra futbol, voleybol, basketbol o‘ynash ma‘qulmi? 29.Gullarni nomini yoddan bilasizmi? 30.Toqqa chiqishni yoqtirasizmi? 31.Tez-tez musiqa eshitib turasizmi? 32.Narsalarni buzib boshqatdan terishni yaxshi ko‘rasizmi? 33.Radio, televizordan eshitgan ma‘lumotlarni yaxshi eslab qolasizmi? 34.O‘z fikringizni bayon qilganda rasm va sxemalardan foydalanasizmi? 35.Hisob-kitob ishlarini yaxshi olib borasizmi? 36.O‘yinga tushishni yaxshi ko‘rasizmi? 37.Tez-tez barmoqlaringiz yordamida musiqa chalib turasizmi? 38.Eng yaqin do‘stlaringiz bormi? 39.Hayotingiz xaqida o‘ylab turasizmi? 40.O‘zingizni fermer sifatida tasavvur qila olasizmi? 41.Shaxsiy tashvishlar sizni ko‘proq qiziqtiradimi? 42.Biror narsani xal etishda do‘stlaringiz bilan maslaxatlashasizmi? 43.Shaxmat o‘ynashni yoqtirasizmi? 44.Narsalarning kelajakda qanday bo‘lishini tasavvur qila olasizmi,? 45.Musiqa sbobida kuy ijro eta olasizmi? 46.Narsa haqida to‘la tasavvurga ega bo‘lishingiz uchun uni ushlab ko‘rishingiz shartmi? 47.Bahslashganda o‘z fikringizni qat‘iyat bilan himoya qilasizmi? 48.Yo‘lda biror kuyni xushtak orqali chalib yurasizmi? 49.Ekologiya hozirgi kunning eng asosiy muammosimi? 50.Biror jamoa guruh yoki qo‘mita tarkibida bo‘lishni xoxlaysizmi? 51.Boshqalar bilmaydigan qiziqish ermagingiz bormi? 52.Narsalarning mohiyatini baholash uchun ularni turli guruhlarga ajratasizmi? 53.Siz rasmlar tomosha qilishni yoqtirasizmi? 54.So‘zlashayotganda imo-ishoralarni ko‘p ishlatasizmi? 55.Ko‘zingiz tushgan xamma yozuvlarni xatto buyumlarning etiketkalarini ham o‘qiysizmi? 56.Mantiqiy o‘yinlarni yaxshi ko‘rasizmi? 57.Tushuntirganda misollar keltirasizmi? 58.Odamning xamma a‘zolari qayerda joylashganini yaxshi bilasizmi? 59.Kelishmovchilik va janjallarni hal qila olasizmi? 60.Doim biror narsani o‘rganishni o‘ylab yurasizmi? 61.Bir marta eshitgan kuyingizni eslab qolasizmi? 62.Bilimlarni tajriba va sinov orqali o‘zlashtirasizmi? 63.So‘zlashganda kitoblarni o‘qigan obrazlardan foydalanasizmi? 64.Algebradan ko‘ra geometriya sizga ko‘proq yoqadimi? 65.Kompyuter bilan ishlashni yoqtirasizmi? 66.mashhur aktyorlarning gaplarini o‘zlariga o‘xshatib aytishni yani taqlid qilishni yoqtirasizmi? 67.Hayotingizni qo‘shiqsiz tasavvur qila olasizmi? 68.To‘ylarda qatnashishni yoqtirasizmi? 69.Planetalarning nomlarini bilasizmi? 70.Kundalik yuritasizmi? 71.Uy xayvonlariga ovqat berishni yoqtirasizmi? 72.Hayotingizda biror narsaga erishish uchun hamma narsaga tayyormisiz? 73.O‘simliklarga suv qo‘yishni yoqtirasizmi? 74.Tez-tez konsertlarga borib turasizmi? 75.Yo‘lda o‘z shaxsiy muammolaringiz xaqida o‘ylab yurasizmi? 76.Matematikani yaxshi ko‘rasizmi? 77.Dars paytida daftaringizga ba‘zi narsalarning rasmini chizib o‘tirasizmi? 78.Juda ko‘p so‘zlarning ma‘nosini bilasizmi? 79.Ovoz chiqarib fikrlashni yoqtirasizmi? 80.Odamlar qiynalganda sizdan maslahat so‘rab turishadimi? Tadqiqot natijalarini tahlil qilish. Endi bu savollarga javoblarni baholash ustida to‘xtalamiz. Sinaluvchi o‘zi belgilagan savol nomerlarni quyidagi jadvalda doira ichiga olib chiqadi. Qaysi ustunda 8-10 doiralar bo‘lsa sinaluvchida o‘sha qobiliyat ustun bo‘ladi. Qaysi qobiliyatning ustunligiga qarab o‘quvchining nimaga qiziqishi xaqida so‘z yuritish mumkin. A – lingvinistik qobiliyat. Bunday qobiliyatli kishilarda o‘qishga she‘riyatga baxs munozaraga hazil hajv va hikoyalarga qiziqish kuchli bo‘ladi. V – matematik qobiliyat. Bu qobiliyati ustun bo‘lgan kishilar abstrakt belgilar, formulalar, raqamlar bilan ishlashni yoqtirishadi. S - ko‘rish qobiliyati. Bu qobiliyatga ega kishilarda tasviriy san‘atga xaykaltaroshlik va chizmachilikka qiziqish katta bo‘ladi. D - kinetik qobiliyat. Bu qobiliyat egalari raqs, rol ijro etish, jismoniy mashqlar, sport o‘yinlari va dramaga qiziqadilar. Ye – tabiatsevarlik qobiliyati. Bu qobiliyat egalari sayru-sayohatga, ekskursiyalarga ko‘proq qiziqadi. F - musiqiy qobiliyat. Bu qobiliyat egalari qo‘shiq aytishni, musiqa tinglashni, jo‘r bo‘lishni yaxshi ko‘radilar. G - suhbatdoshlik qobiliyati. Bu qobiliyat sohiblari hamdard, hamkor, xushmuomala bo‘lishni, birgalikda turli loyihalar yaratishni xush ko‘rishadi. H – fikrlash qobiliyati. Bu qobiliyat egalari doim fikrni bir joyga yig‘ib to‘play oladi, yaxshi va chuqur fikrlaydi, xayol surib yurishni yaxshi ko‘rishadi. 2-tajriba. Kasbiy motivasiyani aniqlash metodikasi. Maqsad: Insonlardagi kasbiy qobiliyat va layoqatlarini aniqlashdan iborat. Zarur material: Kasbiy motivasiyani aniqlash metodikasi. Kasb egallash istagi o‘quvchilarda atrof muhit omillari va maktabda o‘tkaziladigan kasb hunarga yo‘naltiruvchi ishlar orqali shakllanadi. Kasbiy motivasiya o‘zgaruvchan uning shakllanishi uzluksiz jarayon bo‘lib obyektiv va subyektiv omillar ta‘sirida boradi. Shuning natijasida kasbiy motivasiyani ilk bosqichlarida aniqlab zarurat bo‘lsa ularni to‘g‘irlash maqsadga muvofiqdir. Kasbiy motivasiyani guruhlarda va alohida o‘rganish mumkin.O‘smirlarga javoblar uchun blanka tarqatiladi, qo‘llanma o‘qiladi, savolnoma tasdiq gaplardan iborat har bittasi 3 ta har xil ma‘noli gap bilan tugallangan. 3 variant javobdan faqat bitta to‘g‘ri kelgan javobni topib javoblar blankiga belgilash lozim. Diqqat qiling, har bitta tasdiq uchun 1 ta javob belgilangan bo‘lishi kerak. Javob berganingizda, yodingizda bo‘lsin, konkret javobdan ko‘ra ballarning jami muhimroq. Savolnoma. 1. a) Menga mehnatim zoye ketmaydigan ishni qilish yoqadi. b) Menga oldimga qo‘yilgan maqsadlarimga erishish uchun yangi bilim olish yoqadi. v) Menga hamma ishlarni iloji boricha yaxshi bajarish yoqadi, chunki bu hayotimda asqotadi; 2. a) O‘ylaymanki, berilgan topshiriqlarni iloji boricha yaxshi bajarish kerak, chunki bu hayotimda asqotadi; b) O‘ylaymanki, qilgan ishlaring bilan atrofdagilarga yaxshilik keltirish kerak, chunki ulardan ham shu qaytadi; v.) Qanday qilib bo‘lsa ham, qo‘yilgan maqsadlarga erishish lozim deb o‘ylayman; 3. a) Kelajak hayotim uchun yangi bilim olishni yaxshi ko‘raman; b) Har qanday ishni yaxshi bajarishni yaxshi ko‘raman, agarda uni birontasi baholasa; v) Har qanday ishni yaxshi qilishni yoqtiraman, chunki bundan atrofdagilar xursand bo‘ladi; 4. a) Asosiy va sevimli ish, bu atrofdagi insonlarga foyda keltiradigan ish, asosiy muhim va sevimlidir; b) Hayotda hamma narsadan kuch sinab ko‘rish kerak deb hisoblayman; v) Hayotda muhimi – doim yangi bilimlarga intilish deb hisoblayman; 5. a) Har qanday ishni men yaxshi bajara olganday qilsam ko‘nglim ko‘tariladi; b) Meni mehnatim atorofdagilarga foyda keltirsa ko‘nglim ko‘tariladi, chunki bu har qanday ishda muhim; v) Ishlash doim yoqimli bo‘lganligi uchun, har qnday ishni bajarishdan ko‘nglim ko‘tariladi; 6. a) Yangi bilim olish jarayoni meni jalb etadi; b) Qo‘limdan kelgan barcha ishni bajarish meni jalb etadi; v) Atrofdagilarga foyda keltiradigan ish jarayoni meni jalb etadi; 7. a) Har qanday muhim va ma‘sul ish qiziqarli bo‘lishiga ishonchim komil; b) Har qanday ish qiziqarli bo‘lishiga ishonchim komil, agarda u menga foyda keltiradigan bo‘lsa; v) Har qanday ish qiziqarli bo‘lishiga ishonchim komil, agar uni ustalik bilan bajara olsam; 8. a) Menga o‘z ishimning ustasi bo‘lish yoqadi; b) Menga biror ishni kattalar yordamisiz bajarish yoqadi; v) Menga doim yangi narsa o‘rganish yoqadi; 9. a) O‘qish menga qiziqarli; b) Atrofdagilarga seziladigan ishlarni qilish menga qiziqarli; v) Menga mexnat qilish qiziqarli; 10. a) O‘ylaymanki, bajargan ishlarimning natijalari atrofdagilarga sezilsa yaxshibo‘lardi; b) O‘ylaymanki, har qanday ishda muhimi natijadir; v) O‘ylaymanki, hohlagan ishlarni mustaqil qilish uchun tezroq kerakli bilimlarni olish lozim; 11. a) Men faqat o‘zimga yoqadigan ishlar bilan shug‘ullanishni xoxlar edim; b) Men xar qanday ishni qo‘limdan kelgancha yaxshi bajarishni xoxlayman, chunki shu yo‘l bilan xaqiqatga ham yaxshi qilsa bo‘ladi; v) Mening ishim atrofdagilarga foyda keltirishini xoxlayman, chunki bu mening kelajak hayotimda yordam beradi; 12. a) Ko‘pchilikning qo‘lidan kelmaydigan ishni qoyilmaqom qilib qo‘yish men uchun qiziqarli; b) Avval qilolmaydigan ishimni o‘rganish men uchun kiziqarli; v) O‘ziga diqkatni jalb etadigan ishlarni bajarish men uchun qiziqarli; 13. a) Men hamma qadrlaydigan ishni bajarishni yaxshi ko‘raman; b) Menga xalaqit berishmasa barcha ishlarni bajarishni yaxshi ko‘raman; v) Qiladigan ishim borligini yaxshi ko‘raman; 14. a) Men turli ishlarni bajarishni xoxlayman, chunki menga natijalari qiziqarli; b) Men foyda keltiradigan ishni bajarishni xoxlayman; v) Menga yoqadigan ishni bajarishni xoxlayman; 15. a) Har qnday ishda eng qizig‘i uning bajarilish jarayoni deb hisoblayman; b) Har qanday ishda eng qizig‘i uning natijasi deb hisoblayman; v) Har qanday ishda eng qizig‘i, boshqa odamlarga uning qanchalik muhimligi deb hisoblayman; 16. a) Menga kelajakda kerak bo‘ladigan barcha narsalarni o‘rganish yoqadi; b) Menga kerak bulsa, bo‘lmasa yangim bilimlarni olish yoqadi; v) Menga o‘kish jarayonini o‘zi yoqadi; 17. a) Meni o‘qishdan so‘ng ochiladigan manzara qiziqtiradi; b) Meni o‘qishdan so‘ng kerakli odam bo‘lishim qiziqtiradi; v) O‘qishni menga foydaliligi qiziqtiradi; 18. a) O‘rgangan narsam menga doim kerak bo‘lishiga ishonchim komil b) Menga o‘ish doim yoqishiga ishonchim komil; v) O‘qishdan so‘ng kerakli odam bo‘lishimga ishonchim komil; 19. a) Ishimning natijasi atrofdagilarga ko‘rinishi menga yoqadi; b) O‘z ishimni ustalik bilan bajarish menga yoqadi; v) O‘z ishimni boshqalar bajara olmaydigan darajada yaxshi bajarish menga yoqadi; 20. a) Topshirilgan vazifani sifatli bajarish men uchun qiziqarli; b) Atorofdagilar sezadigan ishni bajarish men uchun qiziqarli; v) Ishxonada nima bilan bandligimni hamma bilishi men uchun qadrlidir XULOSA F.Galtonning "Talantning irsiyatga bog‘liqligi qonunlari va oqibatlari" degan kitobi nashr etildi. Bunda muallif bir necha yuzlab mashhur kishilarning qarindoshlik aloqalarini o‘rganib, talant ota-onadan irsiyat yo‘li orqali o‘tadi degan xulosaga kelgan. Biroq Galtonning xulosalari ilmiy jihatdan asoslanmagan edi. Baxlar oilasida musiqaga bo‘lgan talant dastavval 1550 yilda ma'lum bo‘lgan. Bu talant 1800 yillarda yashagan qandaydir Regina Susanadan so‘ng tamom bo‘lgan. Umuman Baxlar oilasida 57 dan ko‘p musiqachi bo‘lgan. Ularning 20 tasi mashhur bo‘lgan. Bend degan skripkachilar oilasida 9 ta mashhur musiqachi bo‘lgan. Goydon oilasida 2 ta mashhur musiqachi bo‘lgan. Ko‘pchilik qollarda mashhur odamlarning nasl-nasablarini o‘rganish biologik irsiyatdan emas, balki hayot sharoitining nasdan naslga o‘tishidan, ya'ni hobiliyatlar taraqqiyotiga yordam berishdan ekanligi ma'lum bo‘ladi. XX asrning ikkinchi yarmida paydo bo‘lgan layoqatni miyaning mikrotuzilishi va sezgi a'zolari bilan bog‘lovchi faraz mahsuldor bo‘lib hisoblanadi. Miya hujayralarini tadqiq etish iste'dodli nerv hujayralarining morfologik va funksional xususiyatlarida farq borligini aniqlash mumkinligi faraz qilinadi.Iste dod, talant — nihoyatda zo r qobiliyat hisoblanadi. Biror sohadaʼ ʻ yuksak darajadagi layoqat. U idrok, tasavvur, tafakkur, xotira, kuzatuvchanlik benihoya o sganligida, voqeahodisalarning yangi qirralarini, ularning zamiridagi ʻ murakkab aloqadorlikni kashf etishda ko rinadi. I. haqida turli nazariyalar mavjud. ʻ Ularga ko ra, I. xudo tomonidan beriladi; irsiyat orqali o tadi; tarbiya orqali paydo ʻ ʻ qilinadi; insondagi tabiiy, tugma anatomik-fiziologik layoqat muayyan faoliyatda shakllanadi va rivojlanadi. Talant tug'ilishdan boshlab o'ziga xos xususiyatga ega . Ular tajriba orttirish va to'g'ri yo'nalishga yo'naltirilgan holda, mahoratni shakllantirish bilan rivojlanadilar. Bu atama Yangi Ahddan keladi va Xudoning in'omidir, yangi va noyob narsa yaratish qobiliyatini anglatadi. Oddiy qilib aytganda, insonning boshqalardan yaxshiroq qilish qobiliyati. Bir kishi tug'ilishdan iste'dodli bo'lishi va bolalikdan o'zining beqiyosligini namoyish qilishi mumkin (ajoyib misol Mozartdir).Inson o'zini Van Gogh yoki Gauguin kabi katta yoshdagilar bilan ifodalashi mumkin. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Беспалько В.П. Слагаемые педагогические технологии.- М., 2. Davletshin M. G. Umumiy psixologiya. T., TDPU, 2002. 3. Ivanov I., Zufarova M. Umumiy psixologiya. O'z.FMJ., 2008. 4. Karimova V.M. Ijtimoiy psixologiya. Darslik. T.: 2012 5. Maxsudova M.A. Iroda psixologiyasi. T., 2006 6. Немов Р.С. Психология. М.: Владос, 2003. 1-2-т. 7. Xaydarov F.L., Xalilova N. "Umumiy psixologiya".T.: Fan va texnologiya, 2010. 8. Yo'ldoshev J., Hasanov S. Pedagogik texnologiyalar. T.: Moliya, 2009 9. G'oziev E.G'. Muomala psixologiyasi. T.: O'zMU, 2001. 10. G'oziev E. G'. Umumiy psixologiya. T.: Noshir, 2010 11. G'oziev E.G'.Ontogenez psixologiyasi.-T.: Noshir, 2010 12. G'oziev E.G'. Sotsial psixologiya. T.: Noshir, 2012 Internet saytlari 1. www.psycho.all.ru 2. www.psychology.net.ru 3. www.Ziyonet.uz

Mavzu: Galtonning qobiliyatlarni o rganish bo yicha ekspertlarʻ ʻ tadqiqotlari Reja: Kirish I.BOB. GALTON TADQIQOTLARI ASOSLARI 1.1.Qobiliyat haqida umumiy tushuncha 1.2. Qobiliyatni amaliy tadqiq qilish usullari II.BOB. GALTONNING ILMIY TADQIQOTLARI 2.1. Galtonning qobiliyatborasidagi ilmiy ishlari 2.2. Qobiliyatni o rganish yuzasidan metodikalar ʻ XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

KIRISH Kurs ishining dolzarbligi: Ilm-fan va texnologiyalarning jadal rivojlanishi, global dunyoda raqobatning ortishi sharoitida har bir davlat va jamiyatning bu jarayonda raqobatbardoshligi yoshlarning intellektual rivoji hamda ularning iste’dodi va qobiliyatlarini toliq amalga oshirishga e’tibor berishga bogliq boladi. O’zbekiston Respublikasi prezidenti Sh.M.Mirziyoyev o’zining nutqida ―Biz yoshlarga doir davlat siyosatini hech og’ishmasdan, qat‘iyat bilan davom ettiramiz. Nafaqat davom ettiramiz, balki bu siyosatni eng ustuvor vazifamiz sifatida bugun zamon talab qilayotgan yuksak darajaga ko’taramiz. Yoshlarimizning mustaqil fikrlaydigan, yuksak intellektual va manaviy salohiyatga ega bolib, dunyo miqyosida oz tengdoshlariga hech qaysi sohada bosh kelmaydigan insonlar bolib kamol topishi, baxtli bolishi uchun davlatimiz va jamiyatimizning bor kuch va imkoniyatlarini safarbar etamiz, deb takidlagan edi. Shuning uchun bu masala har doim davlatlarning ozoq muddatli rivojlanishini taminlashga qaratilgan barcha strategiyalarda aks ettirilgan. O’zbekiston Respublikasining 2017-2021 yillarda rivojlantirishning beshta ustuvor yonalishlari boyicha Harakatlar strategiyasi ham bu borada istisno bolmadi. O’zbekistan Respublikasi Oliy majlisining IX sessiyasida davlatimizning Birinchi prezidenti I.A.Karimov oliy talimni isloh qilishda va malakali kadrlarni tayyorlashda psixologiyaning fan sifatida alohida orni borligiga jamoatchilik diqqatini qaratgan edi. Darhaqiqat, yetuk kadr bolish uchun shaxs nafaqat oz iqtidori, bilimi va saviyasini nazariy jihatdan oshirishi zarur, balki fan sohasiga tegishli ilmiy tadqiqot ishlarini olib borishga, eksperimental-psixologik tajribalar otkazishga tayyor bolmogi, psixologik tajribalar otkazishning ilmiy qonuniyatlari va qoidalarini mukammal egallamogi zarur. Kurs ishing maqsadi: Eksperimental tadqiqot bosqichlarini o rganish.ʻ Tadqiqot obyekti: Sharof Rashidov nomidagi SamDU Psixologiya va ijtimoiy- siyosiy fanlar fakulteti amaliy psixologiya yo’nalishi 2-bosqich talabalariga ,, Eksperimental psixologiya fanini o qitish jarayoni. ʼʼ ʻ

Kurs ishining predmeti : Galtonning qobiliyatni o rganishdagiʻ eksperimental tadqiqotlarini o rganish. ʻ Kurs ishining vazifalari: -Qobiliyatni psixologik jihatdan o rganish. ʻ -Qobiliyatni o rganishda Galtonning yutuq va kamchiliklarini tahlil qilish. ʻ -Qobiliyatni eksperimental o rganish metodlari bilan tanishish. ʻ Tadqiqotning metodologik asosi: Tadqiqotimizning metodologik asosi bolib chet el psixologlari va respublikamiz yetuk mutaxassis olimlari hisoblandi.

I.BOB. GALTON TADQIQOTLARI ASOSLARI 1.1.Qobiliyat haqida umumiy tushuncha Qobiliyat insonning shunday psixologik xususiyatidirki, bilim, ko‘nikma, malakalarini egallash shu xususiyatlarga bog‘liq bo‘ladi. Lekin, bu xususiyatlarning o‘zi bu bilim va ko‘nikmalarga taalluqli bo‘lmaydi. Malaka, ko‘nikma va bilimlarga nisbatan odamning qobiliyatlari qandaydir imkoniyat tarzida namoyon bo‘ladi. Qobiliyatlar imkoniyatlardan iborat bo‘lib, biror bir ishdagi mahorat darajasi haqiqatdir. Bolada namoyon bo‘ladigan musiqaga qobiliyati uning musiqachi bo‘lishi uchun imkoniyatlar, maxsus ta’lim berilishi, qat’iylik, salomatligining yaxshi bo‘lishi, musiqa asbobi, notalar va boshqa ko‘pgina sharoitlar bo‘lishi kerak. Bularsiz qobiliyatlar taraqqiy etmay turiboq so‘nib ketishi mumkin. Qobiliyatlar faqat faoliyatda namoyon bo‘ladi. SHuning uchun ham faqat ana shu qobiliyatlarsiz amalga oshirilishi mumkin bo‘lmagan faoliyatlardagina namoyon bo‘ladi. O‘quvchida ham zaruriy ko‘nikma va malaka tizimi hamda mustahkam bilimlar tarkib topish uslublari yo‘qligiga asoslanib, jiddiy tekshirib ko‘rilsa, shoshilinch ravishda unda qobiliyatlar yo‘q, deb xulosa chiqarish pedagogning jiddiy psixologik xatosi bo‘ladi. Masalan, Albert Eynshteyn o‘rta maktabda uncha yaxshi o‘qimaydigan o‘quvchi hisoblangan va uning kelajakda genial bo‘lishidan hech narsa dalolat bermas edi. Qobiliyat bilim va malakalarning o‘zida ko‘rinmaydi, balki ularni egallash tizimida namoyon bo‘ladi ya’ni, boshqacha qilib aytganda mazkur faoliyat uchun muhim bo‘lgan bilim va ko‘nikmalarni o‘zlashtirish jarayonida turli sharoitlarda qanchalik tez, chuqur, engil va mustahkam amalga oshirishida namoyon bo‘ladi Qobiliyatlar individual psixologik xususiyatlar bo‘lishi bilan aql sifatlari xotira xususiyatlariga, hissiy xususiyatlar va shu kabilarni qarama-qarshi qo‘yib bo‘lmaydi, hamda qobiliyatlarni shaxsning bu xususiyatlari bilan bir qatorga qo‘yish ham mumkin emas. Agar shu sifatlarning birortasi yoki ularning yig‘indisi

faoliyat talablariga javob bersa yoki bu talablar ta’siri bilan tarkib topsa bu shaxsning mazkur individual xususiyatlarini qobiliyatlar deb hisoblashiga asos bo‘ladi.Qobiliyat kishining psixologik va fiziologik tuzilishi xususiyatidir. Qobiliyat bilim olish uchun zaruriy shart-sharoit bo‘lib, shuning bilan birga u ma’lum darajada bilim olish mahsuli hamdir. Umumiy va maxsus bilimlarni o‘zlashtirish, shuningdek, kasbiy ko‘nikmalarni egallab olish jarayonida qobiliyat mukamallashib va rivojlanib boradi. Qobiliyatga yaqinroq turadigan tushunchalar ko‘nikma va malakadir. Ular faoliyat mexanizmini tashkil qiladilar. Hamda ular qobiliyat bilan birgalikda mahoratga erishishni ta’minlaydilarki, buning natijasida mehnatda katta yutuqlar qo‘lga kiritiladi. Qobiliyatli, ammo noshut inson ko‘p narsaga erisha olmaydi. Qobiliyat ko‘nikmada ro‘yobga chiqadi. Darhaqiqat, qobiliyatli kishining ko‘nikma va malakalari ko‘p qirrali va mukammallashgan bo‘ladi. SHuning bilan birga ko‘nikma va malalakalar etishmagan qobiliyatni bir muncha to‘ldirish yoki undagi kamchilikni tugatish mumkin. Ko‘nikmalarni umumlashmasi mohirlik deb ataladi. Mohirlik ham qobiliyatning o‘zginasidir. Har qanday qobiliyat ham murakkab bo‘lib, u kishiga turli-tuman talablar qo‘yadi. Agar shaxs xususiyatlari tizimi shu talabga javob bera olsa kishi faoliyatni muvaffaqiyat bilan amalga oshirish uchun o‘z qobiliyatliligini ko‘rsata oladi, agarda xususiyatlardan qaysi biri rivojlanmagan bo‘lsa, shaxs mehnatning muayyan turiga nisbatan ham qobiliyatli deb baholanadi. Har bir qobiliyatning o‘ziga xos tuzilishi mavjud. Qobiliyat tarkibida tayanch va etakchi xususiyatlarni, muayyan asosiy yoki yordamchi xususiyatlarni farq qilish lozim. Barcha qobiliyatlar uchun asosiy tayanch xususiyat kuzatuvchanlik, bilish ko‘nikmasidir. Bu individual narsaning o‘ziga xos tomoni, ijodiy faoliyat uchun boshlang‘ich materialni ko‘ra bilish demakdir. Qobiliyatning etakchi xususiyati ijodiy tasavvur qilishlik hisoblanadi.Barcha qobiliyatlar uchun asosiy tayanch xususiyat kuzatuvchanlik, bilish ko‘nikmasidir. Bu individual narsaning o‘ziga xos tomoni, ijodiy faoliyat uchun boshlang‘ich materialni ko‘ra bilish demakdir. Qobiliyatning etakchi xususiyati ijodiy tasavvur qilishlik hisoblanadi. Quyidagilarni yordamchi xususiyat deb hisoblash mumkin: xotira (u faoliyat

O'xshashlar

Eksperimental psixologiya fanining rivojlanish tarixi
Yahyo Gʻulomov arxeologiya sohasidagi tadqiqotlari
Murakkab tarkibli quyosh elementlarining fotolyuminesensiyasini oʻrganish
O’SMIRLARDA INTELLEKT DINAMIKASINING PSIXOLOGIK OMILLARI
OʻRTA ZARAFSHON SHAROITIDA AN’ANAVIY TOʻQAY OʻSIMLIKLARINI BIO-EKOLOGIYASINI OʻRGANISH