logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. JAHON MADANIYATI TIZIMIDA O’ZBEKISTON ARXEOLOGIYA YUTUQLARI

JAHON MADANIYATI TIZIMIDA O’ZBEKISTON ARXEOLOGIYA YUTUQLARI

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1819.59765625 KB
Ko'chirib olish
JAHON MADANIYATI TIZIMIDA O’ZBEKISTON ARXEOLOGIYA YUTUQLARI REJA I. KIRISH. II. ASOSIY QISM. 1 . Qadimgi yozma manbalarda So'g'd haqidagi ma'lumotlarning aks etishi. 2 . Qadimgi So'g'd hududida olib borilgan arxeologik izlanishlar. 3. So'g'd madaniyatining o'ziga xos xususiyatlari. III. XULOSA. KIRISH Respublikamizda istiqlolning dastlabki kunlaridanoq ijtimoiy fanlar sohasi olimlari oldida xalqimiz tarixini, shuningdek boshqa xalqlar tarixini haqqoniy va to'laqonli o'rganish masalasi dolzarb vazifa etib qo’yildi. Bu haqda O'zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimovning 2011 yilning avgustida nashrdan chiqqan ―O’zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida nomli kitobida,‖ respublikamizning yetakchi tarixchi olimlari bilan o'tkazgan uchrashuvida va boshqa mazkur soha bilan bog'liq yig'ilishlarda bir necha marta ta'kidlab o'tgan 1 . Shuningdek, bu vazifalar O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining Qarorlarida ham o'z aksini topgan . O'zbekiston hududida yuzaga kelgan qadimgi Baqtriya (mil.av. VII asr), Xorazm (mil. av. VII asr), So’g’d (mil.av. VII asr), Kushon (mil.av. I asr), Turk xoqonligi (VI asr), Amir Temur saltanati (XIV asr oxiri - XV asr boshlari) kabi davlatlar tariximizda alohida o'rin tutadi. Ularda o'ziga xos davlat boshqaruv asoslari yaratilgan bo'lib, o'z davrida davlat, xalq va jamiyatning tinchligi, taraqqiyoti hamda farovonligini ta’minlashga xizmat qilgan. O’zbekiston tuprog’ida mil. avv. II ming yillikka oid madaniyat bir xilda taraqqiy topgan emas. Bu bosqichda Surxondaryo, Zarafshon va Qashqadaryo vohalari va Xorazmdan iborat uchta o’lkada eng qadimgi madaniyat izlari topilgan. Har qaysi o’lkaning madaniy taraqqiyotida o’ziga xos xususiyatlar bo’lgan. Bu madaniyatlar dehqonchilik, uy chorvachiligi va chorvachilik-dehqonchilik bilan shug’ullangan qabilalarga mansub bo’lishgan. Ular bir-biridan ajralgan holda taraqqiy etgan emas, qabilalar o’rtasida keng madaniy aloqalar o’rnatilgan edi. Mavzuning dolzarbligi sifatida jahon tamadduni tizimiga Zarafshon va Qashqadaryo oralig'idagi hududda yashagan qadimiy aholining o'ziga xos madaniyatni yaratganligi haqida yozma va arxeologik ma’lumotlarni to’plash, o'rganish, ularni tizimga solish va tahlil qilish asos qilib olindi. O’rta Osiyo sivilizatsiyasida umumso’g’d madaniyatining tutgan o’rni va rolini ochib berish maqsad qilib olindi. - O'rta Osiyoda ilk shaharsozlik va davlatchilik madaniyatining ildizlarini yozma va arxeologik manbalar asosida tahlil qilish; - Qadimgi yozma manbalarda So'g'd haqidagi ma'lumotlarning aks etishini manbalar asosida tahlil qilish; - Qadimgi So'g'd hududida olib borilgan arxeologik izlanishlarni tahlil qilish; - Markaziy So'g'd (Samarqand) madaniyatining o'ziga xos xususiyatlarini tahlil qilish; - Janubiy va G'arbiy So'g'dda madaniyat taraqqiyotini manbalar asosida tahlil qilish. - O'rta Osiyoda ilk shaharsozlik va davlatchilik madaniyatining ildizlari yozma va arxeologik manbalar asosida tahlil qilindi; 1 Karimov I.A. O’zbekiston mustaqillakka erishish ostonasida. – T., ―O’zbekiston , 2011; Karimov I.A. Tarixiy ‖ xotirasiz kelajak yo'q // Biz kelajagimizni o'z qo'limiz bilan quramiz. –T., O'zbekiston, 1999. 7 j. –B. 128-132; 2 O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining Qarori ―O'zbekistonning Yangi tarixini tayyorlash va nashr etish // G. Xalq so'zi. 17 dekabr 1996 yil;‖ ijtimoiy va siyosiy tuzumini va «Avesto» tushunchalarini o’rganishga bag’ishlangan katta ilmiy adabiyot mavjud. «Avesto»ning eng qadimiy qismlari keng xududda joylashgan jamiyatni tasvirlab, bu jamiyat haqidagi yozuvsiz zamonlarga oid tasavvurlarni saqlaganlar. Bir qator tadqiqotchilarning fikriga ko’ra, «Avesto» tili qadimda fors tilidan nisbatan ancha oldingi bosqichda paydo bo’lgan. O’rta Osiyo uchun «Avesto» ma’lumotlari arxeologik manbalar bilan solishtirilgan holda keng davriy chegara oralig’ida - bronza davridan tortib qadimgi dunyo - antik davrgacha bo’lgan ijtimoiy-iqtisodiy tarixni yoritishsa foydalaniladi. Bunday yondashuv hamisha ham o’zini oqlayvermasada, yozma va arxeologik manbalarni bir-biriga solishtirish zaruratidan kelib chiqqan. «Avesto» Zaratushtra (Zardusht) dinidagi xalqlarning shariat qonunlari majmuidir va zardushtiylik dinining muqaddas kitobidir. Zaratushtra (yunoncha Zoroastr) ismi bilan atalgan zardushtiylik (zaratushtrizm, zoroastrizm) O’rta Osiyoda islom dini joriy etilgandan oldin keng tarqalgan. «Avesto» O’rta Osiyo viloyatlarining qadimgi tarixi, ijtimoiy tuzumi, iqtisodiy hayoti va ma’naviy madaniyatini o’rganishda muhim manbadir. O’rta Osiyoda Zaratushtra e’tiqodini birinchi bo’lib podsho Kavi Vishtasp qabul qilgan. Miloddan avvalgi VII-VI asrlarda O’rta Osiyo xududidagi xalqlar zardushtiylikka e’tikod qilgan. Shu davrdan boshlab yangi din milodiy VIII asrgacha O’rta Osiyoda diniy e’tiqod sifatida keng yoyildi. «Avesto»ning qadimgi qismlari ahamoniylar davridan oldinroq zamonlarga oid bo’lgan. «Avesto» ma’lumotlariga ko’ra, ushbu davr kabilalari birlashmasi viloyat - «daxsho» bo’lgan, urug’ jamoasi - «vis», ayrim oilalar - «nmana»dan tashkil topgan, qabila esa «zantu» deb atalgan. Aholi kohinlar, jangchilar, dehqonlar va chorvadorlar toifasiga bo’lingan. «Avesto» to’g’risida chorvachilik va dehqonchilik hayotiga oid ma’lumotlar juda ham ko’p saqlangan. «Avesto»ning eng qadimgi hududiy geografik nomlari O’rta Osiyo viloyatlari bilan bog’langan (Yasht, 10 bob). Ro’yxatdagi birinchi mamlakat - «Arenam Vaychax» yoki «Aryoshayyona», «Arenam Vay-jo». U yurtda ko’pdan- ko’p yaylovlarga ega baland tog’lar, keng daryolar va chuqur ko’llar bo’lgan. Yasht kitobida tilga olingan boshqa mamlakatlar - Iskata, Porutu, Mouru, Gava So’g’da (So’g’d makoni) va Xorazm. «Avesto» Videvdat kitobining birinchi bobida sanab o’tilgan viloyatlar Yasht mamlakatlari ro’yxatidan ancha farq qiladi: Arenam Vayjo, Gava, Mouru, Baxdi, Nisayya, Aryo, Vaekereta, Urva, Xnanta, Xaytumant, Raga, Chaxro va Varna. «Avesto»ning qadimgi geografik tushunchalari va manbada ko’rsatilgan mamlakatlarning ro’yxati asosida zardushtiylikning ilk vatani va Zaratushara tug’ilgan yurti haqida hikoya qilish mumkin. Olimlar o’rtasida «Avesto» vatani - Xorazm, zardushtiylikning yoyilish markazlari esa O’rta Osiyoning boshqa viloyatlari bilan bog’lanadi. Bu nazariyaning tarafdorlari «Avesto»ning yirik mamlakatlari Xorazm, Marg’iyona, So’g’d, Baqtriya O’rta Osiyoda 3 Karimov Sh., Shamsutdinov R. Vatan tarixi. – T., 1997. B. 97-98. joylashganligiga e’tibor beradilar. Shuning bilan birga Arenam Vayjoni ham bu keng o’lka deb tushunish mumkin. U yerda baland tog’lar - Pomir, Hisor, Tangritog’, chuqur ko’llar - Kaspiy, Orol, Issiqko’l, Kesh daryolar - Amudaryo va Sirdaryo joylashgan deb faraz qilinadi. «Avesto» da keltirilgan qadimgi ma’lumotlar O’rta Osiyoda harbiy siyosiy birlashma tashkil topgan davrlarga (mil.avv. IX-VIII asrlar) mansubdir. Bu birlashma - Aryoshayyona yoki Arenam Vayjo, juda katta harbiy ahamiyatga ega bo’lgan. Shu davr aholisining bir qismi o’troq dehqonchilik va chorvachilik bilan shug’ullangan, boshqa bir guruhi esa ko’chib yuradigan chorvachilik shakliga o’tgan. Ular o’rtasidagi siyosiy qarama-qarshiliklar, kurash va tinimsiz bosqinlar «xonadonlarga, qishloq, viloyat va mamlakatga qashshoqlik va vayronlik keltirdilar». «Avesto»da shu davr hukm surgan podsholar sulolasi - kaviylar («Shoxnoma»la - kayyoniylar) ro’yxati quyidagicha: Xaosh’yonx («Shoxdoma»da - Xushang), Yima (Jamshid), S’yovarshon (Siyovush), Kavi Xaosrov (Kay Xisrov), Kavi Vishtasp, Kavi Kavat (Kay-Qubot), Kavi Pian (Kaykovus), Kavi Pi shin (Kay-Pishin), Kavi Arshan (Key-Aresh). Kavi Vishtaspdan boshlab so’ngilari Zaratushtra ta’limotining tarafdorlari bo’lgan. Kavi Xaosrav ariylar mamlakatlarini birlashtiruvchi podsho bo’lib, «tur» - chorvador qabilalarning yo’lboshchisi Frangrasyon («Shohnoma»da Afrosiyob) bilan jang qilgan. «Avesto»da yoritilgan qadimgi qabilalarning tillari bir-biriga yaqin edi, ularning etnik qiyofasida ham ancha o’xshashliklar mavjud bo’lgan. O’troq va ko’chmanchi kabilar o’rtasidagi asosiy farqlar e’tiqod. Ma’naviy va moddiy madaniyati hamda ho’jaliklarida bo’lib, ularni bir-biridan ajratib turgan. «Avesto»ning Mouru, So’g’da, Baxdi, Xorazm aholisi dehqonchilik va chorvachilik bilan shug’ullangan, «tur» qabilalarining (va keyin sak-massaget kabilalarining) iqtisodiy hayotida chorvachilik ustunlik qilgan. O’rta Osiyoning dashtlari va tog’lari chorvachilik rivojlanishiga qulay sharoit yaratib bergan. «Avesto»da tilga olingan kabilalarning dastlabki vatani Aryoshayyona (Arenam Vayjo) ham yaylovlarga serob yerlar bilan boy bo’lgan. Yasht kitobining o’ninchi bobida bunday xabar qilinadi: «U mamlakatning jasur sardorlari ko’pdan ko’p harbiy yurishlar qiladi, u yerda o’tloqlar va suvga serob baland tog’lar chorvachilik hayotiga asos solgan». Shuning uchun ham Arenam Vayjo tangri Axuramazda ifodasi bilan yashash uchun eng yaxshi joy deb hisoblangan va «Avestoshing ro’yxatlarida bu o’lka birinchi navbatda tilga olinadi. «Avesto»ning geografik tushunchalari qadimgi fors tilida yoritilgan ahamoniylar yozma manbalarida va qadimgi tarixshunoslar asarlarida takror etilgan. Miloddan avvalgi II ming yillikning oxiri va I ming yillikning boshlarida O’rta Osiyoda yashab o’tgan kabilalar yanga etnik jarayonlarga asos solib, shu xududda so’g’dlar, baqtriyaliklar, xorazmliklar, marg’iyonaliklar va sak massagetlar paydo bo’lishlariga sababchi bo’lgan. Ushbu elatlarning tarixi o’zaro keng madaniy ta’sirlar va aloqalar asosida rivojlanib, bir-biriga yaqin bo’lgan. Ahamoniylar mixsimon yozuvlari (miloddan avvalgi VI-IV asrlar) Behustun va Naqshi Rustam qoyatoshlari, Suza, Xamadon va Persepol shaharlarida toshib 5 Rtveladze E.V. O`bekistonning tarixiy o`tmishi. – T., 2009. B. 23.9 paxsadan qurilgan binolar, mehnat qurollari, xunarmandchilik buyumlari va boshqa topilmanar O’rta Osiyoda moddiy madaniyat yuksak darajada bo’lganligi haqida dalolat beradi. Miloddan avvalgi VII-IV asrlarga mansub Baqtriya, Marg’iyona va So’g’diyona yerlarida toshib tekshirilgan arxeologik yodgorliklarning o’zi 350 tadir, qadimgi Xorazm yerlarida 200 dan ortiq ilk temir davri qishloq va shahar xarobalari topib tekshirilgan. Ular sug’orma dehqonchilik bilan shug’ullangan aholi madaniyatidan dalolat beradi. Qadimgi ko’chmanchilar tarixini o’rganishda Quyi Sirdaryoda joylashgan Tagisken maqbaralariga e’tibor berish lozim (miloddan avvalgi IX-VII asrlar). Ular xom g’ishtdan bino qilingan to’rtburchak, xalqasimon maqbaralardir. Saklarning yodgorliklari quyi Zarafshon, Amudaryo, Orol dengizi atrofida, Pomir va Tangritog’ hududlaridan topilgan. Ular asosan mozor-qo’rg’onlardan iboratdir. Topilmalar orasida bronza va temirdan ishlangan harbiy qurollar, zebziynat buyumlari, mehnat qurollari va sopol idishlar uchraydi. Pomirdaga Okbeit Tomdi va Alichur, Farg’onadagi Dashti Asht, Quyi Sirdaryo Uygarak yodgorliklari qadimgi ko’chmanchilardan qolgan mozor- qo’rg’onlar yoki katta jamoa qabristonlaridir. Moddiy madaniyat yodgorliklari O’rta Osiyoda hunarmanchilik, qurilish va me’morchilik qay darajada taraqqiy qilganligini, xo’jalik hayotining turli tomonlari, turmush va ijtimoiy munosabatlarini o’rganishga imkon beradi. Topilgan arxeologik yodgorliklar muhim tarixiy ahamiyatga ega. Moddiy madaniyat manbalari orasida mehnat qurollari (pichoq, o’roq, bolta), kulolchilik buyumlari va turli xil idishlar, yarog’ aslahalar (qilich, o’q va nayza uchi, dubulg’a, xanjar) va boshqa buyumlarni ko’rsatib o’tish mumkin. Ilk temir davri moddiy manbalari ishlab chiqarish va iqtisodiy jarayonlarning rivojlanganligi to’g’risida aniq ravishda ma’lumot beradi. O’rta Osiyo yodgorliklari (Afrosiyob, qadimgi Marv, Qiziltepa, Yerqo’rg’on, Uzunqir, Qo’zaliqir) da o’tkazilgan qazishlar natijasida topilgan moddiy manbalar marg’iyonaliklar, baqtriyaliklar, xorazmliklar va so’g’dlar tarixini chuqur o’rganishga imkon berib, qo’shni mamlakatlarning xalqlari bilan o’zaro munosabatlarini aniqlash imkonini yaratadi. Arxeologik qiziqishlar natajasida madaniy, iqtisodiy va harbiy jihatdan katta ahamiyatga ega bo’lgan eng qadimgi shaharlarning harobalari topildi. Savdo yo’llari yoqasida joylashgan Afrosiyob (Marokanda), Uzunqir, Ko’ktepa, Qiziltepa, Yerqal'a va boshqalar qalin mudofaa devorlari bilan o’ralgan bo’lib, shahar ichkarisidan turli qurilishlar topilgan. Ahamoniylar davriga mansub ―Amudaryo xazinasi haqida ham alohida ‖ aytib o’tish kerak. Bu xazina 1877 yilda Janubiy Tojikistondagi Kubadiyon bekligi yerlarida topilgan (hozir Londondaga Britaniya muzeyida saqlanmoqda) va 180 ta zargarlik zeb-ziynat buyumlaridan iborat bo’lgan. Ular yuksak darajada ishlangan san’at buyumlaridir. Amudaryo xazinasida Eron va qadimgi Yunoniston shaharlarida zarb etilgan kumushdan va oltindan ishlangan tanga pullar ham bor. Qadimgi yunon va rim mualliflari O’rta Osiyo viloyatlari (Baqtriya, So’g’diyona) chegaralari to’g’risida yozib ko’rsatganda, tarixshunoslar mahalliy Исамиддинов М.Х. Истоки городской культуры Самаркандского Согда. – Т., 2002 elatlarning aralash joylashuvi vaziyatini hisobga olmaganlari kabi, turli viloyatlarning o’ziga xos geografik xususiyatlari hamda xalqlarning hududiy yoyilishi turlarini aniq belgilab berolmaganlar. Gerodot ma’lumotlarida «Baqtriya xalqi» tushunchasi ma’lum bir etnik birlikni birlashtirgan bo’lishi mumkin. Ammo bu birlik yagona etnos-xalqni birlashtirganmi yoki bir necha elatlarni birlashtirganmi, bu narsa noaniq. O’rta Osiyoda eng qadimgi xalqlarning alohida shakllanishi va etnik xududlarning ajrala boshlash masalasi juda murakkab ilmiy muammo hisoblanadi. Buning sababi, yozma manbalarda qadimgi xalqlarning ajrala borish jarayoni aniq ko’rsatilmaganidir. «Xalq» ma’nosini beruvchi «etnos» so’zi Gerodotning «Tarixi»da juda ko’p uchraydi (tadqiqotchilar hisobiga ko’ra, tarixchi bu so’zni 145 marta ishlatgan va faqat ikki joydagina bu so’z Baqtriyaga nisbatan ishlatiladi). Baqtriya, baqtriyaliklar (yoki So’g’diyona, so’g’diylar) nomlari yozma manbalarda bosqinchilarga (Kir II, Iskandar) qarshi turgan xalqlar yoki davlatning bir qismi bo’lib nazarda tutilgan. O’rta Osiyoda aholi joylashgan viloyatlarning nomlari turli davrlarga oid yozma manbalarda saqlanib qolgan. Biz ko’rib chiqayotgan hududlar yunon-rim mualliflari asarlarida Marg’iyona, Baqtriyona, Xorasmiya, So’g’diyona bo’lsa, shunga mos ravishda qadimgi fors yozuvlarida Marg’ush, Baqtrish, Xvarazmi, So’g’da «Avesto» ning eng qadimgi qismlarida tilga olingan Mouru, Baxdi, Xvarizam va So’g’dadir. Qadimgi fors yozuvlarini o’rganish asosida O’rta Osiyoning siyosiy tarixi to’laroq tadqiq qilindi. Qadimgi fors yozuvlarida O’rta Osiyo o’lkalari satrapliklarining sanab o’tilishi, ularni ahamoniylar tomonidan bosib olinishi aniq ko’rsatib beriladi, lekin ushbu o’lkalarning chegaralari va tarixiy geografiyasi to’g’risida yetarli darajada ma’lumotlar yo’q. Yozma manbalarda O’rta Osiyo viloyatlarining nomlarini keltirilishi ma’lum izchillikka ega bo’lsada, ularning tartib sanalari turlichadir: Mamlakatlar Yasht Videvdat Ahamoniylar yozuvlari Behustun Suza Naqshi Rustam Ahamoniylar yozuvlarida (Gerodotning «Tarix» asarida ham) Marg’iyona mustaqil viloyat sifatida ajratilmagan. So’g’d esa shu manbalarda chekka viloyat sifatida ko’rsatiladi. «Avesto»ning Videvdat kitobidagi ro’yxatda Baqtriyaning So’g’ddan keyin tilga olinishi qadimgi fors yozuvlarida So’g’dning har doim Baqtriyadan so’ng sanab o’tilishi, ular orasida hududiy chegara bo’lgan bo’lishi mumkinligini ko’rsatadi. Lekin, Gerodot, Ksenofont va Ktesiy bu vaqtga kelib, nafaqat O’rta Osiyodagi xalqlarning aniq joylashuvi, balki ularning umumiy xududiy chegaralaridan ham bexabar bo’lgan bo’lsalar kerak. Makedoniyalik Aleksandrning yurishlari tarixiy geografiyaning dolzarb muammolarini hal qilishdasa asos bo’ldi. Manbalar shu nuqtai nazardan hozirgi tarixiy adabiyotlarda yetarli darajada yoritilgan. Yunon davri yozma manbalarida, Marokandaga yurish qilayotgan Aleksandr qo’shinlari yo’lida Amudaryo Baqtriya va So’g’d o’rtasidagi chegara sifatida ko’rsatilgan. Oks-Amudaryodan shimolroqda so’g’diylar yerlarining joylashganligi to’g’risida dalillar uchramaydi. Strabon «Oke daryosi Baqtriya yerlarini So’g’diyonadan ajratadi» deb hisoblagan. Uning fikriga ko’ra, Baqtriya Areya chegarasi bo’ylab, shimol yo’nalishida Marg’iyona va So’g’diyona oralig’ida bo’lib, Oks-Amudaryodan janub tomonda joylashgan. Bu manbalar ahamoniylar davri ma’lumotlari bilan to’g’ri keladi. Chunki bu yozuvlarda Baqtriya, So’g’d bilan Areya yoki So’g’d bilan Parfiya oralig’ida joylashgan deb ta’kidlanadi. Ammo qadimda fors manbalarida O’rta Osiyo viloyatlarining chegaralari haqida aniq ma’lumotlar yo’q. Qadimgi yunon tarixshunosi Arrianning yozishiga ko’ra, Oks daryosidan o’tish bilan So’g’diyona yerlari boshlangan. Strabon ma’lumotlarida So’g’diyona chegaralari ancha keng bo’lib, muallif So’g’diyonani «Baqtriyadan yuqorida, sharqiy yo’nalishda» Oks va Yaksart oralig’iga joylashtiradi. U holda So’g’d tarkibiga Almudaryoning o’ng qirg’og’ida joylashgan, manbalarda tilga olinmagan va nomsiz qolayotgan Vaxsh, Kofirnixon va Surxon vodiylarini kiritish mumkin. Ammo ushbu daryolar vohalari tarixiy va geografik jihatdan Baqtriyaning tarkibida bo’lib, uning shimoliy qismida joylashganlar. Qadimgi mualliflarning O’rta Osiyo janubidagi xalqlarning joylashuvi hamda tarixiy viloyatlarning hududiy chegaralari to’g’risidagi tasavvurlari bir muncha umumiy bo’lgan. Rimlik tarixchi Kursiy Rufning bitta gapi bunga misol bo’ladi: «Tanais (Sirdaryo) baqtriyaliklarni skiflardan ajratib turadi», yoki tarixchi yana shu narsani ta’kidlaydiki, baqtriyaliklar «urushqoq skif qabilalaridan ancha uzoq bo’lmagan joylarda yashaydi». «Avesto»ning eng qadimgi qismlari So’g’diyonaga ta’rif berib, mamlakatni ikkita nomda ajratib ko’rsatadi – So’g’dda va Gava So’g’dda. Bu dalil So’g’dda «mamlakati» yana Gava singari alohida viloyatlarga bo’linishidan dalolat bermasmikan yoki Gava, So’g’ddaning eng qadimgi nomini tashkil etganmi? «Avesto»ning mamlakatlar ro’yxatida birinchi navbatda tilga olinayotgan Aryoshayyona, AryonamVayjoni - bu keng hududda joylashgan o’lka deb tushunish mumkin. Videvdat kitobning maxsus bobida Arenam Vayjo Vanxvi Daiti daryosi atrofida joylashgan deb e’lon qilingan. «Qish u yerda o’n oy davom etadi, yoz ikki oy, qish oylarining suvlari sovuq, yerlari sovuq, o’simliklari sovuq, qishning oxirida u yerda katta toshqin suv paydo bo’ladi». Vanxvi Daiti daryosi bizga noma’lum bo’lib, u haqida - bu yirik sersuv daryo deb faraz qilish mumkin. Aryonam Vayjo iqlimi baland torli viloyatlar tabiatiga yaqin bo’lib ko’rinadi. Ammo Arenam Vayjoning geografik chegaralari to’g’risida «Avesto»da aniq ma’lumotlar yo’q. Xuddi shunday vaziyat O’rta Osiyo ko’chmanchi elatlarining tarixiy 9 Eshov B. Qadimgi O’rta Osiyo shaharlari tarixi. – T., 2006. B. 36.17 geografiyaini o’rganishda takrorlanadi. Gerodot massagetlarning hududiy joylashuvi haqida bunday yozadi: «Bu massagetlar jasur va behisob qabiladir. Ular sharqda, quyosh chiqishi yo’nalishida, Araks daryosining narigi yog’ida joylashganlar... Araks daryosi Marg’iyona tog’laridan boshlab oqadi». Araks - bu Amudaryo, Matiyona tog’lari Gerodotning tushunishicha, Pomir yoki Xindiqush tizmalaridir, chunki tarixchining aytishicha, Marg’iyona tog’laridan Hind daryosi ham boshlanadi. Ahamoniylar yozuvlari saklarning yashash joylarini dengiz va daryolar bilan bog’laydi. Katta sersuv daryo yonida (Amudaryo) «cho’qqi qalpoq kiyib yurgan» ko’chmanchilar, «dengizdan narigi yog’dagi saklar» to’g’risida ham manbalarda ma’lumot bor. So’nggi yillar ilmiy adabiyotlarida O’rta Osiyo qadimgi viloyatlarining hududiy chegaralari to’g’risidagi bahs-munozaralar yana jonlanib ketdi . Ayniqsa, Baqtriya va So’g’diyona chegaralari to’g’risidagi mavzu eng dolzarb masala bo’lib, bu muammoni hal qilish uchun olimlar maxsus tadqiqotlar olib boriimoqda. Yunon-rim tarixchilari xududiy chegaralarni O’rta Osiyodagi yirik daryolar bo’yicha ko’rsatib berishlari an’anasiga aniq fikr bidirish mumkin. Bunday an’ana mahalliy aholining yashash yerlari va viloyatlarning chegaralari to’g’risida qadimgi tarixshunoslar aniq va to’la tasavvurga ega bo’lmaganlari haqida dalolat beradi. Shuning uchun ham yunon-rim tarixchilari hududiy chegaralarni daryolar bo’yicha ajratganlar. Araks, Oks yoki Amudaryoni chegara sifatida ko’rsatganda, «daryo madaniy chegara» va «daryo ma’muriy yoki siyosiy chegara» sifatida ta’kidlash mumkin. Ba’zi bir olimlar fikricha, Amudaryo ko’p hollarda hududiy-siyosiy chegara vazifasini bajargan bo’lsada, viloyatlar o’rtasida hech qachon madaniy chegara bo’lmagan. Bu fikr bilan to’la qo’shilib bo’lmaydi, chunki turli davrlarda, ahamoniylar davri yoki antik davrda Amudaryo davlatlar o’rtasidagi chegara vazifasini bajarmagan. Qadimgi zamonlarda Amudaryo bo’yidagi zamonaviy Karki shahri atrofidan boshlab hech kim yashamaydigan yoki juda kam aholi yashaydigan «hech kimga qarashli» bo’lmagan bepoyon dashtlar va cho’llar boshlangan. Bunday «chegaralar» - xududlar yuzlab kilometrlarga cho’zilgan. Shuning uchun ham bu yerlar yozma manbalarda bevosita so’g’diylarga qarashli deb ko’rsatilgan. So’g’diyona hududi ahamoniylar davrida va bundan qadimroq zamonlarda Amudaryodan o’tish bilan boshlanmagan, chunki Qashqadaryo vohasida topib tekshirilgan o’troq so’g’diy aholining qishloq xarobalari Amudaryodan ancha olis masofada joylashgan. Shuning uchun ham So’g’diyona bilan Baqtriya o’rtasidagi xududiy chegaralar Amudaryodan (ayniqsa, hozirgi Termizdan Karkigacha bo’lgan yerlarda) o’tmagan bo’lishi kerak. O’troq aholi yashovchi viloyatlar o’rtasida chegara vazifasini tabiiy geografik omil sifatida cho’llar va tog’lar bajargan. Ko’p xollarda cho’l va tog’lar etnik chegaralarda aralash joylashuv yerlarga aylanib qolganligi tasodif bo’lmasa 10 Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi. – T., 2001 kerak. Hisor, Boysun va Ko’hi tog’ tizmalari Baqtriya va So’g’d o’rtasidagi tabiiy chegara bo’lgan. Tarixiy ma’lumotlarga ko’ra, qadimgi Xorazm hududi o’rta Amudaryo oqimidan boshlab Orol dengizigacha yerlarni o’z ichiga olgan, Baqtriya yerlari - bu Afg’onistonning shimoli-sharqi (Balxob, Qunduz, Panj, Badaxshon vohalari), Janubiy Tojikiston (Kofirnihon, Vaxsh, Panj vohalari), Surxondaryo viloyati. Baqtriyaning hududiy chegaralari: janubda - Hindiqush tizmasi, shimolda - Hisor tog’lari, sharqda - Pomir, g’arbda - Amudaryoning o’rta oqimi hisoblanadi. «Baqtriya» nomi Baqtra daryosidan olingan (hozirgi Balxob). So’g’diyona - hozirgi Qashqadaryo va Zarafshon vohalaridir. So’g’diyonaning geografik chegaralari: g’arbda Buxoro vohasidan sharqda Hisor tog’lari bo’ylab, janubda Qashqadaryo va Ko’xitog’ oraligida, shimolda esa Nurota tizmalariga borib taqalgan. Marg’iyona - Turkmaniston janubidaga Murg’ob vohasi, Parfiya – Turkmanistonning janubi-g’arbi, Eronning shimoli-sharqi. O’rta Osiyo o’troq viloyatlarining qo’shni yerlarida ko’chmanchi sak-massagetlar qabilalari yashagan (Pomir, Tang’ritog’, Janubiy Qozog’iston, Toshkent, Sirdaryo viloyati, Quyi Zarafshon, Quyi Amudaryo va Sirdaryo, Orol dengizi atroflari) . Qadimgi So'g'd hududida olib borilgan arxeologik izlanishlar Qadimgi So’g’d hududida katta-kichik shaharlar, qo'rg'onlar ko'p bo’lgan. Ularning har birining o'z husn-tarovati, go'zalligi, jozibasi bo’lgan. Ular orasida eng qadimiysi Samarqand shahri bo’lib, bu shaharning nomi tilga olinganda ko'z o'ngimizda doimo uning o'tmishi, buguni va kelajagini ifodalaydigan osori atiqalari namoyon bo'ladi. Tarixchilarning fikricha, Samarqand shahar sifatida juda erta mashhur bo'lgan. Bunga sabab, avvalo uning sahovatli tabiati, dunyoning to'rt tarafini bog'lab turgan savdo yo'llari kesishgan chorrahada joylashganligi, aholisining tadbirkorligi, hunarmandchilik va savdoda tengi yo'qligi va afsonalarga aylanib ketgan boyligi bo'lgan. Boy tarixi, betakror ma'naviyati va ma'rifati, madaniyati bilan dunyo ahli diqqatini o'ziga tortgan Samarqand – jahonning eng qadimiy shaharlarining oldingi qatorlaridadir. Olimlar uni qadimda Rim, Vavilon, Afina va dunyoning boshqa shu kabi ko'hna shaharlari bilan teng yoshda, deb hisoblaydilar. Yevropa sivili zatsiyasining shakllanishida Rim qanday rol o'ynagan bo'lsa, Markaziy Osiyo tamaddunida, ma'naviyat va ma'rifat tarixida Samarqand shunday yuksak o'rin tutadi. Shu bois o'rta asrlardan Sharqda ommalashib ketgan maqollardan birida ―G'arbda Rim, Sharqda Samarqand deyiladi. Samarqand va Rim insoniyat ‖ taqdiridagi buyuk xizmatlarini nazarda tutib ―Boqiy shaharlar nomini olganlar. ‖ Xalq iborasi ―Samarqand sayqali ro'yi zaminast (Samarqand er yuzining sayqali) ‖ behuda aytilmagan . ―Samarqand so'zining kelib chiqishi to'g'risida bir qancha taxmin va ‖ gipotezalar mavjud. Haqiqatga yaqinrog'i esa Marokanda - Samarqandning yunoncha nomi. Aslida Samarqandning qadimiy nomi So'g'd yozma manbalarida 11 Rtveladze E.V. O`bekistonning tarixiy o`tmishi. – T., 2009.20 ―Smarakansa (Smarakansa) bo'lib, uni yunon tarixchilari Marokanda deb ‖ yunonchaga ag'darib olganlar. Samarqandning Marokanda nomi XVII asrdan so'ng Yevropa tarixchilarining asarlari orqali kirib kelgan. Yunon mualliflari Arrian, Strabon va Kvint Kursiy Ruflarning ma'lumotlariga ko'ra, miloddan avvalgi 329 yilda Aleksandr Makedonskiy qo'shinlari Hindikushdan oshib o'tib, Marokandani zabt etib, vayron qilgan. Kvint Kursiy Ruf jumladan, bunday yozadi: ―Tog'li qabiladan shikast egan Iskandar to'rtinchi kuni Marokand (Samarqand) shahriga etdi. Shahar devori etmish stadiy uzunlikda bo'lib, Shahriston (ichki qal'a) boshqa devor bilan o'ralgan edi. U shahar mudofaasi uchun ming nafar jangchini qoldirib, atrof-tevarakdagi qishloqlarga hujum qildi: ularni taladi va yondirdi. So'ng u Tanais daryosi sari yurdi va to'rt kun o'tib Marokandga qaytdi… U go'zal shahar bo'lib, atrofdan aylanib oqadigan daryo tufayli yaxshi muhofaza etilgan edi... Diadorning ‖ yozishicha, Iskandar 120 ming so'g'diyonalikni qatl etgan. Bu yerda behisob boylik to'plab, yurtiga jo'natib turgan. Masalan, bir galgi talangan boylikni yuklash uchun o'n ming juft qo'tos va uch ming tuya kerak bo'lgan. So'g'diylar ibodatxonasidan bir olishda 50 ming talant tillani qo'lga kiritgan… Marokanda miloddan avvalgi VIII asrdan to milodning IX asrigacha so'g'diycha Smarakansa, so'ng forsiycha Samarqand, IX asrdan turkiycha Semizkent nomi bilan manbalarda uchraydi. Keyinroq Samarqand nomi shaharning mutloq nomiga aylandi. Uning Afrosiyob nomi esa shaharning qadimiy Qal'ai Hisor – Ko'hna qal'a qismiga nisbatan XVII asrdan boshlab mahalliy aholi tomonidan ishlatila boshlangan. Samarqandni arxeologik jihatdan o'rganish ishlari XIX asrning oxirlarida boshlangan. 1895 yilda sharqshunos olim V.V.Bartoldning tashabbusi bilan tuzilgan ―Turkiston arxeologiya havaskorlari to'garagi a'zolari Samarqanddagi ‖ Afrosiyobni ko'p asrlar xazinasi deb qarab, unda keng ko'lamdagi arxeologik qazilma ishlarini olib bordilar. V.L.Vyatkin, N.I.Veselovskiylar o'tkazgan arxeologik qazilmalar natijasida turli holdagi qadimiy buyumlar topilib, muzeyga berildi. 1908 yilda V.L.Vyatkin Samarqand chekkasida joylashgan Ulug'bek rasadxonasining o'rnini aniqladi va qazish ishlarini o'tkazdi. Natijada rasadxona xarobasi hamda uning er ostidagi butun qolgan qismi qazib ochildi 13 . Ikkinchi jahon urushidan keyin O'zbekiston FA ning Tarix va arxeologiya instituti olimlaridan A.I. Teryonojkin tomonidan Afrosiyobda jiddiy dala tadqiqot lari o'tkazildi. Natijada uning eng pastki qatlamidan miloddan avvalgi VI-V asrlarga taalluqli buyumlar, uy-joy xarobalari topildi. V.A.Shishkin va Ya.G'. G'ulomovlar rahbarligida olib borilgan keng ko'lamli arxeologik qazishlar natijasida qadimiy madaniy qatlam material- lari Afrosiyobning boshqa joylaridan ham topildi. 1966 yil 13 iyulda Afrosiyobni arxeologik jihatdan kompleks o'rganishni tashkil etish maqsadida Respublika hukumatining maxsus qarori qabul qilindi. Unga ko'ra, Afrosiyob ―arxeologik qo'riqxona deb e'lon qilinib, uni ‖ o'rganish ishiga Toshkent (hozirgi O’zMU) va Samarqand davlat universitetlari 12 Самарканд 2750. – Т ., 2007.21 13 Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi. – T., 2001 Kesh arxeologik-topografik ekspedisiyasining A.Sagdullayev boshchiligidagi otryad tomonidan o'rganila boshlangan. XX asrning 20-yillaridan turli tadqiqotchilar nazariga tusha boshlagan Yerqo'rg'on yodgorligida tadqiqot ishlari asosan Ikkinchi jahon urushidan keyingi yillarda S.K. Kabanov va M.Y. Massonlar tomonidan olib borilgan bo'lsa, 1973 yildan O'zR FA Arxeologiya institutining R.H.Sulaymonov rahbarligi ostida tuzilgan Qashqadaryo ekspedisiyasi tomonidan deyarli 30 yil davomida o'rganildi. Natijada vohada shaharsozlik madaniyati bundan 2700 yil avval paydo bo'lganligi aniqlandi . Buxoro – butun Sharqning ma'naviy va diniy markazi sifatida ming yillardan buyon dunyoga mashhur qadimiy shaharlardan biridir. O'tmishda savdo-sotiq va madaniy markaz sifatida Turon – Turkistonda Balx, Hirot, Marv (Mari), Samarqand, Termiz, Nasaf (Qarshi), Choch-Shosh (Toshkent) va Xorazm-Xiva va Urganch kabi shaharlar orasida o'z o'rniga ega. Ilk o'rta asrlar Xitoy manbalarida turlicha (An, Ansi, Ango, Buxo, Buku, Buxe, Buxaer, Buxuaer, Buxala, Buxuala, Fuxo, Puxuala va b.) atalgan. Bu atamalarning avvalgi uchtasi Buxoroning xitoycha nomlari bo'lib, qolgani ―Buxoro so'zining xitoy tilidagi talaffuzidir. O'rta asr arab manbalarida esa ‖ Buxoro Numijkat, Navmichkat, Bumichkat (Yangi qo'rg'on), al-Madina as- sufriyya (Mis shahar), Madinat at-tujjor (Savdogarlar shahri), Foxira (Faxrli shahar), kabi nomlar bilan tilga olingan. Buxoro atamasi sanskritcha ―vixara so'zining turk ‖ mo'g'ulcha shakli – ―buxor (―ibodatxona ) dan kelib chiqqan deb taxmin ‖ ‖ qilinadi. Keyingi tadqiqotlar natijalariga ko'ra bu atama so'g'diycha ―bug' yoki ―bag' ‖ ‖ (―tangri ) hamda oro (―jamol ) so'zlaridan iborat bo'lib, ―tangri jamoli degan ‖ ‖ ‖ ma'noni bildiradi, degan fikr ilgari surilmoqda. O'rta asrlarda Buxoro Movarounnahrdagi yirik savdo, hunarmandchilik va ma'muriy markazlaridan bo'lgan. Aynan shu shahardan Yaqin va O'rta Sharqni Hindiston va Xitoy bilan bog'lovchi xalqaro karvon yo'li o'tgan 16 . Zero, O'zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimov e'tirof etganidek: ―Bizning qadimiy va go'zal diyorimiz nafaqat Sharq, balki jahon sivilizasiyasi beshiklaridan biri bo'lganini xalqaro jamoatchilik tan olmoqda va e'tirof etmoqda... Bu ko'hna tuproqda milodgacha bo'lgan davrda va undan keyin qurilgan murakkab suv inshootlari, hali-hanuz o'zining ko'rku tarovatini saqlab kelayotgan osori atiqalarimiz qadim-qadimdan o'lkamizda dehqonchilik va hunarmandchilik madaniyati, me'morchilik va shaharsozlik san'ati yuksak darajada rivojlanganidan dalolat beradi ‖ . Buxoro vohasini arxeologik jihatdan o'rganish XX asrning 30-yillaridan boshlagan. Uni turli yillarda yirik arxeolog olimlar o'rganishgan: Ya.G'. G'ulomov, A.R. Muhammadjonov, V.A. Shishkin, V.A. Nilsen, A.A. Asqarov, O'.Islomov, M.R. Qosimov, M.Bulatova, X.Muhammedov, R.H. Suleymanov, I.Axrorov, T.Mirsoatov, O.V. Obelchenko, S.K. Kabanov, G.V. Shishkina, J.K. Mirzaahmedov, N.B. Nemseva, Sh.Odilov 2 va boshqalar. Buxoro va uning atrofida 15 Muhammadjonov A. Qadimgi Buxoro. – T., 2002.25 olib borilgan ko'p yillik arxeologik tadqiqotlar natijasida vohaning qadimgi tosh, bronza davriga odi yodgorliklar tadqiq etilib, bu erda yashagan aholining o'troqlashishi, chorvachilik va dehqonchilik xo'jaligining tarkib topishi, kattaa va kichik shaharlarning paydo bo'lishi, shuningdek Zarafshon daryosining quyi oqimida shaharsozlik va davlatchilik tarixi bilan bog'liq urbanizasiya jarayonining rivojlanishiga doir ko'plab ma'lumotlar to'plandi. Buxoro vohasida mil. avv. birinchi ming yillikda sun'iy sug'orish tarmoqlari v mustahkamlangan qishloq manzilgohlari vujudga kela boshlagan. Zarafshon daryosining qadimgi tarmog'i – Shohrud bo'ylaridagi dastlabki qishloqlarning, jumladan hozirgi Buxoro o'rnida bo'lgan qishloqning barpo bo'lishi aynan shu davrga to'g'ri keladi. XX asrning 70-yillarida Buxoroning eski shahar qismida olib borilgan arxeologik qazishmalar natijasida Buxoroni arxeologik jihatdan o'rganish tarixida birinchi marta materik qatlamga qadar etib borishga va madaniy qatlamlanish chuqurligi 20 m dan ortiq ekanligini aniqlashga muvaffaq bo'lindi. Mir Arab madrasasi yaqinida olib borilgan qazuv ishlari jarayonida materik qatlam ustida to'q jigarrang torf qatlami (40-70 sm) borligi, uning ichida esa yovvoyi va xonaki hayvonlar suyaklari qoldiqlari hamda sopol idish va buyumlar parchalari ko'p ekanligi aniq bo'ldi. Torf qatlami madrasa tomon tobora qalinlashib borib, bino ostiga kelganda qalinligi 7,5 m ga etgan. Bu esa qadimda Buxoro hududidan Zarafshon daryosi tarmoqlaridan biri – ilk o'rta asr manbalarida qayd etilgan ―Rudi zar (―Oltin irmoq ) ning o'tganligini tasdiqlaydi. Arxeologik tadqiqotlar ‖ ‖ keyinchalik qurib qolgan mazkur tarmoqning haar ikki qirg'og'i bo'ylab bir qancha mustahkamlangan qishloqlarning vujudga kelgani va ular Buxoroning eng qadimgi shahar o'zagini tashkil qilganini tasdiqlaydi. Shahar o'zagi 3 qism – ―Oltin irmoq ‖ ning o'ng qirg'og'ida joylashgan ark, ya'ni qal'a hamda uning o'ng va so'l qirg'oqlaridagi qishloqlaridan iborat bo'lgan. Bu erdan topilgan ko'plab ashyoviy dalillar, xususan sopol idishlar va buyumlar Buxoro tarixning turli davrlari (mil. avv. 1-ming yillikning 3-choragidan XX asr boshlariga qadar) ga oid bo'lib, ulardan ikkitasi mil. avv. V asrga taalluqli ekanligi aniqlandi. XX asrning 80-90-yillarida shaharning tarixini aniqlash borsida keng ko'lmli arxeologik tadqiqot ishlari yirik yodgorliklarda – Poykend, Qo'rhoni Vardonze, Romitan, Varaxsha, Xoja Bo'ston, Qo'zimontepa, Oqsochtepa va boshqa shahar xarobalarida olib borildi. Natijada 1997 yilning oktyabr oyida Buxoro shahrining 2500 yilligi keng nishonlandi. Mustaqillik yillarida ham Buxoroda arxeologik tadqiqot ishlari davom ettirilib, bugungi kunda asosan o'zbek arxeologlari Davlat Ermitaji arxeologlari bilan birga qazuv ishlarini olib borishmoqdaki, voha tarixiga oid juda qiziqarli ma'lumotlar topilib, keng jamoatchilikka yetkazilmoqda. 16 Muhammadjonov A.R. Qadimgi Buxoro. – Т ., 1990; Temur va temuriylar saltanati. – T., 1994 Markaziy So'g'd (Samarqand) madaniyatining o'ziga xos xususiyatlari Tarixiy-huququy va arxeologik tadqiqotlar sug’orma ziroatchilik, metallurgiya, hunarmandchilik, dastlab ayirboshlash, so’ngra pul, quyma shaklidagi savdoda o’z aksini topgan yetarlicha rivojlangan iqtisodiyot paydo bo’lganda, tegishli ijtimoiy guruhlar va sinflar ajralib chiqqan holda mulkiy tabaqalashuv yuzaga kelganda, monarx boshchiligida jamiyatning murakkab iyerarxiyasi, meros qilib qoldirish huquqi qaror topgach va davlatni boshqarish uchun har xil huquqiy hujjatlar tuzishga ko’maklashuvchi yozuv paydo bo’lgachgina davlatchilikning birlamchi shakllari paydo bo’lishi to’g’risida so’z yuritish mumkinligini ko’rsatadi. Quyi Mesopotamiya (Shumer va Akkad), Misr va Sharqiy O’rta dengizning miloddan avvalgi IV mingyillik oxiri - miloddan avvalgi IV mingyillik boshlarida paydo bo’lgan eng ilk davlat tuzilmalarini tavsiflovchi uncha to’liq bo’lmagan asosiy belgilar mana shulardan iborat . Eng qadimgi shahar davlat birlashmalarining birlamchi namunalari hisoblanadi. Egallab turgan xududiga ko’ra juda oz joyga joylashgan shahardavlatlar ho’jalik, siyosiy va diniy markazlar hisoblangan. Masalan: Quyi Mesopotamiyada atigi 1000 kv.km maydonda bir nechta shahar- davlatlar: Uruk, Larsa, Lagash, Ur joylashgan. Uruk bilan Lagash o’rtasidagi masofa atigi 24 kilometrni tashkil etgan. Keyinchalik bosqinchilik urushlari natijasida ushbu shahar-davlatlarning despotik hokimiyat tizimi o’rnatilgan, bir necha yuz kv.kilometrga yoyilgan yagona, nisbatan katta podshohliklarga birlashtirilishi yuz bergan. Ushbu ilk podshohliklar so’ngra qo’shni podshohliklarning zo’rlik bilan bosib olishi natijasida juda katta hududni egallagan monarhiyalarga aylangan. Davlat taraqqiyoti mantig’i va muayyan sharoitlar ularning ba’zilarini bir necha qit’alar hududiga yoyilgan ulkan jahon imperiyalarga aylantirgan. Buning yorqin misoli Ahamoniylar imperiyasidir. Ushbu imperiya tarkibiga Osiyo, Yevropa va Afrika mamlakatlari kirgan. Yaqin va O’rta Sharqda kelib chiqqan davlat birlashmalari evolyusiyasining asosiy yo’li mana shundan iborat. O’rta Osiyodagi ikki dars oralig’idagi davlat birlashmalari genezisi va evolyusiyasi jarayoni garchi muayyan tarixiy sabablarga ko’ra yuqorida aytib o’tilgan hududlar ayni bir davlatlar tarkibiga kirgan bo’lsa ham (Ahamoniylar imperiyasi, Salavkiylar podsholigi) ulardan farq qiladi. O’rta Osiyodagi ikki daryo oralig’i - alohida tarixiy-geografik va tarixiymadaniy xududdir, uning sivilizatsiyasi ikki buyuk daryo: Amudaryo (qadimgi Oks) va Sirdaryo (qadimgi Yaksart) tufayli ko’plab ming yilliklar mobaynida mavjud bo’ldi. Bu joyda yuzaga kelgan davlatlar qadimgi davrlarda ham, o’rta asrlarda ham umumiy belgilar bo’lishiga qaramay, o’rta Osiyoning boshqa qismlaridagi davlatlardan ko’plab belgilariga ko’ra ajralib turgan O’rta Osiyodagi ikki daryo oralig’i hududi doirasining o’zida shimoliy viloyatlar (Xorazm) va janubiy viloyatlar (Baqtriya) ayniqsa qadimgi davrlarda etnik va madaniy, til va yozuv, davlat qurilishi tizimi jihatidan bir-biridan farq qilgan. Bu har bir viloyatga xos bo’lgan madaniy-genetik tiplar, darajasi har bir viloyatda turlicha bo’lgan o’troq va ko’chmanchi xalqlarning rag’batlashuvi bilan belgilangan. Butun qadimgi davr mobaynida O’rta Osiyodagi ikki daryo oralig’ida davlat birlashmalarining har xil tiplari mavjud bo’lgan. Genetik belgisiga ko’ra ular orasida avtoxton, ya’ni maxalliy substrat asosida paydo bo’lgan va izchil rivojlangan davlat birlashmalari (Qang’, Xorazm) va yot, ya’ni O’rta Osiyodagi ikki daryo oralig’i to’g’idan-to’g’ri harbiy bosqin natijasida tarkibiga kiritilgan va keyinchalik bo’ysundirilgan davlatlar (Ahamoniylar imperiyasi, Baqtriyaning Yunon davlati) ajralib turadi20 . Ushbu o’rinda mustahkam va uzoq vaqt o’rnashib qolgan va muayyan darajada substrat aholi bilan aralashib ketgan kelgindi bosqinchilar simbiozi natijasida paydo bo’lgan davlat birlashmalarini ajratib ko’rsatish mumkin. O’rta Osiyodan chiqqan yuechjilar tomonidan milodiy II asr oxirida - milodiy I asr boshida So’g’d va Shimoliy Baqtriyada barpo etilgan davlat birlashmalari mana shunday aralash tipdagi davlatlarga tegishlidir. «Shimoliy qasrlar - Beyshilar tarixi (VII asr)»ga muvofiq Buxoro va Samarqand So’g’di bilan aynan deb qaraladigan An hukmdorlarining Chjaovu xonadoni, ya’ni dastlab O’rta Osiyodagi hozirgi Gansu muzofoti hududidagi Silanshan qoyasining shimoliy tomonida istiqomat qilgan yuechjilar bilan umumiy kelib chiqishga ega edilar. Biroq So’g’dga kelib chiqishi yuechji bo’lgan barcha sulolalarning ko’chib kelishi, bu yerda, shu jumladan Samarqand va Buxoroda o’rnashishi bilan ular «Chjaovu laqabini saqlab qoldilar». Ushbu sulolalar bu yerda VII-VIII asrlargacha hukmronlik qilgan. Jumladan, buxorolik hukmdor Alinga 627 yilda tan imperatori Txatszunga yozgan xatida bunday degan: ««Uning xonadoni yigirma ikkinchi tirsakda avloddanavlodga podsholik» qilgan. Agar har bir podsholikka o’rtacha 20-30 yil ajratiladigan bo’lsa, Aminganing yuechji xonadoni taxminan 400-600 yil, ya’ni milodiy I asr boshidan boshlab podsholik qilgan. Kelib chiqishi Chjaou xonadoni bilan bog’lanadigan Xorazm hukmdorlari sulolasi barqaror tusga ega edi. Ushbu sulola, numizmatik ma’lumotlarga ko’ra, Xorazmda milodiy I asrdan boshlab milodiy VIII asrning o’zini ham ichiga olgan davrgacha hukmronlik qilgan. Davlat ramzlari bundan dalolat beradi: qadimgi va o’rta asrlar Xorazm tangalarining barchasida ular zarb qilingandan boshlab tugallangunga qadar otliq suvoriy va o’zgartirilgan tamg’a tasviri bor. Bu nafaqat O’rta Osiyoda, balki Sharqning boshqa davlatlarida hukmronlik qilgan barcha sulolalar uchun o’ziga xos hodisadir. Demak, musulmonchilikkacha O’rta Osiyoda hukmronlik qilgan sulolalarning genetik tabiatini tipologik aniqlash bilan chegaralandik xoloSamarqand Endi bevosita davlat birlashmalari tipologiyasi va shaklini ko’rib chiqamiz. Davlat tipi - podsholik. Boshqaruv shakli - mutlaq monarxiya. 30 O’zbekistonning qadimgi tarixida u bunday tipdagi va boshqaruv shaklidagi davlat tarkibiga kirgan bir necha davrlar bo’lgan. Miloddan avvalgi 539 yildan boshlab miloddan avvalgi 330 yilgacha Ikki daryo oralig’idagi deyarli butun hudud, Farg’ona va Chochdan tashqari, Ahamoniylar sulolasidan bo’lgan Eron shohlari humkronligiga bo’ysungan. Xorazm, So’g’d, Baqtriya, shuningdek saklar muayyan ma’muriy birliklarsatrapliklarni tashkil etgan. Ularga Ahamoniylar podsholari tomonidan tayinlanadigan satraplar boshchilik qilgan va ular davlat raznasiga ma’lum miqdorda o’lpon to’lagan . Yunon-Baqtriya podsholigi muayyan mustaqillikdan foydalanuvchi tizimli 17 Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi. – T., 2001 mustaqil podsholik bo’lgan. Uning hukmdorlari eng yuqori unvonga - MK'Y MLK' (davlat-podsho)ga ega bo’lganlar. Ayni vaqtda ushbu o’lkalar uchun umumiy bo’lgan Qang’ning zarb qilingan tangasi mavjud bo’lmagan. Yuechjilar tomonidan barpo etilgan, birinchi Kushonlar davrigacha mavjud bo’lgan Yuechjilar davlati ham xuddi shunday tipda bo’lgan. Ushbu davlat Qang’ singari beshta o’lkadan iborat bo’lgan. Ularga turli yuechji urug’larining vakillari boshchilik qilgan. Ushbu Xyumi, Shuanmi, Go’yshuan, Xisi, Xuanmi o’lkalar Baqtriyaning turli qismlarida joylashgan bo’lib, nomigagina yuechjilarning oliy hukmdorlariga bo’ysungan. Ushbu davr uchun tanga zarb qilishning besh turini ajratib ko’rsatish mumkin. Ular: Sapadbiz, Fseygarxaris, Kushon (Geraya), Geliokl va Yevkratid tangalariga taqlid qilishdir. Bu ularni zarb etgan turli yuechji urug’lariyo’lboshchilarining amalda mustaqil bo’lganligidan dalolat beradi. Ulardan biri - Kushonning avlodlari birmuncha vaqtdan keyin buyuk Kushon podsholigini barpo etgan. Mohiyat e’tibori bilan bu Katta yoki Buyuk yuzchjilar davlatining o’zi edi. Qadimgi Xitoy yozma manbalarida ular mana shunday nomlangan. 3. Davlat tipi - egalik qilish. Boshqaruv shakli qabila dohiylari yoki urug’ boshliqlarining meros qilib qoldiriladigan hokimiyati. Davlat birlashmasining ushbu tipi kichikroq o’lka bo’lgan. Yunon-Baqtriya podsholigi qulagach Baqtriyaga kelgan Chjan-Szyan tomonidan miloddan avvalgi 128 yilda yoki miloddan avvalgi 126 yilda qayd etilgan. Unga muvofiq Baqtriya ko’plab mayda mustaqil o’lkalardan iborat bo’lgan. «Bu yerda deyarli har bir shahar o’z hukmdorini yetishtirgan». Xitoy manbalarida O’rta Osiyo ikki daryo oralig’i hududida 55 ta o’lka mavjudligi ko’rsatiladi. Ular muayyan mustaqillikdan foydalangan va o’z tashqi siyosatini yuritishgan, jumladan Xitoy bilan diplomatik munosabatlar o’rnatgan. O’rta Osiyodagi ikki daryo oralig’ida qadimgi davrda davlatchilik evolyusiyasining miloddan avvalgi II ming-yillikning ikkinchi yarmi, miloddan avvalgi III asrgachadan - yangi eraning IV asri oralaridagi vaqtni qamrab olgan bir necha davrlarni ajratib ko’rsatish mumkin. Davlatchilikning ilk shakli qaror topishi O’zbekiston janubida tarqalgan so’nggi bronza davrining o’troq-dehqonchilik madaniyatida yuz berdi. Uning yakunlanishi O’rta Osiyo xududida yangi eraning III asri birinchi yarmida mavjud bo’lgan Kushon va Parfiya imperiyalari halokati bilan deyarli bir vaqtga to’g’ri keladi. Qang’ davlati taxminan o’sha paytda inqirozga uchraydi. Birinchi davr - miloddan avvalgi II mingyillikning ikkinchi yarmi – O’zbekiston janubida embrional shaklda davlatga o’xshash tuzilmaning qaror topishi. Davlatning bunday namunasi Jarqo’tonda o’z aksini topgan deyish mumkin. Ikkinchi davr - miloddan oldingi I mingyillikning boshi - miloddan avvalgi 539 yil - Baqtriya, So’g’d, Xorazm tarixiy-madaniy viloyatlarining shakllanishi. Ularda siyosiy hokimiyat tizimining shaxobchali tizimiga ega bo’lgan davlatning ilk shakllarini ko’rish mumkin. Jumladan, «Avesto»dan o’rin olgan ma’lumotlar ham bundan dalolat 18 Eshov B. Qadimgi O’rta Osiyo shaharlari tarixi. – T., 2006.31 19 Eshov B. Qadimgi O’rta Osiyo shaharlari tarixi. – T., 2006.33 beradi. «Avesto»da: nyman (uy-oila), vis (urug’, urug’ manzilgohi), zantu (qabila), daxyu (viloyat, mamlakat), shuningdek har xil oliy hukmron shaxslar, mamlakat, viloyat egalari (daxyu-patlar), Hukmdorlar, (sastrlar) va boshqalar eslatiladi.Qadimgi Baqtriya va «Katta Xorazm» podsholiklariga o’xshash yirik hududiy yoki saklarda bo’lgani singari (Zarina, To’maris) ayol podsho boshchiligidagi qabilalar konfederatsiyasi ham xuddi shu paytda kelib chiqqanligi ham ehtimoldan yiroq emas Samarqand Uchinchi davr - miloddan avvalgi 539 yil - miloddan avvalgi 330 yil - Ahamoniylar bosqini va O’rta Osiyoning Ahamoniylar davlati tarkibiga kirishi tufayli kelib chiqqan mahalliy davlatchilik rivojlanishidagi tanaffus. Ikki yuz yil davomida O’rta Osiyo janubi Ahamoniylar saltanati tarkibiga kirgan. Uning butun hududi satraplarga bo’lingan. Satraplar Ahamoniylar podsholari raznasiga kumush hisobidan talan to’lab turishgan. O’rta Osiyodagi satraplikdan uchtasi - Baqtriya, So’g’d, Xorazm to’liq yoki qisman hozirgi O’zbekiston hududida joylashgan edi. Saltanatning halokatga uchrashi Aleksandr Makedonskiy kelishi bilan yuz berdi. Aleksandr Makedonskiy miloddan avvalgi 330 yilda Axamoniylarning asosiy kuchlarini tor-mor etib, O’rta Osiyo hududiga Ahamoniylar taxtiga oxirgi talabgor - Baqtriya satrapi Bessning izidan quvib kirdi. Aleksandr Makedonskiy O’rta Osiyoni bosib olishga uch yil (miloddan avvalgi 330-327 yillar) sarflagan. O’rta Osiyo xalqlari, ayniqsa Spitamen boshchiligidagi so’g’dlar uning qo’shinlariga qattiq qarshilik ko’rsatgan. To’rtinchi davr - miloddan avvalgi IV asr oxiri miloddan avvalgi II asrning ikkinchi yarmi boshi - Aleksandr Makedonskiy bosib olgandan boshlab ellinlar siyosiy hukmronligi oxirigacha (Yunon-Baqtriya podsholigining qulashi). Bir vaqtning o’zida mahalliy davlatchilikning tiklanishi jarayoni yuz bergan: miloddan avvalgi IV asrning oxirgi choragada Xorazmda podsholik paydo bo’ladi. Arrian asarlaridan ma’lumki, miloddan avvalgi 329 yilda Marokandda Aleksandr Makedonskiy ittifoqchilik munosabatlari o’rnatish uchun kelgan Xorazm shohi Farasmanni qabul qiladi. Miloddan avvalgi III asr oxirida - miloddan avvalgi II asrda Buxoroda, Dovon (Farg’ona)da, So’g’dda alohida mulklar shakllanadi. Ehtimolki, ayni shu davrda keyinchalik tarkibiga deyarli butun O’rta Osiyodagi ikki daryo oralig’i kirgan Qang’ davlati qaror topishi yuz bergan. Aleksandr vafotidan keyin diadoxlarning shiddatli urushlaridan so’ng O’rta Osiyo janubi Salavkiylar saltanati (miloddan avvalgi 310-250 yillar) tarkibiga kirgan. Biroq miloddan avvalgi III asrning o’rtalaridayoq Salavkiylarning Baqtriyadagi satrapi Diodot metropoliyaga qarshi qo’zg’olon ko’taradi va fanda Yunon-Baqtriya deb nom olgan mustaqil davlat tashkil etadi . Yunon-Baqtriya podsholigi sak qabilalari (asiylar, pasinlar, sakaravllar), so’ngra xunlarning zug’umi bilan Baqtriyaga kelgan yueji- toxarlarning zarbalari ostida qulaydi. Yueji-toxarlar dastlab Shimoliy Baqtriyaga (O’zbekistonning hozirgi Surxondaryo viloyati va Shimoliy Tojikiston) joylashadilar, so’ngra esa Baqtrada (hozirgi Shimoliy Afg’onistondagi Balx) poytaxtga asos solib butun Baqtriyani bosib oladilar. Ular alohida mustaqil mulklardan iborat bo’lgan o’ziga xos konfederativ tipdagi davlat barpo etadilar. Miloddan avvalgi II asrda O’rta Osiyodagi ikki daryo oralig’ida xuddi shunga o’xshash Qang’ davlati shakllanadi. Ushbu davlat, Xouxanshuning ma’lumotlariga kura, beshta mulkdan iborat bo’lgan. Ularning har biri o’z tangasini zarb etgan. Bu ularning mustaqilligidan dalolat berardi. Beshinchi davr - miloddan avvalgi II asrning ikkinchi yarmi - yangi eraning I asri boshi - mahalliy davlatlar: Qanr, Xorazm podsholigi, Buxoro, So’g’d, Dovon mustahkamlanishi va yanada rivojlanishi, Yuechji davlatining qaror topishi va uning hokimiyatining Gandxariga qadar yoyilishi. Ushbu mulklarning deyarli har birida kumush yoki misdan yasalgan tanga zarb qilingan (Dovon bundan mustasno). Mahalliy so’g’d, xorazm yozuvlarining paydo bo’lishi tanga zarb qilish bilan birgalikda rivojlangan davlatchilikning asosiy belgisi hisoblanar edi. Oltinchi davr - yangi miloddan avvalgi I asrning boshi - milodning III asri birinchi yarmi - antik davrda mahalliy davlatchilikning ravnaq topishi. O’zbekiston janubining konfederativ Yuechji davlati asosida paydo bo’lgan qudratli Kushon imperiyasi tarkibiga kirishi. Ikki daryo oralig’ida davlat tuzilmalarining mustahkamlanishi va yanada rivojlanishi. Balkim Chochda yangi mulkchilik paydo bo’lishi va o’z mis tangasining zarb qilishi. Xorazmda Afrigidlar sulolasining hokimiyat tepasiga kelishi, bu yerda sulolaviy boshqaruvning an’anaviyligi. Bu, jumladan, davlat ramzi bo’lgan tanganing orqa tomonida otliq suvoriy tasviri berilishida ifodalangan. O’rta Osiyo davlatlarida zarb qilingan davlat ramzi bo’lgan – tamg’a va sulola belgilarining keng yoyilishi harbiy o’lka, Sharqiy O’rta yer mamlakatlari va Parfiya bilan diplomatik aloqalarning keng avj olishi bilan birgalikda davlat hokimiyatining barqaror va an’analarga ega bo’lgan xususiyatidan dalolat beradi. Miloddan avvalgi II asrning ikkinchi yarmida Xan Xitoyi Chjai-Szyanning tashrifi tufayli o’zi uchun harbiy o’lkani, ya’ni O’rta Osiyoni kashf etadi, miloddan avvalgi II asr oxiridan boshlab esa O’rta Osiyo bilan Xitoy o’rtasida muntazam diplomatik va savdo munosabatlari amalga oshiriladi. Sivilizatsiya tarixida birinchi marta G’arb va Sharq mamlakatlarini birlashtirgan qit’alararo Buyuk Ipak yo’lining qaror topishi ushbu munosabatlarning buyuk yakuni bo’ldi. Mahalliy antik davrda (milodiy I asrda - milodiy II asrning birinchi yarmi) Shimoliy Baqtriya milodiy I asrning birinchi yarmida yuechji urug’laridan birining dohiysi Kudzula Kadfiz tomonidan asos solingan qudratli Kushon imperiyasi tarkibiga kirdi. Bu davrda o’zida mustaqil davlatni ifodalagan So’g’d (O’zbekistonning Qashqadaryo va Samarqand viloyatlari) ehtimolki, u ham yuechjilardan kelib chiqqan Girkod sulolasi tomonidan boshqarilar edi25 . Xorazmda Afrigidlar hokimiyat tepasiga kelgan va 700-800 yil davomida xukmronlik qilgan. Buxoro va Dovon (Farg’ona), shuningdek, ehtimolki, Choch mustaqil davlatlar edi. Chochda (U-shu tipdagi xitoy tanglaridan foydalanuvchi Dovondan tashqari) o’z tangalari zarb qilinganligi ham shundan dalolat beradi. Transoksionning ushbu barcha mulklari Kang’ tarkibiga kirganligi ham istisno emas.Milodiy III- asrlar O’rta Osiyo tarixida qadimgi buyuk imperiyalar - Kushon va Parfiya imperiyalarining halokatga uchrashi, ko’plab mayda mustaqil davlatlarning paydo bo’lishi, xionit va kidarit ko’chmanchi qabilarning bostirib kirishi, qadimgi ijtimoiy formasiyaning yemirilishi, iqtisodiyot, moddiy va ma’naviy madaniyatning muayyan darajada tushkunlikka yuz tutishi bilan tavsiflanadi. Samarqand bunyod bo'lganidan beri u O'rta Osiyoning siyosiy, iqtisodiy va madaniy hayotida katta mavqega ega bo'lib keldi. Shaharning Buyuk ipak yo'li chorrahasida joy- lashganligi, bu yerda qadimdan hunarmandchilikning shoyi to'qish, mashhur Samarqand qog'ozi ishlab chiqarish, kulolchilik, temirchilik, novvoylik, qandolatchilik, badiiy kashtachilik va boshqa turlari hamda savdo-sotiq ishlarining rivojiga turtki bo'ldi. Samarqandda qadimdan ravnaq topgan hunarmandchilik turlari mahalla-guzarlarning nomlarida saqlanib qolgan. Masalan ―So'zangaron (igna tayyorlovchilar), ―Kamongaron (o'q-yoy ‖ ‖ tayyorlovchilar) va boshqa- lar hozirgi kungacha etib kelgan. Samarqand zaminida mashhur donishmandlar, allomalar voyaga etgan, jumladan Mirzo Ulug'bek Samarqandda munajjimlar maktabiga asos soldi, madrasa va rasadxonalar qurdi. Uning atrofida butun bir ilmiy maskan – Ulug'bek akademiyasi tarkib topdi. Bu akademiyada G'iyosiddin Jamshid Koshiy, Qozizoda Rumiy, Ali Qushchi kabi mashhur olimlar etishib chiqdi. Ulug'bek akademiyasida amalga oshirilgan ishlar jahon fan olamida tan olindi. Samarqand qadimiy tarixiy va me'moriy yodgorliklari tufayli butun dunyo tan olgan haqiqiy muzey shahriga aylandi. Shu bois respublika hukumati qarori bilan 1982 yilda Samarqandning Afrosiyob shahristoni, o'rta asrlarda bunyod etilgan me'moriy yodgorliklar va XIX-XX asrlarda qurilgan ―Yangi shahar dagi binolar, tarix va o'lkashunoslik muzeylari asosida ‖ ―Samarqand davlat birlashgan tarixiy-me'moriy muzey qo'riqxonasi tuzildi. ‖ O'sha yili shaharning tarixiy qismini muhofazalash chegaralari belgilandi. Samarqandda 73 ta yirik tarixiy-me'moriy yodgorliklar mavjud bo'lib, ulardan: Registon ansambli, Shohi Zinda ansambli, Amir Temur maqbarasi, Ulug'bek rasadxonasi, Bibixonim jome masjidi, Ruhobod maqbarasi, Abdidarun majmuasi, Hoja Ahror masjidi, Hazrati Xizr masjidi va boshqalar saqlangan. Sho'rolar davrida shaharning yevropaliklar yashaydigan qismi obod qilindi, aholisi ham ko'chib keluvchilar hisobiga ortib bordi. Eski shahar qismi esa o'z holicha tashlab qo'yildi, ko'p me'moriy yodgorliklar qarovsiz qolib, xaroba holiga kelib qoldi. O'zbekiston Prezidenti I.A. Karimov tashabbusi bilan Abu Mansur alMoturidiy as-Samarqandiy dafn etilgan Chokardiza qabriston hududida Moturidiy yodgorlik majmui mozoriga maqbara qurildi, qabriston obod etildi. Ko'hna va navqiron zaminda joylashgan va ikkinchi Ka'ba nomini olgan Xartang qishlog'idagi Xoja Ismoil al-Buxoriy manzilgohi etti iqlimdan kelayotgan odamlar uchun ziyoratgoh bo'lib qoldi. Shahardagi tarixiy obidalar Xitoy, Hindiston, Yunoniston (Afina), Italiya (Rim) yodgorliklari kabi o'zining go'zalligi, betakrorligi bilan e'tiborni o'ziga tortadi. Bugun Samarqandga kelgan har qanday mehmon ayniqsa, xorijlik sayyoh, eng avvalo Go'ri Amir maqbarasi ni ziyorat qiladi. Bibixonim, Hazrati Xizr tarixiy obidalariga tashrif buyuradi. Ulug'bek, Tillaqori, Sherdor madrasalari qarshisida qanchalik lol qolsa, Shohi Zinda yodgorlik majmuasi ziyoratida shunchalik hayratga tushadi. Dunyo donishlari tomonidan ―”Insoniyat tafakkurining shoh asari “ deya baholangan Shohi Zinda ansambli o'tgan davrlarda necha bor toptalmadi, necha bor himoyaga olinmadi. Mustaqillik yillarida Shohi Zinda gumbazlarida qayta nur jilolana boshladi. 2004 yilda Vazirlar Mahkamasining ―Shohi Zinda yodgorlik majmuasida qayta tiklash va obodonlashtirish ishlarini tashkil etish to'g'risida gi qarori qabul qilingach esa uning umrboqiyligiga yana ‖ zamin yaratildi. Majmuadagi qadimiy obidalarni tiklash, qayta ta'mirlash, asl holatiga qaytarish ishlariga respublikamizning barcha hududlaridagi tajribali me'morlar jalb etildi. Tarixiy yozma manbalarda Samarqandning yoshi qadimiyligi to’g’risida ma’lumotlar bor. Muha.mmad sh-Nasafiy «al-Qand fiy zikri ulamoi Samarqand», Haydar as-Samarqandiy (12-a.) «Qandiyai Xurd», Abu Tohirxoja Samarqandiy «Samariya», Xitoy tarixchisi Chjan Syan, yunon va rimlik tarixchilar Arrian, Kursiy Ruf va b. ko’plab mualliflarning Janubiy va G'arbiy So'g'dda madaniyat taraqqiyoti Yuzlab mingyilliklarni o’z ichiga olgan insoniyat tarixida dastlabki davlatlar va shaharlarning tashkil topishi, hunarmandchilik va savdoning rivojlanishi, yozuvning kelib chiqishi - nisbatan keyinroq sodir bo’lgan xodisalardir. Davlatchilik jahon tarixida miloddan avvalgi IV ming yillikning oxirlarida vujudga kelib, insoniyat rivojining so’nggi 5 ming yili bilan bog’lanadi. Qadimgi davlatlar rivojining turli bosqichlariga, turli xususiyatlar va tarixiy qonuniyatlar xos bo’lgan. Dastavval, ilk davlatlar ho’jalikning ishlab chiqaruvchi shakllari - dehqonchilik va chorvachilik qayerda oldin rivoj topgan bo’lsa, o’sha yerda vujudga keldi. Ibtidoiy tarixda aholining joylashuvi qarindosh-qarindoshlik aloqalari bilan belgalangan. U yoki bu hududda faqat bitta urug’ a’zolari yashagan. Xo’jalikning ishlab chiqaruvchi shakllari taraqqiyoti aholi joylashuvi xududlarining kengayishiga, tashqi aloqalarning uzluksiz rivojlanishiga olib kelgan. Ishlab chiqarish zarurati va boshqa iqtisodiy omillar shuni taqozo etgan. Shu tariqa aholining aralash joylashuvi tarixi boshlanadi. Bunda bir hududda turli urug’ namoyondalari yashaydigan bo’lgan. Jamiyatning yangi hududiy tashkiloti vujudga kelib, qon- qarindosh urug’chilik jamoasi o’rniga hududiy qo’shnichilik jamoasi keladi . Bu jamoalarning vakillari alohida qishloqlar, ekinzorlar va sug’orish tarmoqlari bilan chegaralangan, ya’ni to’la o’zlashtirilgan va muttasil ho’jalik va ishlab chiqarish maqsadlarida foydalanib kelingan voha-tumanlarda hayot kechirib, ichki va tashqi munosabatlarining vazifalarini hal qilishda, birlashishga harakat qilganlar. Ishlab chiqarish va ijtimoiy mehnat taqsimoti, tashqi harbiy bosqinlardan himoyalanish, jamoadagi diniy urf-odatlarni bajarish kabi masalalar ijtimoiy mansablar va boshqaruvning paydo bo’lishga asos soldi. O’zbek xalqi, O’rta Osiyo xalqlari va ularning ajdodlari tarixida ilk davlatchilikning vujudga kelishi masalasini o’rganish dolzarb vazifadir. Bu muammoni o’rganishda yozma va arxeologik manbalar ko’p jihatdan yordam beradi. Davlat tuzumi vujudga kelishini yoritib beradigan asosiy yozma manba «Avesto» va qadimgi dunyo mualliflari qoldirgan ma’lumotlardir. O’rta Osiyoda ilk davlatchilik tuzumiga zamin yaratgan bronza davridaga Самарканд 2750. – Т., 2007.40 sug’orma dehqonchilik rivojlanishi va ixtisoslashgan xunarmandchilikdir O’rta Osiyoda davlatchilik tuzumiga o’tish jarayoni faqat ichki sabablarga bog’liq bo’lmay, Sharqdagi yuqori darajada rivojlangan an’anaviy tarixiy madaniy aloqalarga ham bog’liq edi. Baqtriyadan topilgan yuqori sifatli oltin, kumush va bronza buyumlari tashqi savdo va o’zaro aloqalarning rivojlanishidan dalolat beradi. Qadimgi Sharq davlat markazlari bilan madaniy munosabatlari muammosi dolzarb mavzu bo’lib, arxeologik ma’lumotlar o’zaro aloqalardagi mavjud texnologik va iqtisodiy ta’sirni ko’rsatadi. Yaqingacha Old Osiyo davlatlarining O’rta Osiyoga siyosiy yurishlarining boshlanishi ahamoniylar bilan bog’lanib kelinardi. Ossuriyaning Baqtriyaga harbiy yurishlari haqida ma’lumotlar ayrim tarixshunoslar tomonidan umuman rad etilgan. Xorazm, Baqtriya va Midiyaning siyosiy aloqalari hali oxirigacha isbotlalmagan bo’lsa-da, bunday aloqalar bo’lishi mumkin, deb hisoblanmoqda. Hozirgi paytda ossuriyaliklar bilan qalay konlari 22 mavjud bo’lgan O’rta Osiyo viloyatlari o’rtasidagi savdo aloqalari tadqiqotchilarni shubhalantirmayapti va nihoyat Panj havzasidaga miloddan avvalgi IV-III ming yilliklarga oid Xarappa madaniyati savdo makonlarining ochilishi yoki Surxon va Balxob vohalaridagi miloddan avvalgi XI ming yillikka mansub o’troq manzilgohlarning tarqalishi turli jamoalarning yangi yerlarni o’zlashtirish faoli- yati bilan bog’langan. Arxeologik va yozma manbalarni o’rganish shuni ko’rsatadiki, ilk temir davri Xorazm, Baqtriya, Marg’iyona va So’g’d jamoalaridagi asosiy ishlab chiqaruvchi kuchlarni bir necha kichik oilalardan iborat uy jamoalari (katta oila vakillari) tashkil etgan. Uy-qo’rg’onlar joylashuvining tashqi belgilariyoq, uy-jamoalari aftidan ancha yirik xududiy qo’shni jamoalarni tashkil qilganidan dalolat beradi. Boshqaruv tartibida katta oilalar (uy jamoasi) boshliqlari yoki uy egalari, shuningdek, alohida qishloq qo’rg’onlarini boshqaruvchi jamoalar katta ahamiyatga ega bo’lgan. Alohida uylar o’rtasidagi qarindoshchilik munosabatlari kabi belgilar aftidan, ikkinchi darajali bo’lib borgan. Bu shunda ko’rinadiki, har bir katta oila mumkin bo’lgan qarindoshchilik aloqalariga qaramasdan, alohida uy-joyga, ishlab chiqarish qurollariga ega bo’lishgan, o’zining qishloq ho’jaligi mahsulotlari va chorvalari bo’lgan yoki o’zini iqtisod jihatidan ta’minlay oladigan ho’jalikni aks ettirgan. Katta oilali jamoalar shakli jamoa ishlab chiqarishi va ho’jalik harakatiga muvofiq edi. Ma’lumki, u jamoani iqtisodiy jihatdan mustahkamlanishiga olib keldi. G’arb ilmiy adabiyotlarida «yo’lboshchi-boshliqlar jamiyati» degan tushuncha qo’llaniladi va davlat tizimiga o’tish bosqichlaridan biri «chifdom» deb ataladi. Tadqiqotchilar fikriga ko’ra, «chifdom» tushunchasi davlat darajasiga ko’tarilmagan jamiyat tashkilotini aks ettiradi. Bu bosqichda yo’lboshchilar jamoani o’z qo’llari ostida birlashtirib, ishlab chiqarishni nazorat qilganlar. Ijtimoiy mansablarni egallash, jamoa ishlab chiqarish ishlari va ijtimoiy mehnat taqsimoti bilan bog’liq bo’lgan. Boshqaruv faoliyat zarurati ishlab chiqarishni tashkillashtirishda, ishlab chiqarish jarayonini nazorat qilish va jamoa mahsulotini taqsimlashda, shu ishlar bilan maxsus shug’ullanuvchi ayrim shaxslarni yuzaga chiqardi. Shu tarzda ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar taraqqiyoti jamiyatda o’z obro’- e’tiboriga ega va ijtimoiy ishlab chiqarish bilan doimiy shug’ullanmaydigan ijtimoiy va ho’jalik hayotini nazorat qiladigan va boshqaradigan shaxslarning saralanishiga olib kelgan. Ammo bu kishilar na quldor, na ezuvchi ham 43 bo’lmaganlar. Bunday odamlarning saralanishiga ularning shaxsiy ahloqiy hislatlari, bilim va nufuzlari sabab bo’lgan. Shu asosda» ishlab chiqarish faoliyatidan tashkiliy - boshqaruv faoliyati ajralib chiqqan. Rahbar- yo’lboshchining nufuzi yuqori bo’lsada, jamiyatdagi ishlab chiqarish jarayoni boshqaruv yutuqlariga asoslangan ijtimoiy hokimiyat hali siyosiy davlat maqomi darajasiga yetamagan ijtimoiy tashkilot turini o’zida ifoda etgan. Bunday tashkilot boshqaruvchisi lavozimini bajaruvchi shaxslar bu lavozim evaziga moddiy rag’batlantirilganlar. Moddiy boyliklarni taqsimlash va jamoa mahsulotidan olinadigan ulush bunday kishilarning jamiyatdagi o’rni va amaliga bog’liq bo’lgan. Shunday qilib, yo’lboshchi rahbarning dastlabki ijtimoiy foydali faoliyati kasbiy boshqaruvchilikka aylandi. Shu tariqa ilk davlatchilikka o’tish jarayoni boshlangan. Ikkinchi bosqich jamoaning o’zini-o’zi boshqaruv muassasalarini yo’lboshchi hokimiyatiga to’la bo’ysundirilishi bilan bog’lanadi va shunda jamoa a’zolarining ichki va tashqi, o’zaro aloqalarining huquqiy tartibotining zarurati yanada rivoj topib, takomillashadi. Bu holat davlatning turli vazifalarini huquqiy tartibga solib, hokimiyatni huquqiy jihatdan rasmiylashtiradi. Aytilganlardan shunday xulosaga kelindiki, qadimgi Sharqning ilk davlatlari tarixi dastlab jamiyatning qullar va quldorlarga bo’linishidan boshlanmagan. Ushbu jarayonning muhim omillaridan biri mulkiy tabaqalanish bo’lmasdan, sinfiy qarama- qarshilikning aloqasi bo’lmagan jamiyatning ijtimoiy-amaliy vazifalar jihatidan bo’linishidir. Bu xol, eng avvalo, iqtisodiy, harbiy va diniy omillarga bog’liq bo’lgan. Davlatchilikning asoslari siyosiy institutlar shakllangandan keyingi chuqur ijtimoiy tabaqalanish jarayoni boshlangani bilan bog’lanadi. Ilk davlatlarning ishlab chiqaruvchilik hayotida ozod jamoa a’zolarining mehnati muhim o’rin tutadi. Aholi sonining o’sishi hamda yangi aholi joylasha oladigan xududlarga, bo’z yerlar va chorva uchun yaylov, ma’danlarga boy manbalarga ega bo’lish ehtiyoji katta yo kichik urushlarga sabab bo’lgan. Doimiy harbiy to’qnashuvlar sharoitida ba’zi davlatlar tor-mor keltirilib, boshqalari kuchaygan. Sanoqsiz asirlar va xonavayron bo’lgan jamoa a’zolari qullikka tushganlar. Ular mehnatidan ishlab chiqarish maqsadlarida keng foydalanilgan. Shu tarzda tarixda qadimgi Misr, Ossuriyadek o’rtamiyona xududga ega davlatlar va keyinchalik yirik, dunyoviy miqyosdagi Ahamoniylar saltanatidek davlatlar vujudga kelgan. Shuning uchun ham ilk davlatlarning tarixi - bu dastlabki bosqinchilik urushlari tarixidir, bu quldorlik deb ataluvchi qadimgi davlatlar tarixidir, chunki ularning hukmdorlari ko’pdan ko’p viloyatlar va xalqlarni o’ziga bo’ysundirishni maqsad qilib, kuchsiz va himoyaga muxtojlarni talab, qulga aylantirar edilar. Tarixiy ma’lumotlarga ko’ra, ilk temir davrida O’rta Osiyo janubidagi jamoalarda «uy egasi», «qishloq oqsoqoli», «oqsoqollar kengashi», «tuman hokimi» kabi mansablar mavjud edi. Ijtimoiy tuzumning bu pog’onasi ilk davlatchilikning eng yuqori darajasi bo’lib, u jamoalarning ijtimoiy hayotida obro’-e’tiborini, o’z ahamiyatini saqlab qoldi. Uy-qo’rg’on egasi o’z avlodlariga ham ta’sirini o’tkazgan. Keyinchalik ular o’z haq-huquqlarini mustahkamlashga harakat qilganlar. Jamoa uchun tashkiliy boshqaruv keng ko’lamdagi qurilish, sug’orish va dehqonchilik ishlarini tashkil etish paytida zarur edi. Yo’lboshchihokimlarning boshqalardan ajralib turishiga qadimgi shaharlarning ichki qal’asida ularning alohida joylashgan saroy qo’rg’onlari ham guvoh bo’ladi. Bu hokimiyat tashqi harbiy bosqinlardan himoyalanish, shahar va qishloqlar xududini muhofaza qilish, ijtimoiy hayotni, shuningdek, qurilish, hunarmandchilik va sug’orish ishlarini tashkil etib, jamoaning ichki va tashqi munosabatlarini boshqarib turgan. Qadimgi tuman va viloyatlar, shahar markazlarining ahamiyati ayniqsa harbiy to’qnashuvlar paytida oshib, shahar xududidan tuman aholisi uchun boshpana, ijtimoiy mulkning asosini tashkil etuvchi chorva podalari uchun pana joy sifatida foydalanilgan. Hokimiyatga shahar jamoasi va uning atrofidagi uy-qo’rg’onlar jamoalarining vakillari ham bo’ysunishi lozim edi. Uy-qo’rg’on egalari oiladaga va jamoadaga ish yurituvchilar sifatida an’anaviy qishloq xo’jalik shakllarini rivojlantirish, oziq- ovqat mahsulotlarini ko’paytirish maqsadida turli munosabatlarni boshqarib turganlar hamda uning haqhuquqlari ancha yuqori bo’lgan. Bu ijtimoiy tuzumda ayrim guruhlar dehqonchilik ho’jaligi bilan mashg’ul bo’lganlar. Shuningdek, uy chorvachiliga bilan shug’ullanuvchilar, ixtisoslashgan hunarmandchilik, qurilish ishlari, umuman, ishlab chiqaruvchilar bor edi. Undan tashqari, ishlab chiqarish jarayonida band bo’lmagan yoki ho’jalik ishlari bilan kamdan-kam shug’ullangan shaxslar mavjud bo’lgan. Bu toifaga uy-qo’rg’on egalari, jamoa oqsoqollari, diniy arboblar, tuman va viloyat hokimi kabilar kiradi. Ularning barchasi jamiyat ishlab chiqarish tartibi va hayotidagi tutgan o’rni bilan farqlanganlar. O’rta Osiyo va O’zbekistonda ilk davlatlar dehqonchilik iqtisodi, ixtisoslangan hunarmandchilik ajralib chiqishi tufayli shakllangan shahar markazlari asosida paydo bo’lgan. Arxeologik ma’lumotlar masalaning muhim ijtimoiy-siyosiy muammolarini yoritishga imkoniyat yaratadi . O’tgan asr oxiri va asrimiz boshlarida «Avesto»dagi ma’lumotlar O’rta Osiyo viloyatlarining Aryoshayyona bo’yicha birlashmasi, Gekatey va Gerodot asarlaridan kelib chiqqan «Katta Xorazm» masalasi, shuningdek Ktesiyning qadimgi Baqtriya podsholigiga haqidagi ma’lumotlari O’rta Osiyo va O’zbekiston xududidaga ilk davlatlar tarixini o’rganish uchun asos bo’lib hizmat qildi. O’zbek xalqi va uning ajdodlari davlatchilik tarixi turli o’troq dehqonchilik viloyatlari tarixi bilan boshanadi. Qadimga Xorazm davlati shular jumlasidadir. Ahamoniylardan oldingi davrda Xorazmda kuchli davlat vujudga kelgan. Xorazmda miloddan avvalgi VII-VI asrga mansub katta-katta sug’orish inshootlarining izlari topib tekshirilgan. Amudaryoning o’rta va quyi oqimi yerlarida joylashgan Xorazm davlati hududidan miloddan avvalgi VII asrning oxiri V asrga oid ko’pdan-ko’p uy-qo’rg’onlar, qishloq va shahar harobalari topib tekshirilgan. Qadimgi Xorazm shahar markazlaridan biri Ko’zaliqir mudofaa devorlarining tuzilishi bilan Baqtriyadagi Qiziltepa shahar devorlarining tuzilishida ancha o’xshashliklar topildi. Topib tekishrilgan moddiy manbalar ilktemir davridaga Xorazm, Marshyona, So’g’diyona va Baqtriyada bir-biriga yaqin madaniyatlar rivoj topgani haqida dalolat beradi. Baqtriya davlatning rivoj topishi sanasini miloddan avvalgi 700-540 yillar bilan bog’lash mumkin. Yanada qadimgiroq ma’lumotlar, ya’ni miloddan avvalgi IX-VIII asrlarga oid arxeologik manbalar yirik Baqtriya davlati haqidagi ma’lumotlarni tasdiqlamaydi. Bu davrga oid qadimgi Baqtriyaning eng katta manzilgohlari egallagan maydoni 2 gektardan ziyod emas, ularning mudofaa devorlari yoki hunarmandchilik ishlab chiqarish qoldiqlari topilmagan. Shu davrga oid Baqtriya hududida mustahkamlangan yirik qal’alar bo’lmagan. Miloddan avvalgi IX-VIII asrlarda O’rta Osiyo tuprog’ida dastlabki kichik davlatlar va harbiy siyosiy birlashmalar paydo bo’lgan. Ktesiyning «Persika» asarida qadimgi Baqtriya davlati haqida, turli-tuman istehkomlar va qal’alar to’g’risida, davlatning axolisi ko’p sonli bo’lganligi haqida, Ossuriya podshosi Nin va Baqtriya podshosi Oksiart urushlari haqida va boshqa ma’lumotlar keltirilgan. Keyinga yillarda Baqtriya tuprog’ida o’tkazilgan arxeologik qazishlar natijasida topib tekshirilgan dastlabki shahar va qal’alarning moddiy manbalari uzoq o’tmish tarixiy voqealaridan dalolat beradi. Miloddan avvalgi VII-VI asrlarda Baqtriyada dehqonchilik ho’jaligi, hunarmandchilik va savdo yuksak darajada rivojlangan. Ishlab chiqaruvchi kuchlarning o’sishi xususiy mulkchilik va ayirboshlashni keltirib chiqargan, homashyo va hunarmandchilik buyumlari savdo bronzadavriga oid qatlamlar ushbu vohada mavjud bo’lgan va ular yanada chuqurroqda joylashgan degan ilmiy taxminlar mavjud. Bizga ma’lum bo’lgan Qarshi vohasining tarixi ilk temir asrlaridan boshlanadi. Bu davrda mil. avv. II asr oxiri va I asr boshlarida O’rta Osiyo tarix sahnasida yangi etnomadaniy jarayon boshlanadi. Cho’l hududlarida qorasuq qabilasining madaniy an’analariga rioya etuvchilar tarqaladi, Amudaryo, Sirdaryo, Zarafshon, Qashqadaryo daryolarining yuqori va quyi hududlarida qadimgi va o’rta asrlardan ma’lum bo’lgan o’rta osiyoning asosiy tarixiy-madaniy jarayonlari shakllandi. Bu davrda Baqtriya, Marv, So’g’d, Xorazm va Markaziy Osiyoning boshqa qadimgi etnomadaniy toponimlari shakllandi. Yirik dehqonchilik vohalari rivojlandi va ularning markaziy hududlari himoya devorlari bilan o’raldi. Mil. avv. I ming yillikka oid sopol buyumlari janubdan shimolgacha keng tarqalgan edi. Qashqadaryo vohasi kulolchilik buyumlari baqtriya uslubi bajarilgan. Samarqanddagi Afrosiyob va Ko’ktepa so’nggi yillarda olib borilgan arxeologik qazishmalar davomida esa, bu erda burg’uliq uslubidagi sirdaryoning o’ng qirg’og’i madaniyatiga yaqin kulolchilik buyumlari kompleksi topildi. Ilk temir asrlariga oid Naxshab va Qarshi vohasida topilgan qadimgi buyumlar erqo’rg’on shahrining ichki qatlamidan topildi. Bu davrga oid oz miqdorda topilgan idishlar orasida qizil fonga qo’l bilan yozilgan va idishlarni suvda yuvsa yuvilib ketadigan yorqin fonga qizil bo’yoq bilan yozilgan bezaklar mavjud31 . Shunday qilib, so’g’dning ilk temir madaniyati kelib chiqishi, Aleksandr Makedonskiy davrida Amudaryodan Sirdaryogacha meridional yo’nalishda tarqalgan bo’lib, geterogen rivojlanish xususiyatiga ega. So’g’dning ilk voha va shaharlari barpo etilishi davrida aleksandargacha yarim ming yil avval zarafshon vohasidagi shahar tipidagi qadimgi madaniyat o’choqlari sirdaryoning o’rta oqimi bilan bog’liq edi. Bu esa Qashqadaryo vohasining moddiy madaniyati o’rta va yuqori oqimdagi Baqtriya va Marvning ilk shahar madaniyatlari bilan genetik bog’langanligidan dalolat beradi. XULOSA Qadimgi So’g’d tarixi haqidagi bilim va ma'lumotlar, tarixiy dalillar uzoq yillar mobaynida to'plangan. Ularning aksariyati qadimiy Sharq va G'arb manbalariga, XIX-XX asr boshlaridagi sayyohlarining ma'lumotlariga asoslangan. XIX asrning 80-yillaridan boshlab So’g’d hududida olib borilgan keng miqyosli arxeologik tadqiqotlar bu shaharning qadimiy va ilk o'rta asrlar tarixi, madaniyatini butunlay yangicha yoritish, uning shakllanish va rivojlanish tadrijini kuzatish imkonini berdi. Arxeologik tadqiqotlar jarayonida So’g’d haqidagi yozma manbalarda keltirilgan ma'lumotlar bilan arxeologik topilmalar qiyoslanib, quyidagicha xulosaga kelindi. So'g'd tamadduni Zarafshon va Qashqadaryo daryolari oralig’ida vujudga kelgan O’rta Osiyodagi madaniyat o'choqlaridan biri bo'lgan hamda ko'p asrlik taraqqiyot yo'lini bosib o'tdi. Zarafshon daryosining yuqori oqimidagi dastlabki manzilgohlar tosh davridayoq vujudga kelib, bu yerda qadimdan insonlar yashay boshlaganligini mintaqada olib borilgan arxeologik tadqiqotlar tasdiqlaydi. Mil. avv. IX-VIII asrlardan ilk shaharsozlikka xos bo’lgan xususiyatlarni o’zida jam qilgan va qadimiy tarixiy manbalarda viloyat yoki shahar nomlari bilan kirgan, baland mudofaa devori va keng xandaq bilan o'rab olinadi (bu xil manzilgohlar mil. avv. I ming yillik boshidan O'rta Osiyoning dehqonchilik qilinadigan viloyatlariga xosdir). Umumso’g’d madaniyati deb atalgan madaniyat yaratgan qadimiy so’g’diylar hozirgi uch viloyat hududida – Samarqand (Markaziy So’g’d), Qashqadaryo (Janubiy So’g’d), Buxoro (G’arbiy So’g’d) da o'zaro birlashib va to'xtovsiz taraqqiy etib borib, o’z davrida kattagina tarixiy viloyatga aylangan. So’g’dning Buyuk ipak yo'li chorrahasida joylashganligi ilk davrlardan boshlab hunarmandchilik tarmoqlari (kulolchilik, temirchilik, misgarlik, zargarlik, zardo'zlik, shishasozlik, kandakorlik, badiiy kashtachilik va h.k.) va savdo-sotiq ishlarining rivojlanishiga turtki bo'ldi. Bitiruv malakaviy ishining asosiy qismida fikr yuritganimiz So’g’d hududidagi arxeologik yodgorliklarda olib borilgan izlanishlardan kelib chiqib ulardagi shaharsozlik madaniyatining rivojlanish bosqichi turlicha va yashash davri turlichadir. Samarqandda shahar hayoti birgina Afrosiyob (shuningdek Ko’ktepa) da kechgan bo’lsa, Qashqadaryo hududida ikkita – Nautaka va Naxshabda, Buxoroda Poykent va Varaxsha hududida kechgan.Tadqiqotlar jarayonida topilgan numizmatik topilmalar Yunon-baqtr hukmdorlari davridan ularning tangalariga taqlid qilib ishlangan, shuningdek Girkod tangalari muomalada bo'lganligini tasdiqladi. Arablar istilosi natijasida asrlar davomida yaratilgan umumso’g’d madaniyati butunlay yo’q qilindi. Shunday qilib, ajdodlarimiz tomonidan yaratilgan umumso’g’d madaniyati nafaqat O'zbekiston, balki butun O’rta Osiyoning qadimgi madaniyati xazinasi durdonasi sifatida tarixda qoldi. Bu madaniy merosini o'rganish va ularni himoyalash masalalari bilan bugungi kunda keng ko'lamli tadbirlar olib borilmoqda. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 1. Mirziyoyev Sh. M. “Eekin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz”. 2. Karimov I.A. “Tarixiy xotirasiz kelajak yo'q” . –T., O'zbekiston, 1999. 3. Karimov I.A. “Yuksak ma'naviyat – yengilmas kuch”. – T., 2008. 4. Azamat Ziyo. “O’zbbek davlatchiligi tarixi”. – T., 2001. 5. Eshov B. “Qadimgi O’rta Osiyo shaharlari tarixi”. – T., 2006. 6. Karimov Sh., “Shamsutdinov R. Vatan tarixi”. – T., 1997. 7. Muhammadjonov A. “Qadimgi Buxoro”. – T., 2002. 8. Rtveladze E.V. “O`bekistonning tarixiy o`tmishi”. – T., 2009. 10. Исамиддинов М.Х. “Истоки городской культуры Самаркандского Согда”. – Т., 2002. 11. “Самарканд 2750". – Т., 2007 Internet saytlari 1. www.google.uz 2. www.ziyonet.uz 3. www.wikipediya.uz 4. www.ziyo.uz 5. www.arxeologiya.uz 6. www.istorya.ru 7. www.history.ru AFROSIYOB

JAHON MADANIYATI TIZIMIDA O’ZBEKISTON ARXEOLOGIYA YUTUQLARI REJA I. KIRISH. II. ASOSIY QISM. 1 . Qadimgi yozma manbalarda So'g'd haqidagi ma'lumotlarning aks etishi. 2 . Qadimgi So'g'd hududida olib borilgan arxeologik izlanishlar. 3. So'g'd madaniyatining o'ziga xos xususiyatlari. III. XULOSA.

KIRISH Respublikamizda istiqlolning dastlabki kunlaridanoq ijtimoiy fanlar sohasi olimlari oldida xalqimiz tarixini, shuningdek boshqa xalqlar tarixini haqqoniy va to'laqonli o'rganish masalasi dolzarb vazifa etib qo’yildi. Bu haqda O'zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimovning 2011 yilning avgustida nashrdan chiqqan ―O’zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida nomli kitobida,‖ respublikamizning yetakchi tarixchi olimlari bilan o'tkazgan uchrashuvida va boshqa mazkur soha bilan bog'liq yig'ilishlarda bir necha marta ta'kidlab o'tgan 1 . Shuningdek, bu vazifalar O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining Qarorlarida ham o'z aksini topgan . O'zbekiston hududida yuzaga kelgan qadimgi Baqtriya (mil.av. VII asr), Xorazm (mil. av. VII asr), So’g’d (mil.av. VII asr), Kushon (mil.av. I asr), Turk xoqonligi (VI asr), Amir Temur saltanati (XIV asr oxiri - XV asr boshlari) kabi davlatlar tariximizda alohida o'rin tutadi. Ularda o'ziga xos davlat boshqaruv asoslari yaratilgan bo'lib, o'z davrida davlat, xalq va jamiyatning tinchligi, taraqqiyoti hamda farovonligini ta’minlashga xizmat qilgan. O’zbekiston tuprog’ida mil. avv. II ming yillikka oid madaniyat bir xilda taraqqiy topgan emas. Bu bosqichda Surxondaryo, Zarafshon va Qashqadaryo vohalari va Xorazmdan iborat uchta o’lkada eng qadimgi madaniyat izlari topilgan. Har qaysi o’lkaning madaniy taraqqiyotida o’ziga xos xususiyatlar bo’lgan. Bu madaniyatlar dehqonchilik, uy chorvachiligi va chorvachilik-dehqonchilik bilan shug’ullangan qabilalarga mansub bo’lishgan. Ular bir-biridan ajralgan holda taraqqiy etgan emas, qabilalar o’rtasida keng madaniy aloqalar o’rnatilgan edi. Mavzuning dolzarbligi sifatida jahon tamadduni tizimiga Zarafshon va Qashqadaryo oralig'idagi hududda yashagan qadimiy aholining o'ziga xos madaniyatni yaratganligi haqida yozma va arxeologik ma’lumotlarni to’plash, o'rganish, ularni tizimga solish va tahlil qilish asos qilib olindi. O’rta Osiyo sivilizatsiyasida umumso’g’d madaniyatining tutgan o’rni va rolini ochib berish maqsad qilib olindi. - O'rta Osiyoda ilk shaharsozlik va davlatchilik madaniyatining ildizlarini yozma va arxeologik manbalar asosida tahlil qilish; - Qadimgi yozma manbalarda So'g'd haqidagi ma'lumotlarning aks etishini manbalar asosida tahlil qilish; - Qadimgi So'g'd hududida olib borilgan arxeologik izlanishlarni tahlil qilish; - Markaziy So'g'd (Samarqand) madaniyatining o'ziga xos xususiyatlarini tahlil qilish; - Janubiy va G'arbiy So'g'dda madaniyat taraqqiyotini manbalar asosida tahlil qilish. - O'rta Osiyoda ilk shaharsozlik va davlatchilik madaniyatining ildizlari yozma va arxeologik manbalar asosida tahlil qilindi; 1 Karimov I.A. O’zbekiston mustaqillakka erishish ostonasida. – T., ―O’zbekiston , 2011; Karimov I.A. Tarixiy ‖ xotirasiz kelajak yo'q // Biz kelajagimizni o'z qo'limiz bilan quramiz. –T., O'zbekiston, 1999. 7 j. –B. 128-132;

2 O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining Qarori ―O'zbekistonning Yangi tarixini tayyorlash va nashr etish // G. Xalq so'zi. 17 dekabr 1996 yil;‖ ijtimoiy va siyosiy tuzumini va «Avesto» tushunchalarini o’rganishga bag’ishlangan katta ilmiy adabiyot mavjud. «Avesto»ning eng qadimiy qismlari keng xududda joylashgan jamiyatni tasvirlab, bu jamiyat haqidagi yozuvsiz zamonlarga oid tasavvurlarni saqlaganlar. Bir qator tadqiqotchilarning fikriga ko’ra, «Avesto» tili qadimda fors tilidan nisbatan ancha oldingi bosqichda paydo bo’lgan. O’rta Osiyo uchun «Avesto» ma’lumotlari arxeologik manbalar bilan solishtirilgan holda keng davriy chegara oralig’ida - bronza davridan tortib qadimgi dunyo - antik davrgacha bo’lgan ijtimoiy-iqtisodiy tarixni yoritishsa foydalaniladi. Bunday yondashuv hamisha ham o’zini oqlayvermasada, yozma va arxeologik manbalarni bir-biriga solishtirish zaruratidan kelib chiqqan. «Avesto» Zaratushtra (Zardusht) dinidagi xalqlarning shariat qonunlari majmuidir va zardushtiylik dinining muqaddas kitobidir. Zaratushtra (yunoncha Zoroastr) ismi bilan atalgan zardushtiylik (zaratushtrizm, zoroastrizm) O’rta Osiyoda islom dini joriy etilgandan oldin keng tarqalgan. «Avesto» O’rta Osiyo viloyatlarining qadimgi tarixi, ijtimoiy tuzumi, iqtisodiy hayoti va ma’naviy madaniyatini o’rganishda muhim manbadir. O’rta Osiyoda Zaratushtra e’tiqodini birinchi bo’lib podsho Kavi Vishtasp qabul qilgan. Miloddan avvalgi VII-VI asrlarda O’rta Osiyo xududidagi xalqlar zardushtiylikka e’tikod qilgan. Shu davrdan boshlab yangi din milodiy VIII asrgacha O’rta Osiyoda diniy e’tiqod sifatida keng yoyildi. «Avesto»ning qadimgi qismlari ahamoniylar davridan oldinroq zamonlarga oid bo’lgan. «Avesto» ma’lumotlariga ko’ra, ushbu davr kabilalari birlashmasi viloyat - «daxsho» bo’lgan, urug’ jamoasi - «vis», ayrim oilalar - «nmana»dan tashkil topgan, qabila esa «zantu» deb atalgan. Aholi kohinlar, jangchilar, dehqonlar va chorvadorlar toifasiga bo’lingan. «Avesto» to’g’risida chorvachilik va dehqonchilik hayotiga oid ma’lumotlar juda ham ko’p saqlangan. «Avesto»ning eng qadimgi hududiy geografik nomlari O’rta Osiyo viloyatlari bilan bog’langan (Yasht, 10 bob). Ro’yxatdagi birinchi mamlakat - «Arenam Vaychax» yoki «Aryoshayyona», «Arenam Vay-jo». U yurtda ko’pdan- ko’p yaylovlarga ega baland tog’lar, keng daryolar va chuqur ko’llar bo’lgan. Yasht kitobida tilga olingan boshqa mamlakatlar - Iskata, Porutu, Mouru, Gava So’g’da (So’g’d makoni) va Xorazm. «Avesto» Videvdat kitobining birinchi bobida sanab o’tilgan viloyatlar Yasht mamlakatlari ro’yxatidan ancha farq qiladi: Arenam Vayjo, Gava, Mouru, Baxdi, Nisayya, Aryo, Vaekereta, Urva, Xnanta, Xaytumant, Raga, Chaxro va Varna. «Avesto»ning qadimgi geografik tushunchalari va manbada ko’rsatilgan mamlakatlarning ro’yxati asosida zardushtiylikning ilk vatani va Zaratushara tug’ilgan yurti haqida hikoya qilish mumkin. Olimlar o’rtasida «Avesto» vatani - Xorazm, zardushtiylikning yoyilish markazlari esa O’rta Osiyoning boshqa viloyatlari bilan bog’lanadi. Bu nazariyaning tarafdorlari «Avesto»ning yirik mamlakatlari Xorazm, Marg’iyona, So’g’d, Baqtriya O’rta Osiyoda

3 Karimov Sh., Shamsutdinov R. Vatan tarixi. – T., 1997. B. 97-98. joylashganligiga e’tibor beradilar. Shuning bilan birga Arenam Vayjoni ham bu keng o’lka deb tushunish mumkin. U yerda baland tog’lar - Pomir, Hisor, Tangritog’, chuqur ko’llar - Kaspiy, Orol, Issiqko’l, Kesh daryolar - Amudaryo va Sirdaryo joylashgan deb faraz qilinadi. «Avesto» da keltirilgan qadimgi ma’lumotlar O’rta Osiyoda harbiy siyosiy birlashma tashkil topgan davrlarga (mil.avv. IX-VIII asrlar) mansubdir. Bu birlashma - Aryoshayyona yoki Arenam Vayjo, juda katta harbiy ahamiyatga ega bo’lgan. Shu davr aholisining bir qismi o’troq dehqonchilik va chorvachilik bilan shug’ullangan, boshqa bir guruhi esa ko’chib yuradigan chorvachilik shakliga o’tgan. Ular o’rtasidagi siyosiy qarama-qarshiliklar, kurash va tinimsiz bosqinlar «xonadonlarga, qishloq, viloyat va mamlakatga qashshoqlik va vayronlik keltirdilar». «Avesto»da shu davr hukm surgan podsholar sulolasi - kaviylar («Shoxnoma»la - kayyoniylar) ro’yxati quyidagicha: Xaosh’yonx («Shoxdoma»da - Xushang), Yima (Jamshid), S’yovarshon (Siyovush), Kavi Xaosrov (Kay Xisrov), Kavi Vishtasp, Kavi Kavat (Kay-Qubot), Kavi Pian (Kaykovus), Kavi Pi shin (Kay-Pishin), Kavi Arshan (Key-Aresh). Kavi Vishtaspdan boshlab so’ngilari Zaratushtra ta’limotining tarafdorlari bo’lgan. Kavi Xaosrav ariylar mamlakatlarini birlashtiruvchi podsho bo’lib, «tur» - chorvador qabilalarning yo’lboshchisi Frangrasyon («Shohnoma»da Afrosiyob) bilan jang qilgan. «Avesto»da yoritilgan qadimgi qabilalarning tillari bir-biriga yaqin edi, ularning etnik qiyofasida ham ancha o’xshashliklar mavjud bo’lgan. O’troq va ko’chmanchi kabilar o’rtasidagi asosiy farqlar e’tiqod. Ma’naviy va moddiy madaniyati hamda ho’jaliklarida bo’lib, ularni bir-biridan ajratib turgan. «Avesto»ning Mouru, So’g’da, Baxdi, Xorazm aholisi dehqonchilik va chorvachilik bilan shug’ullangan, «tur» qabilalarining (va keyin sak-massaget kabilalarining) iqtisodiy hayotida chorvachilik ustunlik qilgan. O’rta Osiyoning dashtlari va tog’lari chorvachilik rivojlanishiga qulay sharoit yaratib bergan. «Avesto»da tilga olingan kabilalarning dastlabki vatani Aryoshayyona (Arenam Vayjo) ham yaylovlarga serob yerlar bilan boy bo’lgan. Yasht kitobining o’ninchi bobida bunday xabar qilinadi: «U mamlakatning jasur sardorlari ko’pdan ko’p harbiy yurishlar qiladi, u yerda o’tloqlar va suvga serob baland tog’lar chorvachilik hayotiga asos solgan». Shuning uchun ham Arenam Vayjo tangri Axuramazda ifodasi bilan yashash uchun eng yaxshi joy deb hisoblangan va «Avestoshing ro’yxatlarida bu o’lka birinchi navbatda tilga olinadi. «Avesto»ning geografik tushunchalari qadimgi fors tilida yoritilgan ahamoniylar yozma manbalarida va qadimgi tarixshunoslar asarlarida takror etilgan. Miloddan avvalgi II ming yillikning oxiri va I ming yillikning boshlarida O’rta Osiyoda yashab o’tgan kabilalar yanga etnik jarayonlarga asos solib, shu xududda so’g’dlar, baqtriyaliklar, xorazmliklar, marg’iyonaliklar va sak massagetlar paydo bo’lishlariga sababchi bo’lgan. Ushbu elatlarning tarixi o’zaro keng madaniy ta’sirlar va aloqalar asosida rivojlanib, bir-biriga yaqin bo’lgan. Ahamoniylar mixsimon yozuvlari (miloddan avvalgi VI-IV asrlar) Behustun va Naqshi Rustam qoyatoshlari, Suza, Xamadon va Persepol shaharlarida toshib

5 Rtveladze E.V. O`bekistonning tarixiy o`tmishi. – T., 2009. B. 23.9 paxsadan qurilgan binolar, mehnat qurollari, xunarmandchilik buyumlari va boshqa topilmanar O’rta Osiyoda moddiy madaniyat yuksak darajada bo’lganligi haqida dalolat beradi. Miloddan avvalgi VII-IV asrlarga mansub Baqtriya, Marg’iyona va So’g’diyona yerlarida toshib tekshirilgan arxeologik yodgorliklarning o’zi 350 tadir, qadimgi Xorazm yerlarida 200 dan ortiq ilk temir davri qishloq va shahar xarobalari topib tekshirilgan. Ular sug’orma dehqonchilik bilan shug’ullangan aholi madaniyatidan dalolat beradi. Qadimgi ko’chmanchilar tarixini o’rganishda Quyi Sirdaryoda joylashgan Tagisken maqbaralariga e’tibor berish lozim (miloddan avvalgi IX-VII asrlar). Ular xom g’ishtdan bino qilingan to’rtburchak, xalqasimon maqbaralardir. Saklarning yodgorliklari quyi Zarafshon, Amudaryo, Orol dengizi atrofida, Pomir va Tangritog’ hududlaridan topilgan. Ular asosan mozor-qo’rg’onlardan iboratdir. Topilmalar orasida bronza va temirdan ishlangan harbiy qurollar, zebziynat buyumlari, mehnat qurollari va sopol idishlar uchraydi. Pomirdaga Okbeit Tomdi va Alichur, Farg’onadagi Dashti Asht, Quyi Sirdaryo Uygarak yodgorliklari qadimgi ko’chmanchilardan qolgan mozor- qo’rg’onlar yoki katta jamoa qabristonlaridir. Moddiy madaniyat yodgorliklari O’rta Osiyoda hunarmanchilik, qurilish va me’morchilik qay darajada taraqqiy qilganligini, xo’jalik hayotining turli tomonlari, turmush va ijtimoiy munosabatlarini o’rganishga imkon beradi. Topilgan arxeologik yodgorliklar muhim tarixiy ahamiyatga ega. Moddiy madaniyat manbalari orasida mehnat qurollari (pichoq, o’roq, bolta), kulolchilik buyumlari va turli xil idishlar, yarog’ aslahalar (qilich, o’q va nayza uchi, dubulg’a, xanjar) va boshqa buyumlarni ko’rsatib o’tish mumkin. Ilk temir davri moddiy manbalari ishlab chiqarish va iqtisodiy jarayonlarning rivojlanganligi to’g’risida aniq ravishda ma’lumot beradi. O’rta Osiyo yodgorliklari (Afrosiyob, qadimgi Marv, Qiziltepa, Yerqo’rg’on, Uzunqir, Qo’zaliqir) da o’tkazilgan qazishlar natijasida topilgan moddiy manbalar marg’iyonaliklar, baqtriyaliklar, xorazmliklar va so’g’dlar tarixini chuqur o’rganishga imkon berib, qo’shni mamlakatlarning xalqlari bilan o’zaro munosabatlarini aniqlash imkonini yaratadi. Arxeologik qiziqishlar natajasida madaniy, iqtisodiy va harbiy jihatdan katta ahamiyatga ega bo’lgan eng qadimgi shaharlarning harobalari topildi. Savdo yo’llari yoqasida joylashgan Afrosiyob (Marokanda), Uzunqir, Ko’ktepa, Qiziltepa, Yerqal'a va boshqalar qalin mudofaa devorlari bilan o’ralgan bo’lib, shahar ichkarisidan turli qurilishlar topilgan. Ahamoniylar davriga mansub ―Amudaryo xazinasi haqida ham alohida ‖ aytib o’tish kerak. Bu xazina 1877 yilda Janubiy Tojikistondagi Kubadiyon bekligi yerlarida topilgan (hozir Londondaga Britaniya muzeyida saqlanmoqda) va 180 ta zargarlik zeb-ziynat buyumlaridan iborat bo’lgan. Ular yuksak darajada ishlangan san’at buyumlaridir. Amudaryo xazinasida Eron va qadimgi Yunoniston shaharlarida zarb etilgan kumushdan va oltindan ishlangan tanga pullar ham bor. Qadimgi yunon va rim mualliflari O’rta Osiyo viloyatlari (Baqtriya, So’g’diyona) chegaralari to’g’risida yozib ko’rsatganda, tarixshunoslar mahalliy

O'xshashlar

O’ZBEKISTON VA JAHON HAMJAMIYATI 2
Arxeologiya haqida
O’zbekiston va jahon hamjamiyati. Yangilanayotgan O’zbekiston milliy tiklanishdan - milliy yuksalish sari
Arxeologiya faniga muqaddima
Yahyo Gʻulomov arxeologiya sohasidagi tadqiqotlari