logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. CHIZMACHILIK FANINING MUHANDISLIK SOHASIDAGI O‘RNI

CHIZMACHILIK FANINING MUHANDISLIK SOHASIDAGI O‘RNI

Yuklangan vaqt:

20.11.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

960.5419921875 KB
Ko'chirib olish
CHIZMACHILIK FANINING MUHANDISLIK SOHASIDAGI O‘RNI MUNDARIJA Kirish . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . 1-bob. CHIZMACHILIK HAQIDA UMUMUMIY MALUMOTLAR . . . . . . . . 1.1 Chizmachilik fanining rivojlanish tarixi………………………… 1.2 Chizmachilikning inson hayotidagi ahamiyati………………………… 1 1.3. Umumta`lim maktablarida chizmachilik fanini chuqurlashtirib o`rganish 2-bob. MUHANDISLIK GRAFIKASINI O’ITISH METODIKASI FANI VA UNING RIVOJLANISH TARIXI ................ 2.1. Muhandislik fanining boshqa fanlar bilan aloqasi 2.2. Chizmachilik fanining muhandislik sohasidagi o‘rni. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.3. Chizmachilik o‘qitish metodikasida qo‘llaniladigan ilmiy-tadqiqot bosqich va metodlari………………………………………………………………… Xulosa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati . . . . . . . .. . . . . . . . . . 1 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. O`zbеkistоnda qabul qilingan ta’lim standartlarigaga asоsan chizmachilik umumta’lim maktablarining 8-9 sinflarida, kasb-hunar kоllеjlarining mоs mutaхassisliklarida o`qitiladi. Umumta’lim maktablari va kоllеjlar uchun chizmachilik o`qituvchilari asоsan оliy o`quv yurtlaridagi “tasviriy san’at va muhandislik grafikasi” muta-хassislikligida tayyorlanadi. Grafika (chizmachilik) o`qituvchisining kasb-hunar kollejlaridagi grafika fanlaridan ham dars berishi ko`zda tunilganligini e’tibоrga оlsak, chizmachilik o`qituvchisi muhandislik grafikasining hamma bo`limlari bo`yicha chuqur bilimga ega bo`lishi, bоshqa fanlar bilan alоqalari, pоlitехnik va gumanitar yo`nalishlari haqida aniq tasavvur va ularni amalda qo`llash malakalariga ega bo`lishi zarur. Kasb-hunar kоllеjlarida yosh, tехnik savоdхоn хоdimlarni tayyorlash bo`yicha talablar chizmachilik o`qituvchisi оldida mazmunan yangi vazifalarni qo`ymоqda. Yuzaga kеlgan ahvоl chizmachilik o`qituvchisini qo`shimcha mеtоdik yordamlarsiz qоldirish mumkin emasligini ko`rsatmоqda. Shuning uchun ushbu qo`llanmada o`quv dasturi chеgarasidan chiquvchi, bizningcha fan o`qituvchisi bilishi zarur bo`lgan bir nеchta qo`shimcha mavzularni kiritishni maqsadga muvоfiq dеb tоpdik. Bu yеrda shuni qo`shimcha qilib o`tish kеrakki, o`quvchilar ham, yosh o`qituvchilar ham ba’zan ishlab chiqarish chizmalari bilan ish ko`rishlariga to`gri kеlib qоladi va “Bu nima?” dеgan tabiiy savоl tug`iladi. Chizmalar tехnik хujjatlar sifatida insоn faоliyatining har хil sоhalarida qo`llaniladi. Buning ustiga ularning kоnstruktiv – tехnik va tехnоlоgik sifatlari ularga ta’sir o`tkazadi. Masalaning qo’yilishi. Chizmachilik fanining muhandislik sohasidagi o’rni haqida tushunchalarga ega bo’lish. Kurs ishining maqsadi. Chizmachilik haqida bilimlarni rivojlantirish, muhandislik sohasi bilan chizmachilik fanining bog’liqligi haqida bilimlarga ega bo’lish. Kurs ishining vazifasi. Chizmachilik va muhandislik fani haqida ma’lumotlarga ega bo’lish. Kurs ishi tuzilishi. Kirish, ikki bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat bo’lib , ___ sahifani tashkil etadi. 2 I-BOB. CHIZMACHILIK HAQIDA UMUMIY MA’LUMOTLAR Grafik tasvirga bo`lgan ehtiyoj ibtidoiy jamoa davrida paydo bo`la boshlagan. Ibtidoiy odamlarning bizgacha saqlangan mehnat qurollari va buyumlarida qo`llanilgan bezaklar hamda qoyatoshga o`yib ishlangan ko`plab tasvirlar bundan guvohlik beradi. Markaziy Osiyo, jumladan O`zbekiston hududidagi arxeologik qazish ishlari bu erda yashagan ibtidoiy xalqlarning tasviriy san`ati ancha yuksak bo`lganini ko`rsatadi. Ular ish faoliyatlarini qoyatoshlarga o`yilgan tasvirlarda aks etganlar. Masalan, Jizzax yaqinidagi qoyatoshga o`yilgan (ishlangan) ov manzarasi (1– shald), Soymalitosh (Farg`ona vodiysi)da topilgan qoyatoshdagi tasvir (2–shakl)da quyosh va dehqonning, shudgor qilish jarayoni aks ettirilgan. Bu tasvirlar miloddan 2–3 ming yil ilgari toshga o`yib ishlangan (O ` zSE, IV, torn 523 b. XIV torn 581b.). Ibtidoiy jamoa tuzumi davridayoq dastlabki arxitektura–qurilish paydo bo`la boshlagan. Ibtidoiy arxitektura namunalari ertola, kulba, kapa (chayla)lardan iborat bo`lgan; suvga yaqin joylarda esa xarsangtosh, loy, suyak, yog`och, shox– shabalardan qurilgan. Bunday ibtidoiy arxitektura namunalaridan 30ga yaqin turar joy qoldiqlari Markaziy Qozog`iston hududidan topilgan. 3–shaklda Markaziy Qozig`istondagi Bug`ili tog`idan topilgan ibtidoiy binolardan (rekonstruktsiya qilingan) birining tasviri ko`rsatilgan. Ibtidoiy jamoa davridagi binolarning qoldiqlaridan ko`rinib turibdiki, ular to`g`ri to`rtburchak qilib, erto`la va yarim ertola tarzida qurilgan. Respublikamiz hududida miloddan oldingi IV asrda har qaysi xalqlar o`zini chetki dushmanlardan himoya qilish uchun qalin va baland devorlar, qo`rg`onlar va istehkornlar qurishgan (Jonbos qal`a, Dalvarzin tepa, Tuproq qal`a, Buxoro yaqinidagi Varaxsha, Termiz yaqinidagi Bolalik tepa, Farg`ona vodiysidagi Quva qal ` a va b.). Istehkomlarni qurishdan oldin albatta ularning tarhi (plani) chizib olingan. Shunday qilib, O`zbekiston hududida asta–sekin arxitektura–qurilish chizmalarini bajarish takomillasha borgan va shu chizmalar asosida binolar qurish shunday yuqori darajaga ko`tarilganki, so ` ngi o`n asrdan ortiq vaqt davomida Buxoro, Xiva, Samarqand kabi shaharlarda avlodlarimiz tomonidan bunyod etilgan tarixiy obidalar –hozirgi kunga, kelib jahon arxitektura san`atining durdonalariga aylangan. Shu sababli ham bu shaharlarni «ochiq osmon ostidagi muzey shahar» deb bekorga aytmaydilar. Ajdodlarlimiz qurilishda ishlatiladigan turli shakldagi g`ishtlar tayyorlashda o`ziga xos standartlardan, ya`ni g`isht quylsh qolip (yog`ochdan tayyorlangan moslama) lardan foydalanganlar. Bu esa O`zbekiston hududida ayrim standart turlaridan ming yillar oldin foydalanganlaridan dalolat beradi. Keyinchalik olimlar o`zlarining ilmiy ishlarida` yozuv bilan bir qatorda grafik tasvir lardan keng foydalanganlar (O`rta Osiyo mutafakkir olimlari ishlarida grafik tasvirlardan 3 foydalanish tarixi ming yillardan oshadi. Ular o ` z asarlarida o`ziga xos chizmalardan mohirona foydalangan. Bunga dalil sifatida Ibn Sinoning «Donishnoma» (Ibn Sino, Donishnoma, Tehron, 1952) asaridagi grafik tasvirlarning ayrimlarini olib qaraylik. Asarning geometriya oid bobida, jumladan chizmachilik asboblardan sirkul (pargar) harnda chizg`ich yordamida bajariladigan masalalarning bajarilish tartibi tushuntirib beriladi. Mexanikaga bag`ishlangan boblarda esa chig`iriq, blok, richag vint, pona kabi oddiy maslamalarning tuzilishi– bayon qilinadi hamda ular grafik tasvirlarda yaqqol ko`rsatib beriladi. Shunisi diqqatga sazovorki, chig`iriq, vint, pona kabilarnrng yaqqol tasviri aksonometrik proyeksiyalarda balarilgan. 4–shaklda pona aksonometrik proyeksiyalarda ko`rsatilgan. Blok, ustun kabilar esa aksonometrik proyeksiya bilan omixtalashtirilgan holda perspektivada (5–shakl). Ibn Sino bu asarida mexanizmlarning yaqqol tasviri bilan bir qatorda, . ularning chizmasini sxemada ham tasvirlaydi. Chunonchi, g`ildirak bilan vintlarni, shuningdek g`ildirak, vint va bloklarni ilashtirishni tasvirlar ekan, ayni paytda ularni grafik tasvirlarda ko`rsatadi. Bular yig`ma chizmalar bo`lib, kinematik sxemalarni eslatadi. Masalan, chig`iriq bilan vintning ilashishini aks ettiruvchi grafik tasvirni olib qaraylik (6–shakl). Tasvirdan malum boladiki, AB va CD ikki vertikal ustun bo`lib, ularga quyidagilar biriktirilgan: ER, FJ, MN lar o`q bo`lib, ularning birinchisiga H tishli g`ildirak, ikkinchisiga P va L tishli g`ildiraklar, uchinchisiga X va O tishli g`ildiraklar o`tkazilgan. Tishli g`ildiraklar vertikal joylashgan bo`lib, O g`ildirakka vertikal holda vint biriktirilgan. G`ildiraklarning o`qi, val va ustunlar esa to`g`ri chiziqlar bilan tasvirlangan. H va P hamda L va X g`ildiraklarning vazifasi tishli uzatishdan iborat. O g`ildirak bilan vintning ilashishi esa chervyakli uzatishga asoslangan. Alloma foydalangan bu grafik tasvir kinematik sxemaning shartli belgilari asosida 7–shakldagi, b ko`rinishni oladi. Uning ishlashi quyidagi tartibda boladi: harakat rnanbai bo`lgan vint (1) tishli g`ildirakka (2) biriktirilgan; 2 va 3 g`ildiraklar esa harakatni I valdan II valga uzatadi; 5–g`ildirak III valga o`rnatilgan S–g`ildirak bilan ilashib, harakatni unga uzatadi. Olimning ko`rsatishicha III valga yuk ortiladi va moslama harakatga keltirilganda yuk yuqoriga ko`tariladi. Bunday chizmalarni Abu Rayhon Beruniy, Al–Xorazmiy, Ali Qushchi kabi allomalarning ishlarida ham ko`plab uchratish mumkin. Odamlarning ishlab chiqarish faoliyatining rivojlana borishi ular oldiga buyumlarni tekislikka aniq tasvirlash va tasvir asosida buyum o`lchamlarini aniqlash bilan bog`liq bo`lgan tasvirlash vazifasini qo`ya boshladi. XVIII asr oxirida frantsuz olimi Caspar Monj o`zidan oldin yashab o`tgan olimlarning ilmiy asarlarini o`rganib chizmachilik fanini nazariy asosi hisoblangan «Tasviriy geometriya» («Chizma geometriya») kitobini yozdi. Bu kitob 1798 yilda nashrdan chiqib, tez orada butun Evropaga yoyildi va texnikada keng tadbiq qilina boshlandi. G.Monj o`zaro perpendikulyar bo`lgan ikki tekislikka to`g`ri burchak ostida (ortogonal) proyeksiyalashning asoschisi hisoblanib, bu usul hozirgacha «Monj usuli» deb yuritiladi. Amalda foydalaniladigan va o`lchash bilan bog`liq 4 bo`lgan proyeksion, mashinasozlik va arxitektura–qurilish va boshqa barcha chizmalar Monj usulida bajariladi. Respublikamizda oddly uy–rovzg`or buyumlaridan tortib to ulkan samalyotlarni ishlab ,. chiqarish va qurilish ishlarini bajarishda Monj usuli asosida standart bo`yicha tayyorlangan chizmalar dan foydalanadilar. Masalan, Toshkent aviasozlik zavodida ishlab chiqarilayotgan IL–76M rusumli transport samolyotni` yig`ishda, yuzlab malakali ishchi va injener–texnik xodimlar bir nechta mamlakatda standart chizmalar asosida tayyorlangan ikki mingga yaqin detal va uzellardan foydalanadilar. Yoki Respublikamizda qad roslayotgan murakkab konstruksiyali ko`p qavatli muhtaShakl binolar ham arxitektura–qurilish chizmalari asosida qurilmoqda. Respublikamizda tasvirlami o`rganish «Cizmachilik» va «Cizma geometriya» nomlar bilan 1931 yildan boshlab maktab va oliy o ` quv yurtlarida o`qitila boshlandi. Bu soha bo`yicha elikka yaqin fan doktori va fan nomzodlari etishib chiqdi. Bu fanlarni rivojlantirish hamda o`qitish va uni takomiilashtirishda o`zbek pedagog olimlardan R.Xoruno`, YU.Qirg`izboev, e.Sobito`, I.Rahmono`, S.Murodo`, A.Akbarov, J.Yodgorov, L.Hakirno`, A.lsmatullaev, P.Odilo` va metodist olimlardan A.Umronxo`jaev, E.Rovziev kabilarning hissalari katta boldi. Yuqorida aytilganlardan, mamlakatimiz hududida qoyatoshga o`yib ishlangan grafik tasvir (chizma)lar hozirgi kunga kelib mutaxassislar tomonidan qanchalik mukammal darajada tayyorlanayotganligi ayon bo`ladi. Yuqorida aytganimizdek, tasvirga bo`lgan ehtiyoj ibtidoiy jamoa tuzumi davridan paydo bola boshlagan. Bu davrda, dastlab, kishilar bir–birlari ; bilan faqat og`zaki nutq yordamida fikr almashgan. Keyinchalik yirik urug` va qabila jamoalarining tarkib topishi bilan og`zaki nutqni uzoqqa etkazish ehtiyoji tug`ilgan. Bunday ehtiyojni tasvirlar bajargan. Kishilar tasvir vositasida o`zaro fikr almashgan. Insonning uncha murakkab bo`lmagan grafik tasvirlarni qoya toshga o`yib ishlay olishi birinchi bor xat yozishni yaratishga imkoniyat boldi. Qadimgi xatlarda so`z va harflar bolmagan. Narsa haqidagi fikrlar o`sha narsaning tasviri orqali uzatilgan, Bunday «rasm» xat yordamida jang, harbiy yurishlar va hayvonlarni ovlash haqida hikoyalar yozilgan. Masalan kesib ishlash usulida, «yozilgan» ov jarayoni haqidagi hikoyaning mazmuni quyidagicha: 1 – hikoya aytuvchi bir qoli bilan o`zini ko`rsatib turibdi, bu “men”, ikkinchi qoli uzoqqa yo`naltirilgan – “jo`nayapman” degani; 2 – eshkak ko`targan shakl “qayiqda ketayapman” degani; 3 – boshni ushlab turgan qoli “tunayman” bir barmog`ini ko`tarib turgan qo`li “bir kecha” degani; 4 –“orol o`rtasidagi o`tovda”, o ` tov (koza, yashash joy) nuqta bilan tasvirlangan; 5 –“yurishni davom ettiraman”; 6 – “ odam yashaydigan joyda” (yashash joyini ko`rsatadigan..nuqta yo`q); 7 –“u erda ikki kecha tunayman” (ikkita ko`tarilgan qol bosh yonida va ikki barrnoq ko`tarilgan qollarda); 5 8 –“nayza bilan ov qilaman” (uzun arqonga bog`lab dengiz hayvonlariga – otiladigan nayza); 9–“tyulenlar” ovlayman; 10–“kamondan o`q uzib» o` qilaman; 11 –“qayiqda boshqa kishi bilan qaytaman” (eshkakli qayiqda ikki kishi orqaga qaytamiz); 12–“yashaydigan o`tovga etib boraman” Ibtidoiy odamlar grafik tasvirlarni daraxt po`stlog`i, tosh, suyak, teri va boshqa ashyolarga chizganlar. Yuqoridagi grafik tasvirlar Markaziy Osiyo va Rossiyaning Oltoy o`lkasidan topilgan 6 7 8 1.1. Chizmachilik fanining rivojlanish tarixi Bizga ma’lumki har bir fanning paydo bo‘lish tarixi uni qanchalik muhim ahamiyatga ega ekanligidan, qadimiyligidan, jamiyatning taraqqiyotiga qo‘shayotgan hissasidan dalolat beradi.Chizmachilikning rivojlanishi rasm chizishdan boshlangan. Qadimda misrliklar turar joylarni, saroylarni, ibodatxonalami qurishda eng oddiy usul bilan boisada, bu inshootlarning shakl va o‘lchamlarini tasvirlay olganlar. Qadimgi zamon odamlari, qoyalarga o‘yib ishlangan rasmlar, devorlardagi naqqoshlilik, xattotlik san’ati va shunga o‘xshash tasvirlar o‘sha davr xalqlarining chizma sohasidagi birinchi tushunchalarini aks ettiradi. Shaharlarning saqlanib qolgan planlari, binolarning plan va fasadlari hamda turli hujjatlar buning dalilidir. Grafik tasvirga bo`lgan ehtiyoj ibtidoiy jamoa davrida paydo bo`la boshlagan. Ibtidoiy odamlarning bizgacha saqlangan mehnat qurollari va buyumlaridaqo`llanilgan bezaklar hamda qoyatoshga o`yib ishlangan ko`plab tasvirlar bundan guvohlik beradi. 9 Chizmachilikka oid dastlabki ma’lumotlar eramizdan 300 yil mu- qaddam paydo boigan. Rim me’mori va muhandisi Mark Vitruviy (miloddan avvalgi 1- asrning ikkinchi yarmi) tekislikda binolarning tasvirlarini yasash yo‘larini ishlab chiqqan. Bu bilan u to‘g‘ri burchakli proyeksiyalar yasash ishiga asos solgan. O‘zbekistonda Quyimozor va Oqtomda arxeologlar tomonidan qazish ishlari olib borilganda eramizdan oldingi 2-1- mingyilliklarga taalluqli odamning olddan va yonidan ko‘rinish tasviri topilgan. VI-VII asrga oid kumush idishda binoning me’moriy fasadi tasvirlangan. VII asrdan XV asrgacha o‘rta Osiyoda fanning barcha sohalarida katta ilmiy yutuqlarga erishilgan. Masalan, mashhur olim Muhammad ibn Muso alXorazmiy (783—850) yunon olimi Ptolemey tomonidan bayon qilingan ba’zi masalalarni aniq emasligini chizmalar orqali isbotlab bergan. U o‘z asarlarida turli mamlakatlar, dengiz va tog‘lar, katta daryo va ko‘llarning xaritalarini tasvirlagan. Olimning chizgan xaritalaridan o‘ntasi bizgacha yetib kelgan . Abu Nasr Forobiy (873-950) o‘zining geometrik yasashlarga doir asarida konstruktiv geometrik masalalarni yechishni bayon etgan. Ayniqsa, o‘zgarmas pargar yordamida geometrik masalalar yechishni chizmalar orqali batafsil bayon etgan. Abu Rayhon Beruniy (973-1048) shar ichida besh xil muntazam ko‘pyoqliklar yasash mumkinligini chizmalar orqali isbotlab bergan. Bular noriy - to‘rtyoqlik (tetraedr), orziy - oltiyoqlik (geksaedr), havoiy - sakkizyoqlik (oktaedr), falakiy - o‘nikkiyoqlik (dodekaedr), moiy - yigirmayoqlik (ikosaedr) lardir . O‘rta Ibtidoiy jamoa tuzumi davridayoq dastlabki arxitektura–qurilish paydo bo`la boshlagan. Ibtidoiy arxitektura namunalari ertola, kulba, kapa (chayla)lardan iborat bo`lgan; suvga yaqin joylarda esa xarsangtosh, loy, suyak, yog`och, shox– shabalardan qurilgan. Bunday ibtidoiy arxitektura namunalaridan 30ga yaqin turar joy qoldiqlari Markaziy Qozog`iston hududidan topilgan. Markaziy Qozig`istondagi Bug`ili tog`idan topilgan ibtidoiy binolardan (rekonstruktsiya qilingan) birining tasviri ko`rsatilgan. Ibtidoiy jamoa davridagi binolarning qoldiqlaridan ko`rinib turibdiki, ular to`g`ri to`rtburchak qilib, erto`la va yarim ertola tarzida qurilgan. Respublikamiz hududida miloddan oldingi IV asrda har qaysi xalqlar o`zini chetki dushmanlardan himoya qilish uchun qalin va baland devorlar, qo`rg`onlar va istehkornlar qurishgan (Jonbos qal`a, Dalvarzin tepa, Tuproq qal`a, Buxoro yaqinidagi Varaxsha, Termiz yaqinidagi Bolalik tepa, Farg`ona vodiysidagi Quva qal`a va b.). Istehkomlarni qurishdan oldin albatta ularning tarhi (plani) chizib olingan. Shunday qilib, O`zbekiston hududida asta–sekin arxitektura–qurilish chizmalarini bajarish takomillasha borgan va shu chizmalar asosida binolar qurish shunday yuqori darajaga ko`tarilganki, so`ngi o`n asrdan ortiq vaqt davomida Buxoro, Xiva, Samarqand kabi shaharlarda avlodlarimiz tomonidan bunyod etilgan tarixiy obidalar –hozirgi kunga, kelib jahon arxitektura san`atining durdonalariga aylangan. Shu sababli ham bu shaharlarni «ochiq osmon ostidagi muzey shahar» deb bekorga aytmaydilar. 10 Ajdodlarimiz qurilishda ishlatiladigan turli shakldagi g`ishtlar tayyorlashda o`ziga xos standartlardan, ya`ni g`isht quylsh qolip (yog`ochdan tayyorlangan moslama) lardan foydalanganlar. Bu esa O`zbekiston hududida ayrim standart turlaridan ming yillar oldin foydalanganlaridan dalolat beradi. Keyinchalik olimlar o`zlarining ilmiy ishlarida` yozuv bilan bir qatorda grafik tasvir lardan keng foydalanganlar (O`rta Osiyo mutafakkir olimlari ishlarida grafik tasvirlardan foydalanish tarixi ming yillardan oshadi. Ular o`z asarlarida o`ziga xos chizmalardan mohirona foydalangan. Bunga dalil sifatida Ibn Sinoning «Donishnoma» (Ibn Sino, Donishnoma, Tehron, 1952) asaridagi grafik tasvirlarning ayrimlarini olib qaraylik. Asarning geometriya oid bobida, jumladan chizmachilik asboblardan sirkul (pargar) harnda chizg`ich yordamida bajariladigan masalalarning bajarilish tartibi tushuntirib beriladi. Mexanikaga bag`ishlangan boblarda esa chig`iriq, blok, richag vint, pona kabi oddiy maslamalarning tuzilishi–bayon qilinadi hamda ular grafik tasvirlarda yaqqol ko`rsatib beriladi. Shunisi diqqatga sazovorki, chig`iriq, vint, pona kabilarnrng yaqqol tasviri aksonometrik proyeksiyalarda balarilgan. Pona aksonometrik proyeksiyalardako`rsatilgan. Blok, ustun kabilar esa aksonometrik proyeksiya bilan omixtalashtirilgan holda perspektivada. Ibn Sino asarida mexanizmlarning yaqqol tasviri bilan bir qatorda, ularning chizmasini sxemada ham tasvirlaydi. Chunonchi, g`ildirak bilan vintlarni, shuningdek g`ildirak, vint va bloklarni ilashtirishni tasvirlar ekan, ayni paytda ularni grafik tasvirlarda ko`rsatadi. Bular yig`ma chizmalar bo`lib, kinematik sxemalarni eslatadi. Bunday chizmalarni Abu Rayhon Beruniy, Al–Xorazmiy, Ali Qushchi kabi allomalarning ishlarida ham ko`plab uchratish mumkin. Odamlarning ishlab chiqarish faoliyatining rivojlana borishi ular oldiga buyumlarni tekislikka aniq tasvirlash va tasvir asosida buyum o`lchamlarini aniqlash bilan bog`liq bo`lgan tasvirlash vazifasini qo`ya boshladi. XVIII asr oxirida frantsuz olimi Gaspar Monj o`zidan oldin yashab o`tgan olimlarning ilmiy asarlarini o`rganib chizmachilik fanini nazariy asosi hisoblangan «Tasviriy geometriya» («Chizma geometriya») kitobini yozdi. Bu kitob 1798 yilda nashrdan chiqib, tez orada butun Evropaga yoyildi va texnikada keng tadbiq qilina boshlandi. G.Monj o`zaro perpendikulyar bo`lgan ikki tekislikka to`g`ri burchak ostida (ortogonal) proyeksiyalashning asoschisi hisoblanib, bu usul hozirgacha «Monj usuli» deb yuritiladi. Amalda foydalaniladigan va o`lchash bilan bog`liq bo`lgan proyeksion, mashinasozlik va arxitektura–qurilish va boshqa barcha chizmalar Monj usulida bajariladi. Respublikamizda oddiy uy–rovzg`or buyumlaridan tortib to ulkan samalyotlarni ishlab ,. chiqarish va qurilish ishlarini bajarishda Monj usuli asosida standart bo`yichatayyorlangan chizmalar dan foydalanadilar. Masalan, Toshkent aviasozlik zavodida ishlab chiqarilayotgan IL–76M rusumli transport samolyotni` yig`ishda, yuzlab malakali ishchi va injener–texnik xodimlar bir nechta 11 mamlakatda standart chizmalar asosida tayyorlangan ikki mingga yaqin detal va uzellardan foydalanadilar. Yoki Respublikamizda qad roslayotgan murakkab konstruksiyali ko`p qavatli muhtaShakl binolar ham arxitektura–qurilish chizmalari asosida qurilmoqda. Respublikamizda tasvirlami o`rganish «Chizmachilik» va «Chizma geometriya»nomlar bilan 1931 yildan boshlab maktab va oliy o`quv yurtlarida o`qitila boshlandi. Bu soha bo`yicha elikka yaqin fan doktori va fan nomzodlari etishib chiqdi. Bu fanlarni rivojlantirish hamda o`qitish va uni takomiilashtirishda o`zbek pedagog olimlardanR.Xoruno YU.Qirg`izboev, e.Sobito`, I.Rahmono`, S.Murodov, A.Akbarov, J.Yodgorov, L.Hakirno`, A.lsmatullaev, P.Odilo` va metodist olimlardan A.Umronxo`jaev, E.Rovziev kabilarning hissalari katta boldi. Chizmachilikni har kim bilishi k е rak. Chizmalar har qanday ixtisosdagi kishilarning doimiy yo`ldoshidir. Ular t е xnikadagina emas, balki boshqa sohalarda ham qo`l k е ladi. Chizmalarga qarab turar joy binolari, to`g`onlar, el е ktr stantsiyadari, shaxtalar, shoss е va t е mir yo`llar quriladi. Bunday chizmalar inj е n е rlik qurilish chizmalari d е b ataladi. Chizmalarga qarab poyafzal tayyorlanadi, kiyimlar tikiladi, m е b е llar yasaladi, shahar va qishloq posyolkalari planlashtiriladi va ko`kalamzorlashtiriladi. Vrachlarga chizmalar murakkab m е ditsina t е xnikasini o`rganishda yordamga k е ladi. Uchuvchi va d е ngizchilar k е ma yo`lini aniqlashda chizmalardan foydalanadilar. Chizma maktab o`quvchilariga fizika, mat е matika va g е ografiyani o`tishda k е rak bo`ladi. Shu sababli, savodli kishi bo`lib е tishish, o`z m е hnati bilan Vatanga foyda е tkazish uchun chizmachilikni qunt bilan o`rganish k е rak. Chizmachilik va t е xnika. Inson maktabda, uyda va ko`chada turli asbob va mashinalar qurshovida yashaydi. Bizning zavod va fabrikalarimizda har kuni ko`plab stanoklar, el е ktrovozlar, samolyotlar, maishiy mashinalar, masalan, Muzlatgichlar, chang yutgich va boshqalar ishlab chiqariladi. Chizmasiz bu mashinalarni yaratish ham, ishlab chiqarish ham mumkin emas. Chizmalar inj е n е rning o`y fikrlarini ishchiga е tkazadi. Chizmalarga qarab mashinalarning ayrim qismlari yasaladi, tayyor d е tallardan murakkab qurilmalar yig`iladi. Shu sababli, chizmani “t е xnika tili” d е b ataydilar. T е xnikani egallash uchun, yuqori malakali ishchi, qishloq Xo`jalik m е xanizatori yoki inj е n е r bo`lib е tishish uchun chizmalar tayyorlashni, ya'ni chizmalar chizishnibilish va ularni tushunish, yoki chizmachilik tili bilan aytganda, chizmalarni o`qiy olish k е rak. Ishchi Chizmani o`qir ekan, konstruktor o`ylab chiqargan narsani ko`z oldiga k е ltiradi. Chizmalar zavodlardan zavodlarga, bir mamlakatdan ikkinchi mamlakatga yuborib turiladi. Chizmani o`qishni bilgan har qanday ixtisosdagi kishi chizmani tushunadi va unga qarab eng murakkab mashinaning tuzilishini ham bilib oladi. Faqat inj е n е rlargina emas, balki har bir ishchi ham chizmachilikni bilishi k е rak. Yuqorida keltirilgan ma’lumotlardan kelib chiqib chizmachilikning barcha turlari asosi hisoblangan geometrik chizmachilik ham mavjud. Geometrik chizmachilik 12 barcha yasash usullarini o‘z ichiga olgan bo‘lib, narsa va har xil egri chiziqlar majmuasining chizmasi bitta proyeksiyada bajariladi. Standartlashtirish texnika taraqqiyotini tezlashtirishda muhim ahamiyatga egadir. Standartlar texnik hujjatlar bo‘lib, ular buyumlarning o‘lcham, shakl, og‘irlik, material va boshqa sifatlarini ko‘rsatadi. Chizma standartlari qonun kuchiga ega. Chizmalarni standartlashtirish bilan chizmalarni chizishda xilma-xillikka barham beriladi. Natijada chizmalarni taxt qilishda bir xillikka erishiladi, chizmalar qayerda, qachon va kim tomonidan chizilganidan qat’i nazar, to‘g‘ri tushunilishi ta’minlanadi. Keyinroq grafik tasvir va xat yozish uchun dastlab Misrda papirus qog`ozi, keyinchalik qog`oz tayyorlash Xitoyda ixtiro etilgan. Keyinchalik insonyatning shu ehtiyoji zaminida yozuv paydo bo`lgan ya`ni tasvir yozuv vazifasini bajargan. Inson tomonidan talafuz qilinadigan tovush, bo`g`in va so`zlar turli millatlarda turli xil belgi (harf)lar bilan belgilangan. Harflar ham tasvir hisoblanadi. Masalan, “O” harfi “O–O–O” tovushining, «A» harfi «A–A–A» tovushning tasviri va hokazo. Hozirgi kunda yozuvdan tashqari zamonaviy tasvir va undan kundalik turmushimizda foydalanishning aharniyati har bir oddiy inson uchun yanada oshib bormoqda. Chunki hozirgi kunda biror bir oilani radiopriyomnik, magnitafon, televizor, videomagnitafon, telefon, uy–rovzg`or texrtikasi, mebel yoki bolalar o`yinchog`larisiz tasavvur qilib bolmaydi. Bu qurilmalar uchun uning pasportiga chizmasi yoki sxemalari ilova qilinadi. Ilovadagi tasvir (chizma, rasm, sxema va h.k.)larni o`qiy bilish va tushunish har bir kishi uchun muhim hisoblanadi. Masalan ro`zg`or uchun yangi mebel sotib oldingiz, uni o`z kuchingiz bilan yig`ib foydalanmoqchi bolsangiz albatta mebel pasportiga ilova qilingan chizmasi va texnik rasmidan foydalanasiz. Yoki mebelni o`zingiz ta`mirlamoqchi (uncha murakkab bolrnagan) bolsangiz ham Ilovada berilgan tasvirlardan foydalanishga to`g`ri keladi. Aytaylik, uyni ichki qismi (interer)ni bezatishda uy jihozlarini (mebel, televizor va h.k.) joylashtirishda didingizga mos holatini tanlash uchun uyning planidan, foydalanib uni bir nechta variantda xomaki loyihalaysiz va loyiha asosida uy –xonalarini jihozlaysiz. Uyda oddiy kiyim yoki ayrim mayda–chuyda narsalarni o`z kuchingiz bilan tayyorlash uchun narsaning yoyilma–andazasini tayyorlab bilishingiz kerak bo`ladi. Oilada bolalarni texnik ijodiyotini o`stirishda oddiy chizma, eskiz, rasm yoki sxemalarni bajarish va uni o`qish malakasiga ega bo`lish ota–ona uchun muhim ahamiyatga ega, Bolangizga biror bir o`yrnchoq (mexanik, elektron shu kabi) sotib oldingiz, o`yinchoqni yig`ish va foydalardsh uchun bolaga yordam bermoqchi bo`lsangiz, albatta, o`yinchoq pasportiga ilova qilib berilgan tasvirlardan foydalanasiz. Ilovadagi tasvir (chizma yoki sxema)ni bola o`qiy olishi uchun unga yordamlashasiz va bu bilan bolani texnik Ijodiyotga bo`lgan qiziqishini oshirasiz. Kundalik turmushimizda yol harakati qoidalarining belgilar (piktogrammalar)mi bilish va ularni bolalarga o`rgatish hamda ularga rioya qilishga o`rgatish; bola 13 hayoti uchun xavfli bo`lgan turli ko`ngilsiz hodisalarni oldini olishda muhim ahamiyatga ega. Xulosa qilib aytish mumkinki, tasvirni tushunish, tuzish va undan foydalanish nafaqat mutaxassis uchun, balki har bir inson faoliyati uchun muhim ahamiyatga ega. 1.2. Chizmachilikning inson hayotidagi ahamiyati Chizmachilikni har kim bilishi k е rak. Chizmalar har qanday ixtisosdagi kishilarning doimiy yo`ldoshidir. Ular t е xnikadagina emas, balki boshqa sohalarda ham qo`l k е ladi. Chizmalarga qarab turar joy binolari, to`g`onlar, el е ktr stantsiyadari, shaxtalar, shoss е va t е mir yo`llar quriladi. Bunday chizmalar inj е n е rlik qurilish chizmalari d е b ataladi. Chizmalarga qarab poyafzal tayyorlanadi, kiyimlar tikiladi, m е b е llar yasaladi, shahar va qishloq posyolkalari planlashtiriladi va ko`kalamzorlashtiriladi. Vrachlarga chizmalar murakkab m е ditsina t е xnikasini o`rganishda yordamga k е ladi. Uchuvchi va d е ngizchilar k е ma yo`lini aniqlashda chizmalardan foydalanadilar. Chizma maktab o`quvchilariga fizika, mat е matika va g е ografiyani o`tishda k е rak bo`ladi. Shu sababli, savodli kishi bo`lib е tishish, o`z m е hnati bilan Vatanga foyda е tkazish uchun chizmachilikni qunt bilan o`rganish k е rak. Chizmachilik va t е xnika. Inson maktabda, uyda va ko`chada turli asbob va mashinalar qurshovida yashaydi. Bizning zavod va fabrikalarimizda har kuni ko`plab stanoklar, el е ktrovozlar, samolyotlar, maishiy mashinalar, masalan, Muzkatgichlar, chang yutgich va boshqalar ishlab chiqariladi. Chizmasiz bu mashinalarni yaratish ham, ishlab chiqarish ham mumkin emas. Chizmalar inj е n е rning o`y fikrlarini ishchiga е tkazadi. Chizmalarga qarab mashinalarning ayrim qismlari yasaladi, tayyor d е tallardan murakkab qurilmalar yig`iladi. Shu sababli, chizmani “t е xnika tili” d е b ataydilar. T е xnikani egallash uchun, yuqori malakali ishchi, qishloq Xo`jalik m е xanizatori yoki inj е n е r bo`lib е tishish uchun chizmalar tayyorlashni, ya'ni chizmalar chizishni bilish va ularni tushunish, yoki chizmachilik tili bilan aytganda, chizmalarni o`qiy olish k е rak. Ishchi Chizmani o`qir ekan, konstruktor o`ylab chiqargan narsani ko`z oldiga k е ltiradi. Chizmalar zavodlardan zavodlarga, bir mamlakatdan ikkinchi mamlakatga yuborib turiladi. Chizmani o`qishni bilgan har qanday ixtisosdagi kishi chizmani tushunadi va unga qarab eng murakkab mashinaning tuzilishini ham bilib oladi. Faqat inj е n е rlargina emas, balki har bir ishchi ham chizmachilikni bilishi k е rak. 1.3.UMUMTA’LIM MAKTABLARDA CHIZMACHILIK FANINI CHUQURLASHTIRIB O’RGANISH Hozirgi kunda Respublikamizdagi umumta’lim maktablarining ko‘pchiligida chizmachilik fanini o‘rganish asosan fan dasturida ko'rsatilgan materialiami o'rganish bilan chegaralanib qolmoqda. 14 Chizmachilikni o'quvchilarga chuqur o‘rgatishning eng maqbul y o ii, bu chizmachilik chuqur o‘rgani!adigan maxsus sinflaming tashkil qilinishi hisoblanadi. Bunday maxsus sinflardagi o‘qishlar o‘quvchilarni biror tor mutaxassislik yo‘nalishiga tayyorlashni ko‘zlamaydi. Bunda ta’lim qobiliyatli va grafika fanlariga qiziqish bildirgan o ‘quvchilami grafik tasvirlar nazariyasi bilan chuqurroq tanishtirish, ularning chizma bajarish va o‘qish malakalarini rivojlantirishga yo‘naltiriladi. Bunday tayyorgarlik keyinchalik o'quvchilarning kasb tanlashlarida ham yordam berishi mumkin. Fanlami chuqur o‘rganadigan sinflardagi 0 ‘quvchilar soni 8-sinflarda 30, 9-sinflarda 25 nafar o ‘quvchidan ortiq boimasligi tavsiya qilinadi. Chizmachilik chuqur o‘rganiladigan sinflarda ta’limni ikki bosqichda tashkil qilish mumkin. Birinchi bosqichda kursning asosiy mazmuni chuqurlashtirib o‘rganiladi va uning amaliy qo‘Ilanilish sohalariga ko‘proq e’tibor qaratiladi. Ikkinchi bosqichda o ‘quv materialida o ‘rganiladigan nazariy yo'nalishlami birmuncha kengaytirish, amaliy qoilash sohalari bilan keng tanishish, murakkab grafik topshiriqlar bajarish va olingan bilimlami amaliyotda mustaqil qo‘llash bilan bog‘liq bo'lgan ijodiy xarakterdagi topshiriqlami bajarish ko‘zda tutiladi. Bunday sinf (maktab)lardagi tarbiyaviy ishlar shaxsni har tomonlama rivojlantirish va kasbga yo'naltirishni hisobga olib tashkil qilinishi zarur. Tarbiyaviy ishlar tarkibiga to'garak mashg‘ulotlari, olimpiadalar, tanlovlar, fan va texnika namoyondalari, madaniyat xodimlari, ishlab chiqarish ilg‘orlari bilan uchrashuvlarni o‘tkazishlar ham kirishi kerak. Bunday sinflardagi chizmachilik kursida proeksion, mashinasozlik, arxitektura-qurilish va texnik rasm bo'limlarini chuqurlashtirib o'rganish maqsadga muvofiq. Proeksion chizmachilik bo'limi geometrik yasashlar va Chizma≪ ≫ ≪ geometriya elementlari da o'rganiladigan qator mavzular: proyeksiyalash ≫ usullari, geometrik elementlaming proyeksiyalari, sirtlarning tekislik va to‘g‘ri chiziq bilan kesishishlari, sirtlarning o‘zaro kesishishlarini o‘rganishni hamda texnik detal chizmalarini bajarishni o‘z ichiga oladi. Mashinasozlik chizmachiligi bo‘limi konstruktorlik hujjatlarini ≪ ≫ o ‘rganish, detal va yig-ish birligining chizmalarini bajarish, aksonometrik proyeksiyalami o'rganish, eskiz va texnik rasmlami bajarish, sxemalarni o'qish, texnologiya va konstruksiyalash hamda kompyuter grafikasi elementlarini ko'rib chiqishni nazarda tutadi. Arxitektura-qurilish chizmachiligi bo'limida o'rganiladigan ≪ ≫ materiallarga arxitektura va o'zbek milliy amaliy san’ati buyumlarida uchraydigan geometrik yasashlami bajarish, arxitekturaqurilish chizmalarini bajarish, arxitekturaviy kompozitsiya chizmalarini bajarish, arxitektura grafikasi va soyalar nazariyasi elementlarini o'rganish, amaliy va grafik ishlami bajarishlami kiritish mumkin. Texnik rasm bo'limida qalamda ishlash texnikasi, aksonometrik ≪ ≫ 15 proyeksiya va perspektiva nazariyalarini chuqurlashtirib o'rganish, turli buyumlar shakllarini hisobga olgan holda texnik rasmlarini bajarish, buyumlarning shakliga ko'ra hajmini tasvirda ko'rsatish, obyekt texnik rasmini konstruksiyalash elementlari bilan bajarish hamda kinematik sxemalar rasmlarini yasashlami o'rganish mumkin. Chizmachilik chuqur o'rganiladigan sinflardagi ta’lim jarayoni va mazmuni bo'yicha keltirilgan yuqoridagi metodik tavsiyalar maslahat xarakterida bo'lib, fan o'qituvchisi unga mahalliy sharoitlar va xususiyatlami hisobga olib qo'shimcha va o'zgarishlar kiritishi ham mumkin. 2- bob . MUHANDISLIK GRAFIKASINI O ’ QITISH METODIKASI FANI VA UNING RIVOJLANISH TARIXI Muhandislik grafikasini o'qitish metodikasi fan sifatida nisbatan yaqinda paydo bo‘lgan. Bunda S.I.Dembinskiy va V.l.Kuzmenkolaming 0 ‘rta maktablarda chizmachilik o'qitish metodikasi nomli (1965-y.)≪ ≫ darsligi katta ahamiyatga ega. Bu darslikda o'qitish metodlaridagi kamchiliklar tahlil qilinib, ularni bartaraf qilish hamda o'quvchilar grafik savodxonligini oshirish yo'llari batafsil tahlil qilingan, shu bo'yicha o'qitish vositalarini tayorlash va ulardan dars jarayonida foydalanish usullari ko'rsatilgan. Darslik nashr qilingandan buy on nisbatan ko'p vaqt o'tganligi, chizmachilik fani va uni o'qitish metodikasidagi o'zgarish va rivojlanishlarni e'tiborga olsak, u mazmun jihatida hozirgi kun talablaridan ancha orqada qolgan. 1966-yilda A.D.Botvinnikov tahriri ostida Chizmachilik o'qitish ≪ asoslari nomli katta fundamental ish nashr qilindi. Bu ishda birinchi ≫ marta o'quvchilarning grafik tayyorgarligini orttirish uchun samarali usullar va kompleks tavsiyalar berishga harakat qilingan hamda, psixologik tadqiqotlar negizida bilim* , ko‘nikma** va malaka*** ≪ ≫ ≪ ≫ ≪ ≫ tushunchalari ochib berildi. Shuningdek, chizmachilik o'qitishda politexnik bilim va ko'nikmalarini shakllantirishning ahamiyati ko'rsatildi. V.N.Vinogradovning Chizmachilikdan darsdan tashqari ishlar , ≪ ≫ Chizmachilikdan fakultativ mashg'ulotlar kitoblari ham bu fanning ≪ ≫ rivojlanishiga hissa bo'lib qo'shiladi. A.D.Botvinnikov va V.N.Vinogradovlar tomonidan grafik topshiriqlaming klassifikasiyasi ishlab chiqilib, ulaming ko'plari amaliyotga tatbiq qilingan. Bu mualliflarning ishlari chizmachilik o'qitish metodikasining fan sifatida shakllanishiga asos bo'lib xizmat qilgan. O'zbekistonda chizmachilik fan sifatida XX asrning 30-yillaridan o'qitilib boshlangan va bunda Rossiya olimlari hamda u yerda nashr qilingan darsliklaming ahamiyani katta bo'lgan. Rossiyada birinchi bo'lib 1721-yilda Yekaterinburgda maktabda chizmachilik o'qitila boshlagan. Bu maktablarda chizmachilik asosiy fanlardan biri hisoblanib o'quvchilar mashina detaliari, sex' planiarini chizish biian shug‘ullanganlar. 16 Chizmalarga oichamlar qo‘yilmagan. Oichamlar chiziqli yoki ko‘ndalang masshtablar bo'yicha aniqlanib, bir qismi chizmaga ilova qilinadigan tushintirish xatlarida berilgan. XVIII asrda Peterburg, Moskva va Qozon gimnaziyalarida ham chizmachilik o'qitilgan. Gimnaziyalarda chizmachilik geometriya kursida o‘rganilgan. 1828-yilda chizmachilik va rasm bitta umumiy kurs qilib birlashtirilgan va shu yil chizmachilikning fan sifatida maktabda o‘qitilish yili deb hisoblanadi. 1917-yildan keyin mamlakatda yangi yagona mehnat maktablari tuzila boshlandi. Chizmachilikning barcha asosiy boiimlari maktab dasturiga kiritildi. Lekin dastlabki yillarda chizmachilik mustaqil fan sifatida o ‘qitilmagan. Masalan, geometrik yasashlar va ortogonal proyeksiyalar matematikada, texnik chizmachilik mehnat va fizikada, yaqqol tasvirlar tasviriy san’at (rasm) darslarida o‘rganilgan. 1932-yildan boshlab chizmachilik alohida fan sifatida ajratildi. Dastur bo‘yicha 4 ta asosiy boiim: Geometrik chizmachilik ,≪ ≫ Proyeksion chizmachilik , Aksonometrik chizmachilik va Natura ≪ ≫ ≪ ≫ ≪ chizmachiligi o ‘qitila boshlandi. ≫ Birinchi darslik 1934-yilda V.O.Gordon tomonidan ( Texnik ≪ chizmachilik asoslari ) yozilgan. ≫ 1935-1936-yilgi o‘quv rejasida chizmachilikni VI-X sinflarda o'qitish belgilangan. 1947-1948-yildan boshlab chizmachilik ikki qismga, VII va VIII - X sinflarga boiingan. 1960-yillar oxiridan o‘rta taiimni qayta qurish boshlanib chizmachilik VII - VIII sinflarda o'qitilishi rejalashtirilgan. 1980-1981-o‘quv yilidan boshlab chizmachilik VII - VIII sinflarda o‘qitila boshlandi. 1986-1987-yilgi ta'lim islohotlaridan keyin chizmachilik kursi birmuncha ertaroq (yangi struktura bo‘yicha VII sinfdan boshlab) yangi darslik bo‘yicha o'qitila boshlandi. Hozirgi kunda chizmachilik kursi mamlakatimizda umumtaiim maktablarining 8 va 9-sinflarida haftasiga 1 soatdan o‘qiti!moqda. Dastur mazmunida chizmachilik kursining asosiy boiimlarining ko‘pchiligi bo'yicha o'quvchilarga boshlang'ich bilimlami berish nazarda tutilgan. Umumtaiim maktablari uchun A.Umronxo'jaevning Chizmachilik , ≪ ≫ hamda P.Odilov va boshqalarning Chizmachilik darsliklari Xalq ta’limi ≪ ≫ vazirligi tomonidan foydalanish uchun tavsiya qilingan. 2.1 MUHANDISLIK FANINING BOSHQA FANLAR BILAN ALOQASI Fanlar bo'yicha o'quv dasturlarining didaktik maqsadlarda o'zaro moslashtirilishiga fanlararo aioqalar deyiladi. Fanlararo aloqalami hisobga olish - ta’lim jarayonining muvaffaqiyati uchun zaruriy 17 shartlardan biridir. Fanlararo aioqalar talabalarga moddiy olam hodisalarini to'g'ri tushunishlariga ko'maklashadi. Bu o'zaro aioqalar ayniqsa chizmachilik, mehnat taiimi, geometriya, tasviriy san’at va fizika kabi fanlarini o'qitishda juda zarur. Chunki bu fanlaming birida olingan bilim, ko'nikma va malakalardan boshqa fanlami o'rganishda ham foydalaniladi. Grafik tasvirlar maktabdagi ko'pchilik fanlar bo'yicha yangi bilimlami o'quvchilar faol va ongli ravishda o'zlashtirishlarida eng asosiy vositalardan biri sanaladi. Ular bilimlaming sezgi asosini ta’minlaydi va o'quvchilarda bizni o'rab turgan olam va undagi narsalar haqida yaqqol, aniq va to'g'ri tasawurlami hosil qilish maqsadlarini ko'zda tutadi. Afsuski, o'quv jarayonida grafikani qo'llashning ilmiy asoslari hozirgacha yetarlicha yaxshi ishlab chiqilmagan, maktablardagi chizmachilikdan boshqa fanlarda grafik tasvirlami bajarish bo'yicha talablar mavjud emas. Ushbu kamchilikni bartaraf qilish uchun umumta’lim maktablaridagi fanlarni o'rganishda grafik tasvirlami bajarishga jqo^fydigau yagonagrafik tizimXzxm ishlab chiqish zarur. Chunki, 0 ‘quvchilarda dastlabki grafik bilimlami shakllantiradigan matematika, mehnat ta’limi, fizika, ximiya, geografiya, biologiya kabi bevosita grafik tasvirlar bilan ish ko‘radigan ko‘plab fanlarni o‘rganishda shu darslarda bajariladigan chizmalar umumiy bir qoidaga asoslanmasdan har bir fan o‘qituvchisi tasvirlami o‘z bilganicha bajarib kelmoqdalar. Shu sababli 0 ‘quvchilarda grafik tasvirlami bajarishga mas’uliyatsizlik bilan qarash, chizma asboblaridan to‘g‘ri foydalana olmaslik, ish daftarida bajariladigan tasvir≪ bir amallab ko‘chirilayotgan nusxaga o‘xshasa bo‘lgani deganga ≫ o‘xshash kayfiyat shakllanadi. Bunga bir tomondan yuqorida aytilgan fan o‘qituvchilarining maxsus grafik ma’lumotga ega emasligi sabab bo‘lsa, ikkinchi tomondan haligacha o‘qituvchilar uchun oddiy grafik tasvirlami bajarishga taalluqli yagona grafik tizim ishlab chiqilib uning amaliyotga joriy qilinmaganida. Yagona grafik tizim doirasida matematika, fizika kabi maktab fanlarini o‘qitishda proeksion tasvirlaming ahamiyatini va ulami qoilashdagi kamchiliklarni qo‘shimcha ravishda aniqlash, 0 ‘quvchilar yo‘l qo‘yadigan tipik xatolami tahlil qilib chiqish zarur. Maktabdagi boshqa fan o‘qituvchilariga tasvirlash nazariyasi va texnik chizmachilikka tegishli ayrim ma’lumotlarni o‘rgatib, chizma va boshqa grafik axborot vositalarining ta’lim jarayonida qo'llash imkoniyatlarini quyidagilami hisobga olgan holda ko‘rsatish kerak: 1) o'quvchilarning grafik faoliyati jarayonida yaratgan rasm, chizma, sxema va boshqa tasvirlari ular uchun yangi materialni o‘zlashtirishda fikrlami oydinlashtirib, eslab qolishida kuchli vosita hisoblanadi. Ular dastur materiaiini faol o‘zlashtirishni ta’minlab, hosil bo‘lgan obraz va tasavvurlami xotirada eslab qolinishga ko‘maklashadi. Shuning uchun grafik tasvirlar fikrlami illyustratsiyalash va qayd qilish vositasi hisoblanadi. Bu holda grafik tasvir bilim manbai bo‘lib xizmat qiladi. 18 Bundan tashqari o‘quvchilaming matematika, fizika va ximiyadan masalayechish vositasi sifatida ham grafik faoliyat zarur bo‘ladi; 2) o‘quvchilar laboratoriyadagi tajribalar va turli sinovlar natijalarini taxt qilib, umumlashtirishlarida grafik faoliyatdan keng foydalaniladilar. Yagona tizimning tarkibiy qismlari bo‘lgan rasm, chizma, grafik, sxemalar jismlarda yuz beradigan fizik va ximik o ‘zgarishlarni qayd qilish vositasi sifatida foydalaniladi. Bunda grafik faoliyat o‘rganilayotgan hodisalar mohiyatiga chuqurroq kirib borishga va ular orasidagi o‘zaro bog‘lanishlami grafik axborot yordamida yaqqol ochib berishga imkon beradi; 3) grafik faoliyat o'quvchilarda tushunchalarni shakllantirish vositasi sifatida ham xizmat qiladi. O'quvchilar sxemalashtirish yordamida moddalarning molekulyar tuzilishi, atom va molekulalarning tuzilishini, kimyoviy jarayonlar mexanizmi kabilami oson o'zlashtiradilar. Bu holda grafika murakkab tushunchalarni o'rganishni osonlashtiradi, xulosa va umumlashtirishlami tushungan holda o'zlashtirishga ko'maklashadi; 4) grafik faoliyat bilimlami nazorat qilish, umumlashtirish va mustahkamlash vositasi hisoblanadi; 5) sxema, grafik va chizmalar ko'pincha har xil fanlar orasidagi aloqalami o'matish vositasi sifatida xizmat qiladi. Masalan, fizika kursida funksiyaning matematik ma’nosi, fizika, ximiya, matematika va boshqa faniarda chizmachilik kursida o'rganilgan shartliliklardan foydalanish kabilar. Bularning hammasi o'quvchilami kelajakda moddiy ishlab chiqarish, boshqarish, texnik nazorat, ratsionalizatorlik va ixtirochilik kabi mehnat faoliyatlarida chizmalardan amaliyotda bemalol kasbiy maqsadlarda foydalanishlarig? zamin yaratadi. Umumta’lim maktablaridagi qator fanlami o'qitishda grafik axborot vositalarining qo'llanilishi o'quv jarayonini takomillashtirish va faollashtirish sohasidagi didaktik aloqalaming eng zarur tomonlaridan birini belgilaydi. Fanlararo aloqalaming ikkinchi tomoni — umumta’lim maktablarida grafik axborot vositalaridan foydalanishda ilgaridan mehnat ta’limi, matematika, tasviriy san’at, informatika kabi fanlami o'rganishda o'quvchilar egallagan bilimlarini chizmachilik fani o'qituvchisi mashg'ulotlarda hisobga olishidan iborat. Masalan, mehnat ta’limi darslarida o'quvchilami chizma va texnik≪ ≫ ≪ rasm tushunchalari bilan tanishtiradilar, ularda chiziq turlari haqida ≫ tasavvurlar shakllanadi, qalinlik, diametr va radiuslar shartli belgilarining qoilanilishiga doir misollar bilan tanishgan bo'ladilar. O'quvchilar eskiz, ko'rinishlar haqida umumiy ma’lumotlarga ega bo'lib, ularga o'lcham qo'yish va chizmada yozuvlami bajarish haqida boshlang'ich ma’lumotlar tushuntirilgan bo'ladi. O'quvchilar sodda detallar, yupqa materiallar va simdan iborat modellaming chizmalarini bajarishda ma’lum bir ketmaketlikka 19 rioya qilishga o'rgangan bo'lishlari kerak. Ularga yig'ish chizmalari haqida tushunchalar, kesim va qirqimlar, rezbalarning tasvirlanishi va belgilanishi, eskiz tuzish va detal chizmasini o'qish haqida boshlang'ich ma’lumotlar berilgan bo'ladi. Mehnat ta’limi dasturi o'quvchilarning ijodiy (konstruktorlik) faoliyati asoslari bilan tanishtirishni ham nazarda tutadi. Unga detal va birikmalar konstruktsiyalarini o'zgartirish, konstruktorlik - hisoblash topshiriqlarini bajarish, bir detalii va sodda ko‘p detalli mahsulotlami sxema va texnik topshiriqlarga asosan bajarish kabilar kiradi. O’quv fanlaridagi o'xshash materiallarning mazmunini va bayon qilish ketma-ketligini hisobga olish keraksiz takrorlashlardan qutilishga ko'maklashadi, ayrim savollarni takrorlash zaruriyati tug'ilgan hollarda esa bilimlaming yanada yuqoriroq pog'onalariga o'quvchilarga ma’lum ma’lumotlarni umumlashtirish va chuqurlashtirish yo'li bilan ko'tarilish imkonini beradi. Boshqa fanlarda o'rganilgan bilimlarga tayanish yana shuning uchun ham zarurki, bir xil qonun, dalil va shunga o'xshashlar har xil fanlarda turlicha nuqtai nazardan o'rganiladi. Bular o'quvchilarda obyektlar shakllari, ularning o'zaro aloqalari, tekisl’kda grafik tasvirlanishini tahlil qilish va o'rganish hamda bilimlami mustaqil qoilash ko'nikmalarini shakllantirishda zarur bo'ladi. O'qituvchiga birinchi navbatda o'quvchilarning grafik savodxonlik asoslarini chizmachilik kursini o'rganishga qadar qanday egallaganliklarini bilish muhim. Shuningdek, fanlararo aloqalarni chizmachilik va fizika, ximiya kabi fanlardagi grafik tasvirlar bilan ishlash, geografiya kursida o'rganiladigan masshtablar va topografik kartalar, tasviriy san’at darslaridagi yaqqol tasvirlar va ish qurollarini tayyorlash va ulardan foydalanish kabi ko'plab misollarda ko'rsatish. mumkin. Lekin, bu yerda shuni alohida ta ’kidlab o'tish kerakki, birinchidan fanlararo aloqalarni ideal ravishda hech qachon amalga oshirib boimaydi. Chunki, o'rganiladigan fanlar sonining yetarlicha ko'pligi, ularning ayrimlarini o'rganish bir vaqtda boshlanishi va o'quvchilarning yosh hamda fiziologik xususiyatlarini hisobga olib o'rganib boshlash zaruriyati sub’yektiv ta ’sir ko'rsatadi, shuning uchun ba’zi ma’lumotlami har xil fanlarda fan xususiyatini hisobga olgan holda takrorlashga to'g'ri keladi. Ikkinchidan, hozirgacha respublikamiz maktablarida chizmachilik bo'yicha mutaxassis o'qituvchilar yetishmasligi, boshqa fan o'qituvchilarining grafik savodxonligi past darajada ekanliklari oqibatida fanlararo aloqalar bo'sh ahvolda. Mehnat ta ’limi, geometriya, fizika va boshqa fan o'qituvchilari o'quvchilarda grafik tushunchalarini, shuningdek chizma asboblaridan elementar foydalanish usullarini ham ko'pincha to'g'ri o'rgata olmaydilar. Yuqoridagilardan xulosa qilib grafik tasvirlarga qo‘yiladigan yagona talablarga amal qilish maqsadida har bir maktabda yagona grafik tartib o'rnatilishi maqsadga muvofiq. 20 Grafik tartib deganda hamma grafik tasvirlar (sxema, diagramma, texnik rasm, eskiz)lar qaerda tayyorlanishi va qo‘llanilishiga qaramasdan, ularga qo‘yiladigan talab va qoidalarga javob berishi tushunilishi kerak. Shu maqsadda Masshtablar, formatlar, harfiy belgilar , Chizma≪ ≫ ≪ chiziqlari va ulaming qoMlanilishi , Chizmalarga oichamlar qo‘yish , ≫ ≪ ≫ Chizma shriftlari , Texnik chizmalardagi shartlilik va ≪ ≫ ≪ soddalashtirishlar , Kesimlar va qirqimlar , Chizmachilikda tasvirlami ≫ ≪ ≫ ≪ yasash usullari , Bu xatolami takroriama kabi mavzulardagi stendlami ≫ ≪ ≫ doimiy saqlanadigan qilib tayyorlash yaxshi natija beradi. Bu stendlarda o'quvchilarning faqat chizmachilikdan emas, balki bo hqa fanlarda ≪ tayyorlangan eng yaxshi grafik ishlarini ham namoyish qilib borish mumkin. Umuman, ko'rilgan masalalarga xulosa qilib hamma didaktik tamoyillar o'zaro bog'liqligini va ulardan birgalikda foydalanish ta’lim samaradorligini ta’minlashini aytish kerak. Taiim metodlari didaktikada o'qituvchi va o'quvchining hamkorlikdagi faoliyati sifatida qaraladi. Buning natijasida o'quvchilar bilim, ko'nikma va malakalarni egallaydilar, dunyoqarashlari shakllanadi, qobiliyatlari rivojlanadi. Umumtalim maktablarida taiimni tashkil qilishning asosiy shakli deb dars tan olingan. Bunda hamma o'quvchilami jamoa bo'lib ishlashlari bilan birga, individual va kichik guruhdagi ishlari, shuningdek ta’limning boshqa shakllari - laboratoriya mashg'ulotlari, sayohatlar, amaliyot darslari, uy vazifalari o 'z o'rni va ahamiyatiga ega. 2.2. CHIZMACHILIK FANINING MUHANDISLIK SOHASIDAGI O’RNI Har qanday fanni 0 ‘qitish metodikasining asoslari uchta asosiy tarkibiy qismlar: konsepsiya, ta’limning metodik tizimi va ular ta’siri natijalarini baholashdan iborat. 8 va 9-sinflarda chizmachilik fanini 0 ‘qitish 0 ‘quvchilarning yosh xususiyatlari hamda hayotiy va mehnat tajribalaridan kelib chiqqan holda o‘ziga xos xususiyatlarga ega. 0 ‘quvchilar bu vaqtga kelib bilim olishga ongli ravishda, ma’lum maqsad bilan intiladilar. Shuning uchun 0 ‘qituvchi o‘z oldidagi vazifalami tahlil qilib, har bir darsning eng optimal tuzilishini o‘yla'o, dars maqsadlariga to‘liq javob beradigan tuzilishni topishga harakat qilishi kerak. Navbatdagi darsning muvaffaqiyati ko‘pincha oldin o‘tilgan darslar qatorida uning qanday o‘rin tutishiga, o‘quvchilar egallagan bilim va amaliy ko‘nikmalariga hamda ularga tushuntiriladigan bilimning hajmi va mazmuniga bogiiq. Bunda o ‘qituvchi o‘quvchilarning dunyoqarashlari darajasi, darslik yoki ilmiy-ommabop va texnik adabiyotlardan mustaqil o‘qib o'rganish imkoniyatlariga tayanadi. Pedagogikada darslammg har xil turlari va o‘qituvchining bilimlarni bayon qilishining turli shakllari tahlil qilib berilgan. Masalan, darslar 21 quyidagi turlarga ajratilgan: • yangi materialni o'rganish darsi; • bilim, ko‘nikma va malakalami mustahkamlash darsi; • takrorlash-umumlashtirish darsi; • aralash yoki kombinatsiyalashgan dars. Chizmachilik darslari uchun eng keng tarqalib, ommalashgan dars turi - aralash yoki kombinatsiyalashgan darsdir. Bunda o‘qituvchining mavzuni bayon qilishi bilan bir qatorda o'quvchilar tomonidan amaliy ishlami bajarilishi ham muhim ahamiyatga egadir. Ushbu amaliy ishlar o'quvchilarga o'quv adabiyotlaridan foydalanib olingan bilimlarni mustahkamlashga hamda uy vazifalarini bajarish uchun zarur bo‘Igan ma’lumotlami o‘zlashtirishlariga ko‘maklashadi. Hozirgi kunda ta iim jarayonida interaktiv metodlar, innovatsion texnologiyalar, pedagogik va axborot texnologiyalarini o‘quv jarayonida qo‘llashga qiziqish ortib bormoqda. Bunda, asosan hozirgacha o'quvchilar tayyor bilimlami egallashga o‘rgatilgan boisa, zamonaviy texnologiyalar ulami egallayotgan bilimlami o ‘zlari qidirib topishlariga, mustaqil o‘rganib, tahlil qilishlariga va imkoni boricha xulosalami ham o‘zlari keltirib chiqarishlariga o‘rgatadi. 0 ‘qituvchi bu jarayonda shaxsni rivojlanishi, shakllanishi, bilim olishi va tarbiyalanishiga sharoit yaratadi va shu bilan bir qatorda boshqaruvchilik, yo‘naltiruvchilik funksiyasini bajaradi. Bunday ta’lim jarayonida o‘quvchi asosiy figuraga aylanadi. Jnnovatsiya - inglizcha so‘z bo‘lib, yangilik kiritish, yangilik ma’nolarini bildiradi. Innovatsion texnologiyalar pedagogik jarayon hamda o‘quvchi va pedagog faoliyatiga yangilik, o‘zg;' ^hlar kiritish bo‘lib, uni amalga oshirishda asosan interaktiv metodlardan to iiq foydalaniladi. Interaktiv metodlas - bu jamoa b o iib fikrlashga asoslanadi va pedagogik ta’sir etish usullari b oiib, ta iim mazmunining tarkibiy qismi hisoblanadi. Bu metodlaming o ‘ziga xosligi shundaki, ular faqat pedagog va o‘quvchining birgalikdagi faoliyati orqali amalga oshiriladi. Chizmachilik o‘qituvchisidan ham zamonaviy texnologiyalami bilish va ulardan o‘zining kasbiy faoliyatida o‘rinli foydalana olish malakalariga ega boiishlik talab qilinadi. Zamonaviy pedagogik texnologiyalar maxsus fan sifatida o‘qitilishi uchun biz bu haqda batafsil to‘xtalmaymiz. Umumtaiim maktablaridagi chizmachilik darslari o ‘zining xususiyatlariga ko‘ra boshqa fanlardan birmuncha farqlanadi. O‘rganilgan ma’lumotlaming asosiy qismlari bo‘yicha o‘quvchilar individual grafik ishlami bajaradilar va ulami tekshirish jarayonida 0 ‘qituvchi har bir o‘quvchi bilan individual ishlashiga to‘g‘ri keladi. Amalda o‘quvchi chizmachilik fanini 0 ‘qituvchi rahbarligi va nazorati ostida maxsus jihozlangan chizmachilik kabinetida o‘rganadi. Darsda o‘qituvchining nazariy malumotlari tushuntirganidan keyin shu mavzu bo‘yicha 0 ‘quvchilar ish daftarlarida grafik ish bajaradilar. O‘qituvchi har o‘quvchining qobiliyat va imkoniyatlarini yaxshi biladi va uni o‘quv 22 jarayonida hisobga olishi yaxshi samara beradi. Lekin 0 ‘quvchilar bilan individual shug‘ullanish vaqti chegaralangan. O‘qituvchi har bir o‘quvchining ishini kuzatish va ularga chizma bajarishning ratsional yo’larini ko‘rsatish, mavzuning qiyin joylarini tushuntirish hamda bajarilgan ishlarni tekshirish imkoniyatiga ega. Shuning uchun o‘qituvchining darsni tashkil qilishiga ko‘p narsa bog’liq. Chizmachilik darslari maxsus jihozlangan chizmachilik kabinetlarida o‘tiladi. Chizmachilik kabinetlarini jihozlash keyingi mavzularda ко 'ri lishi sababli bu yerda u haqda to‘xtab o'tilmaydi. O'qituvchining diqqat markazida hamisha 0 ‘quvchilarda amaliy grafik ish bajarish malakalarini shakllantirish asosiy vazifa ekanligi turishi kerak. Dars turi ham shundan kelib chiqib tanlanishi zarur. Ta’lim metodlarini tanlashda albatta chizmachilik fanining xususiyatlarini e ’tiborga olish kerak. Yangi mavzuni o‘rganishda o'quvchilarga Hammasi≪ tushunarlimi? yoki Hamma tushundimi? qabilidagi savollar bilan ≫ ≪ ≫ murojaat qilish yaramaydi. Chunki, kamdan kam odam o‘zining tushunmasligini tan oladi. Shuning uchun Ushbu kesimni hosil qiluvchi ≪ tekislik qanday vaziyatda joylashgan? , Konus sirtidagi A nuqtaning ≫ ≪ gorizontal proyeksiyasi qanday topiladi? , yoki Pog‘onali va siniq ≫ ≪ qirqimlar qanday hosil qilinadi kabi aniq savollar bilan murojaat qilish ≫ kerak. Ayniqsa o‘qituvchi doskada chizma bajarish jarayonida to‘xtab, 0 ‘quvchilarga Keyingi yasashlami qanday bajaramiz? yoki Ushbu ≪ ≫ ≪ detal chizmasini bajarishda nechta ko‘rinish zarur bo‘ladi? kabi savollami ≫ tashlashi yaxshi samara beradi. Savolning bunday qo'yilishi o'quvchilami bajarilayotgan ish yechimini topishning faol ishtirokchilariga aylantiradi va ulami o'ylanib, taxminlari ichidan eng to‘g‘rirog‘ini tanlashga o‘rgatadi. Savollarni butun sinfga ham, yoki alohida o‘quvchining o‘ziga ham berish mumkin. Masalan, Toshmatov, ushbu ko‘rinishda qaysi qirraning ≪ uzunligi qisqarib tasvirlangan va nima uchun? . Bu shuni ko‘rsatishi ≫ mumkin-ki, Toshmatov darsdan chalg‘igani uchun o‘qituvchi uni mavzuni tinglashga jalb qildi. Demak, 0 ‘qituvchi dars jarayonida o ‘zining darsni tushuntirishiga yoki hikoyasiga ortiqcha berilib ketmasligi kerak. 0 ‘qituvchi mashg‘ulot davomida sinfdagi o'quvchilarning darsga munosabatlarini doimiy nazorat qilishi, o'quvchilar diqqatini jalb qilish qobiliyatini egallagan bo‘lishi kerak. Eng sodda klassifikatsiya bo‘yicha dars mashg‘ulotlari og'zaki, ko'rgazmali va amaliy metodlarga bo'linadi. Chizmachilik darslarining og'zaki ko'rinishiga o'qituvchining ma’ruza-suhbat shaklidagi materialni bayon qilishi, sinf doskasida mavzuga tegishli chizmalami bajarishi hamda o'quvchilarning o‘quv qo‘llanmalari va ma’Iumotnomalardan foydalanib mustaqil ishlarini ko‘rsatish mumkin. Dars davomida plakat, o'quv jadvallari, modeliar, natural obyektlar, elektron versiyalar kabi o‘quv ko‘rgazmali qoilanmalardan foydalanish 23 ko'rgazmali metodlarga kiradi. 0 ‘quvchilaming eskiz va chizmalami, olingan bilim va amaliy ko'nikmalarini mustahkamlashga yo'naltirilgan turli grafik mashqlami mustaqil o‘qishlari va bajarishlari amaliy metodlarga kiradi. Bu metodlaming hammasida ikki tomonlama jarayon: o'qituvchi-o'quvchi muloqoti yetakchi o‘rinda turishi kerak. o‘qituvchi talimning tashkilotchisi sifatida asosiy o ‘rinda turadi. o‘qituvchi chizmachilik o ‘qitish jarayonida ko‘pincha o'quvchilarga notanish bo‘lgan tushuncha va atama (termin)lami ishlatishiga to‘g‘ri keladi. O'quvchilar chizmachilikni o‘rganishlari uchun bu tushunchalarni puxta o‘zlashtirib olishlari zarur bo‘ladi. Ikkinchi tomondan eslab qolish kerak bo‘lgan notanish atamalarning ko‘pligi, nazariy tushunchalarni amaliy grafik faoliyat davomida mag‘zini chaqishga zaruriyat pay do boiishi o‘quvchilaming fanni o‘zlashtirishlariga b oigan ishonchini pasaytirishi mumkin. Lekin o‘quvchilar bu tushunchalarni puxta o'zlashtirmasdan chizmachilikni o‘rganaolmaydilar. Shulami e ’tiborga oladigan bo‘lsak 0 ‘qituvchi oldida chizmachilik fani tushuncha (atama)larining miqdor va sifat muammosi payd-, bo‘ladi. Chizma terminlari yetarlicha ko‘p bo‘lib, ular mavzular bo‘yicha teng taqsimlanmagan va buning iloji ham yo‘q. Chizmachilikdagi termin va tushunchalarni shartli ravishda uchta: geometrik, proektsion va texnik guruhlarga boiish mumkin. Geometrik tushunchalarga gorizontal, vertikal, parallel, qirra, yoq, uch, kesma, nur, tekisliklar orasidagi burchak, geometrik jismlarning nomlari va b. kiradi. Asosiy proektsion tushunchalarga proyeksiyalash jarayonini nazariy tahlil qilish bilan bog‘liq boigan barcha tushunchalar, yordamchi proektsion tushunchalarga chizma bajarish va uni taxt qilish bilan b ogiiq boigan terminlar (chizma anjomlari, DST elementlari, chiziq turlari, oichamlar, shartli belgilashlar va h.) kiradi. Chizmachilikdagi texnik terminlar (detal va yig'ish birliklarining nomlari bilan bogiiq boigan atamalar) texnik tushunchalar hisoblanadi. Chizmachilikdagi tushunchalarni murakkabligi, aniqlik darajasi yoki mavhumligi va boshqa sifatlari bo'yicha klassifikatsiyalab chiqilsa bu ayniqsa yosh o'qituvchilar uchun katta metodik yordam beriladi. Chizmachilikdagi tushunchalarning ko'pchiligi buning ustiga proyeksiyalash jarayonida yoki chizmani o'qishda ishlatilishiga qarab ma’nosi birmuncha o'zgarib ishlatiladi. Ayrim tushunchalar ma’nosi o'zgarmasdan qo'llaniladi (masalan, kompleks chizmaning bog'lash chiziqlari). Boshqa tushunchalar tasvirdagi vazifasiga qarab ko‘p ma’noda ishlatilishi mumkin (proyeksiyalar tekisligi, simmetriya tekisligi, kesuvchi tekislik, proyeksiyalovchi tekislik va h.). Geometrik tushunchalarni sifat xarakteristikalari bo'yicha taxminan quyidagicha guruhlash mumkin: • asosiy geometrik figuralar, jismlar va ularning elementlari haqidagi tushunchalar: parallelogramm, silindr, qirra, asos, uch va h. Ularni 24 o'quvchilar chuqur tushuntirishlarsiz, tasvirlari bo'yicha ham oson o'zlashtirib va esda saqlab qoladilar. • chizma bajarish vositalariga taalluqli bo'lgan grafik tushunchalar: o'q chiziq, shtrix chiziq, diametr va radiusning shartli belgilanishi va h. • metrik tushunchalar: masshtab, uzunlik, balandlik, gradus, kesma va yoyni qismlarga bo' lish va h. • o'zaro fazoviy joylashish haqidagi tushunchalar: parallellik, perpendikulyarlik, kesmalaming kesishishi va ayqash vaziyati va h. • harakatlanish tushunchalari: jipslashtirish, yoyish, kesishish va h. • yasash tushunchalari: perpendikulyar tushurish va chiqarish, burchak yasash, o'lcham qo'yish, shtrixlash va h. Yuqorida chizmachilikda qo'llaniladigan geometrik tushunchalar haqida to'xtalib o'tildi. Proeksion tushunchalarni ham shu shaklda guruhlarga ajratib, tahlil qilib chiqish mumkin. Chizmachilik tushunchalarining ushbu ko'rinishdagi tahlil qilinishi o'quvchilarning ularni dars jarayonida ongli ravishda o'zlashtirishlariga ko'maklashadi. 2.3. CHIZMACHILIK O ’ QITISH METODIKASIDA QO ’ LLANILADIGAN ILMIY - TADQIQOT BOSQICH METODLARI Chizmachilik o'qitish metodikasi sohasida qo'llaniladigan tadqiqotlar o'qitishning qonuniyat va xususiyatlarini aniqlash, dastur mavzularini o'rganishda samarali metod va usullami ishlab chiqish va amaliyotga tatbiq qilish, grafik topshiriq, o'qitishning texnik vositalari, tavsiyalar ishlab chiqish kabilami o'z ichiga oladi. Tadqiqot ishlarining zarur sharti fanning maktabda o'qitilish ahvolini yaxshi bilishdan iborat. Buning eng yaxshi yo'li bevosita maktabda chizmachilik o'qitish. O'qituvchi o'quvchilar bilan har kuni uchrashib tursa, o'qituvchi o'quvchilarning dastur, darslik, didaktik materiallar va ko'rgazmali qurollarga nisbatan munosabatlarini bilib boradi. Bu unga o'qitishdagi kamchiliklami tez va chuqur bilishga va ulami bartaraf qilish yo'llarini izlashga imkon beradi. Ko'pchilik bo'lg'usi pedagoglar talabalik partasidan boshlaboq pedagogik tadqiqot elementlari bilan shug'ullana boshlaydilar. Bunga chizmachilikdan ko'rgazmali quroilar, individual topshiriqlar uchun materiallar tayyorlash, o'quvchilarning grafik tayyorgarligini tahlil qilish va talabalar ilmiy anjumanlarida ma’ruza va chiqishlar bilan qatnashishlar kiradi. Pedagogik tadqiqot jarayonini o'zaro bog'liq bir necha shartli bosqichlarga bo'lish mumkin. Har bir bosqichning o 'z vazifalari bor: Birinchi bosqich - tegishli adabiyotlar va o'qituvchilar faoliyatlarini o'rganib, tadqiqot muammolarini aniqlash. Adabiyot manbalarini o'rganishda quyidagilar aniqlanishi kerak: - ish muallifining asosiy g'oyasi, tadqiq qilinayotgan muammo 25 yechimiga uning munosabati va qarashlari; - uning an’anaviy prinsip (yondashuv, yechim)lardan farqi, bu muammoni o'rganishga uning qo'shgan hissasi; qolganligi; - muammoni keyingi tadqiq qilishda qanday yechilmagan muammolami hal qilish zarurligi; O'qituvchilar tajribasini o'rganishda quyidagilami aniqlash kerak: - o'qituvchi qanday qiyinchiliklarga duch keladi; - q iyinchilik va kamchilarning sabablari. Ikkinchi bosqich - gipotezani qo‘yish. Gipoteza (ilmiy faraz) bu ma’lum muamoni hal qilish yo‘li ko'rsatilgan taklif. Tadqiqot jarayonida gipoteza o'zgarmasdan qolmaydi. Dalillarni to‘plash va ularni solishtirish natijasida tadqiqotchi gipotezaga aniqlik kiritib, yanada asoslangan ko'rinishga keltiradi. Uchinchi bosqich - gipotezani tekshirish Va nazariyalami qurish. Bunday tekshirish ilmiy tadqiqotning turli metodlaridan foydalanib amalga oshiriladi. To‘rtinchi bosqich - tadqiqot natijalarini taxt qilib amaliyotga kiritish. Tadqiqot amaliyotida sanalgan bosqichlar qat’iy ketma-ketliklarida bo'lmasligi ham mumkin. Tadqiqotchi ish jarayonida boshlang'ich bosqichlarni bir vaqtning o‘zida amalga oshirishi ham mumkin. Tadqiqot metodlari. Chizmachilik o'qitish metodikasida umumilmiy va maxsus tadqiqot metodlariga ilmiy va metodik adabiyotlar tahlili, ilg ‘or tajribalarni o'rganish va umumlashtirish, kuzatish, so'rovnomalar o'tkazish, suhbat, modellashtirish, tizimli-tarkibiy tahlil, tajriba sinov о ‘qishlari va h.lar kiradi. Adabiyotlar va pedagogik tajribalarni o'rganish, tahlil qilish umumlashtirishlar umumiy holda nazariy metodlarga kiradi. Adabiyotlar ustida ishlash, o'rganish zarur bo'lgan asarlar ro'yxati (bibliografiya)ni tuzishdan boshlanadi (kitoblar, jumallar, to'plamlardagi maqolalar, referativ obzorlari va h.). Kuzatish ~ pedagogik jarayonga aralashmasdan uzoq muddatda tahlil qilishga asoslangan. Kuzatish to'g'ridan-to'g'ri (bevosita darsda), yoki sirtdan (grafik ishlar, maktab hujjatlari bilan tanishish) bo'lishi mumkin. Kuzatish reja asosida olib borilishi kerak. Suhbat - o'quvchilar yoki o'qituvchilar bilan o'tkazilishi mumkin. O'quvchilar bilan ular fikrlash yo'nalishini aniqlash maqsadida suhbat o'tkaziladi. Suhbat natijalari bayonnoma, stenografiya yoki magnitafon yozuvlari ko'rinishida batafsil yozib olinib keyin tahlil qilinadi. qolganligi; - muammoni keyingi tadqiq qilishda qanday yechilmagan muammolami hal qilish zarurligi; O'qituvchilar tajribasini o'rganishda quyidagilami aniqlash kerak: 26 - o'qituvchi qanday qiyinchiliklarga duch keladi; - qiyinchilik va kamchilarning sabablari. Ikkinchi bosqich - gipotezani qo‘yish. Gipoteza (ilmiy faraz) bu ma’lum muamoni hal qilish yo‘li ko'rsatilgan taklif. Tadqiqot jarayonida gipoteza o'zgarmasdan qolmaydi. Dalillarni to‘plash va ularni solishtirish natijasida tadqiqotchi gipotezaga aniqlik kiritib, yanada asoslangan ko'rinishga keltiradi. Uchinchi bosqich - gipotezani tekshirish Va nazariyalami qurish. Bunday tekshirish ilmiy tadqiqotning turli metodlaridan foydalanib amalga oshiriladi. To‘rtinchi bosqich - tadqiqot natijalarini taxt qilib amaliyotga kiritish. Tadqiqot amaliyotida sanalgan bosqichlar qat’iy ketma-ketliklarida bo'lmasligi ham mumkin. Tadqiqotchi ish jarayonida boshlang'ich bosqichlarni bir vaqtning o‘zida amalga oshirishi ham mumkin. Tadqiqot metodlari. Chizmachilik o'qitish metodikasida umumilmiy va maxsus tadqiqot metodlariga ilmiy va metodik adabiyotlar tahlili, ilg ‘or tajribalarni o'rganish va umumlashtirish, kuzatish, so'rovnomalar o'tkazish, suhbat, modellashtirish, tizimli-tarkibiy tahlil, tajriba sinov о ‘qishlari va h.lar kiradi. Adabiyotlar va pedagogik tajribalarni o'rganish, tahlil qilish umumlashtirishlar umumiy holda nazariy metodlarga kiradi. Adabiyotlar ustida ishlash, o'rganish zarur bo'lgan asarlar ro'yxati (bibliografiya)ni tuzishdan boshlanadi (kitoblar, jumallar, to'plamlardagi maqolalar, referativ obzorlari va h.). Kuzatish ~ pedagogik jarayonga aralashmasdan uzoq muddatda tahlil qilishga asoslangan. Kuzatish to'g'ridan-to'g'ri (bevosita darsda), yoki sirtdan (grafik ishlar, maktab hujjatlari bilan tanishish) bo'lishi mumkin. Kuzatish reja asosida olib borilishi kerak. Suhbat - o'quvchilar yoki o'qituvchilar bilan o'tkazilishi mumkin. O'quvchilar bilan ular fikrlash yo'nalishini aniqlash maqsadida suhbat o'tkaziladi. Suhbat natijalari bayonnoma, stenografiya yoki magnitafon yozuvlari ko'rinishida batafsil yozib olinib keyin tahlil qilinadi. XULOSA Mustaqillikka erishganimizdan so`ng, O`zbekistonda ta`lim sohasida keng imkoniyatlar ochildi,vatanimizning halqaro sahnadagi muvaffaqiyati,obru e'tibori va o`rni milliy o`zligimizni anglashda, chizmachilik fanlari yetakchi mavqe kasb etib, har bir fuqoroning mamlakat taqdiri uchun mas'ullik hissini yanada oshirishga xizmat qiladi. Yuqorida bayon etilgan fikrlardan xulosa shuki,talabalarga boshlang`ich kurslardan boshlab chizmachilik chizma geometriya, Mashinasozlik chizmachiligi arxitektura chizmachiligi, tappagrafik chizmachiligi kabi mutaxassislik fanlarining 27 asosi bo`lgan boshlang`ich proeksion chizmachilik mashg`ulotlari ham amaliy, ham ilmiy–nazariy jihatdan yaxshi o`qitilishi shart. O`tmish tarixdan aniq ma`lumki, qadimda buyuk muhandislar chizmalarning ilmiy asoslarini qo`llash natijasida, katta yutuqlarga erishganlar. Bularni talabalarga o`qitishda didaktiv prinsiplarning asosiysi hisoblangan– ilmiylik prinsipi yetakchi o`rin egallashi lozim. Men o`zimning kurs ishimda chizmachilik haqidagi umumiy tushunchalarni bayon etdim, ishlash usullarini misollar keltirish bilan yoritdim. Shu bilan birga chizmalarga doir bir nechta misollarni ko`rsatdim. Men o`z kurs ishimda oldimga qo`ygan maqsadimga erishdim. FOYDALANGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 1. RA JAPOV ERGASH XAJIBAYEVICH.pdf 2. O` zb е kiston R е spublikasining “Ta`lim to`g`risida”gi qonuni. –T., 1997. 3. O`zbеkiston Rеspublikasining Kadrlar tayyorlash milliy dasturi. T., 1997. 4. O`zbеkiston Rеspublikasining Davlat ta`lim standarti, T.2003. 5. J.Y.Yodgorov, F .R. Sobirov, NJ.Yodgorov “GEOMETRIK VA PROYEKSION CHIZMACHILIK” T–2007 6. Дембинский С. И. ва Кузменко В.И. «Чизмачилик o`qитиш методикаси» пед. Институтлар учун qайта ишланган. 2-нашр таржима Т-1973 7. С. И. Д ЕМ Б И НСКИЙ. Моделирование в черчении. М., Учпедгиз, 1957 8. Раҳмонов И.Т. Чизмачиликдан дидактик ўйинлар – Т- 1992. Қирғизбоев Ю. ва бошқалар. 28 9. Машинасозлик чизмачилиги курси. Т-1981. 10. www.nbgf.intal.uz 29

CHIZMACHILIK FANINING MUHANDISLIK SOHASIDAGI O‘RNI MUNDARIJA Kirish . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . 1-bob. CHIZMACHILIK HAQIDA UMUMUMIY MALUMOTLAR . . . . . . . . 1.1 Chizmachilik fanining rivojlanish tarixi………………………… 1.2 Chizmachilikning inson hayotidagi ahamiyati………………………… 1 1.3. Umumta`lim maktablarida chizmachilik fanini chuqurlashtirib o`rganish 2-bob. MUHANDISLIK GRAFIKASINI O’ITISH METODIKASI FANI VA UNING RIVOJLANISH TARIXI ................ 2.1. Muhandislik fanining boshqa fanlar bilan aloqasi 2.2. Chizmachilik fanining muhandislik sohasidagi o‘rni. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.3. Chizmachilik o‘qitish metodikasida qo‘llaniladigan ilmiy-tadqiqot bosqich va metodlari………………………………………………………………… Xulosa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati . . . . . . . .. . . . . . . . . . 1

KIRISH Mavzuning dolzarbligi. O`zbеkistоnda qabul qilingan ta’lim standartlarigaga asоsan chizmachilik umumta’lim maktablarining 8-9 sinflarida, kasb-hunar kоllеjlarining mоs mutaхassisliklarida o`qitiladi. Umumta’lim maktablari va kоllеjlar uchun chizmachilik o`qituvchilari asоsan оliy o`quv yurtlaridagi “tasviriy san’at va muhandislik grafikasi” muta-хassislikligida tayyorlanadi. Grafika (chizmachilik) o`qituvchisining kasb-hunar kollejlaridagi grafika fanlaridan ham dars berishi ko`zda tunilganligini e’tibоrga оlsak, chizmachilik o`qituvchisi muhandislik grafikasining hamma bo`limlari bo`yicha chuqur bilimga ega bo`lishi, bоshqa fanlar bilan alоqalari, pоlitехnik va gumanitar yo`nalishlari haqida aniq tasavvur va ularni amalda qo`llash malakalariga ega bo`lishi zarur. Kasb-hunar kоllеjlarida yosh, tехnik savоdхоn хоdimlarni tayyorlash bo`yicha talablar chizmachilik o`qituvchisi оldida mazmunan yangi vazifalarni qo`ymоqda. Yuzaga kеlgan ahvоl chizmachilik o`qituvchisini qo`shimcha mеtоdik yordamlarsiz qоldirish mumkin emasligini ko`rsatmоqda. Shuning uchun ushbu qo`llanmada o`quv dasturi chеgarasidan chiquvchi, bizningcha fan o`qituvchisi bilishi zarur bo`lgan bir nеchta qo`shimcha mavzularni kiritishni maqsadga muvоfiq dеb tоpdik. Bu yеrda shuni qo`shimcha qilib o`tish kеrakki, o`quvchilar ham, yosh o`qituvchilar ham ba’zan ishlab chiqarish chizmalari bilan ish ko`rishlariga to`gri kеlib qоladi va “Bu nima?” dеgan tabiiy savоl tug`iladi. Chizmalar tехnik хujjatlar sifatida insоn faоliyatining har хil sоhalarida qo`llaniladi. Buning ustiga ularning kоnstruktiv – tехnik va tехnоlоgik sifatlari ularga ta’sir o`tkazadi. Masalaning qo’yilishi. Chizmachilik fanining muhandislik sohasidagi o’rni haqida tushunchalarga ega bo’lish. Kurs ishining maqsadi. Chizmachilik haqida bilimlarni rivojlantirish, muhandislik sohasi bilan chizmachilik fanining bog’liqligi haqida bilimlarga ega bo’lish. Kurs ishining vazifasi. Chizmachilik va muhandislik fani haqida ma’lumotlarga ega bo’lish. Kurs ishi tuzilishi. Kirish, ikki bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat bo’lib , ___ sahifani tashkil etadi. 2

I-BOB. CHIZMACHILIK HAQIDA UMUMIY MA’LUMOTLAR Grafik tasvirga bo`lgan ehtiyoj ibtidoiy jamoa davrida paydo bo`la boshlagan. Ibtidoiy odamlarning bizgacha saqlangan mehnat qurollari va buyumlarida qo`llanilgan bezaklar hamda qoyatoshga o`yib ishlangan ko`plab tasvirlar bundan guvohlik beradi. Markaziy Osiyo, jumladan O`zbekiston hududidagi arxeologik qazish ishlari bu erda yashagan ibtidoiy xalqlarning tasviriy san`ati ancha yuksak bo`lganini ko`rsatadi. Ular ish faoliyatlarini qoyatoshlarga o`yilgan tasvirlarda aks etganlar. Masalan, Jizzax yaqinidagi qoyatoshga o`yilgan (ishlangan) ov manzarasi (1– shald), Soymalitosh (Farg`ona vodiysi)da topilgan qoyatoshdagi tasvir (2–shakl)da quyosh va dehqonning, shudgor qilish jarayoni aks ettirilgan. Bu tasvirlar miloddan 2–3 ming yil ilgari toshga o`yib ishlangan (O ` zSE, IV, torn 523 b. XIV torn 581b.). Ibtidoiy jamoa tuzumi davridayoq dastlabki arxitektura–qurilish paydo bo`la boshlagan. Ibtidoiy arxitektura namunalari ertola, kulba, kapa (chayla)lardan iborat bo`lgan; suvga yaqin joylarda esa xarsangtosh, loy, suyak, yog`och, shox– shabalardan qurilgan. Bunday ibtidoiy arxitektura namunalaridan 30ga yaqin turar joy qoldiqlari Markaziy Qozog`iston hududidan topilgan. 3–shaklda Markaziy Qozig`istondagi Bug`ili tog`idan topilgan ibtidoiy binolardan (rekonstruktsiya qilingan) birining tasviri ko`rsatilgan. Ibtidoiy jamoa davridagi binolarning qoldiqlaridan ko`rinib turibdiki, ular to`g`ri to`rtburchak qilib, erto`la va yarim ertola tarzida qurilgan. Respublikamiz hududida miloddan oldingi IV asrda har qaysi xalqlar o`zini chetki dushmanlardan himoya qilish uchun qalin va baland devorlar, qo`rg`onlar va istehkornlar qurishgan (Jonbos qal`a, Dalvarzin tepa, Tuproq qal`a, Buxoro yaqinidagi Varaxsha, Termiz yaqinidagi Bolalik tepa, Farg`ona vodiysidagi Quva qal ` a va b.). Istehkomlarni qurishdan oldin albatta ularning tarhi (plani) chizib olingan. Shunday qilib, O`zbekiston hududida asta–sekin arxitektura–qurilish chizmalarini bajarish takomillasha borgan va shu chizmalar asosida binolar qurish shunday yuqori darajaga ko`tarilganki, so ` ngi o`n asrdan ortiq vaqt davomida Buxoro, Xiva, Samarqand kabi shaharlarda avlodlarimiz tomonidan bunyod etilgan tarixiy obidalar –hozirgi kunga, kelib jahon arxitektura san`atining durdonalariga aylangan. Shu sababli ham bu shaharlarni «ochiq osmon ostidagi muzey shahar» deb bekorga aytmaydilar. Ajdodlarlimiz qurilishda ishlatiladigan turli shakldagi g`ishtlar tayyorlashda o`ziga xos standartlardan, ya`ni g`isht quylsh qolip (yog`ochdan tayyorlangan moslama) lardan foydalanganlar. Bu esa O`zbekiston hududida ayrim standart turlaridan ming yillar oldin foydalanganlaridan dalolat beradi. Keyinchalik olimlar o`zlarining ilmiy ishlarida` yozuv bilan bir qatorda grafik tasvir lardan keng foydalanganlar (O`rta Osiyo mutafakkir olimlari ishlarida grafik tasvirlardan 3

foydalanish tarixi ming yillardan oshadi. Ular o ` z asarlarida o`ziga xos chizmalardan mohirona foydalangan. Bunga dalil sifatida Ibn Sinoning «Donishnoma» (Ibn Sino, Donishnoma, Tehron, 1952) asaridagi grafik tasvirlarning ayrimlarini olib qaraylik. Asarning geometriya oid bobida, jumladan chizmachilik asboblardan sirkul (pargar) harnda chizg`ich yordamida bajariladigan masalalarning bajarilish tartibi tushuntirib beriladi. Mexanikaga bag`ishlangan boblarda esa chig`iriq, blok, richag vint, pona kabi oddiy maslamalarning tuzilishi– bayon qilinadi hamda ular grafik tasvirlarda yaqqol ko`rsatib beriladi. Shunisi diqqatga sazovorki, chig`iriq, vint, pona kabilarnrng yaqqol tasviri aksonometrik proyeksiyalarda balarilgan. 4–shaklda pona aksonometrik proyeksiyalarda ko`rsatilgan. Blok, ustun kabilar esa aksonometrik proyeksiya bilan omixtalashtirilgan holda perspektivada (5–shakl). Ibn Sino bu asarida mexanizmlarning yaqqol tasviri bilan bir qatorda, . ularning chizmasini sxemada ham tasvirlaydi. Chunonchi, g`ildirak bilan vintlarni, shuningdek g`ildirak, vint va bloklarni ilashtirishni tasvirlar ekan, ayni paytda ularni grafik tasvirlarda ko`rsatadi. Bular yig`ma chizmalar bo`lib, kinematik sxemalarni eslatadi. Masalan, chig`iriq bilan vintning ilashishini aks ettiruvchi grafik tasvirni olib qaraylik (6–shakl). Tasvirdan malum boladiki, AB va CD ikki vertikal ustun bo`lib, ularga quyidagilar biriktirilgan: ER, FJ, MN lar o`q bo`lib, ularning birinchisiga H tishli g`ildirak, ikkinchisiga P va L tishli g`ildiraklar, uchinchisiga X va O tishli g`ildiraklar o`tkazilgan. Tishli g`ildiraklar vertikal joylashgan bo`lib, O g`ildirakka vertikal holda vint biriktirilgan. G`ildiraklarning o`qi, val va ustunlar esa to`g`ri chiziqlar bilan tasvirlangan. H va P hamda L va X g`ildiraklarning vazifasi tishli uzatishdan iborat. O g`ildirak bilan vintning ilashishi esa chervyakli uzatishga asoslangan. Alloma foydalangan bu grafik tasvir kinematik sxemaning shartli belgilari asosida 7–shakldagi, b ko`rinishni oladi. Uning ishlashi quyidagi tartibda boladi: harakat rnanbai bo`lgan vint (1) tishli g`ildirakka (2) biriktirilgan; 2 va 3 g`ildiraklar esa harakatni I valdan II valga uzatadi; 5–g`ildirak III valga o`rnatilgan S–g`ildirak bilan ilashib, harakatni unga uzatadi. Olimning ko`rsatishicha III valga yuk ortiladi va moslama harakatga keltirilganda yuk yuqoriga ko`tariladi. Bunday chizmalarni Abu Rayhon Beruniy, Al–Xorazmiy, Ali Qushchi kabi allomalarning ishlarida ham ko`plab uchratish mumkin. Odamlarning ishlab chiqarish faoliyatining rivojlana borishi ular oldiga buyumlarni tekislikka aniq tasvirlash va tasvir asosida buyum o`lchamlarini aniqlash bilan bog`liq bo`lgan tasvirlash vazifasini qo`ya boshladi. XVIII asr oxirida frantsuz olimi Caspar Monj o`zidan oldin yashab o`tgan olimlarning ilmiy asarlarini o`rganib chizmachilik fanini nazariy asosi hisoblangan «Tasviriy geometriya» («Chizma geometriya») kitobini yozdi. Bu kitob 1798 yilda nashrdan chiqib, tez orada butun Evropaga yoyildi va texnikada keng tadbiq qilina boshlandi. G.Monj o`zaro perpendikulyar bo`lgan ikki tekislikka to`g`ri burchak ostida (ortogonal) proyeksiyalashning asoschisi hisoblanib, bu usul hozirgacha «Monj usuli» deb yuritiladi. Amalda foydalaniladigan va o`lchash bilan bog`liq 4

bo`lgan proyeksion, mashinasozlik va arxitektura–qurilish va boshqa barcha chizmalar Monj usulida bajariladi. Respublikamizda oddly uy–rovzg`or buyumlaridan tortib to ulkan samalyotlarni ishlab ,. chiqarish va qurilish ishlarini bajarishda Monj usuli asosida standart bo`yicha tayyorlangan chizmalar dan foydalanadilar. Masalan, Toshkent aviasozlik zavodida ishlab chiqarilayotgan IL–76M rusumli transport samolyotni` yig`ishda, yuzlab malakali ishchi va injener–texnik xodimlar bir nechta mamlakatda standart chizmalar asosida tayyorlangan ikki mingga yaqin detal va uzellardan foydalanadilar. Yoki Respublikamizda qad roslayotgan murakkab konstruksiyali ko`p qavatli muhtaShakl binolar ham arxitektura–qurilish chizmalari asosida qurilmoqda. Respublikamizda tasvirlami o`rganish «Cizmachilik» va «Cizma geometriya» nomlar bilan 1931 yildan boshlab maktab va oliy o ` quv yurtlarida o`qitila boshlandi. Bu soha bo`yicha elikka yaqin fan doktori va fan nomzodlari etishib chiqdi. Bu fanlarni rivojlantirish hamda o`qitish va uni takomiilashtirishda o`zbek pedagog olimlardan R.Xoruno`, YU.Qirg`izboev, e.Sobito`, I.Rahmono`, S.Murodo`, A.Akbarov, J.Yodgorov, L.Hakirno`, A.lsmatullaev, P.Odilo` va metodist olimlardan A.Umronxo`jaev, E.Rovziev kabilarning hissalari katta boldi. Yuqorida aytilganlardan, mamlakatimiz hududida qoyatoshga o`yib ishlangan grafik tasvir (chizma)lar hozirgi kunga kelib mutaxassislar tomonidan qanchalik mukammal darajada tayyorlanayotganligi ayon bo`ladi. Yuqorida aytganimizdek, tasvirga bo`lgan ehtiyoj ibtidoiy jamoa tuzumi davridan paydo bola boshlagan. Bu davrda, dastlab, kishilar bir–birlari ; bilan faqat og`zaki nutq yordamida fikr almashgan. Keyinchalik yirik urug` va qabila jamoalarining tarkib topishi bilan og`zaki nutqni uzoqqa etkazish ehtiyoji tug`ilgan. Bunday ehtiyojni tasvirlar bajargan. Kishilar tasvir vositasida o`zaro fikr almashgan. Insonning uncha murakkab bo`lmagan grafik tasvirlarni qoya toshga o`yib ishlay olishi birinchi bor xat yozishni yaratishga imkoniyat boldi. Qadimgi xatlarda so`z va harflar bolmagan. Narsa haqidagi fikrlar o`sha narsaning tasviri orqali uzatilgan, Bunday «rasm» xat yordamida jang, harbiy yurishlar va hayvonlarni ovlash haqida hikoyalar yozilgan. Masalan kesib ishlash usulida, «yozilgan» ov jarayoni haqidagi hikoyaning mazmuni quyidagicha: 1 – hikoya aytuvchi bir qoli bilan o`zini ko`rsatib turibdi, bu “men”, ikkinchi qoli uzoqqa yo`naltirilgan – “jo`nayapman” degani; 2 – eshkak ko`targan shakl “qayiqda ketayapman” degani; 3 – boshni ushlab turgan qoli “tunayman” bir barmog`ini ko`tarib turgan qo`li “bir kecha” degani; 4 –“orol o`rtasidagi o`tovda”, o ` tov (koza, yashash joy) nuqta bilan tasvirlangan; 5 –“yurishni davom ettiraman”; 6 – “ odam yashaydigan joyda” (yashash joyini ko`rsatadigan..nuqta yo`q); 7 –“u erda ikki kecha tunayman” (ikkita ko`tarilgan qol bosh yonida va ikki barrnoq ko`tarilgan qollarda); 5

O'xshashlar

CHIZMACHILIKDAN HAR BIR DARS UCHUN ZARUR BO’LGAN O’QITISH ANJOMLARI VA MATERIALLARINING ELEKTRON SLAYDLARI ISHLANMASI (8-SINF UCHUN)
TALABALARGA CHIZMACHILIK DARSINI O’QITISHDA ANIMATSION EFFEKTLARDAN FOYDALANISH METODIKASI
Yahyo Gʻulomov arxeologiya sohasidagi tadqiqotlari
JIZZAX SUV OMBORINING BALIQCHILIK SOHASIDAGI AHAMYATI
DAVLATNING OILANI MUHOFAZA QILISH SOHASIDAGI SIYOSATI