logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. “Oq do'ngpeshona (Hypophthalmichthys molitrix) va chipor do'ngpeshona (Hypophthalmichthys nobilis) baliqlarining bioekologiyasi

“Oq do'ngpeshona (Hypophthalmichthys molitrix) va chipor do'ngpeshona (Hypophthalmichthys nobilis) baliqlarining bioekologiyasi

Yuklangan vaqt:

13.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1413.4453125 KB
Ko'chirib olish
“ Oq do'ngpeshona (Hypophthalmichthys molitrix) va chipor do'ngpeshona (Hypophthalmichthys nobilis) baliqlarining bioekologiyasi ” Mundarija Kirish ..................................................................................................................... 2 1. ADABIYOTLAR SHARHI ............................................................................. 8 1.1. Oq do`ngpeshona balig`ining bioekologiyasini o`rganilish tarixi. .... 8 1.2. Chipor do`ng peshona balig`ining biologiyasini o`rganilish tarixi. 14 2.Tadqiqot sharoitlari, obyekti va usullari. ........................................................ 20 2.1. Tadqiqot ishlari olib borilgan hududning fizik-geografik tavsifi va iqlimi. .............................................................................................................. 20 2.2. Tadqiqot obyekti va usullari. ............................................................ 31 3.Tadqiqot natijalari. .......................................................................................... 38 3.1. Oq do`ng peshona balig`ining sistematikasi va morfologiyasi, anatomiyasi, bioekoologiyasi. ........................................................................ 38 3.2. Oq do`ngpeshona balig`ining yoshi va o`sish jadalligi ................... 42 3.3. Chipor do`ng peshona balig`ining sistematikasi va morfologiyasi, anatomiyasiva bioekologiyasi ........................................................................ 48 3.4. Chipor do`ngpeshona balig`ining embrional taraqqiyot bosqichlari. ......................................................................................................................... 53 4. Oq va chipor do`ngpeshona balig`ining kasalliklari ..................................... 57 Xulosalar ............................................................................................................. 63 Amaliy tavsiyalar ................................................................................................ 65 Foydalanilgan adabiyotlar .................................................................................. 66 Kirish Mavzuning dolzarbligi. Dunyoda chuchuk suv tanqisligi borgan sayin muammoga aylanib bormokda, bu esa mavjud barcha suv zaxiralaridan, shu jumladan irrigasiya tizimi suv xavzalaridan samarali foydalanishni takozo etadi. Ayniksa, suvdan kompleks foydalanish sharoitida baliqchilik tarmoFini rivojlantirish masalalari dunyo xamjamiyatini tashvishga solmokda. Misol tariqasida, baliq mahsuldorligini oshirishda ichki suv xavzalaridagi ixtiofaunani sun`iy shakllantirish baliq zaxiralari juda nochor hamda qit`aning ancha ichkari qismida joylashgan Orol dengizi kabi suv xavzalarida juda muhimdir. Shundan kelib chiqib, baliq maxsuldorligini oshirishda yaylov akvakulturasi sharoitida dungpeshona baliqlardan foydalanish texnologiyalarini yanada takomillashtirish muhim ilmiy-amaliy axamiyat kasb etadi. Jahonda o`simlikxo`r baliq turlari tropik va mu`tadil iqlimning janubiy xududlari yaylov akvakulturasi sharoitida yetishtiriladigan muhim baliq obyektlaridan biri sifatida tan olingan. Bu esa polikultura sharoitida yetishtirilayotgan baliqlar suv xavzasi tabiiy ozuka bazasidan samarali foydalanish xamda nisbatan kiska vakt mobaynida ozuka uchun kushimcha xarajatlarsiz baliq maxsuldorligini sezilarli darajada oshirish imkonini bermokda. Natijada, tropik mamlakatlar (Xindiston, Xitoy, Bangladesh, Vetnam) ko`pincha kichik (500-1000 ga) va, xatto, vaqtinchalik paydo bo`lgan suv xavzalarida xam bir yil muddatda baliqlarni yyetishtirishga erishmokda. Ko`l va suv omborlarga boy bo`lgan mu`tadil iqlimli mamlakatlarda (Rossiya, Belorussiya, Polsha) da esa baliqlarni bokish bir necha yilga chuzilishi mumkin [37; S.3-4]. Birok juda kup suv xavzalarida ozuka zanjirining dastlabki bu Finini band etgan bu baliqlar uzlarining biologik xususiyatlariga kura tabiiy kupaya olmaydi, kolaversa ushbu texnologiya uta zonallik xususiyatiga ega. Bu urinda, xar bir xududning tabiiy-iqlim sharoitini xisobga olgan xolda, suv xavzasida foydalanilayotgan texnologiya sharoitida dungpeshona baliqlar usishi va rivojlanishi, morfologiyasi, yosh-o`lchov 2 tuzilmalari va biologik xususiyatlariga doir mustakil tadkikotlar olib borish muhim ilmiy- amaliy axamiyatga ega. Respublikamizda aholi ehtiyoji va bozor talablaridan kelib chiqib, baliq yetishtirish yildan-yilga o`sib bormoqda. Bu borada, jumladan, Zarafshon daryosi o`rta oqimida joylashgan baliq xo`jaliklari uchun xos bo`lgan yirik (2 kg va undan ortik) h ajmli isti q bolli turlardan ok dungpeshona (Hypothtalmichthys molitri) va chipor dungpeshona (Hypothtalmichthys nobilis) baliqlar yyetishtirishga aloxida e`tibor karatilmokda. 2017-2021 yillarda O`zbekistan Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yunalishi buyicha Xarakatlar strategiyasida «qishlok xujaligi ishlab chikarishini izchillik bilan rivojlantirish» va «suvdan kompleks foydalanish» kabi vazifalari belgilab berilgan. Ushbu vazifalardan kelib chikkan xolda, jumladan, O`zbekistonning keskin kontinental qurg`oqchil iqlim sharoitidagi suv xavzalarida do`ngpeshona baliqlar bioekologiyasini asoslab berish, ularni yetishtirish biotexnologiyasini rivojlantirish, suv xavzasiga doimiy ravishda ushbu baliq turlari chavoklarini o`tkazib turishning yuqori texnologiyasini ishlab chiqishga karatilgan tadqiqotlar dolzarb xisoblanadi. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 1 maydagi «Baliqchilik tarmog`ini boshkarish tizimini takomillashtirish chora- tadbirlari to`g`risida» gi PK,-2939-son va 2018 yil 6 apreldagi «Bali`chilik sohasini jadal rivojlantirishga doir qo`shimcha chora-tadbirlar to`g`risida» gi PQ-3657-son karorlari, Uzbekistan Respublikasi Vazirlar Maxkamasining 2017 yil 13 sentyabrdagi «Balikchilik tarmog`ini kompleks rivojlantirish chora-tadbirlari tug`risida» gi 719-son xamda 2017 yil 18 oktyabrdagi «Chorvachilik va baliqchilik Tarmog`i ozuqa bazasini mustaxkamlashga doir chora-tadbirlar to`g`risiga» gi 845-son karorlari hamda mazkur faoliyatga tegishli boshka me`yoriy-hukukiy xujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirishda ushbu dissertasiya ishi muayyan darajada xizmat kiladi. Tadqiqotning obyekti va predmeti : Tadqiqot obyekti - Hypothtalmichthys molitrix va Hypothtalmichthys nobilis baliq turlari olingan . 3 Tadqiqot predmeti – Hypothtalmichthys molitrix va Hypothtalmichthys nobilis l arning bioekologiyasi, morfometrik ko`rsatkichlari, embriologiyasi, ularni jinsiy yetiluvchanlik (gametogenez), pushtdorligi sun`iy ko`paytirish texnologiyasi ni o`rganish hisoblanadi. Tadqiqotning maqsadi va vazifalari: Tadqiqotimizning maqsadi Oq va chipor do`ngpeshona bali qlari (Hypothtalmichthys molitrix va Hypothtalmichthys nobilis) ning bioekologiyasi hamda baliq rivojlanish bosqichlari, oziqlanishi va ahamiyatini o`rganishdan iborat. Buning uchun biz o`z oldimizga qo`yidagi vazifalarni qo`ydik: 1. Oq va chipor do`ngpeshona balig`i ning o`sish sur`atini o`rganish. 2. Oq va chipor do`ngpeshona bali qlar ining massasi va tana o`lchamlarining o`sishini tadqiq qilish. 3. Oq va chipor do`ngpeshona bali qlar ining embrional taraqqiyot bosqichlarini o`rganish. 4. Muhit omillariga bog`liq holda oq va chipor do`ngpeshona bali qlar ining bioekologiyasini o`rgani sh. 5. Do`ngpeshona baliqlarda uchrovchi kasalliklarni o`rganish. Ilmiy yangiligi . Tadqiqotlar natijasida Oq va chipor do`ngpeshona baliqlarining biologiyasining ko`p jihatlari (oziqlanishi, boqish) yaxshi o`rganilgan. Ammo mavjud adabiyotlardagi ko`payish biologiyasiga oid ma`lumotlar kam va to`liq emas. Ilk bor Zarafshon vohasi o`rta qismi suv xavzasi sharoitida Hypothtalmichthys molitrix va Hypothtalmichthys nobilis bali q turlarining morfologik xususiyatlari va bioekologiyasi o`rganilgan . Shu sababli tadqiqotning bu mavzusiga qiziqish yuqori, chunki suv xavzasining ekologik xususiyatlaridan kelib chi qq an xolda, ok va chipor dungpeshona bali q larni k o` paytirish buyicha tavsiyalar ishlab imkonini beradi. Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari: Oq va chipor do`ngpeshona ning biologiyasini o`rganish hozirgi kunda dolzarb muommo chunki bu baliq haqidagi ma`lumotlar ancha eskirgan. Oq va chipor 4 do`ngpeshona ning biologiyasini Zarafshon daryosi o`rta oqimi kesimida o`rganish orqali quyidagi muommo va gipotezalar kelib chiqadi. 1. Ilmiy adabiyotlardagi mavjud ma`lumotlar kam va eskirgan, ammo odam va hayvonlar uchun bugungi kunda ham dolzarbdir. 2. Chet elda va mamlakatimizda qo`llaniladigan zamonaviy usul va uslublarini o`rganish. 3. Tadqiqotning laboratoriya va dala uslublarini qo`llagan holda tadqiqotlar olib borish malakasiga ega bo`lish. 4. Dissertasiya ma`lumotlarini baliqchilik xo`jaliklari va aholi o`rtasida targ`ibot-tashviqot ishlarini olib borishda joriy etish. Tadqiqot mavzusi bo`yicha adabiyotlar sharhi: O`zbekistonda keyingi yillarda birnecha turdagi baliqlarni yyetishtirish bo`yicha qator ilmiy tadqiqotlar olib borilgan. Jumladan, oq do`ngpeshona ( Hypophthalmichthys molitrix ), chipor do`ngpeshona ( Aristichthys nobilis ), oq amur ( Ctenopharyngodon idella ), karp ( Cyprinus carpio ) baliq turlarining biologiyasi va ekologiyasini o`rganish bo`yicha ilmiy-tadqiqotlar o`tkazilgan (B.G.Kamilov, R.B.Kurbanov, T.V.Salixov, X.Axmedov, R.Shoyokubov, I.Xalpayev, F.U.Kengerlinskiy). Lekin respublikamizda Afrika laqqa baliqlarining biologiyasi va ularni yyetishtirish texnologiyasi o`rganilmagan. Shuningdek dunyo miqyosida ko`pchilik xorijiy olimlar, D.Clay, H.Hogendoorn, S.Yalçin, K.Solak, I.Akyurt, S.Çek, E.Yilmaz, A.P.Baidya, R.Dijkema, E.Eding, A.Peter, A.M.Henken, J.Janssen, B.Iswanto, G.J.De Graaf va boshqalar ushbu baliqlarning tarqalishi, rivojlanishi, jinsiy yetilishi, shuningdek, turli biologik ko`rsatkichlari bo`yicha izlanishlar olib borganlar. Ammo bu tropik baliqlarni vatanidan shimol hududlarda yyetishtirishning yetarli tajribasi hozirgi kunda mavjud emas. Bizning respublikamizning iqlim sharoitida bu baliqni biologik xususiyatlari chuqur o`rganilib, uni ilmiy asoslangan samarali yyetishtirish usuli ishlab chiqilmagan. Bunday usulni ishlab chiqish respublikamiz sharoitida yuqori ta`m qiymatiga ega mahsulot beruvchi baliq yyetishtirish va ishlab chiqarish hajmini oshirish imkoniyatini kengaytiradi. Bizning tadqiqotlarimiz baliqchilikda hozirgacha o`rganilmagan 5 Afrika laqqa balig`ini yyetishtirishning biologik va texnologik asoslarini ishlab chiqishga qaratilgan bo`lib, tadqiqotlar natijasida bu baliqning mahsuldorligini 15–20 kg/m3 ga yetkazish va yyetishtirishni jadallashtirish muhim ilmiy-amaliy ahamiyat kasb etadi. tadqiqotda qo`llanilgan metodikaning tavsifi : Tadqiqotlarda umumiy qabul qilingan ixtiologik, morfologik, gistologik, zootexnikaviy, statistik va taqqoslash usullaridan foydalanildi. Voyaga yetgan baliqlar yoshi va o`sishi Eynar Lea (1910) usuli orqali bajarildi. Voyaga yetgan baliqlar yoshi va o`sishi Roza Li (1920) usullari orqali bajarildi.Baliq serpushlik koeffitsentini A.I.Bening taklif etgan formula bilan aniqlandi. Statistika va o`rtacha qiymatlarni hisoblash uchun “MS Excel 2016” dasturidan foydalanildi. Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati: Zarafshon daryosi o`rta o q imi suv xavzalarining yaylov akvakulturasi sharoitida Uzok Shark baliqlaridan sanalgan ok va chipor dungpeshona baliqlarni suv xavzasiga utkazish tivizlivi, turlar nisbati xamda chavoklar ulchami buyicha me`yorlarishlab chikilgan; o q va chipor dungpeshona baliqlarni sun`iy kupaytirish (inkubasiya) jarayoniga ota-ona baliqlarni saklash va ularni inkubasiyaga tayyorlash (stress xolatining oldini olish) buyicha tavsiyalar ishlab chi q ilgan; o q va chipor dungpeshona bali q lardan sun`iy suv havzalari obyekt sifatida foydalanish orkali suv omborining baliq maxsuldorligini oshirish mezonlari taklif etilgan; suv h avzasiga o` tkaziladigan bali q chavo q lari sifat k o` rsatkichlari, ya`ni ularning vazni va o stirish t ez ligiga alo h ida e`tibor q aratish b o` yicha takliflar ishlab chi q ilgan; Ishning aprobatsiyasi: Dissertatsiya mavzusi bo`yicha olingan ma`lumotlar fakultet ITK komisiyasiga 2 marta taqdim etildi, ham ikki yil davomida har chorakda kafedra yig`ilishida hisobot berildi. Tadqiqot ishlari bo`yicha ikkita: “ Abdullayeva Yu.G., Jabborov A.R. SOME INFORMATION ABOUT THE DEVELOPMENT OF WHITE AND BIGHEAD FISH IN 6 ARTIFICIAL WATER RESERVOIRS OF SAMARKAND REGION. Euro Science: International Conference on Social and Humanitarian Research, Hosted from Cologne, Germany April 25rd -26th 2021”. va “ Abdullayeva Yu. G`. OQ DO`NGPESHONA BALIG`INING BIOLOGIYASIGA IOD AYRIM MA`LUMOTLAR. Журнал « Студенческий вестник » № 15 (160), часть 7, 2021 г . ” 2 ta maqolalar nashr ettirildi. Bundan tashqari dissertatsiyaning nazariy va amaliy yangiliklari bo`yicha 2021 yili kafedraning yosh zoologlar ilmiy semenarida va magistrantlarning ilmiy va amaliy konfrensiyasida ma`ruza qilindi. Ishning strukturasi va hajmi. Magistrlik dissertasiyasi kompyuterda terilgan __ sahifalik hajmga ega bo`lib u kirish (asosnoma), __ bob, xulosalar, amaliy tavsiyalar, __ ta rasm, __ ta jadval va __ ta ilmiy adabiyot va __ ta internet manbalaridan tuzilgan foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati iborat. 7 1. ADABIYOTLAR SHARHI 1.1. Oq do`ngpeshona balig`ining bioekologiyasini o ` rganilish tarixi . Do`ngpeshona baliqlar (lotin. Hypophthalmichthys) — karpsimon baliqlar oilasining (Cyprinidae) chuchuk suvlarda yashaydigan turkumi vakillari hisoblanadi. Avvallari, ular Hypophthalmichthyinae kenja oilasi tarkibida Hypophthalmichthys va Aristichthys turkumiga ajratilgan. Ushbu turkumning hozirgi vaqtda uchta turi va bitta qirilib ketgan turi mavjud. Do`ngpeshona baliqlarning vatani Sharqiy va Janubiy-Sharqiy Osiyo daryolari sanaladi [42]. Hozirgi vaqtda mavjud bo`lgan oq (Hypothtalmichthys molitrix) va chipor do`ngpeshona (Hypothtalmichthys nobilis) turidan ikki maqsadda, ya`ni akvakulturada yyetishtirish va biomeliorator sifatida faol foydalaniladi. Oq do`ngpeshona fitoplankton organizmlar bilan oziqlanadi. Eng muhimi ular ko`k-yashil suv o`tlaridan foydalanadi, bu suv o`tlar moddalar almashinuvi mahsulotlari zaharli xususiyatga ega shu jumladan baliqlar uchun ham. Oq do`ngpeshona baliqlar suv havzalarining biologik ifloslanishining oldini oladi. Ekologik nuqtayi nazardan olib qaraganda tez o`suvchi va ozuqa zanjirining dastlabki bo`g`inlarini band etgan baliqlar ekstensiv va yarim intensiv akvakultura uchun qulay obyekt hisoblanadi. Bu xususiyat ayniqsa, tropik va mo`tadil iqlim zonasining janubida muhim ahamiyatga ega [92,]. O`zbekistonning mahalliy ixtiofaunasida obyektiv sabablarga ko`ra sof o`simlikxo`r baliqlar uchramaydi (tarixiy geologik jarayonlar natijasida Tetis dengizi tubi ko`tarilgan Osiyo tog`lari esa Hind tekislik kompleksi o`simlikxo`r baliqlarining bizning hududga o`tishiga yo`l bermagan) shuning uchun ham mazkur turlar istiqbolli sanaladi. Do`ngpeshona baliqlar turli qit`alardagi ko`plab mamlakatlarda iqlimlashtirilgan. Bir qator yirik daryolarda (O`rta Osiyodagi Sirdaryo, Amudaryo, MDH dagi Kuban, Dnestr, Vyetnamdagi Qizil, AQSh dagi Mississippi, Missuri, Ilinoys daryolari va boshqalar) har ikki tur qulay sharoit topdi, ota-ona baliqlar to`dasini shakllantirib tabiiy ko`paya boshladi. 8 Oq do`ngpeshona Tinch okeaniga quyiladigan Osiyo Uzoq Sharq daryolarining vakili hisoblanadi (1.1 –rasm). 1.1 – rasm. Oq do`ngpeshona baliqning umumiy tarqalish areali (BMT FAO ma`lumotlari bo`yicha) Ushbu turlar O`zbekiston suv havzalaridagi fitoplanktofaglar uchun bo`sh bo`lgan muhitni o`zlashtirish va hovuz baliqchiligida baliqlarni polikultura sharoitida yyetishtirish uchun o`tgan asrning 60 – yillar boshiida ikki marta Amur daryosidan va shimoliy Xitoydan keltirilgan. Toshkent viloyatida yangidan qurilgan hovuz xo`jaligiga keltirilgan va u yerda tuproq hovuzlarda ushbu baliqlar gonadotrop gormonlar yordamida jinsiy mahsulotlar yetilishini tezlashtirib har ikki jins vakillaridan ikra va urug` xujayralar olinib sun`iy urug`lantirish, ikralar inkubasiyasi, lichinka va chavoqlarni sun`iy ko`paytirish usullari o`zlashtirildi. 1960 yillardan boshlab hozirgi kungacha muntazam ravishda juda ko`plab avlod olinadi va butun region bo`yicha hovuz xo`jaliklariga tarqatiladi. Shuningdek, oq do`ngpeshona juda katta miqdorda hovuz baliqchiligi xo`jaliklaridan respublikaning tekislik qismidagi suv havzalarida tovar baliq olish va biomeliorator maqsadida keng tarqaldi. O`tkazilgan suv havzalarida juda yaxshi o`sadi, ammo, ko`plab suv 9 omborlarida, ko`llarda oq do`ngpeshona tabiiy ko`payish uchun sharoit topa olmaydi. Do`ngpeshona baliqlarning tanasi e nidan siqilgan. Ko`zlari boshining past qismida o`rnashgan va og`iz burchaklariga kirib boradi. Qornida tomog`idan anal teshigigacha o`tkir kil o`tgan. Kil qornida ko`pincha tangachalar bilan qoplanmagan bo`ladi. Halqum tishlari bir qator joylashgan. Tanasining ranggi yonidan qorin tomonga kumushsimon, yelka qismi ko`lrang-yashil tusda. Tangachasi mayda, kumushsimon bo`ladi [24; 32]. Yelka suzgich qanotida III ta qattiq sho`lasi bor. Yelka suzgich qanotidagi yumshoq shoxlangan sho`lalari soni Osi yo mamlakatlarida 8 ta, MDH mamlakatlarida 7 ta ekanligi qayd etilgan. Anal suzgich qanotida qattiq sho`lalar soni 2-3 ta, yumshog`i esa 13 – 15 ta, O`zbekiston suv havzalarida esa 12-14 ta. Tarqalish arealidagi va ko`chirib o`tkazilgan suv havzalarida yon chizig`idagi tangachalar soni 83-125 ta, respublikamiz suv havzalarida 100- 125 ta tangachasi bo`ladi. Halqum tishlari bir qator bo`lib joylashgan va formulasi 4-4 ko`rinishida [21; 95; 124]. Jabra ustunchalari to`r shaklida o`sgan, do`ngpeshona u orqali suvni sizib o`tkazadi. Yirik, to`da hosil qiluvchi pelagik baliq. Tanasining uzunligi ayrim holatlarda 1 metrgacha va og`irligi 50 kg ga yetadi. Adabiyotlarda undan ham katta vakillari uchrashi haqida ma`lumotlar uchraydi. Ko`l va suv omborlarida yashaydigan vakillari urchish uchun ularga qo`yiladigan yirik daryolar va kanallarga ko`tariladi. Do`ngpeshona baliqlar yashash uchun tubi loyqa va yumshoq o`simliklar bilan qoplangan joylarni tanlaydi, odatda bunday joylarning chuqurligi 3–3,5 metrdan oshmaydi. Kun chiqishi va botishi oldidan do`ngpeshona qirg`oqqa yaqinlashadi, kunduz kuni esa qirg`oqdan uzoqlashadi (ustoz T.V. Salixov bilan juda ko`p marta buning guvohi bo`lganmiz). Ochiq suv havzalarida ular qumlik sayoz joylarida va suvi tinch oqadigan joylarida hayot kechiradi [72;]. Juda yuqori ekologik plastiklik xususiyatga ega, bu esa o`z navbatida turning ekvatorial, tropik va mo`tadil kengliklardagi suv havzalarining har xil 10 sharoitlarga moslasha olishiga imkon yaratgan. Shuning natijasi o`laroq turning jinsiy voyaga yetish tezligida katta farq borligi aniqlangan. Tropik mamlakatlar sharoitida 2 – yoshlik, O`zbekiston va mo`tadil iqlim janubida joylashgan mamlakatlarda 3-4 yoshda, Rossiya, Belorus, Ukraina va Yevropa malakatlarida 5-7 yoshida jinsiy voyaga yetadi. Urchish mavsumi suv harorati 18-20o S ga yetganda boshlanadi va may-iyun oylaridagi daryo sathining keskin ko`ratilish vaqtiga to`g`ri keladi. Ikrasini suv oqimining po`rtana hosil qiladigan joylariga tashlaydi. Ikrasi pelagik bo`lgani tufayli suvda shishadi va o`lchami kattalashadi va oqim bilan pastga oqib ketadi. Ikrasi turg`un (oqim yo`q) joylarga tushib qolsa cho`kadi va o`ladi. Ikrasining rivojlanishi uchun 100 va undan ko`p km masofa kerak bo`ladi. Serpushtligi juda yuqori, og`irligi 20 kg gacha bo`lgan baliqlarda bu ko`rsatkich 6 milliongacha, og`irligi 8 kggacha bo`ladigan hovuz baliqlarida 1,5 million ikraga yetadi. Rossiya, Belorus, Yevropa mamlakatlarida absolyut mutlaq serpushtligi 600 mingdan 1 milliongacha yetishi ko`rsatib [16; C.103-106, 44; S.172–173, 48; S.173 – 174]. Oq do`ngpeshonaning voyaga yetganlari faqat fitoplankton bilan oziqlanadi, bu ozuqa zahirasi respublikamizning tekislik qismidagi deyarlik barcha suv havzalarida doimo uchraydi. Fitoplankton bilan oziqlangani sababli ularning jabra apparati va oziqlanish tizimi o`ziga xos tuzilishga ega. Jabra ustunchalari bir-biriga juda yaqin joylashgan va ko`ndalang to`siqlari bo`ladi va suv o`tlari xujayralarini tutib qolish uchun mayda to`r hosil qilgan va shoxsimon qobiq bilan o`ralgan (boshqa karpsimon baliqlardagi kabi emal bilan emas) halqum tishlari yordamida yumshoq shilimshiq qobiqqa o`rab luqma hosil qiladi. Ozuqa luqmasi ichakka o`tkaziladi, ichagining uzunligi tanasining uzunligidan 10-13 marta ortiq. Uzun ichak bo`ylab harakatlanish barovarida ozuqa obdon hazm bo`ladi hamda yaxshi o`zlashtiriladi. 2 – yoshlik va undan katta oq do`ngpeshona baliqning bir kunlik rasioni tanasi og`irligining 70-80 % ini tashkil qiladi, ozuqa koeffisiyenti esa 30 birlik atrofida bo`ladi. Ozuqa tarkibidagi fitoplankton ulushi 90 % tashkil qilishi 11 mumkin. Fitoplankton bilan oziqlanishga tanasining uzunligi 3,5 smga yetganda o`tadi. Diatom va yashil suv o`tlarini xush kuradi. Ko`k yashil suv o`tlarini ham iste`mol qilishi mumkin bu uni turli tipdagi suv havzalarini tozalashda muhim biomelioratorga aylantiradi. Oq do`ngpeshona muhim ovlanish ahamiyatiga ega bo`lgan baliq, shuning uchun Xitoyda bu baliq 2 ming yildan oshiq vaqt mobaynida hovuzlarda yetishtirib kelinmoqda. Shuningdek, bu baliq akvakultura, baliq ovlash obyekti ham sanaladi, ko`pincha undan suv havzalarini suv o`tlaridan shu jumladan, ko`k-yashil suv o`tlaridan tozalashda biomeliorator sifatida foydalanishadi. Hozirgi vaqtda turli mamlakatlar ichki tabiiy suv havzalaridagi sanoat ovining, akvakulturaning shuningdek, dunyo hovuz baliqchiligining muhim obyekti sanaladi[61]. (1.2 – rasm). 1.2 – rasm. Dunyoda oq do`ngpeshona balig`ini yetishtirish hajmi (BMT FAO ma`lumotlari bo`yicha) Antropogen ta`sir natijasida suv havzalarining evtrofikasiya sharoitida (dunyoning juda ko`p malakatlarida dolzarb bo`lib bormoqda) dunyoda bu baliq turidan samarali biomeliorator sifatida foydalanishga ko`proq e`tibor berila boshlandi. Og`zidagi suzgich apparati yordamida oq do`ngpeshona 12 «gullab» qolgan yashil va loyqa suvlarni filtrlaydi va suvni yoppasiga gullashidan, shu jumladan, ko`k-yashil suv o`tlari bilan ifloslanishdan asraydi. Bu yirik, to`da hosil qiluvchi baliq bo`lganligi sababli uning tozalash samadorligi juda yuqori va har-xil tipdagi suv havzalari, shu jumladan, xiyobon, rekreasiya zonalari, irrigasion va energetik maqsadlardagi suv havzalarida ham muhim ahamiyat kasb etadi. Do`ngpeshona balig`i go`shti mazali hamda yog`lik. Diyetik oziqlarning muhim va qimmatbaho obyekti bo`lishi mumkin. Do`ngpeshona baliq chuchuk suvlarda yashaydigan va dengiz baliqlariga o`xshab qondagi xolesterin moddasini kamaytiruvchi yog` moddasiga ega bo`lgan yagona baliq. Go`shtining tarkibidagi yog` miqdori 4,5 do 23,5%, o`rtacha miqdori — 8,3— 13,1%. Yog`lilik darajasi tanasining o`lchamlari oshishi bilan ko`payib boradi. Oq do`ngpeshonalardan foydalanishdagi asosiy cheklov uning barcha mamlakatlarning ko`plab suv havzalarida o`z-o`zidan tabiiy ko`payishi uchun sharoitning yo`qligi sanaladi. Ushbu tur pelagofil ularning tabiiy urchishi uchun uzoq masofaga suv oqimining keskin ko`payishi talab etiladi. Urug`langan ikra shishib suv yuzasiga chiqadi va suv oqimi bilan 100 kmgacha masofani bosib o`tadi [32; B.136]. Shunday qilib bu baliq to`dasini, hovuzlarda sun`iy usulda olinib parvarishlanayotgan chavoqlarini suv havzasiga o`tkazish orqali saqlab turish mumkin. Tez o`sadigan, to`da hosil qiluvchi, pelagik baliq bo`lib o`lkan hajmlargacha kattalashadi, ayrim holatlarda tanasining uzunligi 1,5 metr va tanasining og`irligi 70 kgdan ortiq o`lchamlarda uchrashi qayd etilgan. Iliq suv balig`i, suvining harorati 0.5-38 °C oralig`ida bo`ladigan, ko`l, suv ombori, yirik dar yo larda yashaydi. Dunyo adabiyotida turli geografik sharoitlarda oq do ngpeshonaʼ urg ochi baliqlari 2-6 yoshida, chipor do ngpeshona 2-8 yoshida birinchi ʼ ʼ marta jinsiy voyaga yetishi ko rsatib o tilgan. Umuman olganda jinsiy voyaga ʼ ʼ yetish tezligida to g ri bog liqlik bor: suv harorati qanchalik sovuq bo lgan ʼ ʼ ʼ ʼ 13 sharoitda o ssa oq va chipor do ngpeshona baliqlari birinchi marta jinsiyʼ ʼ voyaga yetish tezligi shunchalik sekinlashadi [41; R.98-103]. А QSh ning tropik sharoitlaridagi Missuri daryosi havzasida oq do ngpeshona urg ochi va erkak baliqlari 2-yoshida birinchi marta jinsiy ʼ ʼ voyaga yetadi. Shu bilan birga ushbu sharoitlarda jinsiy voyaga yetish tezligida populyatsiya ichidagi o zgaruvchanlik kuzatilgan, ya ni bir qism ʼ ʼ avlodlari 3-yoshlik davrida birinchi marta jinsiy voyaga yetadi [38; R.38]. Bu ham oq do ngpeshonada ham chipor do ngpeshona baliqlarda kuzatilgan. ʼ ʼ 1.2. Chipor do`ng peshona balig`ining biologiyasini o ` rganilish tarixi . Chipor do`ngpeshona- Tinch okeaniga qo`yiladigan osiyoning uzoq sharq daryolari vakili, O`zbekistonga oq do`ngpeshona va oq amur chavoqlari bilan birgalikda 1960 yillarning boshida tasodifan kelib qolgan. Tovar xususiyatlari natijasida baliqchilik xo`jaliklari polikultura sharoitida yetishtirila boshlandi va respublikamizning tekislik qismidagi suv havzlarida keng tarqaldi. O`tkazilgan suv havzalarida juda yaxshi o`sadi. O`z-o`zidan tabiiy ko`payadigan to`dasi faqat Amudaryo va Sirdaryoning o`rta oqimida shakllangan [72; B.136]. Boshqa suv havzalarida to`dasini faqat baliqchilik xo`jaliklarida yetishtirilgan chavoqlarini muntazam ravishda o`tkazib turish orqali saqlab qolish mumkin. Chipor yoki janubiy do`ngpeshona (Lotin Hypophthalmichthys nobilis), odatdagi turidan farqli o`laroq, bir-biri bilan birlashmaydigan jabra qilchalariga ega va shuning uchun baliqlar ham zooplankton, ham fitoplanktonni iste`mol qilish qobiliyatiga ega. Ushbu qobiliyat tufayli karpning bu vakili tezda o`sadi va yaxshi vaznga ega bo`ladi. Masalan, bizning iqlim zonamizda etishtiriladigan bighead sazanining hosildorligi gektariga 6 (!) Tsentnerga va undan ham ko`proqga yetishi mumkin. Shu bilan birga, ushbu baliqlarning kunlik ovqatlanishi o`z vaznining 40% gacha bo`lishi mumkin. 14 Oq do`ngpeshona baliqdan farqli tarzda jabra ustunchalari erkin, kil faqat qorin suzgich qanotlari asosi ortida mavjud, halqum tishlarining chaynovchi yuzasi to`liq emas, tanasining rangi chipor tusda. Chipor do`ngpeshona oositlarining jinsiy voyaga yetishi sinxron tarzda amalga oshadi va o`n yillar davomida har yili bir marta ko`payadi. Ko`payishi bahorning oxiri va yozning boshiga to`g`ri keladi. Ota-ona baliqlar to`dasi ko`llar va katta daryolarning quyi qismidan oqim bo`ylab bahorgi toshqin vaqtlarida kutariladi. Shunday qilib, chipor do`ngpeshona yarim o`tkinchi baliq. Turning ekologik plastikligi yuqori bo`lganligi sababli ekvatorial suv havzalaridan tortib to mo`tadil iqlimli zonalarning o`rta qismigacha tarqalgan. O`sishi, jinsiy voyaga yetishi bo`yicha bu turda ham katta farq borligi kuzatilgan. Ekvatorial va tropik mamlakatlarda 2 – yoshida, Orol dengizi havzasida va mo`tadil iqlim zonasining janubiy qismida va subtropik mamlakatlarda 3-4 yoshida, Rossiyaning janubida, Ukraina suv havzalarida 4- 5 yoshida birinchi marta jinsiy voyaga yetadi. Ko`payish xususiyatlari bo`yicha oq do`ngpeshona va oq amurga o`xshaydi, shu bilan birga daryolarda o`tadi faqat ulardan biroz keyinroq. Urchishi suv harorati 18-20 o 19 0 C ga yetganda, daryodagi suv sathi keskin ko`tarilgan may-iyun oylariga to`g`ri keladi. Ikrasini daryo oqimi po`rtana hosil qiladigan joylarga qo`yadi. Ikrasi pelagik, suvda shishadi va hajmi kattalashadi va rivojlana boshlaydi va oqim bo`ylab daryoning quyi qismiga suzib ketadi, bu baliqlarning ham ikrasi turg`un suvli joylarga tushganda cho`kadi va o`ladi. Ikralari rivojlanishi uchun daryoning 100 km va undan ortiq masofasidan oqim bilan oqib kelishi talab etiladi. Serpushtligi juda yuqori, 20 kgdan og`ir bo`lgan baliqlarning serpushtligi 6 milliongacha, 8 kg gacha og`irlikka ega bo`lgan hovuz baliqlarining serpushtligi 1 milliongacha yetadi [21; S.9, 72-75; 42; R.5-9]. Muhim ovlanish ahamiyatiga tur, jahon akvakulturasida yyetishtirish hajmiga ko`ra dastlab o`rinlarni egallaydigan 5 turdan biri hisoblanadi. Shuningdek, dun yo hovuz baliqchiligining eng asosiy obyektlaridan biri. (1.3 15 – rasm). Ichki suv havzalariga baliqchilik xo`jaliklarida parvarishlanayotgan chavoqlari muntazam tarzda o`tkazib turilsa sanoat ovi obyektiga aylanadi. 1.3 – rasm. Chipor do`ngpeshonaning jahon akvakulturasida yetishtiriladigan miqdori. (BMT FAO ma`lumotlari bo`yicha) Chipor do ngpeshona areali va hozirgi vaqtda tarqalgan hududlardaʼ (ko plab mamlakatlarga introduktsiya qilish natijasida) jinsiy voyaga yetish ʼ tezligida sezilarli darajadagi geografik o zgaruvchanlik kuzatiladi. ʼ Hindistonda, Isroilda va Janubiy Sharqiy Osiyoda mazkur tur vakillari birinchi marta 2 yoshida jinsiy voyaga yetadi, Xitoyning janubiy qismida 3-yoshida, shimoliy qismida 8 yoshida, АQSh ning Missurri havzasida 3 yoshlik davrida, Ruminiya va Ukrainada 6-9 yoshlik davrida jinsiy voyaga yetadi [58; P.1319 – 1329; 74; P21-34; 53; R.111-113]. Moskva atrofida chipor do ngpeshona jinsiy voyaga yetmasligi ʼ aniqlangan. O zbekistonda chipor do ngpeshona baliqlar hovuz baliqchiligi ʼ ʼ sharoitida jinsiy voyaga yetishi me riy tarzda amalga oshsada sezilarli ʼ darajadagi turli –tumanlik kuzatiladi ayrimlari 3 – yoshda birinchi marta jinsiy voyaga yetsada, asosiy qismi 4-5 yoshida birinchi marta jinsiy voyaga yetadi [50; S. 40-42]. 16 Chipor do`ngpeshonaning boshi katta, suzgichlari katta va dumi uzun. Voyaga yetganlar qora rangga yaqinroq rang bilan ajralib turadi. Yonlarda dog`lar bor. Yosh baliqlarda teri va tangachalari oltin rangda. Baliq uzunligi 1,5 metrgacha o`sadi va uning maksimal vazni 40-60 kilogrammni tashkil qiladi. Baliq uchun afzal ovqat fitoplankton hisoblanadi. Urug`lantirish bahorning oxiri-yozning boshlarida, suvning harorati 18-30 darajaga etganida sodir bo`ladi. Baliq yashash muhitiga qarab 2-6 yilgacha jinsiy etuklikka erishadi. Maksimal unumdorlik Turkmaniston va Moldova suvlarida kuzatiladi: bitta urg`ochi 600 mingdan 1 milliontagacha tuxum qo`yishi mumkin. Har ikki turning urchishi suv sathining keskin kutarilib suv oqimi kuchaygan bahor oylarida suvning harorati 18oS dan ko tarilganda boshlanadiʼ va 30oS haroratgacha davom etishi mumkin. Bunday sharoitlar yirik Osiyo daryolarida (eng avvalo Xitoyda), Shimoliy Аmerika (Missuri va Mississippi), shu bilan birga ushbu daryolarning ham yuqori, o rta va quyi oqimlarida ʼ kuzatiladi [34; P.185-209; 39; R.1280-1282; 44; 45p; 511; R.367-369; 52; P.4:20 -23]. Bir marta АQSh ixtiologlari mart oyining oxirida suv harorati 14°C ga qiziganda to laqonli urchish jarayonini kuzatishgan [74; P.381-382]. ʼ Har ikki turda yuqori serpushtlik kuzatilgan. Tadqiqotlar o tkazilgan barcha ʼ regionlarda turli vakillarida kuchli o zgarib turadi, har ikki turda mutlaq ʼ serpushtlik ko rsatkichi bilan tana o lchamlari orasida ijobiy bog liqlik ʼ ʼ ʼ mavjud [28; C.96-105; 43; R.5-9]. Xususan, bunday holat Shimoliy Аmerikaning qisman sharqiy Illinoys daryosida ham kuzatilgan [47; 1327-1334p]. U yerda 2004 yilda mahalliy to da urg ochi baliqlar mutlaq serpushtligi chipor do ngpeshona baliqlarda ʼ ʼ ʼ 180 dona ikraga oq do ngpeshona baliqlarda 280 dona ikrani tashkil etdi, 2004 ʼ yil xitoy karp baliqlari uchun suv oqimi va urchishi uchun juda noqulay kelgan. 2005 yilda esa aksincha, ham o sishi ham urchish davrida daryo ʼ oqimida juda qulay sharoit bo lgan. Shuning uchun mahalliy ota-ona to dasi ʼ ʼ mutlaq serpushtligi juda yuqori bo lib – 750 – 1600 ming donani tashkil qildi. ʼ Missuri daryosida noqulay 2004 yilda chipor do ngpeshona baliqing mutlaq ʼ 17 serpushtligi bor-yo g i 4,7 – 473,2 ming dona ikrani, oq do ngpeshonaʼ ʼ ʼ baliqlarda esa – 26,6 - 598,8 ming dona ikrani tashkil etgan. 2005 yildagi qulay ob-havo sharoitida o sha to dadagi chipor do ngpeshona baliqlar mutlaq ʼ ʼ ʼ serpushtligi 274,9 – 3683 dona, oq do ngpeshonada esa – 274,9 – 3683,4 ming ʼ donani tashkil qildi [30; C.49-53; 44; R.45]. Erkin tabiiy yashash sharoitda har ikki tur daryolar yirik o zanlari, ʼ ko llar va suv omborlari hududini band etadi. Ularning o zi tabiiy holda ʼ ʼ ko plab suv havzalariga o tishgan shu bilan birga ularni biomeliorator sifatida ʼ ʼ suv havzalariga o tkazishadi. Lentik tipdagi suv havzalar sharoiti ʼ do ngpeshona baliqlar har ikki turi uchun qulay, chunki ularda tabiiy ozuqa ʼ bazasi tez va mo l-ko l rivojlanadi [31; C.26-29; 55; R.159-164]. Ushbu ʼ ʼ biologik xususiyatni bilgan holda To dako l suv ombori baliq pitomnigida ʼ ʼ chavoqlarni tez o stirish uchun yaxshi o g itlash ishlari amalga oshiriladigan ʼ ʼ ʼ va siyrak o stirish tig izligi qo llaniladigan hovuz polikulьturasi ʼ ʼ ʼ texnologiyasidan foydalanishadi. Birqator tadqiqotlarda suv havzasidagi oq va chipor do ngpeshona baliqlar uchun qulay bo lgan suvning sifat ʼ ʼ ko rsatkichlari (Shimoliy Аmerika havzalari misolida) ko rsatilgan. Shu ʼ ʼ jumladan: suvning minerallashuvi – 726 mg/l gacha, suvda erigan kislorod miqdori – 3 mg/litr dan ortiq, suv havzasi chuqurligi – 1,5 m, suv harorati 21 – 30oS, suvning tiniqligi – Sekki diski bo yicha 0,6 metrdan kam emas [35; ʼ R.38-41; 56; R.54-58]. Ko rinib turibdiki, To dako l suv omborida faqat ʼ ʼ ʼ suvning tiniqligi bo yicha sharoit har ikki tur afzal biladigan ko rsatkichdan ʼ ʼ sezilarli tarzda yuqori. Boshqa barcha ko rsatkichlar vegetatsiya mavsumida ʼ qulay. Chipor do ngpeshona balig i bahorda suv harorati 16,1oS yuqori ʼ ʼ bo lgan, oq do ngpeshona balig i esa – 17,7oS bo lgan joylarda turadi. ʼ ʼ ʼ ʼ To dako l suv omboridagi bunday sharoit aprel oyining o rtalarida paydo ʼ ʼ ʼ bo ladi va yaylov akvakulьturasi uchun yaroqli qiladi. Yozda esa har ikki tur ʼ suv harorati 27oS bo lgan joylarda bo lishni afzal ko rishadi [32; 75]. ʼ ʼ ʼ 18 Janubiy Sharqiy Osiyo mamlakatlarida tuproq hovuzlarida 4-6 oy davomida tanasining uzunligi 10-12 sm ga yetguncha parvarishlanadi, lichinkalarning chavoqqa aylanishi 90%. Keyin esa ular yaylov akvakulьturasi havzasiga o tkaziladi. Chipor do ngpeshona baliq chavoqlari bir necha o nʼ ʼ ʼ gektardan 1-2 ming gektargacha bo lgan suv havzalariga 170 – 750 dona/ga ʼ tig izlikda, oq do ngpeshona chavoqlari bundan biroz ko p miqdorda amalda ʼ ʼ ʼ barcha suv havzalariga (ko llar, suv omborlari) o tkaziladi. Suv havzasi ʼ ʼ o g itlanmagan sharoitda do ngpeshona baliqlar har bir turining baliq ʼ ʼ ʼ mahsuldorligi 150 – 400 kg/ga ni tashkil qiladi [26; 30; 35; 36; 39; 40; 44; 69; 66; 76;]. 19 2. Tadqiqot sharoitlari, obyekti va usullari . 2.1. Tadqiqot ishlari olib borilgan hududning fizik-geografik tavsifi va iqlimi . Zarafshon o`sha Machcho tog`idan (5960 m.) boshlanib ulkan uzunligi 24,7 maydoni 40,8 yaxob, Zarafshon muzligining tagidan chiqib keladi. Uni dastlab Machcho daryosi deb atashgan. Zarafshon daryosi : O`rta Osiyo, Zarafshon va Oloy to`lari tutashgan Ko`ksuv (Mastchoh) tog` tuginidagi Zarafshon muzligidan 2772,5 m balandlikdan Mastchoh nomi bilan boshlanadi. Mastchoh Ayniyqishlog`i yonida Fandaryo bilan qo`shilgach Zarafshon nomini oladi. Zarafshon qadim Amudaryoga 20 km ga yetmasdan Sandiqli qumligiga shimilib ketar edi. Uzunligi muzlikdan Sandiqli qumigacha 751 km edi.Daryoning suv yig`adigan maydoni 12374 km 2 . Quyi qismida Qorako`ldaryo nomini olib, Qorako`l shahri yaqinida 2 tarmoqqa bo`linib, Toyqir Dengizko`lga, Sarbozor esa Chigarko`lga yetib borar edi. Endilikda esa Zarafshonning suvi ko`plab sug`orishga sarflanishi tufayli daryo u yerga yetib bormaydi. Zarafshon daryosining tog`li qismi Tojikistonga Ravatxo`ja tog`idan quyi qismi O`zbekistonga qaraydi. Zarafshon daryosiga 200 ga yaqin daryo va soylar kelib quyiladi. Eng muhim chap irmoqlari: Fandaryo, Kishtutdaryo, Mog`iyondaryo, Urgutsoy. O`ng irmoqlari: Rom, Tursinsoy, Kattasoy. To`lin suv iyun-avgust. Suv sarfi Rovotxo`ja to`g`onida 165 m 3 g/sek. Oqiziqlar 1 km 2 suv yig`adigan maydondan 401 tonna oqiziq yuvsa tog`larda 943 t yetadi. Loyqa 1m 3 0,88 kg. Zarafshon suvi tekislik qismida 76 kun iliq kelganda 2 kun muzlaydi. Zarafshon suvida Amudaryo va Sir daryoga nisbatan fosfor miqdori 1,5-2 marotaba ko`p uchraydi. Bu, albatta, har qanday unumdorligi past dalaning ham joniga oro kirgizadi, hosildor qiladi. Darhaqiqat, daryo ancha yoyilib va sekinlashib oqadigan Bulung`ur, Jomboy, Oqdaryo, Chelak, Ishtixon, Kattaqo`rg`on tumani hududlarining tuprog`i tevarak-atrofdagilardan farqli 20 o`laroq, qora kulrang tuslidir. Garchand daryo suvi hozir o`sha biz nazarda tutayotgan hududlarni qamrab ololmasa ham, qadimda Zarafshon bugungisidan bir necha o`n, balki yuz bora sersuvroq bo`lgan, degan xulosani beradi. Zarafshonning delta qismida tadqiqot olib borgan arxeologlar (akademik A. Muhammadjonov rahbarligida) besh ming yil muqaddam u o`z suvini Amudaryoga quygan, degan xulosaga keldilar. Besh ming yil muqaddam emas, besh yuz yil muqaddam yashab o`tgan samar qandlik tarixchi olim Hofizu Obro` ham, Ko`hak suvi sernam yillari to Jayhunga qadar yetar edi, deya dalolat beradi. Ba`zi bir qiyosiy taqqoslashlar yakuni ham qadimda Zarafshonning nihoyatda muazzam daryo bo`lganligi tastig`idir. Dastlabki farazga ko`ra, Zarafshonning asosiy suv manbai - muzliklar hozirgisiga nisbatan kattaroq bo`lgan. Buni Mastchoqdaryo o`zani bo`ylab sayohat qilgan kishi darhol ilg`ab olishi mumkin. Chunki muzlik vodiyning har ikkala yon bag`rini oynadek silliqlab "iz" qoldirgan, muzlik hosilalari - morenalar hozirgi muzlik yotgan 2775 m. dan bir necha o`n kilometr quyida uchray boshlaydi. Eramizning boshlarida yashab, ijod qilgan yunon olimi Kvint Kurtsiy Ruf shunday yozadi:" So`g`diyonaning katta qismidan mahalliy aholi "Politimet" deb ataydigan daryo oqib o`tadi. U avval tor o`zandan oqadi, so`ngra tor g`orga oqib tushadi va yer ostida ko`zdan g`oyib bo`ladi. Biroq daryoning sharillagan tovushi eshitilib turadi, yer usti doim zax". Yana bir yunonistonlik olim Strabon ham Zarafshonni shunday ta`riflaydi. Kvint Kurtsiy Ruf tasvirlayotgan manzara Zarafshonning yuqori mansabiga xos bo`lib, daryo oqib kirib ketayotgan g`or aslida muz g`oridir. Demak, daryo muzlikdan ajralib chiqqach, quyiroqda bo`lishi ehtimolga yaqin. Bunday holatlar ko`p uchraydi. Qalin morenalar erimasdan ko`prik misol daryo o`zanini qoplab yotaveradi. Binobarin, ikki ming yil muqaddam muzlik chegarasi biz tasavvur qilgan hududdan juda ham quyida yotgan va tabiiyki, shunga yarasha ko`p suv bergan. Suvning mo`lligidan va bahor paytlari yoyilib oqishidan shunchalar keng to`qay paydo bo`lganki, Samarqand atrofida 10 ming qo`shini bo`lgan Spitamen Aleksandr Makedonskiy 21 askarlariga qaqshatqich zarba berib, daryo bo`yidagi o`sha changalzorga kirib ko`zdan g`oyib bo`lgan. Ming yil muqaddam yashab o`tgan tarixchi olim Narshaxiy Zarafshonni Rudizar, gohida Haromkom deb atagan va Boykandga oqib borishini ta`kidlagan. Boykand esa to`qay va kattako`lga tutashadi. Bu ko`lni Bargin, Farix, Qorako`l deb ataydilar, deb yozadi Narshaket. Jayxoniy (X asr) esa bu ko`lni Somchan deb ataydi. Buxoro suvining ortiqchasi o`sha joyga yig`iladi. Unda suv jonivorlari yashaydi. Xurosonning hamma joyidan qush va baliqlarning barchasini jamlasa ham unga teng kela olmaydi. Demak, Ulug`bek ham qish fasllarida ov qilish uchun bekorga Qorako`lni tanlamagan, shunga asoslanib, atigi besh yuz yil muqaddam ham Zarafshon juda sersuv bo`lgan ekan, de yishimiz mumkin. Geografik o`rni. Zarafshon havzasi sharqdan g`arbga 770 kilometrdan ortiqroq cho`zilgan bo`lib, shimoliy chegarasi Turkiston tizmasining suvayirg`ich chizig`i, janubiy chegarasi Hisor va Zarafshon tizmalari orqali o`tadi. Eng sharqiy nuqtasi Matchox tog` uzeliga taqaladi va eng harbiy qismi Dengizko`l rayoniga qadar yetadi. Havza maydoni katta territoriyani tashkil qilgan bu rayonda O`zbekistonning 1 mln. gektaridan ortiqroq va Tojikistonning 60 mln gektar sug`oriladigan dehqonchilik yerlari joylashgan. Qadimgi dehqonchilik rivojlangan Zarafshon vohasida 4 millionga yaqin aholi yashaydi. Oloy tizmasi Matchoh tog` tugunida uchta tizmaga ajraladi: Turkiston, Zarafshon va Hisor. Ana shu Matchoh tugunidagi Zarafshon muzligidan Matchoh daryosi boshlanadi va u Fandaryo bilan qo`shilgach, Zarafshon deb ataladi. Ana shundan keyin chap tomondan 57 km dan keyin, Yashtut va 88 km dan keyin Mag`iyondaryolar Zarafshonga qo`shiladi. Qolgan irmoqlar soylardan iborat bo`lib, ko`pchiligi yozda qurib qoladi. O`zbekiston territoriyasida Zarafshon suvining asosiy qismi sug`orishda ishlatiladi. Shu maqsadda o`rta va quyi Zarafshonda 99 yirik magistral kanallar 22 qurilgan. Kanallar bilan daryo suvi faqat Zarafshon voha yerlari emas, balki Qashqadaryo (Moskva kanali) va Jizzax viloyatlari (Tuyatortar) yerlari ham sug`oriladi. Relef xususiyatlariga ko`ra Zarafshon havzasi uch qismga bo`linadi: 1) Yuqori Zarafshon; 2) O`rta Zarafshon: 3) Quyi Zarafshon. Yuqori Zarafshon daryo manbasidan, ya`ni Zarafshon muzligidan Panjikent shahriga qadar joylar kiradi. 300 km ga yaqin cho`zilgan bu rayon daryo va daryo oralig`i tog`lar orasida chuqur va tor vodiy hosil qiladi. Vodiyning kenligi o`rtacha 10-15 km bo`lib, ayrim joylardagina 20 km ga etadi. Daryo boshlanishida Turkiston, Hisor va Zarafshon tohlarining balandligi 4000-5000 metrni tashkil qiladi. Zarafshon tizmasidagi eng baland Chimtarha cho`qqisi 5033 metrga etadi. G`arbiy tomon tog`lar pasayib boradi. Panjikent shahri yaqiniga ham tog`larning cho`qqilari 2500-3000 metrni tashkil qiladi. Baland tohlar bilan o`ralgan Yuqori Zarafshon havzasining Ko`histon, ya`ni «tog`lar o`lkasi» deb ataladi. O`rta Zarafshonga Panjikentdan Navoiy shahri yaqinida (g`arb tomonda) joylashgan Xazara qisig`igacha bo`lgan joylar kiradi. 200 km dan ortiq cho`zilgan bu territoriyada daryo vodiysi keskin kengayadi (70-80 km gacha) va daryo ancha sekin oqadi. Atroflaridagi tog`lar baladligi 1500-2000 metr bo`lib, g`arbga tomon pasayib boradi. Eramizdan 2000 yillar oldin dehqonchilik rivojlangan bu vodiy Samarqand vohasi deb ataladi. Bu yerda eramizdan oldin qurilgan Darg`om kanali va o`rta asrda qazilgan qator yirik kanallar (Tuyatortar, Eski Anxor, Bulung`ur, Mirzaariq va boshqalar). Quyi Zarafshon Xazara qisig`idan Dengizko`lgacha bo`lgan joylar kiradi. Xazara qisig`iga chiqishi bilan Zarafshon tekislikda yoyilib oqadi. Bu joylar Zarafshon daryosining deltasi hisoblanadi. M.Muxamadjonov (1978) ma`lumoti bo`yicha bundan 6000 yil oldin Zarafshon Amudaryoga quyilgan. Keyingi sug`oriladigan dehqonchilikning vujudga kelishi bilan kanallar qazilib, daryo suvi turli tomonga olib ketila boshlagan, natijada suv Amudaryoga yetmay qolgan. Hozirgi paytda Zarafshon daryosining suvi 23 Navoiy viloyati Qiziltepa tumanidagi Xarkur suvi tuguniga borib, juda kamayib qoladi va Buxoro viloyatidagi G`ijduvon shahrida suv uch tomonga bo`linib ketadi va daryoning o`zani Qorako`lga, Dengizko`lga tomon asta- sekin kamayib, suvi tugaydi. Biroq Navoiy va Buxoro viloyatlarida sug`orilgan yerlardan tushgan sho`rtobroq suvlar hisobiga quyi Zarafshon qismi suvlanib turadi. Geologik tuzilishi. Zarafshon vohasini o`rab turgan Zarafshon va Turkiston tizmalari kaledon, gersen va alp burmalanishida hosil bo`lgan. Shu burmalanishlar ichida gersen burmalanishi katta rol o`ynaydi. Har ikkala tizmalarda yer yuzasiga chiqib yotgan tub jinslardan qadimgisi ordovik-quyi silur davriga xos bo`lib, ular Janubiy Nurota tizmasiga kiruvchi Oqtov antiklinalida Chakilkalon va Zirabuloq tog`larining janubiy yonbag`irlarida yer yuzasiga chiqib yotadi. Bu jinslar Oltiovul va Devonsoy yaqinlarida uchraydi (Sultonov, 1984). Bular katta maydonni egallaydi va asosan alevrolitlardan, ohaktosh aralash qumtoshlardan va kvarsli perfirlardan tarkib topgan. Sof quyi silur yoshiga xos jinslar katta maydonga tarqalgan bo`lib, bular Shimoliy va Janubiy Nurota tizmalarining katta qismini qoplagan. Ular ohaktoshlar, slanetslar va qumtoshlardan iborat. Yuqori Silur yotqiziqlarining venlok yarusi Chumqortov, Cho`ponota balandligi va Nurota tizmasida uchraydi va ular alevrit, slanets qatlamlaridan iborat bo`lib, umumiy qalinligi 130-140 metrga, Cho`ponota tepaligida 400 metrga yetadi. Devon sistemasida jinslar Nurota va Zirabuloq tog`larida keng tarqalgan bo`lib, asosan ohaktosh va dolomitlardan tuzilgan, qatlamlar qalinligi 400-500 metrni tashkil qiladi. Mezozoy yotqiziqlari Zirabuloq-Ziyovuddin tog`larida keng tarqalgan bo`lib, yura va bo`r davrlariga xos. Yura davrining jinslari Sukayti qishlog`i yaqinida va Azkamar tepaligining etagida yer yuzasiga chiqib yotadi. Ular sozlardan, sozli slanetslar, qumtosh va konglomeratlardan iborat bo`lib, 24 qalinligi 50-100 m. Bo`r davriga xos jinslar ham konglomerat, soz va ohaktoshlardan iborat, ularning qalinligi 245-300 m (Sultonov, 1984). Paleogen yotqiziqlari (Buxoro yarusi) Zirabuloq-Ziyovuddin tog`larining shimoliy tog`oldi zonasida tarqalgan. Ular konglomeratlar, g`ovak ohaktoshlardan, qumtosh va qattiqlashgan sozlardan iborat bo`lib, qalinligi 15- 16 m ga yetadi. Neogen davri jinslari Oqtog`ning janubiy yonbag`ri va Ziyovuddin tog`larining shimoliy yonbag`ridagi adirlar soy yoqalarida er yuzasiga chiqib yotadi. Ularning qalinligi 100-150 m ni tashkil etadi. O`rta Zarafshonda to`rtlamchi davr yotqiziqlari keng tarqalgan bo`lib, ularni yoshi bo`yicha to`rtga bo`lishadi: 1) Nanay (so`x); 2) Toshkent; 3) Mirzacho`l: 4) Sirdaryo. Nanay sikli, ya`ni qadimgi to`rtlamchi davr yotqiziqlari Zirabuloq- Ziyovuddin va Nurota tog`larining etaklarida uchraydi. Ular lyossimon jinslardan, konglomerat va brekchilardan tarkib topgan bo`lib, qalinligi 10-12 metrdan oshmaydi. Toshkent sikli, ya`ni o`rta to`rtlamchi davr yotqiziqlarini Ziyovuddin- Zurabuloq tohlarida (G.F.Tetyuxin, 1982) o`rgangan va Qarnab svitasi nomi bilan ajratgan. Ular Zarafshon vodiysiga keng tarqalgan Zarafshon daryosining to`rtinchi va beshinchi terrasalari Qarnab svitasi yoshidagi yotqiziqlar bilan qoplangan bo`lib, umumiy qalinligi 230-250 m. Mirzacho`l sikli, ya`ni yuqori to`rtlamchi davr yotqiziqlari Zarafshon daryosining uchinchi va ikkinchi terrasalarini qoplaydi. Ular lyossimon jinslar va konglomeratlardan tarkib topgan, qalinligi 40-50 m. Inson xo`jalik faoliyatining uzoq yillar ta`siri natijasida yangi antropogen yotqiziqlar hosil bo`lgan, bularni madaniy-irrigatsion yotqiziqlar deb ataladi. Ularning qalinligi o`nlab santimetrdan birnecha metrga boradi. Gersen burmalanishi davrida magmatik jarayonlar ham sodir bo`lgan, lekin magma yer yuzasiga otilib chiqmasdan darzlar orasida qotib qolgan. Bu intiruziv jinslar keyinchalik denudatsiya tufayli ochilib qolgan. Ular granit, 25 granodiorit, diorit, gabro-dioritlardan tarkib topgan bo`lib, tog`larning 15-20% maydnini egallaydi. 2.1. - rasm. Zarafshon daryosi xaritasi Relefi. Zarafshon vodiysi yirik tektonik botiq bo`lib, uning asosi gersen burmalanishida hosil bo`lgan. Tektonik botiq atrofidagi tohlar ulkan menaantiklinal strukturasining davomi hisoblanadi va u yirik yoriqlar, 26 sinklinal bilan alohida bo`laklarga ajralgan. Bu bo`laklar relefda alohida tohlar sifatida ajralib turadi (masalan, CHakikalon, Qoratepa, Zirabuloq, Ziyovuddin va boshqalar). Zarafshon vodiysi sharqdan harbga tomon kengayib, sekin-asta pasayib boradi. O`rta Zarafshonning harbiy qismida qayir balandligi 600-650 metrni, sharqda Panjikent shahri atrfida esa, 800-900 metrni tashkil qiladi. O`rta Zarafshon botihining umumiy ko`rinishi tagi yassi, keng qayiqni eslatadi. Botiqning janub tomonini sharqdan harbga Zarafshon tizmasining davomi hisoblangan CHaqilkalon, Qoratepa, Zirabuloq, Ziyovuddin tohlari o`rab turadi. Bu tog`lar ham sharqdan harbga Qizilqum cho`li tomon pasayib boradi. Chaqilkalon va Qoratepa tohlarining o`rtacha balandligi 1500-1800 metr, Zirabuloq va Ziyovuddin tohlariniki – 1100-1200 metrni tashkil qiladi. Bu tohlar sistemasida eng baland cho`qqi 1126 m. O`rta Zarafshon botihini shimol tomondan CHumqortoh, G`o`bdintog`, Qorachatog`, Oqtoh va Qoratog`lar o`rab turadi. Bu tohlarning ham o`rtacha balandligi 1500-1800 metrni tashkil qiladi va harbga tomon pasayib boradi. Eng baland cho`qqilar Sxumqortohda 2621 m, Nurota tizmasida Hayotboshi 2135 m, Oqtovda – Takatau – 2004 m. Tohlarda relef shakllari tektonik va erozion-akkumulyativ jarayonlar tufayli shakllangan. Tektonika bilan tog`larning umumiy yo`nalishi, alohida massivlar, cho`qqilar hosil bo`lgan bo`lsa, erozion kuchlar bilan soylar, jilg`alar hosil bo`lgan. Umuman tog`larning yonbag`irlari erozion sikllar bilan kuchli parchalangan va ularning chuqurligi 70-100 metrdan 300-350 metrgacha etadi. Soy tagida va tog` oldi adir zonasida yirik erozion shakllar tagida akkumulyativ materiallardan qayir va terrasalar hosil bo`lgan. Toh oldi va zonasi asosan prolyuvial yotqiziqlar bilan qoplangan. Ular konus shakliga ega bo`lib, ularning kattaligi soylarning havza maydoniga bog`liq. Ko`ndalang kesimida tog`lar asimmetrik tuzilishiga ega. Zarafshon tizmasida ham, Turkiston tizmasida ham tog`larning shimoliy yonbahirlari tik 27 va qisqa, soylar ham kalta va kamsuv. Janubga qaragan yonbag`irlari esa, uzun va sekin-asta pasayib, adir zonasiga tutashib ketadi. SHimoliy yonbag`irlar tikligining sababini geologlardan Nalivning, Rijkov va boshqalar tektonik ko`tarishlar shimol tomondan siqiq bilan ro`y bergan va tog` etaklarida kuchli yoriqlar hosil bo`lgan deb tushuntiradi. Samarqand botig`i atrofidagi tog`lardagi surilmalar o`pirilish, qulash va boshqa gravitatsion jarayonlar M.X. Xalimov karst xodisalari M.A.Abdujaborov, Z.S.Sultonov suffizion jarayonlar R.X.Xalimov ishlarida bayon qilingan. [6.28] Samarqand botig`ida uchtadan oltitagacha terrasalar ajratilgan (Tetyoxin, 1982). Botig`ning harbiy qismida Navoiy shahri atroflarida ikkita terrasa yaxshi bilinadi. Samarqand shahri atroflarida ya`ni daryoning chap qirg`oqida uchta terrasa, Panjikent shahri atrofida oltita terrasa yaxshi ajraladi. Terrasalar vodiyda keskin chegara hosil qilib ajralmagan. Chegaralar ayrim joylardagina yaxshi bilinib turadi. Masalan. Samarqand shahri yaqinida qayir daryodan 1,5- 2,5 metr balandlik (Aeroport), birinchi terrasa qayirdan 2,5-3,5 metr balandlikda ajralib turadi. Ikkinchi terrasa tik jar hosil qilib, birinchi terrasa 3- 5 metr balandlikda yaqqol ajralgan. Samarqand shahri Zarafshonning ikkinchi va uchinchi terrasalarida joylashgan. Uchinchi terasa toh oldi tekisligi bilan sekin-asta qo`shilib ketadi. Panjikent yaqinida terasalar zinapoya hosil qilib, relefda yaxshi ajralib turadi. Terrasalarning tabiiy chegaralari ko`p joylarda tekislanib yuborilgan. Vodiyda inson ta`sirida qator relef shakllari hosil bo`lgan. Bularga qo`rg`onlar, kanallar, kanal yoki tuproq tizmalari, suv omborlari, hovuzlar, ariqlar va boshqalarni kiritish mumkin. Iqlimi. O`rta Zarafshon iqlimining shakllanishida uning geografik o`rni, atrofdan keladigan havo oqimlari bilan Zarafshon va Turkiston tizmalarining yaqinligi sharq tomondan baland tog` sistemalarining mavjudligi va g`arb tomonning ochiqligi muhim rol o`ynaydi. Janubiy kenglikda joylashganligi tufayli O`rta Zarafshon katta miqdorda quyosh isiqligini oladi. Quyosh 28 radiatsiyasining o`rtacha yillik yalpi miqdori 181 kkal/sm 2 ni tashkil etadi. Bir yilda quyoshli vaqtning davomiyligi esa, 2916 soatga teng . Shuni aytish kerakki, iqlim harakteristikasida biz hamma iqlim elementlariga batafsil ta`rif bermaymiz. Asosiy e`tiborni havo ifloslanishiga ta`sir ko`rsatadigan iqlim elementlariga ko`proq to`xtab o`tamiz. Havo temperaturasi harbdan sharqqa va vodiydan tor tepalari tomon o`zgarib boradi. O`rtacha sovuqsiz davr 180-210 kun bo`lib, iyul oyining o`rtacha harorati g`arbda +27 0 C, sharqiy qismida 24,9 0 C. Absolyut maksimum tekislikda 44-46 0 C ga tohlarda 42 0 C ga etadi. Qizilqum sahro havosi ta`siridan uzoqlashgan sari yoz oyi harorat pasayib boradi. Masalan, iyulning o`rtacha harorati Navoiyda 28,3 0 bo`lsa, Samarqandda 25,9 0 , 1213 metr balandlikda joylashgan Omonqo`tonda 24,0 0 ni tashkil qiladi. Relefning xilma-xilligi yog`inlarning notekis taqsimlanishiga ta`sir qiladi. Rayonning g`arbiy qismiga 100-200 mm yog`in tushadi. Sharqqa borgan sari yog`in miqdori oshadi va O`rta Zarafshonning markaziy qismiga kelib 300-350 mm ni, Samarqandda 356 mm ni tashkil qiladi.Tog`larda yog`in tekislikka nisbatan 2-3 barobar ko`p tushadi (500-900 mm). Omonqo`tonda o`rtacha ko`p yillik yog`in mimqdori 870 mm. Seryog`in yillari bu miqdor 1749 mm (1969 y.), kam yog`in yillari 561 mm (1967 y.)ga tushib qoladi. Yil davomida yog`in eng ko`p mart va aprel oylariga, kam yog`in iyul- avgust-sentyabrga to`g`ri keladi. Yog`inlar asosan yomg`ir holda tushadi. Faqat, dekabr, yanvar va fevral oylari yog`inning asosiy qismi qor holida yog`adi. Qor qoplami tekislik rayonlarida barvaqt qoplam hosil qilib yotmaydi. Ko`p hollarda yoqqan qor bir necha kundan keyin erib ketadi, lekin qish sovuq kelgan yillari tekislikda ham qor erimasdan 30-40 kun yotishi mumkin. Tog`larda ahvol boshqacha. Balandligi 1600 metrdan oshadigan tog`larning tepalarida 2-3 oy davomida qorlar erimasdan turadi va ularning qalinligi 15-20 sm ga, ba`zan 40 sm gacha boradi. Tekislik qismlarida qorning qalinligi 3-6 sm ni tashkil qiladi. Qor ko`p yoqqan ayrim yillari qorning 29 tekislikdagi qalinligi 15 sm, tog`larda 48 sm gacha (1969) yotganligi kuzatilgan. Havo namligi joyning tabiiy geografik sharoiti bilan bog`liq. YOz oylari O`rta Osiyo ustida shakllangan kontinental tropik issiq havo nisbiy namlikning pasayib ketishiga sababchi bo`ladi. Atrofda suv havzalarining yo`qligi va katta territoriya cho`llar bilan bandligi absolyut namlikning ham kam bo`lishiga sababchi bo`ladi. Nisbiy namlikning yillik va sutkalik o`zgarishi temperaturaning o`zgarishiga teskari holatda ro`y beradi. Qish oylari nisbiy namlik yoz oylariga nisbatan katta. Xuddi shuningdek, kechasi ham nisbiy namlik kunduzdan katta. O`rta Zarafshonda ertalab soat 7.00 da o`rtacha nisbiy namlik 58 dan 71% ga etadi. Shamolsiz ob-havo sharoitida atmosferadagi har-xil aerozol zarrachalar havodagi namlik bilan qo`shilib, ertalabki soatlarda havo ifloslanishini oshiradi. Qish oylari kunduz kunlari o`rtacha nisbiy namlik 60- 70% ni tashkil qiladi. YOz oylari kunduz issiq havoda nisbiy namlik juda kamayib ketadi. Iyul oyida soat 13.00 da uning miqdori 18-20% gacha tushib qoladi. Har bir joy havosining toza bo`lishida shamol yo`nalishi va tezligining ahamiyati katta. Joy relefining murakkabligi shamol yo`nalishi va tezligiga katta ta`sir ko`rsatadi. O`rta zarafshonning janubiy-g`arbiy tomonida yil davomida shimol tomonidan esadigan shamol ustun. Tog` oldi va shimoliy- sharqiy rayonlarda esa, sharqiy va shimoliy-sharqiy yo`nalishdagi shamollar ko`p takrorlanadi. Baland tog`lar yonida joylashgan Urgut va tog` orasidagi Omonqo`ton paslarida shamol yo`nalishlari tez-tez o`zgarib turadi va shamolning esishi shu rayonga kirib keladigan havo oqimlariga kam bog`langan. Fasllar bo`yicha shamol yo`nalishi bir xil emas. Qish oylari o`rta Zarafshonning g`arbiy qismida shimol tomondan esadigan shamollar 20- 26%ni tashkil qiladi. Bahorda tekislik qismida shimoliy va shimoliy-sharqiy 30 shamollar ustunlik qiladi, yoz oylari tekislikda shimoldan esadigan shamol 45- 65% ni tashkil qiladi, ularning o`rtacha tezligi 4-5 m/sek, ba`zan 5,5 m/sek. Doimo esadigan katta tezlikdagi bunday shamollar shahar havosining tozalanib turishiga katta yordam beradi. Kuzda rayonning janubiy-harbiyda shimoliy va shimoliy-harbiy tomonlardan esadigan shamollar ko`proq bo`lib, takrorlanishi yillik shamolning 33-50% ni tashkil qiladi, o`rtacha tezligi 3-4 m/sek. Rayonning shimoliy-sharqiy qismida sharqiy tomondan esadigan shamol ko`p takrorlanadi (25-57%), o`rtacha tezligi 4-5 m/sek. Demak, o`rta Zarafshonning sharqiy qismida joylashgan shaharlarda (Samarqand, Panjikent) havoni ifloslovchi sanoat korxonalari shaharning sharqiy tomonida qurilmasligi kerak. Tumanning davomligi va takrorlanib turishi ham harbiy sharqqa va tekislikdan tog` tomon o`zgarib boradi. G`arb tomonda tumanli kunlar kam bo`lib, bir yilda 9-10 kunni tashkil qiladi. Sharqqa borgan sari tumanli kunlar ko`payib 35 gacha (Milyutin) etadi. Shaharlarda tumanlarning ko`proq xosil bo`lishiga sanoat korxonalaridan chiqadigan chang va har-xil iflos chiqindi zarrachalarning roli katta. O`rta Zarafshonda yil davomida tumanli kunlar jadvalda berilgan. G`allaorol va Milyutin stansiyalarda tumanli kunlarning ko`pligi ko`rinib turibdi. Buning sababi birinchidan bu stansiyalar baland tog`larga yaqin, ikkinchidan botiq joyda joylashgan. Botiq joylarga sovuq havo to`planib, tuman hosil bo`lishini tezlashtiradi. Jadvalda O`rta Zarafshonning g`arbiy qismiga nisbatan (Navoiy) sharqiy qismida tumanli kunlar uch baravar ko`p takrorlanishi ham ko`rinib turibdi (G`allaorol, Milyutin). Kattaqo`rg`on shahri yaqinida tumanli kunlar soni kamligiga sabab – stansiya joylashgan er balandlik bo`lib, shamol yaxshi tegadi, bu esa tumanlarning tez tarqalishiga sabab bo`ladi. 2.2. Tadqiqot obyekti va usullari . 31 Zarafshon daryosi o`rta oqimi suv havzalarida dominant turlar karp (Cyprinus carpio L)- (70,5%), oq amur (Ctenopharyngodon idella)-(29,5%) ning morfologik jihatdan xarakterlash uchun tavsiya etilgan E.K.Suvorov, I.F.Pravdinlar tavsiya etgan usullardan foydalanildi. Bu asosan karpsimonlar uchun qo`llanildi. Tananing morfometrik ko`rsatgichlari shtangenserkul yordamida (segoletka, voyaga yetgan baliqlar) o`lchovlar bajarildi. Ayniqsa 1 mm gacha voyaga yetgan baliqlalar uchun, mayda baliqlar uchun 0,5 mm gacha. Tadqiqot o`tkazish jarayonida asosan 2 xil sharoitdan, ya`ni dala va laboratoriya sharoitlaridan foydalanildi. Bunda gidroximik, gidrobiologik, ixtioologik metodlardan foydalanildi va quyidagi ishlar qilindi. Suv sifatini aniqlash uchun YS (sho`rlanish va haroratni, kislorodni o`lchaydigan) asbobidan foydalanildi va ko`llarning suvini ximiyaviy tarkibini, pestisidlarni o`rganish uchun suv namunalari olindi. (Semenov metodi). Baliqlarni o`rganishda qabul qilingan uslublardan foydalanildi. Bundan tashqari namunalar joyini belgilashda geoinformatsion sistemalardan foydalanildi. Buning uchun JPS yordamida namuna olinadigan joy koordinatalari belgilandi va Giss dasturlari yordamida xaritalarga kiritildi va fazoviy tahlil qilindi. Ixtiologik metodlar yordamida baliqlar namunalari ko`llardan yiliga 3 xil mavsumda, ya`ni bahor, yoz, kuz oylarida har xil suvliklardan baliq namunalari olib o`rganildi. Bunda oq amur baliqlarini o`rganish uchun oddiy ixtiologik metodlardan foydalanilgan. Buning uchun dastlab dala sharoitida har xil o`lcham (35,45,55,65 mm) dagi to`rlar bir yil ichida bahor, yoz, kuz oylarida tushdan keyin suvlarga tashlandi. Keyin ertasiga ertalab tashlangan to`rlar va ularga tushgan baliqlar yig`ib olindi. Yig`ib olingan baliqlarning turli ko`rsatkichlari aniqlandi, uzunligi maxsus taxtadan yasalgan o`lchash asbobi yordamida va og`irligi 2 marta (birinchisida umumiy, ikkinchisida ichaklarsiz) tarozi yordamida 32 o`lchandi, keyin baliqlarning ichki qismi skalpel yordamida ochilib yog`liligi, jinsi aniqlandi, yoshi va o`sish jarayonini o`rgandik. Yoshini aniqlash uchun tangachasidan namunalar olindi. Ozuqa zanjirini o`rganish uchun ichaklarining bosh qismidagi ovqatidan shisha idishlarga olinib formalinda fiksatsiya qilindi va muskulidan (barqaror izatop uchun) 2 gr dan namunalar olindi. Ayrimlaridan ikralar olindi. Dala sharoitida bu namunalar solishtirish va o`rganish uchun suv sifati namunalari, zooplankton, hasharotlar, SPMD – pestisidlarni aniqlash uchun maxsus asbob, xlorofil namunalari bilan bir vaqtda olindi. Barchasi daladan laboratoriyaga olib kelinib sovutgichga qo`yildi. Laboratoriya sharoitida olingan tangacha namunalari petri idishlarida toza suvda tish cho`tkasi yordamida tozaladik, buyum oynachasiga har bir tur baliqniki alohida qilib joylandi va mikroskop yordamida ko`rilib halqalar soni sanaldi va tangachasiga qarab baliq qanday sharoitda yashaganligi o`rganildi, baliqning yoshi, o`sish jarayoni aniqlandi. Ichaklaridan olingan namunalar ham mikroskop yordamida ko`rilib qaysi turdagi ozuqalarni iste`mol qilganligi o`rganildi. Barqaror izatopni o`rganish uchun olingan namunalar kodlanib quritish uchun pechkaga qo`yildi. Barcha qilingan va olingan ma`lumotlar blaknotga yozib borildi. Tananing morfometrik ko`rsatgichlari shtangel serkul yordamida (segoletka, voyaga yetgan baliqlar) o`lchovlar bajarildi. Ayniqsa 1 mm gacha, voyaga yetgan baliqlalar uchun, mayda baliqlar uchun 0,5 mm gacha. Merestik plastik ko`rsatgichlar tana uzunligiga nisbatan, dum suzgichisiz. Voyaga yetgan baliqlar yoshi va o`sishi Eynar Lea (1910) usuli orqali bajarildi. Ln= Vn V Ln- n yoshdagi baliq uzunligi Vn- yillik halqadan to tangacha markazigacha (n-yoshdagi) 33 V- tangacha uzunligi (markazdan tangacha qirrasigacha) Voyaga yetgan baliqlar yoshi va o`sishi Roza Li (1920) usullari orqali bajarildi. Ln= Vn V (L-a)+a L- Baliq uzunligi dum suzgichisiz V- tangacha uzunligi (markazdan tangacha qirrasigacha) Ln- n yoshdagi baliq uzunligi Vn- yillik halqadan to tangacha markazigacha (n-yoshdagi) a- tangacha hosil bo`lgunga qadar masofa Bir halqa bilan ikkinchi halqa orasidagi masofa mikromer orqali MBS – 2 bilan 8x2, 8x4 orqali (okulyar , obyektiv 2,4) aniqlandi. Oraliq halqalar esa ―Biolam - Lomo ‖ okulyar mikromer 15x20 orqali hisoblab chiqildi. Semizlik koeffitsenti quyidagi formula bilan aniqlanadi. Q= W ∗ 100 l 3 Q-semizlik koeffisenti W – baliq og`irligi l 3 – baliq uzunligining kubi Baliq serpushlik koeffitsentini A.I. Bening taklif etgan formula bilan aniqlandi. n= LW S Bundan tashqari E.K. Suvorov, I.F. Pravdinlar tavsiya etgan usullardan hamda Bantirovka qilish usullridan foydalanildi. [30, 44] Statistika va o`rtacha qiymatlarni hisoblash uchun “MS Excel 2016” dasturidan foydalanildi. Bundan tashqari ota-ona oq amur baliqlarni tanlash va bantirovka qilish texnоlogiyasi: 34 Bantirovka qilish bahor paytida o`tkaziladi. Buning uchun quyidagi transport va jihozlar zarur: uzunligi 50-80 sm, kengligi 30-35 sm bo`lgan qanor qopdan tayyorlangan maxsus yenglar, zambil, jihozlangan maxsus mashina, texnik tarozi, belanchak-zambil, baliqlarni uzunligini o`lchash uchun bantirovka stoli. Nasldor ota-ona baliqlarni ovlashda, ko`chirib o`tkazishda, har bir jinsni alohida saqlashda, og`irligi va uzunligi o`lchashda ularni avaylab -asrash zarur. Ozgina noo`rin harakat nasldor baliqlarni jarohatlab qo`yishi mumkin. Bantir ovka paytida birinchi bo`lib kasallangan va shikastlangan baliqlar chiqitga chiqariladi. (boshi shikastlangan, oyquloqlarida kamchiliklari bo`lgan, dum o`zani qisqargan, umurtqa pog`onasi qisqargan baliqlar) nasldor o`simlikxo`r ota-ona baliqlar jinsini farqlash, nasl berishga tayyorligini aniqlash. Umimiy to`dadan nasldor sog`lom baliqlar tashqi belgilariga qarab ajratiladi. Erkak o`simlikxo`r baliqlar tanasi uzun, qorni tarang, to`liq, jinsiy teshik esa uchburchak shaklda ichkariga so`rilgan holatda bo`ladi. Urchish paytiga kelib baliqlar serharakatchan bo`lib qoladi. Urchish belgisi sifatida esa suzgich qanotlarida kichik g`adir-budurliklar paydo bo`ladi. Ularni barmoq bilan paypaslab sezish mumkin. Urchishga tayyor ota baliqni pastga qarab osiltirganda jinsiy teshikdan oq rangli sutsimon urug` hujayralari (spermatazoidlar) ajralib chiqadi. Ona baliqni qorni kattaroq, yaxshi rivojlangan, yumshoq hamda yumaloq shaklda bo`ladi. Jinsiy teshigi yumaloq shaklda, qizargan, shishgan bo`ladi. Boshini pastga qarab osiltirganda jinsiy hujayra ya`ni uvildiriqlar oqib chiqadi. Bundan tashqari ko`krak suzgich qanotining orqasidagi arrachalarga qarab ham jinsni farqlash mumkin. Oq amurda tishsimon arrachalar yanada mayda bo`lib jilvir qog`ozni eslatadi. Urg`ochi baliqlar urchishga tayyorligiga qarab uch guruhga bo`linadi: 1-guruh yetilgan ona baliqlar. Ularning jinsiy belgilari yaqqol ko`zga tashlanadi. Qorni yumshoq, osilgan, shishgan, och qizil rangda. Bu baliqlardan birinchi navbatda foydalaniladi. 35 2-guruh yaxshi yetilmagan, jinsiy belgilari kamroq ko`zga tashlanadi. Bular ikkinchi navbatda ishlatiladi. 3-guruh tashqi ko`rinishidan erkak baliqdan farq qilmaydi. Bu baliqlar suvlikka qo`yib yuboriladi. Ona baliqlar yoz davomida yaxshi boqilgan bo`lsa, qishda yaxshi saqlanadi, urchish davrida 80-85% gacha yaxshi nasl beradi. Erkak baliqlar ikki guruhga ajratiladi: 1-guruh-yaxshi urug` beruvchi erkak baliqlar. Urchish belgilari yaxshi rivojlangan, g`adir-budurlikni barmoq bilan sezish mumkin. 2-guruh-kam urug` beradigan, bular zahirada saqlanadi. Baliq yirikligi nasldorlikni belgilamaydi. 3-4 yoshli yirik baliqlar nasl bermasligi ham mumkin. Eksteryer ko`rsatkichlari. Baliq eksteryer ko`rsatgichni o`rganish ularni nasliga baho berishda foydalinadi. Eksteryer ko`rsatkichlari orqali baho berishda nisbiy ko`rsatgichlari bilan birga ayrim nuqsonlari umurtqa pog`onasidagi va dum ustunidagi kamchiliklar, tangchalarning tushganligiga e`tibor beriladi. Baliqlarni sinflarga ajratish. Bantirovka jarayonida baliqlar o`tgan yilgi bantirovka xulosalariga asosan sinflarga ajratiladi. 1-sinf. Sermahsul 5-8 yoshli urg`ochi, 4-7 yoshli erkak oq amurning jinsiy belgilari yaqqol ko`zga tashlanadi. 2-sinf: 4-5 yoshli endigina voyaga yetgan, to`ldrib turuvchi to`dasidan olib, nasldor to`daga qo`shilgan, ikkinchi navbatda ishlatish mumkin. Ammo yaxshi nasl bermaydi. Jinsiy mahsuloti kam. 3-sinf: ayrim sabablar oqibatida to`ldirib turish to`dasidagi baliqlar tomonidan almashtiriladigan baliqlar. Ikkilamchi jinsiy belgilari yaxshi rivojlanmagan, eksteryer ko`rsatkichlari yaxshi emas, qarigan yoki yoshi to`g`ri kelmaydigan baliqlar. Bunday baliqlar zahirada saqlab turiladi, urchish 36 ishlari tugashi bilan bu baliqlar maxsus dalolatnoma orqali chiqitga chiqariladi. Baliqlarni birinchi va ikkinchi sinflarga ajratishda, ko`paytirishda eng yaxshi eksteryer belgilarga ega baliqlar tanlanadi. 37 3.Tadqiqot natijalari . 3.1. Oq do`ng peshona balig`ining sistematikasi va morfologiyasi, anatomiyasi, bioekoologiyasi. Tadqiqot ishimizning obyekti Oq do`ngpeshona balig`i yani (Hypophthalmichtys molitrix ) bo`lganligi uchun, uning sistematik holati bilan yaqindan tanishishimiz kerak. Tip: Xordalilar - Chordata Katta sinf: Baliqlar - Pisces Sinf: Suyakli baliqlar - Osteichthyes Turkum: Karpsimonlar - Cypriniformes Oilasi: Karplar - Cyprinidae Tur: Oq do`ng peshona – Hypophthalmichtys molitrix (Valenciennes, 1844) Oq do`ngpeshona balig`i Toshkent viloyati baliqchilik xo`jaliklariga 1960 yillarning boshida Uzoq Sharq daryolaridan keltirilgan va shu joydan respublikamizning barcha suv havzalariga tarqalgan. Mazkur baliqchilik xo`jaliliklarida sanoat usulida olinayotgan avlodlari 50 yildan buyon boshqa joylarga tarqatilmoqda. Garchand Farg`ona vodiysida ham 2-3 ta yirik baliqchilik xo`jaliklari paydo bo`lgan bo`lsa-da, mazkur xo`jalik asosiy donor xo`jalik bo`lib qolmoqda. Respublikamizda bu baliq turlarining bir necha avlodi almashgan bo`lsada, amalda, 1970-80 yillarda Sirdaryoning o`rta oqimidagi suv havzalaridagi oq do`ngpeshona baliqning morfometrik tahlili bo`yicha berilgan ma`lumotlardan tashqari boshqa ma`lumotlar yo`q. Mazkur turlar chun yangi bo`lgan respublikamiz sharoitda ularning morfologik xususiyatlari o`rganilmagan. Bu turning o`ziga xos populyasiyasi shakllangan, uning shakllanishida Sirdaryoning o`rta oqimidagi (Toshkent viloyati) baliq pitomniklaridan keltirilgan o`simlikxo`r baliqlar avlodi bilan bir qatorda Amudaryoning o`rta oqimidan kelib tushadigan avlodlari ham ishtirok etadi. Amudaryoda 1960 yillar 38 boshida Turkmanistonga ko`chirib kelingan o`simlikxo`r baliqlarning avlodlaridan katta populyasiyasi shakllangan. Morfologik xususiyatlari. O`rganilgan suv havzasidagi oq do`ngpeshona balig`i to`dasini umumiy biologik tahlil qilish bilan bir qatorda ularning jinsiy voyaga yetgan vakillarining asosiy morfologik ko`rsatkichlarini ham o`rganildi hamda meristik belgilar ko`rsatkichi hamda plastik belgilarining nisbat ko`rsatkichi (tanasining standart uzunligiga nisbati) bo`yicha olingan ma`lumotlar (3.1. – jadval) da keltirilgan. 3.1 - jadval Oq d o` ngpeshona bali q lari morfologik belgilarining k o` rsatkichi Т/р Belgilarnin nomlanishi Tekshirilayotgan baliqlar №1 №2 №3 №4 №5 №6 №7 №8 1. Tanasining umumiy og`irligi , g 2850 2450 3860 5250 3290 3900 2710 2065 2. Umumiy uzunligi , sm 62 58 72,5 76 66,8 69,0 62,0 57,0 3. Tumshug`ining uzunligi, mm 56 51 55 59 58 54 49 48 4. Ko`zining diametri ( gorizontal ), mm 19 18 19 22 19 23 21 18 5. Boshining uzunligi, mm 165 158 190 205 160 160 160 152 6. Peshonasing kengligi , mm 99 83 95 98 100 103 102 94 7. Dum tanasining uzunligi, mm 96 93 120 118 105 100 98 94 8. P ning uzunligi, mm 104 110 120 138 113 118 104 94 9. V ning uzunligi, mm 83 79 88 98 80 96 79 77 10. P ва V orasidagi masofa, mm 11,7 11,6 12,7 14,5 13 12,8 11,2 10,3 11. V va A orasidagi masofa, mm 120 123 127 173 142 135 124 113 Izoh: D – dorsal suzgich qanoti, P – pektoral suzgich qanoti, A – anal suzgich qanoti , V – ventral suzgich qanoti 39 Fevral oyining oxiri – mart oyining boshida jinsiy voyaga yetgan do ngpeshona baliqlari suv omborlari va ko llarga daryoning qo yilish joylaridaʼ ʼ ʼ to plana boshlaydi. Urchishga chiqqan baliqlar galasi 3-11 yoshdagi, tanasining ʼ uzunligi 61-120 sm va og irligi 4-40 kg bo lgan baliqlardan tashkil topadi. ʼ ʼ Ko payish uchun yurish suv harorati 15-16º C ga yetib, daryo suvi sathining ʼ ko tarilish vaqtiga to g ri keladi va dastlab yiriklaridan sanoqlilari boshlaydi, ʼ ʼ ʼ keyinroq, 5-10 kundan keyin (aprelь-may oyining boshi) suv harorati 20-22º C ga yetganda yoppasiga harakatlanish boshlanadi. Eng oxirida patologik nuqsoni (umurtqa pog onasi qiyshiq, dumi kalta, ko zi yo q va boshqalar) bor baliqlar ʼ ʼ ʼ chiqadi. Ko chish boshlanganda erkaklari son jihatdan (70-90% gacha) ko p, ʼ ʼ keyinchalik esa urg ochilari ko p bo ladi. Ikrasini tashlab bo lgan urg ochi ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ baliqlar urchish joylarini tark etadi, erkaklari esa qolib keyinchalik yetib kelgan baliqlarni urug lantirishda ishtirok etadi. Moslashishning bu mexanizmi urg ochi ʼ ʼ baliqlar ikrasining bir vaqtda yetilmasligi bilan izohlanadi va urchish joylaridagi o zgaruvchan muhitda muvaffaqiyat garovi hisoblanadi, boshqacha aytganda ʼ shunday qilinganda yashab qolish imkoniyati ortadi. Urchish joylariga chiqish uzunligi yaьni ularning suv oqimi bo ylab daryo tepa qismiga ko tarilishi ʼ ʼ Sirdaryoda 100-120 km, Аmudaryoda esa 120-150 kmni tashkil qiladi. Oq do ngpeshona ikrasini daryoning tosh-shag al yoki qum shag allik qismidagi ʼ ʼ ʼ oqim kuchli girdobli joylarga tashlaydi. Ikrasini 1,5-2,5 metr chuqurlikka ega bo lgan joylarda suvning yuzasiga erta tongda tashlaydi. Bitta urg ochisining ʼ ʼ orqasidan 1-3 ta erkagi yuradi va uning qorniga kallasi bilan, tanasining yoni bilan teginadi hamda urg ochisini g adur-budur suzgich qanotlari yordamida ʼ ʼ ushlab turadi. Suvning girdobi katta ahamiyat kasb etadi chunki ularning ikrasi pelagial. Suvda shishib, hajmi kattalashadi, suv yuzasida oqim bo ylab suzib, ʼ rivojlanadi. Turg un suvda ikrasi cho kadi va halok bo ladi. To liq rivojlanishi ʼ ʼ ʼ ʼ uchun ikrasi 100 km va undan ortiq masofani bosib o tishi lozim, aynan shuning ʼ uchun ham ular shuncha uzoq masofani bosib o tishadi. Serpushtliligi yuqori ʼ 40 katta, 20 kg va undan katta baliqlarda 6 mln dona, sun iy hovuzlardagi og irligiʼ ʼ 8 kg gacha bo lgan baliqlarda 1,5 mln dona. ʼ Allometriyasi. Biz o`rgangan oq do`ngpeshona baliqlarning (n = 20 dona) standart uzunligi 11 – 94 sm, tanasining umumiy og`irligi 40 – 15300 grammni tashkil qildi. 3.1. – rasm. Oq do`ngpeshona balig`ining umumiy ko`rinishi O`rganilgan suv havzasidagi oq do`ngpeshona baliqlar yelka suzgich qanotida D III shoxlanmagan va 7 ta yumshoq, shoxlangan sho`lalari, anal suzgich qanotlarida A II ta qattiq, shoxlanmagan va 11-13 ta yumshoq, shoxlangan sho`lalari bor. Yon chizig`idagi tangachalar soni 92-115 tani tashkil qiladi. Do`npeshonani yetishtirish maxsus sharoitlarni talab qiladi. Shunday qilib, suv iliq bo`lishi kerak - 25 darajagacha, bu baliqlar quyoshni, suv omborining loyli tubini va o`simliklarga boy suv omborlarini juda yaxshi ko`radilar. Ular uchun ideal chuqurlik 3-4 metrni tashkil qiladi. Tong va shom paytida do`npeshona sayoz suvga suzadi, tushdan keyin u tubiga suzadi. Do`npeshonalar asosan oqsillar manbai bo`lgan fitoplankton, zooplankton bilan oziqlanadi. Uch xil do`npeshona turlari ekologik va morfologik jihatdan 41 farq qiladi. Ular shuningdek, ovqatlanish afzalliklari bilan farq qiladi. Oq do`npeshonalar - bu faqat fitoplankton bilan oziqlanadigan o`rta baliq baliqlari. 3.2. O q do`ngpeshona balig`ining yoshi va o`sish jadalligi Oq do`ngpeshona urg`ochi janubiy mintaqalarda, odatda 3-4 yoshda, chipor do`ngpeshona - 4-5 yoshda balog`tga yetadi. Jinsiy yetuk erkaklarni ko`krak suzgichlarining ichki tomoni nurlarida shoxli tishchalar borligi bilan aniqlash mumkin. Tabiiy sharoitda, o`txo`r baliqlarning ko`payishi yozda daryolarda 20 ° C dan yuqori haroratlarda suv ko`tarilishi paytida yuz beradi. Ikralar pelagik, o`rtacha unumdorligi 0,5 - 2 million donani tashkil qiladi. tuxum. Oq do`ngpeshona suvning yuqori qatlamlarida, chipor do`ngpeshona esa pelagik zonaning pastki qismida ko`payadi. Oq do`ngpeshona embrional rivojlanishi bosqichlari. 1-bosqich. Urug`lanmagan tuxumning diametri 1,2-1,3 mm teng bo`ladi. Tuxum qobig`i tuxum yuzasiga mahkam yopishadi, u yopishqoq emas va birlamchi radial qobiq bilan ifodalanadi. Ikra shaffof, rangsiz yoki biroz sarg`ish (37-rasm, a). Bosqich 1. Urug`lantirish, zigota hosil bo`lishi, perivitellin bo`shliq hosil bo`lishi va blastodisk hosil bo`lishi. Bosqich 1. Urug`lanmagan tuxumning diametri 1,2-1,3 mm. Tuxum qobig`i tuxum yuzasiga mahkam yopishadi, u yopishqoq emas va birlamchi radial qobiq bilan ifodalanadi. Ikra shaffof, rangsiz yoki biroz sarg`ish. 42 3. 2 . - rasm. Oq do`ngpeshona balig`ining embrional rivojlanishi. 2-bosqich. Urug`lantirishdan 10 minut o`tgach. Tuxum sarig`i qobig`idan ajralgan va animal qutbidagi plazma suyuqligi shaffof yarim oy shaklidagi zona shakliga kiradi. 3-bosqich. Yoshi 40 min. Keskin chegaralangan blastodisk hosil bo`ladi. Asosan, perivitellin bo`shlig`ining hidratsiyasi tugaydi. Tuxumning diametri 3,8-4 mm, sarig`ining o`zi esa 1,2-1,3 mm. Bunday ulkan perivitellin bo`shlig`i tuxumning zichligini pasaytiradi va suv oqimlarida uning suzishini ta`minlaydi; turg`un suvda tuxum tubiga cho`kadi va o`ladi. 4-bosqich. Yoshi 1 soat, blastodiskda birinchi bo`linish egati paydo bo`ladi va ikkita blastomer hosil bo`ladi. 5-bosqich. Yoshi 1 soat 20 min. Ikkinchi bo`linish egatining hosil bo`lishi va to`rtta blastomeraning paydo bo`lishi sodir bo`ladi. 6-bosqich. Yoshi 1 soat 40 min. Bo`linishning to`rtinchi bo`linish egati paydo bo`ladi va sakkizta blastomer hosil bo`lishi qayd etilgan. 7-bosqich. 2 yosh. Blastodiskda o`n oltita blastomer hosil bo`ladi. 8-bosqich. Yoshi 2 soat 30 min. Bo`linish ekvatorial va meridional yo`nalishda davom etadi. Katta hujayrali morula (erta) hosil bo`ladi. 43 9-bosqich. Yoshi 4 soat 50 min. Mayda hujayrali morulasi (kech). Perivitellin makonining shakllanishi tugallandi. Qopqoqning oxirgi diametri 4,32 dan 5,32 mm gacha. 10-bosqich. Yoshi 6 soat. Blastula hosil bo`lishining boshlanishi kuztildi. 11-bosqich. Yoshi 7 soat 10 min. Sariq yuzasining blastodermadan ajralib o`sishi boshlanadi. 12-bosqich. 10 yosh. Sariq tiqin hosil bo`lishi qayd etilgan. 10 soat. 13-bosqich. Yoshi 12 soat 10 minut. Sariq vilkasi yopiladi. Tana rudimenti qalinlashgan valik shaklida bo`ladi, uning kengaygan bosh qismi animal qutbidan boshlanadi va dumi vegetativ qutbda tugaydi. 14-bosqich. 15 soat yoshli. Ko`z pufakchalarining paydo bo`lishi, xordaning shakllanishi va mezodermaning somitlarda paydo bo`lishi. Bosh qismida miya pufakchalarini yotqizish boshlanadi. 15-bosqich. 18-soat yoshli. Ko`z stakanlarning paydo bo`lishi va ko`zning rudimentlarida yoriqqa o`xshash chuqurliklar, tanani segmentlash davom etishi. Xorda aniq ko`rinadi. 16-18 bosqichlar. 29-32 yosh Embrionning tanasi to`g`rilanadi. Kuchli tebranish va aylanma harakatlar boshlanadi. Bosh va yurak mintaqasida bezlarining paydo bo`lishi. 19-bosqich. Yosh 34 yosh, tuxumdan chiqish bitta prelaral lichinka paydo bo`lishidan boshlanadi. 3.2.- jadval Oq do`ngpeshona balig`ining har xil sharoitlardagi embrional rivojlanishi Embrional bosqichlari Otalantirilgandan so`ng ( soat : daqiqa ) MDH , 1960- yil ma`lumotlari * A.Ashrapov va boshqalar [ 33 ] Bizning ma`lumotlar 44 Blastodiskning shakllanishi 0: 40 0 : 40 0 : 40 2 ta blastomer 1: 00 1:00 1:0 1 4 ta blastomer 1: 20 1: 20 1: 2 3 8 ta blastomer 1: 40 1: 40 1: 4 2 16 ta blastomer 2: 00 1 :50 1 :5 5 Katta hujayrali morula 2: 30 2 : 10 2 : 10 Mayda hujayrali morula 4: 50 3: 00 3: 0 5 Blastula 6: 00 3: 4 0 3: 4 2 Gastrulyatsiyaning boshlanishi 7: 10 5 : 3 0 5: 3 3 Sariqlik xaltasini yopishishi 12: 10 9: 23 9: 2 5 Ko`z pufakchalarining shakllanishi 1 1 : 45 1 1 : 50 Ko`z kosalari 15 : 00 15 : 05 Tuxumdan chiqish 34 soat 32 soat 32 soat Tabiiy sharoitda ko`payish daryo tubida suv oqimining tezligi 0,3-1,7 m/s, suv sathining ko`tarilishi davrida, toshqin paytida yuz beradi. Oq do`ngpeshonalarning asosiy ko`payish joylari Amur, Ussuri va Sungari daryolari havzasining janubiy qismida joylashgan. Urug`lantirish uchun daryolar bo`laklari tanlanadi, ular riftlarda yoki asosiy daryoning irmoqlar bilan qo`shilishida turbulent oqimga ega. Ko`payish suvning yuqori qatlamlarida uchraydi. Urug`lantirish harorati 19 dan 26 darajagacha. Bir ayolga 2-3 erkak to`g`ri keladi. Ikra yarim pelagik, mayda va suzuvchi holatda turbulent suv oqimlari bilan quvvatlanadi. Durgun suvlarda tuxum tezda tubiga cho`kadi va o`ladi. Urug`lantirish bir martalik. 45 O rganilgan suv havzasida urg ochi oq do ngpeshona baliqlar birinchiʼ ʼ ʼ marta 3-yoshida hamjihatlik bilan jinsiy voyaga yetadi. Ushbu suv havzasida oq do ngpeshona juda tez o sadi va avlodlari nisbatan bir xil o sadi. Oq ʼ ʼ ʼ do ngpeshona yuqori. ʼ Oq do`ngpeshona balig`i tangachasining qayd etuvchi tuzilma sifatidagi xususiyatlari B. Kamilov tomonidan 1980 yillarda Toshkent viloyati «Balikchi» baliqchilik xo`jaliklarida o`rganilgan. Biz ham uning tavsiyalariga amal qilgan holda diagonal radiusdan baliqlar individual o`sish sur`atini tiklashda foydalandik. Bizning kuzatishlar o`rganilgan suv havzasida oq do`ngpeshona baliqlar tangachalar o`lchami nisbiy ko`rsatkichi 0,92 – 1,4 (n=50 dona) ekanligini ko`rsatdi, bu Sirdaryo havzasi suv havzalaridagi oq do`ngpeshona baliq ushbu ko`rsatkich bo`yicha keltirilgan ma`lumotlarga mos keladi Bu baliq mayda tangachalik baliqlar guruhiga kiradi. Zarafshon daryosi o`rta oqimisharoitida yillik halqalar va o`sishning yangi zonalari jinsiy voyaga yetmagan (1-2 yoshdagi) baliqlarda erta bahorda hosil bo`ladi, ko`pincha fevral oyida. Biz buni suv omborida qishda ham tabiiy ozuqa organizmlari (fitoplankton) borligi bilan izohlaymiz. Shu bilan birga jinsiy voyaga yetgan vakillarida (3 –yoshdagi) yillik halqalar aprel oyining ikkinchi yarmida ham paydo bo`lmadi, ya`ni baliqlarning yangidan o`sishi keyinroq to`g`rirog`i urchish mavsumidan keyin boshlanadi. Zarafshon daryosi o`rta oqimi sharoitida oq do`ngpeshona baliqlar tangachasining yana bir morfologik xususiyati shuki boshqa qo`shimcha halqani aniqlamadik, jinsiy voyaga yetgandan (4-5 yoshdagi) keyin ham ular tangachasidagi o`sish zonasi sezilarli edi, demak bu suv havzasida oq do`ngpeshona balig`i 4-5 yoshlik davrida ham tez o`sishda davom etadi. Biz buni quyidagicha izohlanadi: Baliq pitomnigidagi bir yozlik chavoqlarni o`stirish uchun Zarafshon daryosi o`rta oqimida baliqlar o`sishini to`xtatadigan vaziyat bo`lgani yo`q, ular yilning issiq davrida to`xtovsiz o`sdi. Aynan o`sishdan to`xtagan payti tangachada va qayd qiluvchi tuzilmalarda qo`shimcha halqalar hosil bo`ladi. Suv omborida oq do`ngpeshona baliqlarning o`sishi namunalardagi tangachalardan 46 tayyorlangan preparatlarni o`rganish orqali aniqlandi. Empirik ma`lumotlar to`dadagi baliqlar o`sishi haqida yaqqol tasavvurga ega bo`lish imkonini beradi. Ammo, empirik ma`lumotlar bir guruhda har xil holatdagi (masalan mart oyida chavoq holatdagi, olti oy o`tib kattalashgan holatdagi X+) baliqlar haqida ma`lumotni ham berishi mumkin. Ikkinchi tomondan ma`lum bir ko`rsatkich masalan, 1+ ko`rsatkichi ham dekabr. oyida ham aprel oyida bo`lishi mumkin. 1+ baliqlar o`sishida unchalik katta ko`rsatkich emas, lekin baliqchilik nuqtayi nazaridan qaraganda juda muhim ko`rsatkich hisoblanadi. Shuning uchun, tadqiqotlarda boshqa ko`rsatkichdan foydalanish zarur, ixtiologiyada rerospektiv tahlil (qayta hisob-kitob) usuli taklif qilinadi, bu usul bilan 1+ yoshi baliqlar hayot siklining turli bosqichlarini qamrab olishi mumkin. 3.3.-jadval Oq do’ngpeshona baliqning empirik o’sishi. Yoshi (yilda) Tanasining uzunligi , sm Tanasining umumiy vazni , g 1+ 1 0 – 2 7 1 6 – 2 8 0 2+ 3 1 – 4 1 4 5 0 – 1 19 0 3+ 3 5 – 5 7 9 35 – 26 52 4 + 6 0 – 7 8 33 45 - 53 72 5+ - 7+ 7 1 – 9 8 49 3 0 - 15 35 0 Baliqlar tana o`lchamlari (standart uzunlik tangacha qoplami tugagan joygacha) va tanlangan qayd qiluvchi tuzilma (yon chiziq usti yolka suzgich qanoti ostidan olingan tangacha) o`rtasidagi bog`liqlikni to`g`ri aniqlash muhim. Bu masala oqdo`ngpeshona misolida Sirdaryo o`rta oqimi havzalarida B.K. Kamilov (1984) tomonidan batafsil o`rganilgan. Aynan, ushbu joydan 2004 yildan boshlab baliqchilik xo`jaligi muntazam ravishda oq do`ngpeshona baliq lichinkalari olib kelinadi, ya`ni biz o`rgangan baliqlar to`dasi Sirdaryo 47 populyasiyasiga genetik jihatdan yaqin. Shuning uchun ham biz oq do`ngpeshona baliqlar o`sish sur`atini qayta hisoblashda B.G.Kamilov tomonidan asoslangan tana o`lchamlari va tangachasi o`rtasidagi bog`liqlik shaklidan foydalandik. Suv havzasining tabiiy ozuqa bazasi mazkur turning yuksak darajada o`sishini ta`minlaydi. Tahlil natijalari, suv havzasi oq do`ngpeshona baliqlar muayayn biomassasining yuqori o`sishini ta`minlay oladi. Oq do`ngpeshonani respublikamizdagi hovuz xo`jaliklarining barchasi bozorlarga chiqaradi, biroq To`dako`l suv omborida yetishtirilgan bu tur tovar baliqlari juda yirik o`lchamlarda bo`ladi. Shundan kelib chiqqan holda biz yirik baliqlarni bozorlarga chiqarish yunalishini yanada kuchaytirishni tavsiya qildik. Buning uchun esa suv havzasida ushbu tur baliqlar sonini qisqartirish kerak ammo suv havzasiga o`tkaziladigan bir yozlik chavoqlar o`lchamini kattalashtirish lozim. 3.3. Chipor do`ng peshona balig`ining sistematikasi va morfologiyasi, anatomiyasiva bioekologiyasi Tadqiqot ishimizning obyekti chipor do`ngpeshona yani (Hypophthalmichtys nobilis ) bo`lganligi uchun, uning sistematik holati bilan yaqindan tanishishimiz kerak. Tip: Xordalilar - Chordata Katta sinf: Baliqlar - Pisces Sinf: Suyakli baliqlar - Osteichthyes Turkum: Karpsimonlar - Cypriniformes Oilasi: Karplar - Cyprinidae Tur: Chipor do`ng peshona – Hypophthalmichtys nobilis (Richardson 1845) Chipor do`ngpeshona balig`i 1960 yillarda oq do`ngpeshona, oq amur av boshqa bir qator tur baliqlarning lichinkalarini Toshkent viloyati baliqchilik xo`jaliklariga Uzoq Sharq daryolaridan ko`chirib kelish vaqtida tasodifan 48 kelib qolgan. Bu baliqchilik xo`jaliklari bugungi kunda Respublikamiz suv havzalarida keng tarqalgan ushbu turlarning tarqalish markazi bo`lib qoldi. Chipor do`ngpeshona va oq do`ngpeshona baliqlarining yangi sharoitlardagi (ya`ni bizning respublika sharoitida) morfologik xususiyatlari 1970-80 yillarda Sirdaryoning o`rta oqimida qator olimlar tomonidan o`rganilgan. Shundan keyin boshqa tadqiqotlar olib borilmagan. Ushbu baliqlar, asosan, filtratorlardir – ular filtrlashga xos moslashuv-Jumpers bilan bog`langan Gill stamens tufayli detritdan suvni tozalashadi. Shuning uchun hovuzda toza, shaffof va yangi suv bo`lishi uchun u nafaqat maxsus qurilmalar tomonidan filtrlanadi, balki suv havzasida kumush tolalarni ham ishga tushiradi. Suv harorati 18-20 daraja Selsiy ularning yumurtlama uchun qulay harorat hisoblanadi. Ushbu baliqlarning vatani Xitoydir, ammo keyinchalik ular ko`plab rus va ukrain daryolarida sun`iy ravishda ishga tushirildi. 3.3. – rasm. Chipor do`ngpeshona balig`ining umumiy ko`rinishi. Do`ngpeshonalar katta podalarda yashaydi. Ushbu baliqlarning o`rtacha umr ko`rish muddati 5-7 yil. Hajmi bo`yicha ular uzunligi 1 metrga etadi. Ularning vazni 35 kilogrammgacha. Ularning tangacharida kumushrang 49 yaltiroq rang bor va ularning boshlari nomutanosib darajada katta bo`lib tuyuladi. Ushbu baliq oziq-ovqat sanoatida katta ahamiyatga ega va sun`iy sharoitda faol ravishda etishtiriladi. Bular juda tez o`sib bormoqda. Uch yoshida uning vazni 5 kilogrammgacha ko`tarilishi mumkin, kattalari esa vazni 16 kilogrammgacha etishi mumkin, bu esa do`ngpeshonalardan iste`mol mahsulotlarini ishlab chiqaruvchilar uchun juda foydali. Chipor do`ngpshonalar - yirik baliqlar, ularning boshi ularning massasining yarmini tashkil qiladi. Ularning tangachalari rangi qoramtir, ba`zida dog`li. Ularning oziq ratsioni juda keng, shu jumladan zooplankton, chunki ular tezda vazn qo`shadilar. Do`ngpeshona baliqlar sun`iy ozuqani ham iste`mol qilishi mumkin. Ularning vazni 500-600 gramm bo`lganligi sababli, ular ikki yoshida tovar massasiga qadar o`sadi. 3.4.– jadval Chipor d o` ngpeshona bali q lari morfologik belgilarining k o` rsatkichi Т/р Belgilarning nomlanishi Tekshirilayotgan baliqlar №1 №2 №3 №4 №5 1. Tanasining umumiy og`irligi , g 1450 2070 10700 5200 4800 2. Umumiy uzunligi , sm 104 112 96 75 74 3. Tumshug`ining uzunligi, mm 112 130 114 88 68 4. Ko`zining diametri ( gorizontal ), mm 24 25 22 19 14,7 5. Boshining uzunligi, mm 189 162 151 131 126 6. Peshonasing kengligi , mm 154 196 148 128 111 7. Dum tanasining uzunligi, mm 178 184 151 123 131 8. P ning uzunligi, mm 204 198 182 132 138 9. V ning uzunligi, mm 140 148 124 117 108 50 10. P ва V orasidagi masofa, mm 172 185 149 127 114 11. V va A orasidagi masofa, mm 211 242 198 168 132 Izoh: D – dorsal suzgich qanoti, P – pektoral suzgich qanoti, A – anal suzgich qanoti , V – ventral suzgich qanoti Shuni qayd etish kerakki, bu tur ham oq do ngpeshona singari sun iyʼ ʼ hovuzlarda jinsiy voyaga yetadi, lekin hovuzlar suvi turg un bo lganligi ʼ ʼ sababli ular ko paya olmaydi. Ularni ko paytirish sun iy yo l bilan amalga ʼ ʼ ʼ ʼ oshiriladi va olingan baliq chavoqlarini boshqa suv havzalariga o tkazish yo li ʼ ʼ bilan ko paytirish mumkin.Suv havzalariga o tkazilganda yaxshi ʼ ʼ o sadi.Faqatgina, Аmudaryo va Sirdaryoning o rta oqimida tabiiy holda ʼ ʼ ko payadi. ʼ Oq do ngpeshonadan farqli ravishda, oyquloq ustunchalari erkin, qornida ʼ qorin suzgich qanotlari asosidan keyin qirrasi bor. Halqum tishlarining chaynaydigan yuzasida chiziqlar yo q va ular chipor rangga ega. To da bo lib ʼ ʼ ʼ yuradigan pelagial, tez o suvchi baliq, ayrim holatlarda, uzunligi 1.5 m, ʼ og irligi esa 70 kgdan ortiq bo lishi haqida ma lumotlar bor. ʼ ʼ ʼ Chipor do ngpeshonaning oshqozoni yo`q. Tor qizilo`ngach to`g`ridan- ʼ to`g`ri ichakka o`tadi, uning uzunligi baliq tanasining uzunligidan bir necha baravar ko`p. Biroq, chipor do ngpeshonaning oq do ngpeshonani tanasidan ʼ ʼ ko`ra kalta ichaklari bor, bu ko`proq to`yimli ovqat - zooplanktonni iste`mol qilish bilan bog`liq. Ichaklarda pilorik qo`shimchalar mavjud emas. Vegetativ davridan qat`i nazar, oziq-ovqat tarkibi mavjud tur tarkibi va suv havzalaridagi zooplankton miqdori bilan belgilanadi. Odatiy rivojlanishida zooplankton ushbu turning asosiy oziq-ovqat manbai hisoblanadi. Zoplankton sonidagi kamlik davrida kumush karp detrit bilan oziqlanishga o`tadi. Fitoplankton, suv havzalarida yuqori biomassaga ega bo`lishiga qaramay, zooplankton bilan taqqoslaganda, hech qachon ustun bo`lmagan. Ushbu turning ulushi oziq-ovqatning umumiy vaznining 0,4 - 14% ni tashkil etdi. 51 Hayotining 4-5 yilida, tanasining uzunligi 60-70 sm va tanasining og irligi 6-8 kgga yetganda jinsiy voyaga yetadi. Urchishi, ko payish muddati,ʼ ʼ ko payish joyi va ikralarining rivojlanishi oq do ngpeshona va oq amurga ʼ ʼ o xshash. Serpushtliligi ham aynan oq do ngpeshonanikiga o xshash. ʼ ʼ ʼ Ko pincha bu uch tur baliqlari aralashgan holda ko payish migratsiyasini ʼ ʼ amalga oshiradi, ularning asosiy qismini (80-90%) oq do ngpeshona, 5-18% ʼ ini oq amur va 2% igacha chipor do ngpeshona tashkil qiladi. Ko payish ʼ ʼ uchun gala bo lib ko tarilayotgan chipor do ngpeshonalar galasi 20-100 ta ʼ ʼ ʼ baliqdan tashkil topadi. Urchish uchun ko tarilish suv va daryo suv sathining ʼ ko tarilishi bilan, may – iyunь oyida boshlanadi. Iyunь oyining birinchi – ʼ ikkinchi o n kunligida,suv harorati 22º C va undan yuqori bo lganda urchiydi. ʼ ʼ Urchishga chiqqan baliqlar galasining asosini 5-9 yoshdagi, tanasining uzunligi 80-110 sm va og irligi 16-24 kg bo lgan baliqlardan tashkil topadi. ʼ ʼ Chipor do ngpeshona ham ikrasini oq do ngpeshona va oq amur baliqlarga ʼ ʼ o xshab daryoning tosh-shag al yoki qum shag allik qismidagi oqim kuchli ʼ ʼ ʼ girdobli joylarga tashlaydi. Ikrasini 3 metr chuqurlikka ega bo lgan joylarga ʼ suvning yuzasiga tashlaydi. Ikrasi pelagial. Suvda shishib, hajmi kattalashadi, suv yuzasida oqim bo ylab suzib, rivojlanadi. Serpo shtligi yuqori katta, 20 kg ʼ ʼ va undan katta baliqlarda 6 mln dona, sun iy hovuzlardagi og irligi 8 kg gacha ʼ ʼ bo lgan baliqlarda 1 mln donagacha. ʼ Zooplankton organizmlar bilan oziqlanadi, zooplanktonlar biomassasi kamaygan vaqtda fitoplankton va detritlar bilan oziqlanishga o tadi. ʼ Baliqchilik xo jaliklarida vaqti-vaqti bilan oq va chipor do ngpeshonalar ʼ ʼ gibridi ham olinadi, bu baliqlarning o sish sur ati tez, qimmatbaho tovar ʼ ʼ xususiyatlarini namoyon qiladi.[monografiya baliqlar] Amudaryoda shakllangan populyasiya 1960 yillarda Turkmanistonga ko`chirib kelingan ushbu turning avlodlari hisoblanadi. Chipor do`ngpeshonalarning urg`ochisi besh yoshida jinsiy etuklikka erishadi (erkaklar bir yil oldin yetuklashadi). Biroq, sog`lom avlodni olish 52 uchun ko`pincha bir yoki ikki yosh katta bo`lgan baliqlar tuxumni urug`lantirish uchun olinadi. Odatda urug`lantirish uch bosqichda (uch qismda) + 25 ° ... + 30 ° C haroratda amalga oshiriladi. U iyun oyining o`rtalarida boshlanadi va avgust oyining oxirlarida tugashi mumkin. Bitta urg`ochi ayolning serpushtligi 500000 dan 2.000.000 gacha tuxum bo`lishi mumkin. Bunday holda, ushbu baliqlarda embriogenez (embrionlarning shakllanishi va rivojlanishi sodir bo`ladigan fiziologik jarayon) juda tez davom etadi, chunki urug`lanish jarayoni boshlangandan va lichinkalar chiqqunigacha bo`lgan barcha vaqt o`rtacha 18 soatdan 60 soatgacha davom etadi. Tuxumlarni sun`iy urug`lantirish jarayoni va bu baliqlarning chavoqlarini yyetishtirish deyarli yuqorida tavsiflanganidan farq qilmaydi. Kumush karpda bo`lgani kabi, urg`ochilarning pishib etish foizini ko`paytirish uchun, ayniqsa birinchi yumurtlamada, gipofiz in`ektsiyalari yordamida rag`batlantiriladi, bu esa tuxumdonlarning pishib etish jarayonini sezilarli darajada tezlashtiradi. 3.4. Chipor do`ngpeshona balig`ining embrional taraqqiyot bosqichlari . Ushbu baliqlarda jinsiy yetuklik 3-5 yoshda, tana uzunligi 50 santimetrga yetganda sodir bo`ladi. Urug`lantirish taxminan 18-20 daraja Selsiy suv haroratida, ya`ni may-iyun oylarida amalga oshiriladi. Chipor do`ngpeshona baliqlari tuxumlari suzib yuribdi, faqat girdobli joylarda yoki oqimning pastki qismida siljiydi. Ikralar suvda shishadi. Nasldorligi yuqori – ko`payish davridda milliondan uch milliongacha tuxum qo`yadi. Chipor do`ngpeshonani ko`paytirish, masalan, suv havzasida bo`lishi mumkin. Sun`iy suv omboridagi chipor do`ngpeshonaning hayoti 2-3 yil davom etishi kerak. Baliqning suv havzasining kattaligi va chuqurligiga, kislorod almashinuviga bo`lgan talablarini hisobga olish, baliqlarning kattaligi va rivojlanishini kuzatish kerak. Shunday qilib, ularni yosh guruhlariga 53 bo`lish, kasallik tarqalishining oldini olishga, baliqlarni ko`paytirish va yetishtirish uchun sharoitlarni yaxshilashga imkon beradi. Chipor do`ngpeshona ikra pelagik bo`lib, shishib ketadi va suvga tushganda kattalashadi. Uning rivojlanishi suv ustunida siljish paytida sodir bo`ladi. Agar u turg`un suvga tushib qolsa, kumush karp ikra cho`kib, nobud bo`ladi. Ixtiologlar ma`lumotlariga ko`ra, tuxumlarning to`liq rivojlanishi va lichinkalarni tug`ilishi uchun o`rtacha oqim bilan 100 km dan ortiq daryo bo`yi zarur! Og`irligi 20 kg dan ortiq bo`lgan yirik ishlab chiqaruvchilarning serhosilligi juda yuqori - 3 million tuxumgacha. Baliq xo`jaliklarida baliq yetishtiruvchilar 7-8 kg vazndagi ko`lmak baliqlaridan 1 million donagacha tuxum oladilar. Baliqlardan jinsiy mahsulotlarni olishdan oldin ular urug`lantirish suv omborida ushlanib, maxsus kataklarga joylashtiriladi. Keyin urg`ochi olinadi va tuxumni ehtiyotkorlik bilan jinsiy a`zosining teshigidan toza idishga solib, so`ngra erkak jinsiy suyuqligi bilan urug`lantiriladi. Buni yumshoq g`oz patlari bilan ehtiyotkorlik bilan bajarish kerak. Urug`langan tuxumlar odatda yorqinroq rangga ega (mavimsi rangdan to`q sariq ranggacha), va sifatsiz tuxumlar odatda oqartuvchi rang bilan bulutli bo`ladi. Urug`lanmagan bir millilitr tuxum odatda 600 dan 800 gacha tuxumni o`z ichiga oladi (tuxumdonda qancha ko`p tuxum bo`lsa, shuncha kichik bo`ladi). Baliq sutini tarqatgandan so`ng idishlarga oz miqdordagi suv qo`shiladi va urug`langan tuxum bir necha marta yaxshilab yuviladi. Suvni almashtirish tavsiya etiladi, chunki u sut rangini oladi. Yuvish jarayonida ikra tangacha, shilimshiq, qon va ortiqcha urug`lardan tozalanadi. Yaxshi yuvilgan va urug`lantirilgan tuxum 5 millimetrgacha shishganida, ular keyingi inkubatsiya uchun Vayss apparati ichiga joylashtiriladi. 54 Bunday holda, o`lik tuxum idishning yuzasida suzadi va aniq ko`rinadigan bo`ladi va shuning uchun ularni olib tashlash oson. Lichinkalarning ommaviy ko`rinishi odatda dastlabki bir necha soat ichida sodir bo`ladi, ammo uni bir kunga qadar ancha kechiktirish mumkin. Bundan tashqari, ochilgan lichinkalar neylon elakdan maxsus katakchalarga ko`chiriladi. Ularning tirik qolish darajasi odatda urug`lantirilgan tuxumlarning umumiy sonining taxminan 50% ni tashkil qiladi. 1-bosqich. Urug`lanmagan tuxumning diametri 1,2-1,3 mm teng bo`ladi. Tuxum qobig`i tuxum yuzasiga mahkam yopishadi, u yopishqoq emas va birlamchi radial qobiq bilan ifodalanadi. Ikra shaffof, rangsiz yoki biroz sarg`ish. Bosqich 1. Urug`lantirish, zigota hosil bo`lishi, perivitellin bo`shliq hosil bo`lishi va blastodisk hosil bo`lishi. Bosqich 1. Urug`lanmagan tuxumning diametri 1,2-1,3 mm. Tuxum qobig`i tuxum yuzasiga mahkam yopishadi, u yopishqoq emas va birlamchi radial qobiq bilan ifodalanadi. Ikra shaffof, rangsiz yoki biroz sarg`ish. 55 3. 4 . - rasm. Chipor do`ngpeshona balig`ining embrional rivojlanishi. 2-bosqich. Urug`lantirishdan 10 minut o`tgach. Tuxum sarig`i qobig`idan ajralgan va animal qutbidagi plazma suyuqligi shaffof yarim oy shaklidagi zona shakliga kiradi. 3-bosqich. Yoshi 40 min. Keskin chegaralangan blastodisk hosil bo`ladi. Asosan, perivitellin bo`shlig`ining hidratsiyasi tugaydi. Tuxumning diametri 3,8-4 mm, sarig`ining o`zi esa 1,2-1,3 mm. Bunday ulkan perivitellin bo`shlig`i tuxumning zichligini pasaytiradi va suv oqimlarida uning suzishini ta`minlaydi; turg`un suvda tuxum tubiga cho`kadi va o`ladi. 4-bosqich. Yoshi 57 min, blastodiskda birinchi bo`linish egati paydo bo`ladi va ikkita blastomer hosil bo`ladi. 5-bosqich. Yoshi 1 soat 20 min. Ikkinchi bo`linish egatining hosil bo`lishi va to`rtta blastomeraning paydo bo`lishi sodir bo`ladi. 6-bosqich. Yoshi 1 soat 40 min. Bo`linishning to`rtinchi bo`linish egati paydo bo`ladi va sakkizta blastomer hosil bo`lishi qayd etilgan. 7-bosqich. 2 yosh. Blastodiskda o`n oltita blastomer hosil bo`ladi. 56 8-bosqich. Yoshi 2 soat 30 min. Bo`linish ekvatorial va meridional yo`nalishda davom etadi. Katta hujayrali morula (erta) hosil bo`ladi. 9-bosqich. Yoshi 4 soat 50 min. Mayda hujayrali morulasi. Perivitellin makonining shakllanishi tugallandi. Qopqoqning oxirgi diametri 4,32 dan 5,32 mm gacha. 10-bosqich. Yoshi 6 soat. Blastula hosil bo`lishining boshlanishi kuztildi. 11-bosqich. Yoshi 7 soat 10 min. Sariq yuzasining blastodermadan ajralib o`sishi boshlanadi. 12-bosqich. 10 yosh. Sariq tiqin hosil bo`lishi qayd etilgan. 10 soat. 13-bosqich. Yoshi 12 soat 10 minut. Sariq vilkasi yopiladi. Tana rudimenti qalinlashgan valik shaklida bo`ladi, uning kengaygan bosh qismi animal qutbidan boshlanadi va dumi vegetativ qutbda tugaydi. 14-bosqich. 15 soat yoshli. Ko`z pufakchalarining paydo bo`lishi, xordaning shakllanishi va mezodermaning somitlarda paydo bo`lishi. Bosh qismida miya pufakchalarini yotqizish boshlanadi. 15-bosqich. 18-soat yoshli. Ko`z stakanlarning paydo bo`lishi va ko`zning rudimentlarida yoriqqa o`xshash chuqurliklar, tanani segmentlash davom etishi. Xorda aniq ko`rinadi. 16-18 bosqichlar. 29-32 yosh Embrionning tanasi to`g`rilanadi. Kuchli tebranish va aylanma harakatlar boshlanadi. Bosh va yurak mintaqasida bezlarining paydo bo`lishi. 19-bosqich. Yosh 34 yosh, tuxumdan chiqish bitta prelaral lichinka paydo bo`lishidan boshlanadi. 4. Oq va chipor do`ngpeshona balig`ining kasalliklari Biz tadqiqotlarimiz davomida oq va chipor do`ngpeshona baliqlarida uchraydigan kasalliklar ma`lumot to`pladik va ularni tahlil qildik. 57 a) Aeromonoz kasalligi. Bu virusli kasallik, teri epiteliy to `qimasining o`sib, tanada jilosiz oq rangli parafin birikmasini hosil qiladi. Bu kasallik tabiiy suv havzalaridan boshlab, havza xo`jaliklarigacha tarqalgan. hechak kasalligi bilan asosan каф, sazan va ularning gibridlari kasallanadi. Bu kasallik ko`kbo`yin, lesh, koryush, qizilko`z, tovonbaliq va boshqa baliqlarda ro`yxatga olingan. Ko`pincha ikki yillik baliqchalar kasallanadi. Mayda va bir yillik baliqlar chechak bilan kasallanmaydi. Chechak yoz va kuzda paydo bo`ladi, kuzga kelib kasallangan baliqlar soni oshib ketadi. Qish vaqti bu ko`rsatgich bir xil darajada turadi, bahorga kelib esa noqulay sharoitli baliqlar galasi ichida kasallanganlaming soni ortib ketadi. Baliqlaming nobud bo iish i kam kuzatiladi. Kasallikning to`satdan paydo bo`lishi lufayli kerakli chora - tadbirlar vaqtida ko`rilmasa kasallanish yildan - yilga oshib boradi. Bulardan tashqari koim aklam ing antisanitar axvoli (kirlanish, balchiqlanish, o `simlik o `sib ketishi), mustahkamligining susayishi, sust seleksion ish, ozuqa miqdorining kamligi va sifatsizligi, siivda kaltsiyning yetishmasligi xam kasallikning paydo bo`lishiga sabab bo`lishi mumkin. Klinik belgilar. Kasallikning boshlanishida qorin, dum va Mizgichlaming teri qoplamasida dona - dona oqish dog`lar paydo bo`la boshlaydi. Giperplaziya oqibatida terining zararlangan joylarida epidermis hujayralari kattalashib teri qalinlashadi va silliq epitelioma hosil bo`ladi, bu esa o `z vaqtida qolgan teri qoplamalarini ustki qismidan qoplab turadi. Kasallikning og`ir ko`rinishida alohida (oylashgan shishlar yaxlit bo`lib qoladi, umumiy qoplam hosil bo`ladi, 37eni 2 - 4 mm bo`lib, butun tana yuzasini qoplab oladi. Epitelioma boshlangan vaqti silliq, yaltiroq va yumshoq aralashma ko`rinishida boMadi. Surunkali tus olganda g `adir - budir boMadi, zichlashadi va qattiqlashadi, bu tog`ayni eslaladi. Rivojlanishning keyingi ko`rinishi mushaklarga oMish bilan davom etadi, ular tarangligini yo`qotadi va suyuqlik ko`rinishiga aylanadi. Skelet suyaklari bo`shab qoladi va ulaming deformatsiyasi ro`y beradi. Baliqlarning tana xajmi 2 va undan ortiq marttagacha pasayadi. 58 b) Psevdomonoz. Karplarning va xumboshlaming qizilchasimon kasalligi - umumiy septik jarayon borishi, terining zararlanishi va assitning rivojlanishi bilan xarakterlanadi. Kelib chiqishi. Kasallikning qo`zg `atuvchilari bo`lib flyuoressiya qiluvchi patogen shtammli Pseudomonas turkumiga kiruvchi, liarakatchan, spora hosil qilmaydigan, grammanfiy, qonda kapsula hosil qiluvchi bakteriyalar kiradi. Baliqlarda quyidagi turlar ko`proq uchraydi: Pseudomonas cyprinisepticum, Ps. Flurescens, Ps. Putida, Ps. Aureofaciens, Ps. Chlorophis, Ps. Dermoalba, Ps. Intestinalis. Qattiq o/uqaviy muhitda bakteriyalar sariq - yashil flyuoressiya qiluvchi pigment hosil qiladi. Epizootologik ma`lumotlar. Psevdomonoz bilan karplarning bir yillik baliqchalari, xumbosh va tovonbaliqlar kasallanadi. Kasallikning vnqishi kontakt y o `l bilan, zararlangan teri, jabralar orqali bo`ladi. Kasallikning paydo bo`lishi va rivojlanishiga veterinariya - sanitariya qoidalaming buzilishi sabab bo`ladi. c) Branxiomikoz. Branxiomikoz bilan barcha yoshdagi karp, zog`ora, tovonbaliq. toshboshbaliq, lin, cho`rtan baliq ba`zan forel va laqqa baliqlarda parazitlik qiladi, lekin 1 yoshli baliqlar bu kasallikga ancha ta`sirchan. Ularda kasallik ogMr kechadi va 70% gacha baliqlar zararlanadi. Bronxiomikoz o `lati yozda, suvning harorati +22°C bo`lganda rivojlana boshlaydi. Infeksiya manbai bo`lib kasallangan baliqlar va o `lgan baliqlarning murdalari xizmat qiladi. Kasallikning paydo bo`lishiga sifatsiz oziqlantirish, suvning kuchsizligi, suvning organik moddalar bilan ifloslanishi sabab bo`lishi mumkin. Patogenezi. O`sib borayotgan zamburug`laming giflari qon tomirlar yo`lini berkitib qo`yadi va “emboliya” holati yuzaga keladi. Buning natijasida qon aylanishi va gazlar almashinuvi kuzatiladi. Nekrozga uchragan jabra to`qimasi parchalanadi, zamburug* giflari tomirlar orqali buyrak va taloqga boradi, shu yerda qoladi va o`sishda davom etadi. Branxiomikoz bilan barcha yoshdagi karp, zog`ora, tovonbaliq. toshboshbaliq, lin, cho`rtan baliq ba`zan forel va laqqa baliqlarda parazitlik qiladi, lekin 1 yoshli baliqlar bu kasallikga ancha ta`sirchan. Ularda kasallik ogMr kechadi va 70% gacha baliqlar 59 zararlanadi. Bronxiomikoz o `lati yozda, suvning harorati +22°C boMganda rivojlana boshlaydi. Infeksiya manbai bo`lib kasallangan baliqlar va o `lgan baliqlarning murdalari xizmat qiladi. Kasallikning paydo bo`lishiga sifatsiz oziqlantirish, suvning kuchsizligi, suvning organik moddalar bilan ifloslanishi sabab bo`lishi mumkin. Buning natijasida qon aylanishi va gazlar almashinuvi kuzatiladi. Nekrozga uchragan jabra to`qimasi parchalanadi, zamburug* giflari tomirlar orqali buyrak va taloqga boradi, shu yerda qoladi va o `sishda davom etadi. Patologik jarayon rivojlanishi tufayli qonning sur`ati ham o`zgara boshlaydi: gemoglobinning 29 gr/1 gacha (norma 90 gr/1) tushishi, eritrotsitlar soni 0,8 - 1,5 min/ lmkl gacha kamayish kuzatiladi. d) Ixtiobodoz (kostioz) - invazion kasallik bo`lib, yosh baliqlarda Hodonidae oilasiga kiruvchi xivchinlilar tomonidan qo`zg`atiladi. Tarqalishi va iqtisodiy zarari. Ixtiobodoz Ukrainaning Lupsimonlami yetishtiradigan janubiy qismida, shimoliy Kavkazda, markaziy Rossiyada va ko`pgina boshqa mamlakatlarda tarqalgan. Yosh baliqlaming, asosan lichinkalaming nobud bo`lishi iqtisodiy zarari keltirib chiqaradi. Qo`zg`atuvchi. Ichthyobodo (costia) necatrix xivchinlisi, parazit noksimon shaklli, uzunligi 8-15 mkm. Old tarafida 2 ta xivchini bor, uning yordamida tanasini tutib turadi va suvda harakatlanadi. Parazit Imiayrasining ichki qismida yadrosi bor va bitta yoki ikkita katta hazm qiluvchi vakuolasi ham bor. Parazit baliq terisining yuzasida va jabralarda tarqalgan, epiteliy qoplamidagi hujayralarda nekrobiotik ta`sir ko`rsatadi va qichishishni yuzaga keltiradi, katta miqdorda suyuqlik ajraladi va baliqning asfiksiyadan nobud bo iish ig a olib keladi. Ixtiobodozning og`ir ko`rinishida baliq tanasining yuzasida dog`lar ko`rina boshlaydi, keyinchalik bu dog`lar bitta yaxlit kulrang qoplamga aylanadi, ba`zan havorang tusga ham kiradi. K o`pincha suzgichlaming parchalanishiga va yoylaming ko`rinib qolishiga olib keladi. Anemiya oqibatida jabralar oqara boshlaydi, yaxlit shilliq qavat bilan qoplanadi, ba`zan nekroz boshlanganini kuzatish mumkin. Kasai baliqchalar kuchsizlanadi. Gaz almashinuvi buzilishi tufayli baliqchalar 60 suv yuzasiga ko`tarilib, suv havzasining suv quyilish qismida to `planib qoladi. e) Ixtioftirioz - akvarium va Chuchuk suv baliqlarining deyarli barcha turida uchraydigan o`ta xavfli kasallik bo`lib, Ophryoglenidae oilasi, Tetrachimenidas Ichthyophthirius turkumiga kimvchi infuzoriyalar tomonidan chaqiriladi. Dengiz baliqlarida shunga o`xshash kasallikni Cryptocarion turkumiga mansub ixtioftirius nusxasi deb ataluvchi infuzoriyalar chaqiradi. Ixtioftirioz ko`proq yer sharining issiq hududlarida tarqalgan. O g`ir kasalliklar singari bu ham zich joylashgan baliqli suv havzalarida uchraydi. K o`p miqdorda yosh va voyaga yetgan baliqlam ing nobud bo`lishi tufayli katta iqtisodiy zarar yctkazadi. Ixtioftirius - baliqlarning odatiy paraziti. Hayotiy siklida 3 ta davr farqlanadi: Xo`jayinning terisi ostida parazitlik qilish davri; ko`payish sistasi davri (tuproqdagi sista, o `simliklardagi yoki suzib yuruvchi buyumlardagi sista) va suvda erkin suza oladigan infuzoriya - daydi davri. Xo`jayin terisining dermatoid bo`rtiqda (pustula) voyaga yetgan parazitlar tushib qoladi, suvning tubiga cho`kadi, o `simliklarga yoki boshqa narsalarga yopishib oladi, shilimshiq suyuqlikka o`raladi, quyuq sista hosil qiladi. Sistaning ichida ko`p martta bo`linadi, natijada 1 - 2 mingga yaqin infuzoriyalar (tomitlar) chiqadi, kattaligi 40 - 70 x 18 - 24 mkm. Haroratga ko`ra yozda 6 - 8 soatdan 6 kungacha 5 - 6°C da boMinadi. 3 - 4°C dan past haroratda boMinmaydi. BoMingandan so`ng tomitlar cho`zilgan shaklga ega boMadi va Sista qobigMni yorib suvga chiqadi, u yerda faol suzuvchi terontlarga aylanadi. Xo`jayindan tashqarida daydi parazitlar 3 kundan ko`p yashay olmaydi va nobud boMadi. Xo`jayin tanasiga tushgach faollashadi va teri osti epiteliysi va jabralarga kirib boradi, xo`jayin epiteliysini zararlaydi va trofontga aylanadi. Shu bilan parazitning hayotiy davri to`xtaydi. Ixtioftiriozga tashxis baliq terisining yuzasidan va jabralaridan qirib olingan mikroskopik namunalar, izlanishlarga asoslanib qo`yiladi. Bahorda ixtioftiriuslaming borligini ko`rsak, zudlik bilan davolash choralari ko`rilishi 61 shart. Ixtioftirioz bilan kasallanishni oldini olish choralaridan biri bu sanitar holatni muntazam nazorat qilish, tozalash chora - tadbirlarini vaqtida bajarish, baliqlami ko`paytirishda va ko`chirib o `tkazishda biotexnologiya qoidalariga amal qilishdir. f) Kavioz . Invazion kasallik bo`lib, Khawia sinensis chinnigulsimonlari - karpsimon baliqlaming ichagida parazitlik qiladi va umumiy ozib ketish, kamqonlik va qorinchaning shishib ketishi kabi belgilami namoyon qiladi. Kasai baliq kaviy tuxumlarini ajratadi, ulardan 30 - 45 kun davomida koratsidiy rivojlanadi. 0 `zida koratsidiy saqlagan tuxumlar (kam tukli chuvalchang yoki oligoxet) Tubifex avlodiga mansub oraliq xo`jayinlar orqali yutib yuboriladi. Tubifex tubifex turiga kiruvchi oraliq xo`jayin tanasida 2 - 3 oydan so`ng (bahor - yoz) protserkoid shakllanadi. Baliq protserkoid bilan zararlangan lichinkani yutadi va kavioz bilan kasallanadi. 1,5 - 2,5 oydan so`ng baliq ichagida protserkoid jinsiy yetuk gelmintga aylanadi. Chinnigulsimonlar ichakning o`tkazuvchanligini berkitib qo`yadi, shilliq qavatini zararlaydi, baliq tanasini o`zining moddalar almashinuvi mahsulotlari bilan zaharlaydi va gemoglobinemiyani chaqiradi. O`tkir zararlanish - shu yillik baliqchalaming halokati bilan sodir bo`ladi. 62 Xulosalar 1. Har ikki tur mayda tangachali baliqlar hisoblanadi (oq do`ngpeshona baliqlar tangachasi nisbiy o`lcham ko`rsatkichlari 0,92 – 1,4, chipor do`ngpeshonada 0,79 – 1,15), an`anaviy tarzda tanasining o`rtasidan olinadigan tangachalar baliq yoshini ishonch bilan aniqlashga yordam beradi. 2. Sanoat ovida qo`llanilayotgan texnologiya sifatli baliq mahsulotini ovlash imkonini beradi va 3-5 yoshda ular o`lchami oq do`ngpeshonada 1880 – 13380 (3450 ) gr ni, chipor do`ngpeshonada 2225 – 8400 (5830)gr ni tashkil qiladi. Suv omborida ushbu baliqlarni yyetishtirish kamida 2 yil davom etadi. 3. Suv havzasidagi o`rganilgan baliqlar to`dasida urg`ochi baliqlarning jinsiy voyaga yetishida bir xillik kuzatildi va 3-yoshda tansining standart uzunligi 31 sm va tanasinig og`irligi 2600 g bo`lganda jinsiy voyaga yetishi hamda ushbu ko`rsatkich mo``tadil iqlim zonasi uchun eng yuqori ko`rsatkich ekanligi aniqlandi. 4. Suv havzasida 3-7 yoshdagi jinsiy voyaga yetgan urg`ochi oq do`ngpeshona baliqlarning standart uzunligi 55 – 91,1 sm va ularning individual mutlaq serpushtligi 213-3000 ming donani, individual nisbiy serpushtligi 87 – 242 dona /1 g tana og`irligida ekanligi qayd etildi. 5. Suv havzasida 3-7 yoshdagi jinsiy voyaga yetgan urg`ochi chipor do`ngpeshona baliqlarning standart uzunligi 85 – 94,1 sm va ularning individual mutlaq serpushtligi 885-3850 (o`rtacha 2574) ming donani, individual nisbiy serpushtligi 86 – 245 dona/ 1 g tana og`irligiga nisbatan yirik baliqlar mutlaq serpushtligi yuqori ko`rsatkichlarni namoyon qildi. 6. Oq va chipor do`ngpeshona bali qlarida bir necha kasalliklar kuzatildi. Ushbu kasalliklar ichida do`ngpeshona baliqlariga eng ko`p zarar Ixtiobodoz (kostioz) keltirib chiqarishini o`rgandik. 7. Do`ngpeshona baliqlarning rivojlanishiga bevosita tashqi muhit omillari bilan bog`liq. Masalan, blastula jarayonini boshlanishi 1960- yillardagi ma`lumotlarga ko`ra, urug`lanish sodir bo`lgandan 6 soat o`tib 63 boshlangan bo`lsa, bizning tadqiqotlarimizda bu bosqich urug`lanishdan 3 soat 42 daqiqa o`tib boshlandi. 64 Amaliy tavsiyalar 1. Oq va chipor do`ngpeshona baliqlar oziqlanish zanjirining datslabki zvenosini band etishini va respublikada ularning chavoklarini sun`iy ko`paytirish ishlari yaxshi yo`lga qo`yilganligi e`tiborga olgan holda bu ikki turni akvakultura texnologiyasining asosiy obektlari sifatida qabul qilishni tavsiya qilamiz. 2. Diatom va detrit suv o`tlari bilan oziqlanib, suv havzalarini tabiiy yo`l bilan tozalovchi ekanligini hisobga olgan holda, ushbu tur baliqlarni boshqa karpsimon baliqlar bilan aralash holda boqish tavsiya etiladi. 65 Foydalanilgan adabiyotlar 1. Arthur, R.I., Lorenzen, K., Homekingkeo, P., Sidavong, K., Sengvilaikham, B., and Garaway, C.J. 2010. Assessing impacts of introducedaquaculture species on native fish communities: Nile Tilapia and major carps in SE Asian freshwaters. Aquaculture 299: 81-88. 2. Barr Y., Gissis A., Dulic Z. From extensive to intensive production of fish larvae and fingerlings - what has been gained and what can be gained? Proceedings of the 3rd International Conference — Fishery”, Faculty of Agriculture University of Belgrade, Belgrade, 2007. - P.113-114. 3. Berstein, N. P., and J. R. Olson. Ecological problems with Iowa`s invasive and introduced fishes. Journal of the Iowa Academy of Science, USA, 2001. - P.185-209. 4. Britton J.R., Gozlan R.E. & Copp G.H. 2011. Managing non- native fish in the environment. Fish and Fisheries,12: Р.256-274, 5. Britton, J.R., and Davies, G.D. 2007. First U.K. recording in the wild of the Bighead Carp Hypophthalmichthys nobilis. J. Fish Biol. 70: Р.1280-1282. 6. Brugere, C., Ridder, N. Global aquaculture outlook in the next decades: An analysis of national aquaculture production forecast to 2030, Food and Aquaculture Organisation of United Nations// FAO Fisheries Circular, 2004.- N. 1001.- Р.38-41. 7. Calkins, H.A. 2010. Linking Silver Carp habitat selection to phytoplankton consumption in the Mississippi River. Thesis (M.Sc.) Southern Illinois University, Carbondale, Illinois. P.38. 8. Chapman, D.C., and Wang, N. 2006. Notes on the translation and use of —a study of the early development of Grass Carp, Black Carp, Si lverCarp, and Bighead Carp in the Yangtze River, China”. In Early 66 development of four cyprinids native to the Yangtze River, China. Edited by D.C. Chapman. U.S. Geological Survey Data Series 239: Р .1-9. 9. Chen, P., Wiley, E.O., and Mcnyset, K.M. 2007a. Ecological niche modeling as a predictive tool: Silver and Bighead Carps in North America. Biol. Invasions 9: Р. 43-45. 10. Coombs SH, Hiby A.R. The development of the eggs and early larvae of blue whiting (Micromesistius poutassou) and the effect of temperature on development. Journal of Fish Biology, England, 2006. - P.111 - 123. 11. De Grandchamp, K.L., Garvey, J.E., and Csoboth, L.A.2007. Linking adult reproduction and larval density of invasive carp in a large river. Trans. Am. Fish. Soc. 136: 1327-1334 12. De Silva, S. Carps// Aquaculture: farming aquatic animals and plants.- Oxford, England, Blackwell Publishing, 2003.- P.276- 294. 13. De Silva, S. S., Amarasinghe, U. S., Nguyen, T. T. T. (eds). Better-practice approaches for culture-based fisheries development in Asia. ACIAR Monograph, 2006, No. 120. - P.45-49. 14. De Silva, S.S., Amarasinghe, U.S. & Wijegoonawardena, N.D.N.S. 1996. Diel feeding patterns and daily ration of cyprinid species in the wild determined using iterative method, MAXIMS. Journal of Fish Biology49: P.1153-1162. 15. Deap, L., Degen, P. & Van Zalinge, N. 2003. Fishing Gears of the Cambodian Mekong. Inland Fisheries Research and Development Institute (IFReDI), Phnom Penh. Cambodia Fisheries Technical Paper Series, Volume IV, P.37-43. 16. Eddy S., and J.C. Underhill. Northern fishes with special reference to the upper Mississippi Valley.Third Edition. University of Minnesota Press, USA, 1974. - P.18-46 67 17. FAO 2015. Report of the APFIC/FAO Regional Consultation: Improving the contribution of culture-based fisheries and fishery enhancements in inland waters to Blue Growth, 25-27 May 2015, Jetwing Blue Hotel, Negombo, Sri Lanka. RAP Publication 2015/08, P.52. 18. Garvey, J.E. 2007. Spatial assessment of Asian carppopulation dynamics: development of a spatial query tool for predicting relative success of life stages. U.S. Fish and Wildlife Service. P.45. 19. Gupta, S. The development of carps gonads in warm water aquaria// Journal of Fish. Biology, 1975.- vol. 7.- P.775-782. 20. Horvath L., Szabo T., Burke J. Hatchery testing of GnRH analogue containing pellets on ovulation in four cyprinid species. Polish Archives of Hydrobiology, Poland. 1997. - P.281-285. 21. Huang, D., Liu, J. & Hu, C.2001. Fish resources in Chinese reservoirs and their utilisation. InS.S. de Silva, ed. Reservoir and culture based fi sheries: biology and management, P.16-21. 22. Huet, M. 1970. Textbook of fish culture: breeding and cultivation of fish. Fishing News Limited, London. P.159-164. 23. Jennings, D. P. 1988. Bighead carp ( Hypophthalmichthys nobilis ): a biological synopsis. U.S. Fish and Wildlife Service Biological Report 88(29): P.1-47. 24. Kahl, R.. Restoration of canvasback migrational staging habitat in Wisconsin: a research plan with implications for shallow lake management. Technical Bulletin No. 172. Department of Natural Resources, Madison, WI, 1991. - P. 42-52 25. Kamilov G., Urchinov Zh.U. Fish and fisheries in Uzbekistan under the impact of irrigat-ed agriculture. - In: T.Petr. Inland fisheries under the impact of irrigated agriculture: Central Asia, FAO Fisheries circular, N 894, Rome, FAO, 1995, P.10-41. 68 26. Kolar, C.S., Chapman, D.C., Courtenay Jr., W.R., Housel, C.M., Williams, J.D., and Jennings, D.P. 2007. Bigheaded Carps: a biological synopsis and environmental risk assessment. Special Publication 33. American Fisheries Society, Bethesda, Maryland. P.103-106. 27. Kucharczyk D., Kujawa R., Mamcarz A., Targonska K., Krejszeff S., Wyszomirska E. Artificial spawning of common tench ( Tinca tinca L.) collected from wild populations. Polish Journal of Natural Sciences, Poland, 2007. - P.107-115.Kumar, R., S. Souissi, J. S. Hwang (): Vulnerability of carp larvae to copepod predation as a function of larval age and body length. Aquaculture, 2012. - P.338-341, P.274-283 28. Pushpalatha, K.B.C. & J. Chandrasoma 2009. Culture-based fisheries in minor perennial reservoirs in Sri Lanka: V ariability in production, stocked species and yield implications. Journal of Applied Icthyology 26: 98-103. 29. Pushpalatha, K.B.C. & J. Chandrasoma, J. 2010. CBF in minor perennial reservoirs in Sri Lanka: variability in production, stocked species and yield implications. Journal of Applied Ichthyology, 26: P.99-104. 30. Абдуназаров Х.Х /Фаргона водийси сув хдвзалари зоопланктони. Биология буйича фалсафа доктори ( PhD ) илмий даражасини олиш учун ёзилган дисс. автореферати. Тошкент, 2018. - Б. 3-18. 31. Аманов А.А. Акклиматизированные рыбы водоемов Узбекистана. //Ташкент изд-во ФАН , 1990. С.69-73. 32. Аманов А.А. Морфоэкологическая изменчивость рыб в связи с гидротехническим строительством (на примере водоемов юга Узбекистана и сопредельных республик): Афтореф. Дис. докт. биол. наук. -М.: ВНИИПРХ, 1989. - 56 б. 69 33. А.А. Ашрапов, Х Юлдошев, БГ Камилов. Особенности эмбрионального развития Hypophthalmichthys molitrix (Valenciennes, 1844) в условиях искусственного воспроизводства в Узбекистане Бюллетень науки и практики 6 (5), 2020 г. 34. Бессонов, Н.М. Привезенцев Ю.А. Рыбохозяйственная гидрохимия. // М.: Агропромиздат, 1987. - С.64-69. 35. Билько, В.П., Аликсеенко В.Р. К вопросу выживаемости карповых рыб в раннем онтогинезе под воздействием рН и СО 2 // Вопросы раннего онтогенеза рыб. - Киев. - 1978. - C .64-69. 36. Веригин Б.В., Камилов Б.Г. Связь возраста созревания и плодовитости белого толстолобика с особенностями его роста // В сб.: Биологические основы и производственный опыт рыбохозяйственного и мелиоративного использования дальневосточных растительноядных рыб.- М., 1984.- с. 92-93. 37. Веригин Б.В., Макеева А.П. Разработка биологических основ рыбохозяйственного и мелиоративного использования дальневосточных растительноядных рыб // Современные проблемы ихтиологии. - Москва: Наука, 1981. - С 225-255. 38. Веригин Б.В., Шаха Д.Н., Емельянова Н.Г., Макеева А.П. Некоторые рыбоводно-биологические показатели самок растительноядных рыб при искусственном воспроизводстве в Узбекистане // Растительноядные рыбы и новые объекты рыбоводства и акклиматизации: //Сб. науч. тр. ВНИИ Пруд. Рыб. Хоз-ва.- М., 1985.- Вып. 44. - C.96-105. 39. Войнарович A, Алтан О, Женей З. Лучшие методы управления для производства карпа в Центральной и Восточной Европе, Центральной Азии и на Кавказе: Руководство. Анкара: ФАО, 2011. — C.49-53. 40. Войнарович A., Мот-Поульсен T., Петери A. Поликультура 70 карповых рыб в странах Центральной и Восточной Европы, Кавказа и Центральной Азии: Руководство. Рим: ФАО, 2014. - C. 26-29. 41. Иванов, В.А., Морузи И.В., Огнева Р.И., Пищенко Е.В. Интенсивный способ выращивания рыб при комплексном удобрении прудов и приспособленных водоемов. Рыбоводство и рыбное хозяйство. - №10. - С.59-66 42. Камилов Б. Г. Морфологические особенности регистрирующих структур белого толстолобика Hypophthalmichthys molitrix (Val.) (Cyprinidae) в связи с определением возраста и темпа роста. - Вопросы ихтиологии, 1984, 24, 6, С.1003-1013. 43. Камилов Б.Г. Состояние гонад у самок белого толстолобика Hypophthalmichthys molitrix (Val.) в зависимости от темпа роста в условиях Узбекистана.- Вопросы ихтиологии,1986, 26, 6, С.1033-1036. 44. Камилов Б.Г. Узбекистонда овланадиган балик турларининг репродуктив биологияси хусусиятлари. Биология фанлари доктори ( DSc ) илмий даражасини олиш учун ёзилган диссертацияси автореферати. Тошкент, 2019. -Б. 3-26 45. Камилов Б.Г., Каримов Б.К., Салихов Т.В. Озерно- товарное хозяйство как перспективная система аквакультуры в Узбекистане, Ташкент: Чинор ЭНК, 2014. - C.40-70. 46. Камилов Б.Г., Мирзаев У.Т., Мустафаева З.А. Садковая аквакультура - перспективная система разведения рыб в Узбекистане. Руководство для фермеров-рыбоводов. Ташкент, Навруз, 2017, С.18- 21. 47. Камилов Б.Г., Салихов Т.В., Альмаджид З., Тансыкбаев Н.Н.. Воспроизводительная способность белого толстолобика Hypophthalmichthys molitrix (Val.) реки Сырдарьи. - Доклады 71 Академии наук Республики Узбекистан, 1994, 9, C.49-51. 48. Камилов Б.Г., Салихов Т.В.. Нерест и воспроизводительная способность белого толстолобика Hypophthalmichthys molitrix реки Сырдарьи. - Вопросы ихтиологии, 1996, 36, с 631-637. 49. Камилов Б.Г., Халилов И.И. Ёпик сув таъминоти курилмалари Узбекистон шароитида балик етиштиришнинг истикболли тизими сифатида. - Тошкент, Baktria press, 2017, С.39-42. 50. Камилов Б.Г., Юлдашов М.А., Маматкулов М.Х. Экология рыб, Ташкент. — LESSON PRESS”, 2019. - С.113-116с. 51. Камилов Б.Г., Юлдашов М.А., Соатов У.Р., Халилов И.И. Пресноводная аквакультура Узбекистана: монография. - Ташкент: GOLD-PRINT NASHR, 2018. - С.46-49. 52. Камилов Г.К. Рыбы и биологические основы рыбохозяйственного освоения водохранилищ Узбекистана. Ташкент: Фан, 1973, С.200-202. 53. Каримов Б.К., Камилов Б.Г., Мароти Упаре, Раймон Ван Анрой, Педро Буэно, Шохимардонов Д.Р. Аквакультура и рыболовство в Узбекистане: Современное состояние и концепция развития. - Ташкент, ФАО, 2008 а. - C.19, 46. 54. Козлов В.И.Справочник фермера-рыбовода //Москва Изд- во ВНИРО, 1998. - C. 172-173. 55. Крупа Е. Г. Структура зоопланктона экологически разнотипных водоемов и водотоков Казахстана: автореферат дисс . док. биол.наук. - Алматы: Эрекет Принт, 2010. - 38 с. 56. Кузметов Узбекистон сув омборлари зоопланктон организмлари фаунаси, экологияси ва амалий акамияти. Биология фанлари доктори ( D С s ) илмий даражасини олиш учун ёзилган дисс. автореферати. Тошкент, 2019. -Б.3-24 72 57. Курбанов Р.Б., Кадиров Э.К. Созревание самок пестрого толстолобика Hypohtalmichthys nobilis в условиях Узбекистана // Узбекский биологический журнал. - Ташкент: Фан, 2008. - С. 40-42. 58. Макеева А.П. Эмбрионально-личиночные адаптации и их роль в акклиматизации некоторых дальневосточных рыб в водоемах Средней Азии// Экология размножения и развития рыб. М.1980 С.111- 120 59. Мартышев, Ф.Г. Прудовое рыбоводства. М.: Высшая школа, 1973. - C.13-18. 60. Мировое производство аквакультуры 2007-2011 (Обзор в цифрах по материалам ФАО). - М.: ВНИРО, 2013. - C.16-19. 61. Михеев В.П. Рекомендации по культивированию рыб в садках в водоемах с ествественной температурой воды. - М.: ВНИИ Пруд. Рыбн. Хоз-ва, 1988.- C.24-28. 62. Мустафаева З.А., Камилов Б.Г., Мирзаев У.Т. Современное состояние водных биоценозов рыбоводных прудов. //Доклады Академии Наук Республики Узбекистан. - Ташкент, 2018. - №1. -С.85- 88. 63. Мустафаева З.А., Намозов С.М., Камилов Б.Г. Годовая динамика фитопланктона Тудакульского водохранилища Узбекистана. - The way of science , 2019, 10: 8 - 12 64. Мухачев, И.С. Озерное рыбоводства. М.: Агропромиздат, - 1989. - C.24-26. 65. Никольский Г.В. Рыбы Аральского моря. - М: Москов. Общ-во Испытателей Природы, 1940. - С.16. 66. Остроумова, И.Н. Физиологическая оценка состояния рыб при искусственном разведении. //Современные вопросы экологической физиологии рыб. -М.: Наука, 1979. -С.59-67 73 67. Пономарев, С.В., Лагуткина Л.Ю. Фермерское рыбоводства М.: Колос, 2008. - C .15-19 68. Привезенцев Ю.А., Власов В.А. 2004. Рыбоводство. М.: Мир. C.87-89. 69. Привезенцев, Ю.А. Интенсивное прудовое рыбоводство Агропромиздат. - 1991. - C .19-24. 70. Рахматуллаева Г.М. Морфо-экологическая характеристика сем. Daphniidae фауны Узбекистана: Автореферат дисс. канд. биол. наук. - Ташкент: ИЗ АН РУз., 1998. - 22 с. 71. Сабодаш, В.М. Эффективное прудовое рыбоводство: настольная книга рыбовода. М.: Донецк. - 2006. - C.64-69. 72. Слинкин Н. П. Новые методы интенсификации озерного рыболовства и рыбоводства. - Тюмень: ТГСХА, 2009. - C .42-49. 73. Собиров Ж.Ж. Тудакул сув омборининг баликчиликдаги акамияти ва гидробиологик колати мавзусидаги биология фанлари буйича фалсафа доктори (PhD) илмий даражасини олиш тайёрлаган диссертацияси автореферати, Тошкент, 2020. 41.б. 74. Собиров Ж.Ж., Мустафаева З.А., Мирабдуллаев И.М Фитопланктонные сообщества озера Тудакуль// Актуальные проблемы сохранения биоразнообразия. Научно-практической конференции и научной школы молодых ученых и студентов.Ташкент 22 декабря 2010, С. 92-93 75. Стеффенс В. 1985. Индустриальные методы выращивания рыбы. М.: Агропромиздат. C.178-179. 76. Хаитов А. Формирование фауны зоопланктона водохранилищ Южного Таджикистана. Автореферат дисс.. док. биол.наук.Институт зоологии и паразитологии им. Е.Н. Павловского, Таджикский аграрный университет им. Ш. Шотемура. — Душанбе, 74 2011. -41 c . 77. Хакбердиев Б. Экология рыб водоемов средного и нижнего течения реки Амударьи в условиях антропогенного воздействия: Автореф. Дис. докт. биол. наук. -Ташкент: ТошГУ, 1994.-54 с. 78. Хусенов С.К, Ниёзов Д.С., Сайфуллаев F.M. Баликчилик асослари. Бухоро, “Бухоро” 2010. - Б.216-219. 79. Шохимардонов Д. Баликчиликда яйлов аквакультурасини жорий этиш истикболлари. Тошкент, Узбекистан Кипоок хужалиги журнали. № 6,- Б. 41. 80. Щербина М.А., Гамыгин Е.А. 2006. Кормление рыб в пресноводной аквакультуре. М.: Изд-во ВНИРО. C.39. 81. Юлдашов М.А. К развитию аквакультуры в Узбекистане Вестник национального Университета 2018. № 3/1.- С.247-249 82. Юлдашов М.А. Узбекистан турли типдаги сув хдвзалари балик мах,сулдорлигини оширишнинг биологик асослари. Биология фанлари доктори ( Dortor of Science ) илмий даражасини олиш учун тайёрланган диссертация. Тошкент, 2019. - Б.18, 176, 177, 191. 83. Юлдашов М.А., Камилов Б.Г., Халилов И.И. Ёпик сув таъминоти курилмаси: монография. - Тошкент: GOLD-PRINT NASHR, 2018. - Тошкент, 2018. - Б.57-59. 84. Юлдашов М.А., Курбонов Р.Б. Декконова Д.Д. Табиий сув хдвзаларига балик утказиш ва уларда баликчилик-мелиоратив тадбирларини амалга ошириш меъёрлари буйича тавсиянома. Тавсиянома, Тошкент 2018. Б.8-10 85. Юлдашов М.А., Мустафаева З.А.Тудакульское водохранилище - водные биоресурсы как естественная кормовая база. Доклады академии наук, 2018. № 2, - С.133-136 86. Юлдашов М.А., Салихов Т.В., Камилов Б.Г. Узбекистан 75 баликлари. Монография , Тошкент , 2018. GOLD PRINT NASHR - Б . 40-42,136-139. 87. https://academik.oup.com/icesjvs/article/69/3/347/601273 88. https://jeb/biologists.org/content/215/6/1008 89. https://link.springer.com/article/10/1023/A:1016050728836 90. https://rsbl.royalsocietypublishing.org/content/6/5/682 91. https://scholars.duke.edu/display/pub755477 92. https://www.agri-outlook.org/publication 93. https://www.fao.org/fishery/global-record/ru 94. https: // www.fao.org/publications 95. https: // www.gbif.org/species/139747383 96. https://www.nature.com/articles/srep22043 76

“ Oq do'ngpeshona (Hypophthalmichthys molitrix) va chipor do'ngpeshona (Hypophthalmichthys nobilis) baliqlarining bioekologiyasi ” Mundarija Kirish ..................................................................................................................... 2 1. ADABIYOTLAR SHARHI ............................................................................. 8 1.1. Oq do`ngpeshona balig`ining bioekologiyasini o`rganilish tarixi. .... 8 1.2. Chipor do`ng peshona balig`ining biologiyasini o`rganilish tarixi. 14 2.Tadqiqot sharoitlari, obyekti va usullari. ........................................................ 20 2.1. Tadqiqot ishlari olib borilgan hududning fizik-geografik tavsifi va iqlimi. .............................................................................................................. 20 2.2. Tadqiqot obyekti va usullari. ............................................................ 31 3.Tadqiqot natijalari. .......................................................................................... 38 3.1. Oq do`ng peshona balig`ining sistematikasi va morfologiyasi, anatomiyasi, bioekoologiyasi. ........................................................................ 38 3.2. Oq do`ngpeshona balig`ining yoshi va o`sish jadalligi ................... 42 3.3. Chipor do`ng peshona balig`ining sistematikasi va morfologiyasi, anatomiyasiva bioekologiyasi ........................................................................ 48 3.4. Chipor do`ngpeshona balig`ining embrional taraqqiyot bosqichlari. ......................................................................................................................... 53 4. Oq va chipor do`ngpeshona balig`ining kasalliklari ..................................... 57 Xulosalar ............................................................................................................. 63 Amaliy tavsiyalar ................................................................................................ 65 Foydalanilgan adabiyotlar .................................................................................. 66

Kirish Mavzuning dolzarbligi. Dunyoda chuchuk suv tanqisligi borgan sayin muammoga aylanib bormokda, bu esa mavjud barcha suv zaxiralaridan, shu jumladan irrigasiya tizimi suv xavzalaridan samarali foydalanishni takozo etadi. Ayniksa, suvdan kompleks foydalanish sharoitida baliqchilik tarmoFini rivojlantirish masalalari dunyo xamjamiyatini tashvishga solmokda. Misol tariqasida, baliq mahsuldorligini oshirishda ichki suv xavzalaridagi ixtiofaunani sun`iy shakllantirish baliq zaxiralari juda nochor hamda qit`aning ancha ichkari qismida joylashgan Orol dengizi kabi suv xavzalarida juda muhimdir. Shundan kelib chiqib, baliq maxsuldorligini oshirishda yaylov akvakulturasi sharoitida dungpeshona baliqlardan foydalanish texnologiyalarini yanada takomillashtirish muhim ilmiy-amaliy axamiyat kasb etadi. Jahonda o`simlikxo`r baliq turlari tropik va mu`tadil iqlimning janubiy xududlari yaylov akvakulturasi sharoitida yetishtiriladigan muhim baliq obyektlaridan biri sifatida tan olingan. Bu esa polikultura sharoitida yetishtirilayotgan baliqlar suv xavzasi tabiiy ozuka bazasidan samarali foydalanish xamda nisbatan kiska vakt mobaynida ozuka uchun kushimcha xarajatlarsiz baliq maxsuldorligini sezilarli darajada oshirish imkonini bermokda. Natijada, tropik mamlakatlar (Xindiston, Xitoy, Bangladesh, Vetnam) ko`pincha kichik (500-1000 ga) va, xatto, vaqtinchalik paydo bo`lgan suv xavzalarida xam bir yil muddatda baliqlarni yyetishtirishga erishmokda. Ko`l va suv omborlarga boy bo`lgan mu`tadil iqlimli mamlakatlarda (Rossiya, Belorussiya, Polsha) da esa baliqlarni bokish bir necha yilga chuzilishi mumkin [37; S.3-4]. Birok juda kup suv xavzalarida ozuka zanjirining dastlabki bu Finini band etgan bu baliqlar uzlarining biologik xususiyatlariga kura tabiiy kupaya olmaydi, kolaversa ushbu texnologiya uta zonallik xususiyatiga ega. Bu urinda, xar bir xududning tabiiy-iqlim sharoitini xisobga olgan xolda, suv xavzasida foydalanilayotgan texnologiya sharoitida dungpeshona baliqlar usishi va rivojlanishi, morfologiyasi, yosh-o`lchov 2

tuzilmalari va biologik xususiyatlariga doir mustakil tadkikotlar olib borish muhim ilmiy- amaliy axamiyatga ega. Respublikamizda aholi ehtiyoji va bozor talablaridan kelib chiqib, baliq yetishtirish yildan-yilga o`sib bormoqda. Bu borada, jumladan, Zarafshon daryosi o`rta oqimida joylashgan baliq xo`jaliklari uchun xos bo`lgan yirik (2 kg va undan ortik) h ajmli isti q bolli turlardan ok dungpeshona (Hypothtalmichthys molitri) va chipor dungpeshona (Hypothtalmichthys nobilis) baliqlar yyetishtirishga aloxida e`tibor karatilmokda. 2017-2021 yillarda O`zbekistan Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yunalishi buyicha Xarakatlar strategiyasida «qishlok xujaligi ishlab chikarishini izchillik bilan rivojlantirish» va «suvdan kompleks foydalanish» kabi vazifalari belgilab berilgan. Ushbu vazifalardan kelib chikkan xolda, jumladan, O`zbekistonning keskin kontinental qurg`oqchil iqlim sharoitidagi suv xavzalarida do`ngpeshona baliqlar bioekologiyasini asoslab berish, ularni yetishtirish biotexnologiyasini rivojlantirish, suv xavzasiga doimiy ravishda ushbu baliq turlari chavoklarini o`tkazib turishning yuqori texnologiyasini ishlab chiqishga karatilgan tadqiqotlar dolzarb xisoblanadi. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 1 maydagi «Baliqchilik tarmog`ini boshkarish tizimini takomillashtirish chora- tadbirlari to`g`risida» gi PK,-2939-son va 2018 yil 6 apreldagi «Bali`chilik sohasini jadal rivojlantirishga doir qo`shimcha chora-tadbirlar to`g`risida» gi PQ-3657-son karorlari, Uzbekistan Respublikasi Vazirlar Maxkamasining 2017 yil 13 sentyabrdagi «Balikchilik tarmog`ini kompleks rivojlantirish chora-tadbirlari tug`risida» gi 719-son xamda 2017 yil 18 oktyabrdagi «Chorvachilik va baliqchilik Tarmog`i ozuqa bazasini mustaxkamlashga doir chora-tadbirlar to`g`risiga» gi 845-son karorlari hamda mazkur faoliyatga tegishli boshka me`yoriy-hukukiy xujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirishda ushbu dissertasiya ishi muayyan darajada xizmat kiladi. Tadqiqotning obyekti va predmeti : Tadqiqot obyekti - Hypothtalmichthys molitrix va Hypothtalmichthys nobilis baliq turlari olingan . 3

Tadqiqot predmeti – Hypothtalmichthys molitrix va Hypothtalmichthys nobilis l arning bioekologiyasi, morfometrik ko`rsatkichlari, embriologiyasi, ularni jinsiy yetiluvchanlik (gametogenez), pushtdorligi sun`iy ko`paytirish texnologiyasi ni o`rganish hisoblanadi. Tadqiqotning maqsadi va vazifalari: Tadqiqotimizning maqsadi Oq va chipor do`ngpeshona bali qlari (Hypothtalmichthys molitrix va Hypothtalmichthys nobilis) ning bioekologiyasi hamda baliq rivojlanish bosqichlari, oziqlanishi va ahamiyatini o`rganishdan iborat. Buning uchun biz o`z oldimizga qo`yidagi vazifalarni qo`ydik: 1. Oq va chipor do`ngpeshona balig`i ning o`sish sur`atini o`rganish. 2. Oq va chipor do`ngpeshona bali qlar ining massasi va tana o`lchamlarining o`sishini tadqiq qilish. 3. Oq va chipor do`ngpeshona bali qlar ining embrional taraqqiyot bosqichlarini o`rganish. 4. Muhit omillariga bog`liq holda oq va chipor do`ngpeshona bali qlar ining bioekologiyasini o`rgani sh. 5. Do`ngpeshona baliqlarda uchrovchi kasalliklarni o`rganish. Ilmiy yangiligi . Tadqiqotlar natijasida Oq va chipor do`ngpeshona baliqlarining biologiyasining ko`p jihatlari (oziqlanishi, boqish) yaxshi o`rganilgan. Ammo mavjud adabiyotlardagi ko`payish biologiyasiga oid ma`lumotlar kam va to`liq emas. Ilk bor Zarafshon vohasi o`rta qismi suv xavzasi sharoitida Hypothtalmichthys molitrix va Hypothtalmichthys nobilis bali q turlarining morfologik xususiyatlari va bioekologiyasi o`rganilgan . Shu sababli tadqiqotning bu mavzusiga qiziqish yuqori, chunki suv xavzasining ekologik xususiyatlaridan kelib chi qq an xolda, ok va chipor dungpeshona bali q larni k o` paytirish buyicha tavsiyalar ishlab imkonini beradi. Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari: Oq va chipor do`ngpeshona ning biologiyasini o`rganish hozirgi kunda dolzarb muommo chunki bu baliq haqidagi ma`lumotlar ancha eskirgan. Oq va chipor 4

do`ngpeshona ning biologiyasini Zarafshon daryosi o`rta oqimi kesimida o`rganish orqali quyidagi muommo va gipotezalar kelib chiqadi. 1. Ilmiy adabiyotlardagi mavjud ma`lumotlar kam va eskirgan, ammo odam va hayvonlar uchun bugungi kunda ham dolzarbdir. 2. Chet elda va mamlakatimizda qo`llaniladigan zamonaviy usul va uslublarini o`rganish. 3. Tadqiqotning laboratoriya va dala uslublarini qo`llagan holda tadqiqotlar olib borish malakasiga ega bo`lish. 4. Dissertasiya ma`lumotlarini baliqchilik xo`jaliklari va aholi o`rtasida targ`ibot-tashviqot ishlarini olib borishda joriy etish. Tadqiqot mavzusi bo`yicha adabiyotlar sharhi: O`zbekistonda keyingi yillarda birnecha turdagi baliqlarni yyetishtirish bo`yicha qator ilmiy tadqiqotlar olib borilgan. Jumladan, oq do`ngpeshona ( Hypophthalmichthys molitrix ), chipor do`ngpeshona ( Aristichthys nobilis ), oq amur ( Ctenopharyngodon idella ), karp ( Cyprinus carpio ) baliq turlarining biologiyasi va ekologiyasini o`rganish bo`yicha ilmiy-tadqiqotlar o`tkazilgan (B.G.Kamilov, R.B.Kurbanov, T.V.Salixov, X.Axmedov, R.Shoyokubov, I.Xalpayev, F.U.Kengerlinskiy). Lekin respublikamizda Afrika laqqa baliqlarining biologiyasi va ularni yyetishtirish texnologiyasi o`rganilmagan. Shuningdek dunyo miqyosida ko`pchilik xorijiy olimlar, D.Clay, H.Hogendoorn, S.Yalçin, K.Solak, I.Akyurt, S.Çek, E.Yilmaz, A.P.Baidya, R.Dijkema, E.Eding, A.Peter, A.M.Henken, J.Janssen, B.Iswanto, G.J.De Graaf va boshqalar ushbu baliqlarning tarqalishi, rivojlanishi, jinsiy yetilishi, shuningdek, turli biologik ko`rsatkichlari bo`yicha izlanishlar olib borganlar. Ammo bu tropik baliqlarni vatanidan shimol hududlarda yyetishtirishning yetarli tajribasi hozirgi kunda mavjud emas. Bizning respublikamizning iqlim sharoitida bu baliqni biologik xususiyatlari chuqur o`rganilib, uni ilmiy asoslangan samarali yyetishtirish usuli ishlab chiqilmagan. Bunday usulni ishlab chiqish respublikamiz sharoitida yuqori ta`m qiymatiga ega mahsulot beruvchi baliq yyetishtirish va ishlab chiqarish hajmini oshirish imkoniyatini kengaytiradi. Bizning tadqiqotlarimiz baliqchilikda hozirgacha o`rganilmagan 5

O'xshashlar

SAMARQAND VILOYATIDAGI SUV HAVZALARIDAGI AYRIM BALIQ TURLARINING BIOLOGIYASI
ZARAFSHON DARYOSI O’RTA OQIMI SHAROITIDA OQ AMURNING BIOLOGIYASI
JIZZAX SUV OMBORINING BALIQCHILIK SOHASIDAGI AHAMYATI
AFRIKA LAQQA BALIG`I (CLARIAS GARIEPINUS)NING BIOLOGIYASI
ZARAFSHON DARYOSI QUYI OQIMI IKKI PALLALI (BIVALVIA UNIONIDAE, CORBICULIDAE) MOLLYUSKALARI FAUNASI VA EKOLOGIYASI