logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. AFRIKA LAQQA BALIG`I (CLARIAS GARIEPINUS)NING BIOLOGIYASI

AFRIKA LAQQA BALIG`I (CLARIAS GARIEPINUS)NING BIOLOGIYASI

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

10383.307617188 KB
Ko'chirib olish
“ AFRIKA LAQQA BALIG`I (CLARIAS GARIEPINUS)NING BIOLOGIYASI” 1 Mundarija Kirish ..................................................................................................................... 3 1. ADABIYOTLAR SHARHI ............................................................................. 9 1.1. Afrika laqqa balig`ining biologiyasini o`rganilish tarixi ......................... 9 2.Tadqiqot sharoitlari, obyekti va usullari ......................................................... 15 2.1. Tadqiqot ishlari olib borilgan hududning fizik-geografik tavsifi va iqlimi ............................................................................................................... 15 2.2. Tadqiqot obyekti va usullari ................................................................... 27 3. Tadqiqot natijalari .......................................................................................... 32 3.1. Afrika laqqa balig`ining sistematikasi va morfologiyasi, anatomiyasi . 32 3.2. Afrika laqqa balig`ining embrional taraqqiyoti. ..................................... 43 3.2.1. Afrika laqqa balig`ining balog`otga yetish xususiyatlari. ..................................................... 43 3.2.2. Afrika laqqa balig`ining ikralarini olish va inkubatsiyasi. ..................................................... 44 3.2.3. Lichinkalarni saqlash va ularni faol oziqlantirishga o`tkazish. ............................................. 53 3.3. Afrika laqqa balig`ining postembrional rivojlanishi. ............................. 56 3.4. Muhit omillariga bogliq holda afrika laqqa balig`ining ko`payish jadalligi. .......................................................................................................... 57 4. Afrika laqqa balig`ining kasalliklari. ............................................................. 61 Xulosalar ............................................................................................................. 66 Amaliy tavsiyalar ................................................................................................ 67 Foydalanilgan adabiyotlar .................................................................................. 68 2 Kirish Mavzuning dolzarbligi. Baliqchilik mamlakat aholisini parhez go`sht mahsuloti bilan ta`minlashda muhim o`rin tutadi. Mamlakatimizda, ayniqsa, hovuz baliqchiligini rivojlantirishning katta imkoniyatlari bor. Xalqimizning salomatligini yaxshilash, dasturxonini baliq mahsulotlari bilan to`ldirish borasida O`zbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasining “Baliqchilik tarmog`ida monopoliyadan chiqarish va xususiylashtirishni chuqurlashtirish chora-tadbirlari to`g`risida” qaror qabul qilindi. [2] O`zbekistonda baliqchilik tarmog`i salohiyatini oshirish maqsadida “2015-yilda respublikaning baliqchilik tarmog`ini rivojlantirish va baliq mahsulotlarini ishlab chiqarish hajmini oshirish bo`yicha chora-tadbirlar Dasturi” qabul qilingan. Agrar, suv xo`jaligi masalalari va ekologiya qo`mitasi tomonidan 2008- yil 29-sentabrdagi «Mamlakat baliqchiligi: muammolar va ularni hal etish yo`llari» Respublika konferensiyasining rezolutsiyasi hamda BMTning FAO loyihasi doirasida milliy va xalqaro ekspertlar tomonidan ishlab chiqilgan «O`zbekiston 2008—2016-yillarda akvakultura va baliq ovlashni rivojlantirish konsepsiyasi va strategiyasi» me`yoriy hujjatlari asosida O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2011-yil 1-martdagi 03-35- 12-sonli bayoni bilan tasdiqlangan 2011-yilda “Baliqchilik tarmog`ini rivojlantirish bo`yicha amalga oshiriladigan chora – tadbirlar” dasturiga ko`ra tarmoqni rivojlantirish dasturi doirasida qator amaliy tadbirlar o`tkazildi. [5] O`zbekiston hududidan Sirdaryo, Amudaryo va Zarafshon daryolari oqib o`tib, 300 000 gektar maydonga tabiiy ko`llar barpo qilgan. Shularning eng kattasi Arnasoy suv havzasi bo`lib, Chordara suv omboridan suv oqizilishi natijasida paydo bo`lgan va shartli ravishda uch qismga: Aydar ko`l (130 000 ga), Tuzkon ko`l (40 000 ga) va Arnasoy ko`l (10 000 ga)ga bo`linadi. Har bir ko`lning joylashish hududi, chuqurligi, eni va uzunligiga qarab ularning gidrokimyoviy va gidrologik rejimlari har xildir. Baliq o`stirish uchun qulay sharoit Arnasoy ko`lining suvida mavjud bo`lib, zog`ora (sazan), laqqa, do`ng 3 peshona va boshqa baliqlarning urchish makoni hisoblanadi. Hozirgi paytda respublikamiz bozorlarida sotilayotgan baliqlarning 30 % ini shu ko`llardan ovlangan baliqlar tashkil etadi. Afrika laqqa balig ` ining biologik xususiyatlari uni yopiq suv havzalari va sun ` iy hovuz xo ` jaliklarida ko ` paytirish uchun istiqbolli ob ` ekt sifatida tanlash imkonini beradi . Bu tur uchun suv haroratining 25-32° C bo ` lishi optimal hisoblanadi , shu bilan birga suv tarkibida azot birikmasining yuqori bo ` lishiga chidamli bo ` ladi . Jabra usti organining borligi suvda kislorod konsentrasiyasining past bo`lishiga chidamligiga sabab bo`ladi. Afrika laqqa baliqlarini ko`paytirishning ijobiy tomonlari. Afrika laqqa balig’i yashash uchun joy tan lamay digan, hamaxo`r, turli sharoitlarga tez moslashuvchan va kislorod tanqisligiga noyob chidamlilikka ega tur. Yuqorida aytilgan omillarga ko`ra, afrika laqqa balig`i juda yashovchan, bu esa uni zichligi yuqori sharoitlarda (masalan, ayrim baliqchilik fermer xo`jaliklarida baliqlarning miqdori bir kub metr suvda tirik og`irligi sakkiz yuz kilogrammga yetishi mumkin) yetishtirish imkonini beradi. Respublikamiz aholisining oziq-ovqat mahsulotlariga bo`lgan talabini qondirishda faqatgina uning miqdor ko`rsatkichigina emas, balki salomatligini ta`minlovchi ko`rsatkichga ham alohida e`tibor berilmoqda. Insonlarning hayvonot dunyosi hisobiga qabul qiladigan oqsillarning 18—20 %i suvda yashovchi organizmlarga, asosan, baliqlarga to`g`ri keladi. Baliq go`shti tarkibida to`yimli moddalar mavjud bo`lgan holda ularning odam organizmida hazm bo`lish darajasi yuqoridir. Tadqiqotning obyekti va predmeti : Tadqiqot obyekti - Afrika laqqa balig`i afrika laqqasi ( Clarias gariepinus ) va ushbu baliqning sun`iy ko`paytirish, uvildiriq olish, chavoqlarini yetishtirish hamda boshqa ko`rsatkichlari hisoblanadi. Tadqiqot predmeti – Afrika laqqasining morfometrik ko`rsatkichlari, embriologiyasi, ularni jinsiy yetiluvchanlik (gametogenez), pushtdorligi sun`iy ko`paytirish texnologiyasi hisoblanadi. 4 Tadqiqotning maqsadi va vazifalari: Tadqiqotimizning maqsadi Afrika laqqa balig`i (Clarias gariepinus) ning biologiyasi hamda baliq rivojlanish bosqichlari, oziqlanishi , ahamiyatini va mavjud kasalliklarini o`rganishdan iborat. Buning uchun biz o`z oldimizga quyidagi vazifalarni qo`ydik: 1. Afrika laqqa balig`i ning o`sish sur`atini o`rganish. 2. Afrika laqqa balig`ining massasi va tana o`lchamlarining o`sishini tadqiq qilish. 3. Afrika laqqa balig`ining embrional taraqqiyot bosqichlarini o`rganish. 4. Muhit omillariga bog`liq holda afrika laqqa balig`ining ko`payish jadalligini aniqlash. 5. Sun`iy sharoitlarda baliqlar tomonidan iste`mol qilinadigan oziqla rn i va ulaming embrional taraqqiyotiga ta`sirini aniqlash. 6. Afrika laqqa balig`ining uchrovchi kasalliklarini o`rganish. Ilmiy yangiligi . Tadqiqotlar natijasida Afrika laqqa balig`i biologiyasining ko`p jihatlari (oziqlanishi, boqish) yaxshi o`rganilgan. Ammo mavjud adabiyotlardagi ko`payish biologiyasiga oid ma`lumotlar juda kam va to`liq emas. Shu sababli tadqiqotning bu mavzusiga qiziqish yuqori, chunki ko`payish biologiyasini o`rganish samarali ko`paytirish va mahsuldor avlod olish uchun optimal sharoitni aniqlash imkonini beradi. Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari: Afrika laqqasining biologiyasini o`rganish hozirgi kunda dolzarb muommo chunki bu baliq haqidagi ma`lumotlar ancha kam. Afrika laqqa balig`i ning biologiyasini Pastdarg`om tumani kesimida o`rganish orqali quyidagi muammo va farazlar kelib chiqadi. 1. Ilmiy adabiyotlardagi mavjud ma`lumotlar kam, ammo odam va hayvonlar uchun bugungi kunda sun’iy ko’paytirish dolzarbdir. 2. Chet elda va mamlakatimizda qo`llaniladigan zamonaviy usul va uslublarini o`rganish. 3. Tadqiqotning laboratoriya va dala uslublarini qo`llagan holda tadqiqotlar 5 olib borish malakasiga ega bo`lish. 4. Dissertasiya ma`lumotlarini baliqchilik xo`jaliklari va aholi o`rtasida targ`ibot-tashviqot ishlarini olib borishda joriy etish. Tadqiqot mavzusi bo`yicha adabiyotlar sharhi: O`zbekistonda keyingi yillarda birnecha turdagi baliqlarni yetishtirish bo`yicha qator ilmiy tadqiqotlar olib borilgan. Jumladan, oq do`ngpeshona ( Hypophthalmichthys molitrix ), chipor do`ngpeshona ( Aristichthys nobilis ), oq amur ( Ctenopharyngodon idella ), karp ( Cyprinus carpio ) baliq turlarining biologiyasi va ekologiyasini o`rganish bo`yicha ilmiy-tadqiqotlar o`tkazilgan (B.G.Kamilov, R.B.Kurbanov, T.V.Salixov, X.Axmedov, R.ShoѐMkubov, I.Xalpayev, F.U.Kengerlinskiy). Lekin respublikamizda Afrika laqqa baliqlarining biologiyasi va ularni yetishtirish texnologiyasi o`rganilmagan. Shuningdek dunyo miqyosida ko`pchilik xorijiy olimlar, D.Clay, H.Hogendoorn, S.Yalsin, K.Solak, I.Akyurt, S.Sek, E.Yilmaz, A.P.Baidya, R.Dijkema, E.Eding, A.Peter, A.M.Henken, J.Janssen, B.Isvanto, G.J.De Graaf va boshqalar ushbu baliqlarning tarqalishi, rivojlanishi, jinsiy yetilishi, shuningdek, turli biologik ko`rsatkichlari bo`yicha izlanishlar olib borganlar. Ammo bu tropik baliqlarni vatanidan shimol hududlarda yetishtirishning yetarli tajribasi hozirgi kunda mavjud emas. Bizning respublikamizning iqlim sharoitida bu baliqni biologik xususiyatlari chuqur o`rganilib, uni ilmiy asoslangan samarali yetishtirish usuli ishlab chiqilmagan. Bunday usulni ishlab chiqish respublikamiz sharoitida yuqori ta`m qiymatiga ega mahsulot beruvchi baliq yetishtirish va ishlab chiqarish hajmini oshirish imkoniyatini kengaytiradi. Bizning tadqiqotlarimiz baliqchilikda hozirgacha o`rganilmagan Afrika laqqa balig`ini yetishtirishning biologik va texnologik asoslarini ishlab chiqishga qaratilgan bo`lib, tadqiqotlar natijasida bu baliqning mahsuldorligini 15–20 kg/m3 ga yetkazish va yetishtirishni jadallashtirish muhim ilmiy-amaliy ahamiyat kasb etadi. 6 tadqiqotda qo`llanilgan metodikaning tavsifi : Tadqiqotlarda umumiy qabul qilingan ixtiologik, morfologik, gistologik, zootexnikaviy, statistik va taqqoslash usullaridan foydalanildi. Baliq serpushlik koeffitsentini A.I. Bening taklif etgan formula bilan aniqlandi. Statistika va o`rtacha qiymatlarni hisoblash uchun “MS Excel 2016” dasturidan foydalanildi. Bundan tashqari ota-ona Afrika laqqa baliqlarni tanlash va bonitirovka qilish texnologiyasi orqali uzunligi va o`g`irligi hamda turli o`lchamlari olindi. Ishning natijalari afrika laqqa balig`i biologiyasi to`g`risidagi ma`lumotlarni to`ldiradi va chuqurlashtiradi. Adabiyotlardagi ma`lumotlarni tahlil qilib, shu xulosaga keldikki, bu muammo yanada chuqur o`rganilishni va davom etirilishni talab etadi. Tadqiqot natijalari zoologiya kafedrasidagi ilmiy va o`quv jarayonlarida va baliqchilik suv xo`jaliklarida afrika laqqa balig`ini boqishda va undan yuqori hosildorlik olishda katta ahamiyatga ega. Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati: O`zbekiston suv havzalarida respublikamiz baliqchilik sanoati uchun istiqbolli baliq turi hisoblangan laqqasimonlar oilasiga mansub Afrika laqqa balig`i (Clarias gariepinus) ni biologik xususiyatlarining o`rganilganligi, jumladan, jinsiy yetilishi, pushtdorligi, gormonlardan foydalangan holda sun`iy ko`paytirish, embrional rivojlanishi, ularni oziqlantirish, o`sish ko`rsatkichlarining biologik va texnologik asoslarining ishlab chiqilganligi bilan izohlanadi. Tadqiqot natijalarining amaliy ahamiyati mamlakatimizning akvakultura sharoitida laqqasimonlar (Clariidae) oilasiga mansub Afrika laqqa balig`ini sun`iy urchitish, uvildiriq o`stirish, chavoq yetishtirish usullarining tadqiqotlarda ishlab chiqilganligi respublikamizning baliqchilik sohasida ishlab chiqarish mahsuldor gini oshirish imkoniyatini beradi . Ishning aprobatsiyasi: Dissertatsiya mavzusi bo`yicha olingan ma`lumotlar fakultet ITK komisiyasiga 2 marta taqdim etildi, ham ikki yil davomida har chorakda kafedra yig`ilishida hisobot berildi. Tadqiqot ishlari bo`yicha ikkita: “ Нормурадова Г . Алланазарова Н . А . НЕКОТОРЫЕ 7 ВОПРОСЫ РАЗМНОЖЕНИЯ АФРИКАНСКОГО СОМИКА (CLARIAS GARIEPINUS (Burchell 1820)) В ИСКУССТВЕННЫХ УСЛОВИЯХ . Форум Молодых Учѐных 2020 Young Scientists Forum 2020 (YSF-2020) посвящ ѐный « Году развития науки , просв ѐщ ѐния и цифровой экономики » 21 ноября 2020 г , Ташк ѐнт , Узб ѐкистан ” va “ Нормурадова Г . Алланазарова Н . А . И зуч ѐни ѐ т ѐхнологии выращивания Африканского сомика (Clarias gariepinus (Burchell 1820)). Озик - овкат хавсизлиги : миллий ва глобал омиллар ll- Халкаро илмий - назарий конф ѐрѐнсия дастури 2020 йил 16-17 октябрь Самарқанд, Ўзб ѐкистон” 2 ta maqolalar nashr ettirildi. Bundan tashqari dissertatsiyaning nazariy va amaliy yangiliklari bo`yicha 2021 yili kafedraning yosh zoologlar ilmiy semenarida va magistrantlarning ilmiy va amaliy konfrensiyasida ma`ruza qilindi. Ishning strukturasi va hajmi. Magistrlik dissertasiyasi kompyuterda terilgan __ sahifalik hajmga ega bo`lib u kirish (asosnoma), __ bob, xulosalar, amaliy tavsiyalar, __ ta rasm, __ ta jadval va __ ta ilmiy adabiyot va __ ta internet manbalaridan tuzilgan foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati iborat. 8 1. ADABIYOTLAR SHARHI 1.1. Afrika laqqa balig`ining biologiyasini o ` rganilish tarixi Afrika laqqalarining umumiy morfologiyasi. O`z arealida baliq 1 yoki 2 yil ichida tana uzunligi 20-40 sm, tana vazni 150 – 500 g [10] ga yetganda balog`atga yetadi. Balog’atga yetish davriy [5]. Balog’atga yetish vaqti va chastotasi suvning harorati va yog`ingarchilik chastotasiga bog`liq. Suv harorati tartibga solinadigan yopiq suv ta`minoti inshootlarida (YSTI) baliq 6-9 oyligida tana vazni 400 g ga yetganida balog’atga yetadi [10]. Agar gametogenez rivojlanishining birinchi bosqichlarida yorug`lik / qorong`ulik nisbati doimiy bo`lsa, unda jinsiy rivojlanish davriy ravishda sodir bo`lmaydi. Keyinchalik, yorug`lik rejimi ta`sir qilmaydi. [10]. Afrika laqqalari (Clarias gariepius, Burchell, 1822) tanasi cho`zilgan, boshi tekislangan, uchi bor, ko`zlari kichkina. Birinchi jabra yoyda 24-110 shoxsimon jabra tilchalari joylashgan. Og`iz katta va terminaldir. 4 juft katta mo`ylovlari mavjud. Afrika laqqasida uzun orqa va anal suzgichlariga ega, yog suzgichlari yo`q. Birinchi ko`krak nurining oldingi chekkasi tishli. Dum suzgichi yumaloq Tana rangi yashil-jigarrang dog`li qumli sariqdan to`q kulrang yoki sariq-jigarranggacha. Tananing pastki qismi oq rangda. Afrika laqqa balig`i biologiyasining asosiy xususiyatlari. Afrika laqqalar Afrikaning aksariyat qismida, shuningdek Iordaniya, Livan, Isroil va Turkiyada uchraydi. Uni tabiiy holatida bo`lmagan Afrikaning ko`plab mamlakatlariga, shuningdek Yevropa, Osiyo va Janubiy Amerikaning ba`zi davlatlariga iqlimlashtirildi. Afrikalik laqqalar - bu chuchuk suv baliqlari bo`lib, u maksimal darajada sho`rlangan chuchuk suvlarda uni yetishtirishda yetarlicha o`sadi - 10 % 0 [5, 6]. Laqqalarni saqlash uchun suvning harorati 25 – 30°С, o`sishi uchun suvning harorati 20°С yuqori bo`lishi kerak. Jinsiy bezlarni rivojlanishi uchun (voyaga yetilishi uchun) suvning harorati kamida 22°C bo`lishi kerak, lekin optimum harorat 25-27°C ni tashkil qiladi. Lichinkalarni rivojlanishi uchun optimal harorat 27 – 30 °C dir. [10, 11, 12]. 9 1.1. – rasm. Afrika laqqasi umumiy ko`rinishi. Afrikalik baliq ko`llar, daryolar, suv omborlari, suv havzalarida, hatto vaqti-vaqti bilan quriydigan bo`lsa ham yashaydi. Bu vaqti-vaqti bilan qurib boradigan toshqin ko`llar va kanallar uning odatiy yashash joyi hisoblanadi, chunki laqqa baliqlar atmosfera kislorodidan nafas oladi, 1-suv omboridan 2-suv omborigacha quruqlik orqali o`tadi, bundan tashqari qurg`oqchilik mavsumida suv omborining qurib qolgan tubiga ko`miladi. Laqqa baliqlar gorizontal ravishda asosiy daryodan kichik suv havzalarida ko`chib o`tadi. Afrika baliqlari aynan shu suv rejimiga moslashgan. Afrika laqqa balig`i bir yoshida juda erta voyaga yetadi. Bu uning ajratilgan suv havzalarida ham ko`payishiga imkon beradi. afrikalik baliqlar yomg`irli mavsumdan so`ng darhol gorizontal migratsiyani amalga oshiradilar. Kelgusi yilda yomg`irli mavsum boshlanganidan keyin suvni ko`tarish balog`atga yetishi va urug`lantirish olib keladigan omil hisoblanadi. Suv toshqini davrida urug`lanish va turning yangi avlodi paydo bo`ladi. Yil davomida suv mavjud bo`lgan suv omborida yashaydigan balog`atga yetgan afrika laqqasida doimiy ravishda yetilgan jinsiy hujayralar jinsiy bezlarida joylashgan holda bo`ladi. O`zbekistondagi baliq yetishtiruvchilar karp, do`ngpeshonalar, amur kabi baliqlar birinchi jinsiy yetuklikka 3-4 yoshida etib, tanasining sezilarli o`lchamlariga (tana vazni 2 kg dan yuqori) yetib borishiga odatlangan. Lekin afrika baliqlari hayotning birinchi yilida tanasining o`lchamlari juda kichik (400 g dan kam) bo`lsa ham jinsiy 10 balog`tga yetishadi. Ammo, shu bilan birga, u juda tez o`sada. Bir yoshga to`lganda, baliq 2-3 kilogrammgacha yetishi mumkin. Bu yangi ob`ektning juda qulay istiqbolli xususiyati hisoblanadi. Hozirgi vaqtda serpushtligi yuqori bo`lgan baliqlarni yetishtirish uchun qulaydir, bu esa balog`at yoshiga yetmaganlarning ommaviy ko`payishini amalga oshirishga imkon beradi. Afrikalik baliqlar juda serpusht. Qulay sharoitlarda urg`ochilar tana vazniga 60000 tuxum / kg gacha ko`tarishi mumkin. Tabiiy sharoitda urug`langan tuxumlar suv ostidagi o`simliklarga yopishadi, inkubatsiya suv haroratiga qarab 20-60 soat davom etadi, tuxumdan chiqqan lichinkalardagi sariqlik 3-4 kun ichida eriydi, 5-6 kundan keyin lichinkalar butunlay tashqi ovqatlanishga o`tadi. Lichinkalar optimal sharoitda (>24°C) tez o`sadi, chunki suv ostida qolgan suv havzalarida bu vaqtda boy plankton hosil bo`ladi. Afrika laqqasi yirtqich baliqdir, lekin u ovqatlanishda keng ko`rinishdagi o`zgaruvchanlik bilan ajralib turadi. Voyaga etgan baliqlar zooplankton organizmlari, hasharotlar, qurtlar, qisqichbaqasimonlar, mayda baliqlar, suv o`simliklari, o`simlik urug`lari, shuningdek mayda sutemizuvchilar va qushlar bilan oziqlanadi. Ushbu xususiyat (hammaxo`rlik) ob`ektni ijobiyligini oshiradi va uni baliqchilik uchun jalb qiladi. Boshqa klariy baliqlari (Clarias oilasiga mansub baliqlar) singari, afrikalik baliqlarning ham ko`zlari kichkina, tungi vaqtda antennalaridan oziq- ovqat topish uchun ovqat qidirish uchun foydalanadi. Tabiiy sharoitda u kechasi ovqatning 70 foizigacha topadi. Laqqa baliq ovqatni to`liq og`zini ochgan holda bir zumda tortib oladi. Afrika laqqa balig`ining voyaga yetish xususiyatlari. O`z arealida baliq 1 yoki 2 yil ichida tana uzunligi 20-40 sm, tana vazni 150 – 500 g (Richter, 1976) ga yetganda balog`atga yetadi. Pishib etish davriy [5]. Pishib etish vaqti va chastotasi suvning harorati va yog`ingarchilik chastotasiga bog`liq. Suv harorati tartibga solinadigan yopiq suv ta`minoti inshootlarida (YSTI) baliq 6-9 oyligida tana vaznining 400 g ga etganida pishib yetiladi [10]. Voyaga etgan urg`ochilarni vizual ravishda ajratish mumkin (qorini yumshoq, yumaloq, nisbatan katta). Genital a`zosi yallig`langanday 11 ko`rinishda. Jinsiy gonadalarning vazni tabiiy sharoitda tana vaznining 1-15 foizini tashkil qiladi, ko`p miqdorda oziqlanadigan intensiv basseynlarda u 25 foizga va qorin bo`shlig`ining 4/5 qismiga yetishi mumkin. Erkaklar yaxshi rivojlangan papillaga ega. Balog`atga yetish uchun optimal harorat – 25 °C. Yuqori haroratlarda (taxminan 30 °C) urug`lanish ulushi kamayadi va tuxumlarning atreziyasi oshadi. Doimiy haroratda (taxminan 25 °C) saqlanadigan va ratsioni biomassaning 0,5-0,7% ni tashkil etadigan baliqlarda yil davomida yetuk jinsiy bezlarga ega bo`lishi mumkin. Jinslar aralash holdagi suv havzalarida jinslar alohidalashtirilgan suv havzalaridagi laqqalarga nisbatan gonadlarning pishishi qisqaroq va gonadosomatik indeks (gonad massasi / tana vazni) yuqori bo`ladi. Bu xususiyat akvakulturada e`tiborni jalb etadi, chunki kamroq zotli suv havzalari talab qilinadi. Yorug`lik rejimi (yorug`lik - qorong`i) gametogenezning birinchi bosqichlariga ta`sir qiladi. Agar gametogenez rivojlanishining birinchi bosqichlarida yorug`lik / qorong`ulik nisbati doimiy bo`lsa, unda jinsiy rivojlanish davriy ravishda sodir bo`lmaydi. Keyinchalik, yorug`lik rejimi ta`sir qilmaydi. [10]. Qulay sharoitlarda (masalan, YSIda, tropik suv havzalarida) gametogenezning keyingi bosqichlari tezda paydo bo`ladi. Bir urg`ochi baliqda oyiga ikki marta qayta urug`lanish mumkin, bu qismlarning tuxum soniga salbiy ta`sir ko`rsatmaydi [10, 13]. Yetilgan oositlarning diametri 0,1-0,2 mm. Ushbu bosqichda oosit yadrosining migratsiyasi dastlabki bosqichda bo`ladi. Oosit rivojlanishning ushbu bosqichida hatto 1 yilgacha bo`lishi mumkin (masalan, yetilgan baliqlarda, ammo urug`lantirishni boshlash uchun hech qanday omillar yo`q). Shuning uchun havzalarda o`z-o`zidan urug`lanish bo`lmaydi. Gormonal ta`sirdan keyin (yoki jinsiy hujayralarning yrtilishini rag`batlantiradigan atrof- muhit omillarining namoyon bo`lishidan) keyin yadro animal qutbga o`tishni boshlaydi va tuxum an`anaviy usul yordamida sog`ib olinishi mumkin. Ushbu usul yordamida yetuk tuxumlarni YSIda tabiiy sharoitda yoki ochiq 12 tizimlarda, hatto optimaldan salqinroq suv bilan ham urug`lanish mavsumidan oldin olish mumkin (Hogendoorn va Vismans, 1980). Qulay sharoitlarda (masalan, YSIda, tropik suv havzalarida) gametogenezning keyingi bosqichlari tezda paydo bo`ladi. Bir urg`ochi baliqda oyiga ikki marta qayta urug`lanish mumkin, bu qismlarning tuxum soniga salbiy ta`sir ko`rsatmaydi [10, 11, 12, 13]. Afrikalik klarius baliqlari [61] yoki marmar klarius baliqlari [61] yoki Nil klariaslari [61] (lat. Clarias gariepinus) butun Afrika bo`ylab, shu jumladan Sahara suvlari, Iordan daryosi havzasida, Janubiy va Janubi-Sharqiy Osiyoda uchraydi. Atmosfera kislorodini nafas olish uchun maxsus organ ishlab chiqilgan. Jabra yoylarida daraxtga o`xshash tarvaqaylab ketgan jabra usti organ bo`lib, uning devorlari ko`plab qon tomirlari orqali kirib, juda katta sirtga ega. Boshqacha qilib aytganda, bu baliqlar suvdan quruq qolganda jabralar o`rnini bosadigan haqiqiy o`pka hisoblanadi. Maxsus tadqiqotlar shuni ko`rsatdiki, Clarining jabra usti organida faqat havo bor va u havo namligi 81% bo`lganida eng samarali hisoblanadi. Jabralar bilan nafas olishni to`liq to`xtatish 14-47 soat ichida o`limga olib keladi. Klarias suvda erigan kislorod konsentratsiyasi 4,3 mg / l dan oshganda va yuzaga chiqish imkoniyati mavjud bo`lganda o`zini yaxshi his qiladi. Agar suv havzasidagi sharoitlar ushbu talablarga javob bermasa, u boshqasiga o`tib ketadi. Afrika laqqasi uchun maqbul yashash joyi - pH qiymati 6,5-8,0 va harorati 25-30 °C bo`lgan suv, ammo u 12-18 °C haroratni yaxshi qabul qiladi, harorat o`zgarishiga chidamli va 10 promillgacha tuz darajasigagi suvaga bardosh qila oladi. Ushbu tur hammaxo`rdir: u suv qo`ng`izlari, mollyuskalar, baliqlar, o`simliklar va hatto organik chiqindilar bilan oziqlanishi mumkin, ammo tabiiy sharoitda u asosan yirtqich hisoblanadi. Tananing shakli kulrang baliq va ilonbaliqga o`xshaydi. Ushbu baliqlar faqat shu turdagi begona baliq bo`lganida 5 dan 260 m/s gacha davom etadigan elektr signallarini ishlab chiqaradi [61]. Bunga javoban, begona baliq qochib ketadi yoki chaqiruvni qabul qilib o`zidan elektr zaryadlar chiqaradi. Aksariyat hollarda jangchilar tarqalib 13 ketishadi, kamdan-kam hollarda bir-birini tishlashi mumkin. Ular bir- birlaridan 30 – 40 sm masofada uzoqlashgandan keyin, elektr signallarining paydo bo`lishi to`xtaydi. Evropa laqqasi kabi 4 juft mo`ylovlari, tishlari bor. Tangachalari yo`q, terining rangi odatda suv rangiga bog`liq bo`lib kulrang-yashil rang bilan marmarsimon. U 1-1,5 yil ichida urug`lanish (jinsiy etuklik) yoshiga etadi, uning vazni bu vaqtda 400-500 g, uzunligi esa 300-400 mm. Uzunligi bo`yicha ushbu turning vakillari 170 sm va vazni 60 kg ga etadi. Taxminan 8 yil yashaydi. Afrika laqa balig`i Diagenetik so`rg`ichlilarning bir nechta turlaridan kasallanishi mumkin [ 71]. 14 2. Tadqiqot sharoitlari, obyekti va usullari 2.1. Tadqiqot ishlari olib borilgan hududning fizik-geografik tavsifi va iqlimi Zarafshon o`sha Machcho tog`idan (5960 m.) boshlanib ulkan uzunligi 24,7 maydoni 40,8 yaxob, Zarafshon muzligining tagidan chiqib keladi. Uni dastlab Machcho daryosi deb atashgan. Zarafshon daryosi : O`rta Osiyo, Zarafshon va Oloy to`lari tutashgan Ko`ksuv (Mastchoh) tog` tuginidagi Zarafshon muzligidan 2772,5 m balandlikdan Mastchoh nomi bilan boshlanadi. Mastchoh Ayniyqishlog`i yonida Fandaryo bilan qo`shilgach Zarafshon nomini oladi. Zarafshon qadim Amudaryoga 20 km ga yetmasdan Sandiqli qumligiga shimilib ketar edi. Uzunligi muzlikdan Sandiqli qumigacha 751 km edi.Daryoning suv yig`adigan maydoni 12374 km 2 . Quyi qismida Qorako`ldaryo nomini olib, Qorako`l shahri yaqinida 2 tarmoqqa bo`linib, Toyqir Dengizko`lga, Sarbozor esa Chigarko`lga yetib borar edi. Endilikda esa Zarafshonning suvi ko`plab sug`orishga sarflanishi tufayli daryo u yerga yetib bormaydi. Zarafshon daryosining tog`li qismi Tojikistonga Ravatxo`ja tog`idan quyi qismi O`zbekistonga qaraydi. Zarafshon daryosiga 200 ga yaqin daryo va soylar kelib quyiladi. Eng muhim chap irmoqlari: Fandaryo, Kishtutdaryo, Mog`iyondaryo, Urgutsoy. O`ng irmoqlari: Rom, Tursinsoy, Kattasoy. To`lin suv iyun-avgust. Suv sarfi Rovotxo`ja to`g`onida 165 m 3 g/sek. Oqiziqlar 1 km 2 suv yig`adigan maydondan 401 tonna oqiziq yuvsa tog`larda 943 t yetadi. Loyqa 1m 3 0,88 kg. Zarafshon suvi tekislik qismida 76 kun iliq kelganda 2 kun muzlaydi. Zarafshon suvida Amudaryo va Sir daryoga nisbatan fosfor miqdori 1,5- 2 marotaba ko`p uchraydi. Bu, albatta, har qanday unumdorligi past dalaning ham joniga oro kirgizadi, hosildor qiladi. Darhaqiqat, daryo ancha yoyilib va sekinlashib oqadigan Bulung`ur, Jomboy, Oqdaryo, Chelak, Ishtixon, Kattaqo`rg`on tumani hududlarining tuprog`i tevarak-atrofdagilardan farqli o`laroq, qora kulrang tuslidir. Garchand daryo suvi hozir o`sha biz nazarda 15 tutayotgan hududlarni qamrab ololmasa ham, qadimda Zarafshon bugungisidan bir necha o`n, balki yuz bora sersuvroq bo`lgan, degan xulosani beradi. Zarafshonning delta qismida tadqiqot olib borgan arxeologlar (akademik A. Muhammadjonov rahbarligida) besh ming yil muqaddam u o`z suvini Amudaryoga quygan, degan xulosaga keldilar. Besh ming yil muqaddam emas, besh yuz yil muqaddam yashab o`tgan samar qandlik tarixchi olim Hofizu Obro` ham, Ko`hak suvi sernam yillari to Jayhunga qadar yetar edi, deya dalolat beradi. Ba`zi bir qiyosiy taqqoslashlar yakuni ham qadimda Zarafshonning nihoyatda muazzam daryo bo`lganligi tastig`idir. Dastlabki farazga ko`ra, Zarafshonning asosiy suv manbai - muzliklar hozirgisiga nisbatan kattaroq bo`lgan. Buni Mastchoqdaryo o`zani bo`ylab sayohat qilgan kishi darhol ilg`ab olishi mumkin. Chunki muzlik vodiyning har ikkala yon bag`rini oynadek silliqlab "iz" qoldirgan, muzlik hosilalari - morenalar hozirgi muzlik yotgan 2775 m. dan bir necha o`n kilometr quyida uchray boshlaydi. Eramizning boshlarida yashab, ijod qilgan yunon olimi Kvint Kurtsiy Ruf shunday yozadi:" So`g`diyonaning katta qismidan mahalliy aholi "Politimet" deb ataydigan daryo oqib o`tadi. U avval tor o`zandan oqadi, so`ngra tor g`orga oqib tushadi va yer ostida ko`zdan g`oyib bo`ladi. Biroq daryoning sharillagan tovushi eshitilib turadi, yer usti doim zax". Yana bir yunonistonlik olim Strabon ham Zarafshonni shunday ta`riflaydi. Kvint Kurtsiy Ruf tasvirlayotgan manzara Zarafshonning yuqori mansabiga xos bo`lib, daryo oqib kirib ketayotgan g`or aslida muz g`oridir. Demak, daryo muzlikdan ajralib chiqqach, quyiroqda bo`lishi ehtimolga yaqin. Bunday holatlar ko`p uchraydi. Qalin morenalar erimasdan ko`prik misol daryo o`zanini qoplab yotaveradi. Binobarin, ikki ming yil muqaddam muzlik chegarasi biz tasavvur qilgan hududdan juda ham quyida yotgan va tabiiyki, shunga yarasha ko`p suv bergan. Suvning mo`lligidan va bahor paytlari yoyilib oqishidan shunchalar keng to`qay paydo bo`lganki, Samarqand atrofida 10 ming qo`shini bo`lgan Spitamen Aleksandr Makedonskiy askarlariga qaqshatqich zarba berib, daryo bo`yidagi o`sha changalzorga kirib 16 ko`zdan g`oyib bo`lgan. Ming yil muqaddam yashab o`tgan tarixchi olim Narshaxiy Zarafshonni Rudizar, gohida Haromkom deb atagan va Boykandga oqib borishini ta`kidlagan. Boykand esa to`qay va kattako`lga tutashadi. Bu ko`lni Bargin, Farix, Qorako`l deb ataydilar, deb yozadi Narshaket. Jayxoniy (X asr) esa bu ko`lni Somchan deb ataydi. Buxoro suvining ortiqchasi o`sha joyga yig`iladi. Unda suv jonivorlari yashaydi. Xurosonning hamma joyidan qush va baliqlarning barchasini jamlasa ham unga teng kela olmaydi. Demak, Ulug`bek ham qish fasllarida ov qilish uchun bekorga Qorako`lni tanlamagan, shunga asoslanib, atigi besh yuz yil muqaddam ham Zarafshon juda sersuv bo`lgan ekan, de yishimiz mumkin. Geografik o`rni. Zarafshon havzasi sharqdan g`arbga 770 kilometrdan ortiqroq cho`zilgan bo`lib, shimoliy chegarasi Turkiston tizmasining suvayirg`ich chizig`i, janubiy chegarasi Hisor va Zarafshon tizmalari orqali o`tadi. Eng sharqiy nuqtasi Matchox tog` uzeliga taqaladi va eng harbiy qismi Dengizko`l rayoniga qadar yetadi. Havza maydoni katta territoriyani tashkil qilgan bu rayonda O`zbekistonning 1 mln. gektaridan ortiqroq va Tojikistonning 60 mln gektar sug`oriladigan dehqonchilik yerlari joylashgan. Qadimgi dehqonchilik rivojlangan Zarafshon vohasida 4 millionga yaqin aholi yashaydi. Oloy tizmasi Matchoh tog` tugunida uchta tizmaga ajraladi: Turkiston, Zarafshon va Hisor. Ana shu Matchoh tugunidagi Zarafshon muzligidan Matchoh daryosi boshlanadi va u Fandaryo bilan qo`shilgach, Zarafshon deb ataladi. Ana shundan keyin chap tomondan 57 km dan keyin, Yashtut va 88 km dan keyin Mag`iyondaryolar Zarafshonga qo`shiladi. Qolgan irmoqlar soylardan iborat bo`lib, ko`pchiligi yozda qurib qoladi. O`zbekiston territoriyasida Zarafshon suvining asosiy qismi sug`orishda ishlatiladi. Shu maqsadda o`rta va quyi Zarafshonda 99 yirik magistral kanallar 17 qurilgan. Kanallar bilan daryo suvi faqat Zarafshon voha yerlari emas, balki Qashqadaryo (Moskva kanali) va Jizzax viloyatlari (Tuyatortar) yerlari ham sug`oriladi. Relef xususiyatlariga ko`ra Zarafshon havzasi uch qismga bo`linadi: 1) Yuqori Zarafshon; 2) O`rta Zarafshon: 3) Quyi Zarafshon. Yuqori Zarafshon daryo manbasidan, ya`ni Zarafshon muzligidan Panjikent shahriga qadar joylar kiradi. 300 km ga yaqin cho`zilgan bu rayon daryo va daryo oralig`i tog`lar orasida chuqur va tor vodiy hosil qiladi. Vodiyning kenligi o`rtacha 10-15 km bo`lib, ayrim joylardagina 20 km ga etadi. Daryo boshlanishida Turkiston, Hisor va Zarafshon tohlarining balandligi 4000-5000 metrni tashkil qiladi. Zarafshon tizmasidagi eng baland Chimtarha cho`qqisi 5033 metrga etadi. G`arbiy tomon tog`lar pasayib boradi. Panjikent shahri yaqiniga ham tog`larning cho`qqilari 2500-3000 metrni tashkil qiladi. Baland tohlar bilan o`ralgan Yuqori Zarafshon havzasining Ko`histon, ya`ni «tog`lar o`lkasi» deb ataladi. O`rta Zarafshonga Panjikentdan Navoiy shahri yaqinida (g`arb tomonda) joylashgan Xazara qisig`igacha bo`lgan joylar kiradi. 200 km dan ortiq cho`zilgan bu territoriyada daryo vodiysi keskin kengayadi (70-80 km gacha) va daryo ancha sekin oqadi. Atroflaridagi tog`lar baladligi 1500-2000 metr bo`lib, g`arbga tomon pasayib boradi. Eramizdan 2000 yillar oldin dehqonchilik rivojlangan bu vodiy Samarqand vohasi deb ataladi. Bu yerda eramizdan oldin qurilgan Darg`om kanali va o`rta asrda qazilgan qator yirik kanallar (Tuyatortar, Eski Anxor, Bulung`ur, Mirzaariq va boshqalar). Quyi Zarafshon Xazara qisig`idan Dengizko`lgacha bo`lgan joylar kiradi. Xazara qisig`iga chiqishi bilan Zarafshon tekislikda yoyilib oqadi. Bu joylar Zarafshon daryosining deltasi hisoblanadi. M.Muxamadjonov (1978) ma`lumoti bo`yicha bundan 6000 yil oldin Zarafshon Amudaryoga quyilgan. Keyingi sug`oriladigan dehqonchilikning vujudga kelishi bilan kanallar qazilib, daryo suvi turli tomonga olib ketila boshlagan, natijada suv Amudaryoga yetmay qolgan. Hozirgi paytda Zarafshon daryosining suvi 18 Navoiy viloyati Qiziltepa tumanidagi Xarkur suvi tuguniga borib, juda kamayib qoladi va Buxoro viloyatidagi G`ijduvon shahrida suv uch tomonga bo`linib ketadi va daryoning o`zani Qorako`lga, Dengizko`lga tomon asta- sekin kamayib, suvi tugaydi. Biroq Navoiy va Buxoro viloyatlarida sug`orilgan yerlardan tushgan sho`rtobroq suvlar hisobiga quyi Zarafshon qismi suvlanib turadi. Geologik tuzilishi. Zarafshon vohasini o`rab turgan Zarafshon va Turkiston tizmalari kaledon, gersen va alp burmalanishida hosil bo`lgan. Shu burmalanishlar ichida gersen burmalanishi katta rol o`ynaydi. Har ikkala tizmalarda yer yuzasiga chiqib yotgan tub jinslardan qadimgisi ordovik-quyi silur davriga xos bo`lib, ular Janubiy Nurota tizmasiga kiruvchi Oqtov antiklinalida Chakilkalon va Zirabuloq tog`larining janubiy yonbag`irlarida yer yuzasiga chiqib yotadi. Bu jinslar Oltiovul va Devonsoy yaqinlarida uchraydi (Sultonov, 1984). Bular katta maydonni egallaydi va asosan alevrolitlardan, ohaktosh aralash qumtoshlardan va kvarsli perfirlardan tarkib topgan. Sof quyi silur yoshiga xos jinslar katta maydonga tarqalgan bo`lib, bular Shimoliy va Janubiy Nurota tizmalarining katta qismini qoplagan. Ular ohaktoshlar, slanetslar va qumtoshlardan iborat. Yuqori Silur yotqiziqlarining venlok yarusi Chumqortov, Cho`ponota balandligi va Nurota tizmasida uchraydi va ular alevrit, slanets qatlamlaridan iborat bo`lib, umumiy qalinligi 130-140 metrga, Cho`ponota tepaligida 400 metrga yetadi. Devon sistemasida jinslar Nurota va Zirabuloq tog`larida keng tarqalgan bo`lib, asosan ohaktosh va dolomitlardan tuzilgan, qatlamlar qalinligi 400-500 metrni tashkil qiladi. Mezozoy yotqiziqlari Zirabuloq-Ziyovuddin tog`larida keng tarqalgan bo`lib, yura va bo`r davrlariga xos. Yura davrining jinslari Sukayti qishlog`i yaqinida va Azkamar tepaligining etagida yer yuzasiga chiqib yotadi. Ular sozlardan, sozli slanetslar, qumtosh va konglomeratlardan iborat bo`lib, 19 qalinligi 50-100 m. Bo`r davriga xos jinslar ham konglomerat, soz va ohaktoshlardan iborat, ularning qalinligi 245-300 m (Sultonov, 1984). Paleogen yotqiziqlari (Buxoro yarusi) Zirabuloq-Ziyovuddin tog`larining shimoliy tog`oldi zonasida tarqalgan. Ular konglomeratlar, g`ovak ohaktoshlardan, qumtosh va qattiqlashgan sozlardan iborat bo`lib, qalinligi 15- 16 m ga yetadi. Neogen davri jinslari Oqtog`ning janubiy yonbag`ri va Ziyovuddin tog`larining shimoliy yonbag`ridagi adirlar soy yoqalarida er yuzasiga chiqib yotadi. Ularning qalinligi 100-150 m ni tashkil etadi. O`rta Zarafshonda to`rtlamchi davr yotqiziqlari keng tarqalgan bo`lib, ularni yoshi bo`yicha to`rtga bo`lishadi: 1) Nanay (so`x); 2) Toshkent; 3) Mirzacho`l: 4) Sirdaryo. Nanay sikli, ya`ni qadimgi to`rtlamchi davr yotqiziqlari Zirabuloq- Ziyovuddin va Nurota tog`larining etaklarida uchraydi. Ular lyossimon jinslardan, konglomerat va brekchilardan tarkib topgan bo`lib, qalinligi 10-12 metrdan oshmaydi. Toshkent sikli, ya`ni o`rta to`rtlamchi davr yotqiziqlarini Ziyovuddin- Zurabuloq tohlarida (G.F.Tetyuxin, 1982) o`rgangan va Qarnab svitasi nomi bilan ajratgan. Ular Zarafshon vodiysiga keng tarqalgan Zarafshon daryosining to`rtinchi va beshinchi terrasalari Qarnab svitasi yoshidagi yotqiziqlar bilan qoplangan bo`lib, umumiy qalinligi 230-250 m. Mirzacho`l sikli, ya`ni yuqori to`rtlamchi davr yotqiziqlari Zarafshon daryosining uchinchi va ikkinchi terrasalarini qoplaydi. Ular lyossimon jinslar va konglomeratlardan tarkib topgan, qalinligi 40-50 m. Inson xo`jalik faoliyatining uzoq yillar ta`siri natijasida yangi antropogen yotqiziqlar hosil bo`lgan, bularni madaniy-irrigatsion yotqiziqlar deb ataladi. Ularning qalinligi o`nlab santimetrdan birnecha metrga boradi. Gersen burmalanishi davrida magmatik jarayonlar ham sodir bo`lgan, lekin magma yer yuzasiga otilib chiqmasdan darzlar orasida qotib qolgan. Bu intiruziv jinslar keyinchalik denudatsiya tufayli ochilib qolgan. Ular granit, 20 granodiorit, diorit, gabro-dioritlardan tarkib topgan bo`lib, tog`larning 15-20% maydnini egallaydi. 2.1.-rasm. Samarqand viloyati xaritasi Relefi. Zarafshon vodiysi yirik tektonik botiq bo`lib, uning asosi gersen burmalanishida hosil bo`lgan. Tektonik botiq atrofidagi tohlar ulkan menaantiklinal strukturasining davomi hisoblanadi va u yirik yoriqlar, sinklinal bilan alohida bo`laklarga ajralgan. Bu bo`laklar relefda alohida tohlar 21 sifatida ajralib turadi (masalan, CHakikalon, Qoratepa, Zirabuloq, Ziyovuddin va boshqalar). Zarafshon vodiysi sharqdan harbga tomon kengayib, sekin-asta pasayib boradi. O`rta Zarafshonning harbiy qismida qayir balandligi 600-650 metrni, sharqda Panjikent shahri atrfida esa, 800-900 metrni tashkil qiladi. O`rta Zarafshon botihining umumiy ko`rinishi tagi yassi, keng qayiqni eslatadi. Botiqning janub tomonini sharqdan harbga Zarafshon tizmasining davomi hisoblangan CHaqilkalon, Qoratepa, Zirabuloq, Ziyovuddin tohlari o`rab turadi. Bu tog`lar ham sharqdan harbga Qizilqum cho`li tomon pasayib boradi. Chaqilkalon va Qoratepa tohlarining o`rtacha balandligi 1500-1800 metr, Zirabuloq va Ziyovuddin tohlariniki – 1100-1200 metrni tashkil qiladi. Bu tohlar sistemasida eng baland cho`qqi 1126 m. O`rta Zarafshon botihini shimol tomondan CHumqortoh, G`o`bdintog`, Qorachatog`, Oqtoh va Qoratog`lar o`rab turadi. Bu tohlarning ham o`rtacha balandligi 1500-1800 metrni tashkil qiladi va harbga tomon pasayib boradi. Eng baland cho`qqilar Sxumqortohda 2621 m, Nurota tizmasida Hayotboshi 2135 m, Oqtovda – Takatau – 2004 m. Tohlarda relef shakllari tektonik va erozion-akkumulyativ jarayonlar tufayli shakllangan. Tektonika bilan tog`larning umumiy yo`nalishi, alohida massivlar, cho`qqilar hosil bo`lgan bo`lsa, erozion kuchlar bilan soylar, jilg`alar hosil bo`lgan. Umuman tog`larning yonbag`irlari erozion sikllar bilan kuchli parchalangan va ularning chuqurligi 70-100 metrdan 300-350 metrgacha etadi. Soy tagida va tog` oldi adir zonasida yirik erozion shakllar tagida akkumulyativ materiallardan qayir va terrasalar hosil bo`lgan. Toh oldi va zonasi asosan prolyuvial yotqiziqlar bilan qoplangan. Ular konus shakliga ega bo`lib, ularning kattaligi soylarning havza maydoniga bog`liq. Ko`ndalang kesimida tog`lar asimmetrik tuzilishiga ega. Zarafshon tizmasida ham, Turkiston tizmasida ham tog`larning shimoliy yonbahirlari tik va qisqa, soylar ham kalta va kamsuv. Janubga qaragan yonbag`irlari esa, 22 uzun va sekin-asta pasayib, adir zonasiga tutashib ketadi. SHimoliy yonbag`irlar tikligining sababini geologlardan Nalivning, Rijkov va boshqalar tektonik ko`tarishlar shimol tomondan siqiq bilan ro`y bergan va tog` etaklarida kuchli yoriqlar hosil bo`lgan deb tushuntiradi. Samarqand botig`i atrofidagi tog`lardagi surilmalar o`pirilish, qulash va boshqa gravitatsion jarayonlar M.X.Xalimov (1979, 1980) karst xodisalari M.A.Abdujaborov, Z.S.Sultonov (1984, 1990), suffizion jarayonlar R.X.Xalimov (1982) ishlarida bayon qilingan. [6.28] Samarqand botig`ida uchtadan oltitagacha terrasalar ajratilgan (Tetyoxin, 1982). Botig`ning harbiy qismida Navoiy shahri atroflarida ikkita terrasa yaxshi bilinadi. Samarqand shahri atroflarida ya`ni daryoning chap qirg`oqida uchta terrasa, Panjikent shahri atrofida oltita terrasa yaxshi ajraladi. Terrasalar vodiyda keskin chegara hosil qilib ajralmagan. Chegaralar ayrim joylardagina yaxshi bilinib turadi. Masalan. Samarqand shahri yaqinida qayir daryodan 1,5-2,5 metr balandlik (Aeroport), birinchi terrasa qayirdan 2,5-3,5 metr balandlikda ajralib turadi. Ikkinchi terrasa tik jar hosil qilib, birinchi terrasa 3-5 metr balandlikda yaqqol ajralgan. Samarqand shahri Zarafshonning ikkinchi va uchinchi terrasalarida joylashgan. Uchinchi terasa toh oldi tekisligi bilan sekin-asta qo`shilib ketadi. Panjikent yaqinida terasalar zinapoya hosil qilib, relefda yaxshi ajralib turadi. Terrasalarning tabiiy chegaralari ko`p joylarda tekislanib yuborilgan. Vodiyda inson ta`sirida qator relef shakllari hosil bo`lgan. Bularga qo`rg`onlar, kanallar, kanal yoki tuproq tizmalari, suv omborlari, hovuzlar, ariqlar va boshqalarni kiritish mumkin (Umarov M.U., Abdujaborov M.A., Raxmatullaev A., 1991, Jumaboev T.J., 1980). Iqlimi. O`rta Zarafshon iqlimining shakllanishida uning geografik o`rni, atrofdan keladigan havo oqimlari bilan Zarafshon va Turkiston tizmalarining yaqinligi sharq tomondan baland tog` sistemalarining mavjudligi va g`arb tomonning ochiqligi muhim rol o`ynaydi. Janubiy kenglikda joylashganligi tufayli O`rta Zarafshon katta miqdorda quyosh isiqligini oladi. Quyosh 23 radiatsiyasining o`rtacha yillik yalpi miqdori 181 kkal/sm 2 ni tashkil etadi. Bir yilda quyoshli vaqtning davomiyligi esa, 2916 soatga teng (Agroklimaticheskie resurs ы Djizakskoy i Samarkandskoy oblastey, 1977). Shuni aytish kerakki, iqlim harakteristikasida biz hamma iqlim elementlariga batafsil ta`rif bermaymiz. Asosiy e`tiborni havo ifloslanishiga ta`sir ko`rsatadigan iqlim elementlariga ko`proq to`xtab o`tamiz. Havo temperaturasi g’arbdan sharqqa va vodiydan tor tepalari tomon o`zgarib boradi. O`rtacha sovuqsiz davr 180-210 kun bo`lib, iyul oyining o`rtacha harorati g`arbda +27 0 , sharqiy qismida 24,9 0 C Absolyut maksimum tekislikda 44-46 0 ga tohlarda 42 0 S ga etadi. Qizilqum sahro havosi ta`siridan uzoqlashgan sari yoz oyi harorat pasayib boradi. Masalan, iyulning o`rtacha harorati Navoiyda 28,3C 0 bo`lsa, Samarqandda 25,9 0 , 1213 metr balandlikda joylashgan Omonqo`tonda 24,0 0 C ni tashkil qiladi. Relefning xilma-xilligi yog`inlarning notekis taqsimlanishiga ta`sir qiladi. Rayonning g`arbiy qismiga 100-200 mm yog`in tushadi. Sharqqa borgan sari yog`in miqdori oshadi va O`rta Zarafshonning markaziy qismiga kelib 300-350 mm ni, Samarqandda 356 mm ni tashkil qiladi.Tog`larda yog`in tekislikka nisbatan 2-3 barobar ko`p tushadi (500-900 mm). Omonqo`tonda o`rtacha ko`p yillik yog`in mimqdori 870 mm. Seryog`in yillari bu miqdor 1749 mm (1969 y.), kam yog`in yillari 561 mm (1967 y.)ga tushib qoladi. Yil davomida yog`in eng ko`p mart va aprel oylariga, kam yog`in iyul- avgust-sentyabrga to`g`ri keladi. Yog`inlar asosan yomg`ir holda tushadi. Faqat, dekabr, yanvar va fevral oylari yog`inning asosiy qismi qor holida yog`adi. Qor qoplami tekislik rayonlarida barvaqt qoplam hosil qilib yotmaydi. Ko`p hollarda yoqqan qor bir necha kundan keyin erib ketadi, lekin qish sovuq kelgan yillari tekislikda ham qor erimasdan 30-40 kun yotishi mumkin. Tog`larda ahvol boshqacha. Balandligi 1600 metrdan oshadigan tog`larning tepalarida 2-3 oy davomida qorlar erimasdan turadi va ularning qalinligi 15-20 sm ga, ba`zan 40 sm gacha boradi. Tekislik qismlarida qorning 24 qalinligi 3-6 sm ni tashkil qiladi. Qor ko`p yoqqan ayrim yillari qorning tekislikdagi qalinligi 15 sm, tog`larda 48 sm gacha (1969) yotganligi kuzatilgan. Havo namligi joyning tabiiy geografik sharoiti bilan bog`liq. Yoz oylari O`rta Osiyo ustida shakllangan kontinental tropik issiq havo nisbiy namlikning pasayib ketishiga sababchi bo`ladi. Atrofda suv havzalarining yo`qligi va katta territoriya cho`llar bilan bandligi absolyut namlikning ham kam bo`lishiga sababchi bo`ladi. Nisbiy namlikning yillik va sutkalik o`zgarishi temperaturaning o`zgarishiga teskari holatda ro`y beradi. Qish oylari nisbiy namlik yoz oylariga nisbatan katta. Xuddi shuningdek, kechasi ham nisbiy namlik kunduzdan katta. O`rta Zarafshonda ertalab soat 7.00 da o`rtacha nisbiy namlik 58 dan 71% ga etadi. Shamolsiz ob-havo sharoitida atmosferadagi har-xil aerozol zarrachalar havodagi namlik bilan qo`shilib, ertalabki soatlarda havo ifloslanishini oshiradi. Qish oylari kunduz kunlari o`rtacha nisbiy namlik 60- 70% ni tashkil qiladi. Yoz oylari kunduz issiq havoda nisbiy namlik juda kamayib ketadi. Iyul oyida soat 13.00 da uning miqdori 18-20% gacha tushib qoladi. Har bir joy havosining toza bo`lishida shamol yo`nalishi va tezligining ahamiyati katta. Joy relefining murakkabligi shamol yo`nalishi va tezligiga katta ta`sir ko`rsatadi. O`rta zarafshonning janubiy-g`arbiy tomonida yil davomida shimol tomonidan esadigan shamol ustun. Tog` oldi va shimoliy- sharqiy rayonlarda esa, sharqiy va shimoliy-sharqiy yo`nalishdagi shamollar ko`p takrorlanadi. Baland tog`lar yonida joylashgan Urgut va tog` orasidagi Omonqo`ton paslarida shamol yo`nalishlari tez-tez o`zgarib turadi va shamolning esishi shu rayonga kirib keladigan havo oqimlariga kam bog`langan. Fasllar bo`yicha shamol yo`nalishi bir xil emas. Qish oylari o`rta Zarafshonning g`arbiy qismida shimol tomondan esadigan shamollar 20- 25 26%ni tashkil qiladi. Bahorda tekislik qismida shimoliy va shimoliy-sharqiy shamollar ustunlik qiladi, yoz oylari tekislikda shimoldan esadigan shamol 45- 65% ni tashkil qiladi, ularning o`rtacha tezligi 4-5 m/sek, ba`zan 5,5 m/sek. Doimo esadigan katta tezlikdagi bunday shamollar shahar havosining tozalanib turishiga katta yordam beradi. Kuzda rayonning janubiy-g’arbiyda shimoliy va shimoliy-g’arbiy tomonlardan esadigan shamollar ko`proq bo`lib, takrorlanishi yillik shamolning 33-50% ni tashkil qiladi, o`rtacha tezligi 3-4 m/sek. Rayonning shimoliy-sharqiy qismida sharqiy tomondan esadigan shamol ko`p takrorlanadi (25-57%), o`rtacha tezligi 4-5 m/sek. Demak, o`rta Zarafshonning sharqiy qismida joylashgan shaharlarda (Samarqand, Panjikent) havoni ifloslovchi sanoat korxonalari shaharning sharqiy tomonida qurilmasligi kerak. Tumanning davomligi va takrorlanib turishi ham g’arbiy sharqqa va tekislikdan tog` tomon o`zgarib boradi. G`arb tomonda tumanli kunlar kam bo`lib, bir yilda 9-10 kunni tashkil qiladi. Sharqqa borgan sari tumanli kunlar ko`payib 35 kungacha etadi. Shaharlarda tumanlarning ko`proq xosil bo`lishiga sanoat korxonalaridan chiqadigan chang va har-xil iflos chiqindi zarrachalarning roli katta. O`rta Zarafshonda yil davomida tumanli kunlar jadvalda berilgan. G`allaorol va Milyutin stansiyalarda tumanli kunlarning ko`pligi ko`rinib turibdi. Buning sababi birinchidan bu stansiyalar baland tog`larga yaqin, ikkinchidan botiq joyda joylashgan. Botiq joylarga sovuq havo to`planib, tuman hosil bo`lishini tezlashtiradi. Jadvalda O`rta Zarafshonning g`arbiy qismiga nisbatan (Navoiy) sharqiy qismida tumanli kunlar uch baravar ko`p takrorlanishi ham ko`rinib turibdi (G`allaorol, Milyutin). Kattaqo`rg`on shahri yaqinida tumanli kunlar soni kamligiga sabab – stansiya joylashgan er balandlik bo`lib, shamol yaxshi tegadi, bu esa tumanlarning tez tarqalishiga sabab bo`ladi. Tananing morfometrik ko`rsatgichlari shtangenserkul yordamida (segoletka, voyaga yetgan baliqlar) o`lchovlar bajarildi. Ayniqsa 1 26 mm gacha voyaga yetgan baliqlalar uchun, mayda baliqlar uchun 0,5 mm gacha. Tadqiqot o`tkazish jarayonida asosan 2 xil sharoitdan, ya`ni dala va laboratoriya sharoitlaridan foydalanildi. Bunda gidroximik, gidrobiologik, ixtioologik metodlardan foydalanildi va quyidagi ishlar qilindi. Suv sifatini aniqlash uchun YS (sho`rlanish va haroratni, kislorodni o`lchaydigan) asbobidan foydalanildi va ko`llarning suvini kimyoviy tarkibini, pestisidlarni o`rganish uchun suv namunalari olindi. (Semenov metodi). Baliqlarni o`rganishda qabul qilingan uslublardan foydalanildi. [30,32] 2.2. Tadqiqot obyekti va usullari Bundan tashqari namunalar joyini belgilashda geoinformatsion sistemalardan foydalanildi. Buning uchun JPS yordamida namuna olinadigan joy koordinatalari belgilandi va Giss dasturlari yordamida xaritalarga kiritildi va fazoviy tahlil qilindi. Ixtiologik metodlar yordamida baliqlar namunalari ko`llardan yiliga 3 xil mavsumda, ya`ni bahor, yoz, kuz oylarida har xil suvliklardan baliq namunalari olib o`rganildi. Bunda afrika laqqa baliqlarini o`rganish uchun oddiy ixtiologik metodlardan foydalanilgan. [30, 32] Buning uchun dastlab dala sharoitida har xil o`lcham (35,45,55,65 mm) dagi to`rlar bir yil ichida bahor, yoz, kuz oylarida tushdan keyin suvlarga tashlandi. Keyin ertasiga ertalab tashlangan to`rlar va ularga tushgan baliqlar yig`ib olindi. Yig`ib olingan baliqlarning turli ko`rsatkichlari aniqlandi, uzunligi maxsus taxtadan yasalgan o`lchash asbobi yordamida va og`irligi 2 marta (birinchisida umumiy, ikkinchisida ichaklarsiz) tarozi yordamida o`lchandi, keyin baliqlarning ichki qismi skalpel yordamida ochilib yog`liligi, jinsi aniqlandi, yoshi va o`sish jarayonini o`rgandik. Yoshini aniqlash uchun tangachasidan namunalar olindi. Ozuqa zanjirini o`rganish uchun ichaklarining bosh qismidagi ovqatidan shisha 27 idishlarga olinib formalinda fiksatsiya qilindi va muskulidan (barqaror izatop uchun) 2 gr dan namunalar olindi. Ayrimlaridan ikralar olindi. Dala sharoitida bu namunalar solishtirish va o`rganish uchun suv sifati namunalari, zooplankton, hasharotlar, SPMD – pestisidlarni aniqlash uchun maxsus asbob, xlorofil namunalari bilan bir vaqtda olindi. Barchasi daladan laboratoriyaga olib kelinib sovutgichga qo`yildi. Laboratoriya sharoitida olingan tangacha namunalari petri idishlarida toza suvda tish cho`tkasi yordamida tozaladik, buyum oynachasiga har bir tur baliqniki alohida qilib joylandi va mikroskop yordamida ko`rilib halqalar soni sanaldi va tangachasiga qarab baliq qanday sharoitda yashaganligi o`rganildi, baliqning yoshi, o`sish jarayoni aniqlandi. Ichaklaridan olingan namunalar ham mikroskop yordamida ko`rilib qaysi turdagi ozuqalarni iste`mol qilganligi o`rganildi. Barqaror izatopni o`rganish uchun olingan namunalar kodlanib quritish uchun pechkaga qo`yildi. Barcha qilingan va olingan ma`lumotlar blaknotga yozib borildi. Tananing morfometrik ko`rsatgichlari shtangel serkul yordamida (segoletka, voyaga yetgan baliqlar) o`lchovlar bajarildi. Ayniqsa 1 mm gacha, voyaga yetgan baliqlar uchun , mayda baliqlar uchun 0,5 mm gacha. Merestik plastik ko`rsatgichlar tana uzunligiga nisbatan, dum suzgichisiz. Baliq serpushtlik koeffitsentini A.I.Bening taklif etgan formula bilan aniqlandi. n= LW S Bundan tashqari E.K.Suvorov(1948), I.F.Pravdin (1966)lar tavsiya etgan usullardan hamda Bantirovka qilish usullaridan foydalanildi. [30, 44] Statistika va o`rtacha qiymatlarni hisoblash uchun “MS Excel 2016” dasturidan foydalanildi. 28 Bundan tashqari ota-ona afrika laqqa baliqlarni tanlash va bonitirovka qilish texnоlogiyasi: Bonitirovka qilish bahor paytida o`tkaziladi. Buning uchun quyidagi transport va jihozlar zarur: uzunligi 50-80 sm, kengligi 30-35 sm bo`lgan qanor qopdan tayyorlangan maxsus yenglar, zambil, jihozlangan maxsus mashina, texnik tarozi, belanchak-zambil, baliqlarni uzunligini o`lchash uchun bantirovka stoli. Nasldor ota-ona baliqlarni ovlashda, ko`chirib o`tkazishda, har bir jinsni alohida saqlashda, og`irligi va uzunligini o`lchashda ularni avaylab -asrash zarur. Ozgina noo`rin harakat nasldor baliqlarni jarohatlab qo`yishi mumkin. Bonitirovka paytida birinchi bo`lib kasallangan va shikastlangan baliqlar chiqitga chiqariladi. (boshi shikastlangan, oyquloqlarida kamchiliklari bo`lgan, dum o`zani qisqargan, umurtqa pog`onasi qiyshaygan baliqlar) nasldor yirtqich ota-ona baliqlar jinsini farqlash, nasl berishga tayyorligini aniqlash. Umumiy to`dadan nasldor sog`lom baliqlar tashqi belgilariga qarab ajratiladi. Erkak yirtqich baliqlar tanasi uzun, qorni tarang, to`liq, jinsiy teshik esa uchburchak shaklda ichkariga so`rilgan holatda bo`ladi. Urchish paytiga kelib baliqlar serharakatchan bo`lib qoladi. Urchish belgisi sifatida esa suzgich qanotlarida kichik g`adir-budurliklar paydo bo`ladi. Ularni barmoq bilan paypaslab sezish mumkin. Urchishga tayyor ota baliqni pastga qarab osiltirganda jinsiy teshikdan oq rangli sutsimon urug` hujayralari (spermatazoidlar) ajralib chiqadi. Ona baliqni qorni kattaroq, yaxshi rivojlangan, yumshoq hamda yumaloq shaklda bo`ladi. Jinsiy teshigi yumaloq shaklda, qizargan, shishgan bo`ladi. Boshini pastga qarab osiltirganda jinsiy hujayra ya`ni uvildiriqlar oqib chiqadi. Bundan tashqari ko`krak suzgich qanotining orqasidagi arrachalarga qarab ham jinsni farqlash mumkin. Afrika laqqasida tishsimon arrachalar yanada mayda bo`lib jilvir qog`ozni eslatadi. Urg`ochi baliqlar urchishga tayyorligiga qarab uch guruhga bo`linadi: 1-guruh yetilgan ona baliqlar. Ularning jinsiy belgilari yaqqol ko`zga tashlanadi. 29 Qorni yumshoq, osilgan, shishgan, och qizil rangda. Bu baliqlardan birinchi navbatda foydalaniladi. 2-guruh yaxshi yetilmagan, jinsiy belgilari kamroq ko`zga tashlanadi. Bular ikkinchi navbatda ishlatiladi. 3-guruh tashqi ko`rinishidan erkak baliqdan farq qilmaydi. Bu baliqlar suvlikka qo`yib yuboriladi. Ona baliqlar yoz davomida yaxshi boqilgan bo`lsa, qishda yaxshi saqlanadi, urchish davrida 80-85% gacha yaxshi nasl beradi. Erkak baliqlar ikki guruhga ajratiladi: 1-guruh-yaxshi urug` beruvchi erkak baliqlar. Urchish belgilari yaxshi rivojlangan, g`adir-budurlikni barmoq bilan sezish mumkin. 2-guruh-kam urug` beradigan, bular zahirada saqlanadi. Baliq yirikligi nasldorlikni belgilamaydi. 3-4 yoshli yirik baliqlar nasl bermasligi ham mumkin. Eksteryer ko`rsatkichlari. Baliq eksteryer ko`rsatgichni o`rganish ularni nasliga baho berishda foydalaniladi. Eksteryer ko`rsatkichlari orqali baho berishda nisbiy ko`rsatgichlari bilan birga ayrim nuqsonlari umurtqa pog`onasidagi va dum ustunidagi kamchiliklariga e`tibor beriladi. Baliqlarni sinflarga ajratish. Bonitirovka jarayonida baliqlar o`tgan yilgi bantirovka xulosalariga asosan sinflarga ajratiladi. 1-sinf. Sermahsul 5-8 yoshli urg`ochi, 4-7 yoshli erkak afrika laqqasining jinsiy belgilari yaqqol ko`zga tashlanadi. 2-sinf: 4-5 yoshli endigina voyaga yetgan, to`ldirib turuvchi to`dasidan olib, nasldor to`daga qo`shilgan, ikkinchi navbatda ishlatish mumkin. Ammo yaxshi nasl bermaydi. Jinsiy mahsuloti kam. 3-sinf: ayrim sabablar oqibatida to`ldirib turish to`dasidagi baliqlar tomonidan almashtiriladigan baliqlar. Ikkilamchi jinsiy belgilari yaxshi rivojlanmagan, eksteryer ko`rsatkichlari yaxshi emas, qarigan yoki yoshi to`g`ri kelmaydigan baliqlar. Bunday baliqlar zahirada saqlab turiladi, urchish 30 ishlari tugashi bilan bu baliqlar maxsus dalolatnoma orqali chiqitga chiqariladi. Baliqlarni birinchi va ikkinchi sinflarga ajratishda, ko`paytirishda eng yaxshi eksteryer belgilarga ega baliqlar tanlanadi. 31 3. Tadqiqot natijalari 3.1. Afrika laqqa balig`ining sistematikasi va morfologiyasi, anatomiyasi Tadqiqot ishimizning Afrika laqqa balig`i ya’ni ( Clarias gariepinus ) bo`lganligi uchun, uning sistematik holati bilan yaqindan tanishishimiz kerak. Afrika baliqlari Clarias gariepinusni ishlab chiqarish texnologiyasi (Burchell 1820) Afrika laqqalari sistematikasi • Avlod – Clarias • Oila - Clariidae oilasi (uzun mo`ylovlilar); • Turkum – Siluriformes (Laqqa baliq); • Tur – Clarias gariepinus. Afrika laqqalarining yashash joylari: • Afrikaning tabiiy suvlarida yashaydi; • O`rta yer dengizi havzasi mamlakatlarida (Isroil, Suriya, Livan, Turkiya,Iordaniya) yashaydi; • Yashash joylarining shimoliy chegarasi Turkiyadir; • barcha chuchuk suv muhitlarida (suv bosgan joylar, daryolar, ko`llar) yashaydi. Turlarning xususiyatlari • tanasi dum tomon qattiq qisilib borgan; • orqa va anal suzgichlari faqat yumshoq nurlardan iborat; • boshi katta, kuchli siqilgan, kuchli suyak qobig`iga ega; • og’zi katta tishlari mayda uchli; • 4 juft uzun mo`ylovli; • Jabra usti organi bor; • rang turli xil ranglarda (qora rangdan och jigar ranggacha). 32 Intraduksiya • Xitoy (Zheng i in. 1988, Haylor 1993), Filippin, Indoneziya, Tailand (Viveen i Verred 1993), Braziliya (Galvao 1991); • Gollandiya (birinchi ilmiy tadqiqotlar uchun material 1977 yilda boshlangan), 1980 yilda Gollandiyada fermer xo`jaliklarini tashkil etish boshlanishi (Dijekem 1992); • to`qsoninchi yillarda Belgiya, Germaniya, Vengriya, Chexiya va Rossiyada fermer xo`jaliklari paydo bo`ldi; • Polshaga Afrika baliqlari 1989 yilda Vageningen shahridagi qishloq xo`jaligi universitetidan ko`chirilgan. Birinchi naslchilik 1990 yilda Polshada bo`lib o`tdi; • Afrika baliqlari Rossiyaga Gollandiyadan Lipetsk metallurgiya zavodining fermasiga 1996 yilda olib kelingan. Evropa mahsulotlarini ishlab chiqarish xususiyatlari • 1980 yilda Gollandiyada fermer xo`jaliklarini tashkil etish boshlanishi (Dijekem 1992); • 1985 yildan beri. 1986 yilgacha Gollandiyada 60 dan ortiq fermer xo`jaliklari paydo bo`ldi, ular 300 tonnaga yaqin baliq etishtirishdi; • 1992 yilda Afrika baliqlari ishlab chiqarish 1235 tonnani tashkil etdi, bundan tashqari, bu raqamning 71,3%, ya`ni. 880 tonnani Gollandiyadagi 8 ta yirik fermer xo`jaliklarida ishlab chiqarilgan (Verreth, Eding 1995); • 1997 yilda G`arbiy Evropaning 28 fermer xo`jaligi ishlab chiqarish bilan shug`ullangan, shundan 13 tasi Gollandiyada; • 1998 yilda Evropada ishlab chiqarilgan mahsulotlar qariyb 1800 tonnani tashkil etdi, shu jumladan 1000 tonna Gollandiyada ishlab chiqarilgan, hozirda Gollandiyada ishlab chiqarish 1000 tonnani tashkil etadi; • Vengriyada ishlab chiqarish 2002 yilda - 880 tonna, 2003 yilda - 986 tonna (karp ishlab chiqarishning 8,3%) (o`z ma`lumoti); • hozirgi vaqtda Polshada savdo baliq ishlab chiqarish yiliga 300 tonnani tashkil etadi; 33 • Rossiyada afrika laqqalari ishlab chiqarishni hozirgi kunda Orelda shahridagi "Akvatoriya" MChJ (100 tonnagacha sotiladigan baliq) va bir qator kichik fermer xo`jaliklari amalga oshirmoqda. Tajriba davomida bir necha afrika laqqa balig'ining jigar to’qimasidan preparatlar tayyorlab mikroskop yordamida kuzatdik.Kuzatishlar natijasida ba’zi baliqlarning jigar to’qimasi zararlanganini aniqladik.Bu zararlanish baliqlarning zamburug’ yuqtirib olishi natijasida kelib chiqishi aniqlandi. 3.1.- rasm Afrika laqqasining jigar to`qimasi (12x40). 34 3.2.- rasm. Afrika laqqa balig`ining qo`shimcha nafas olish organi va ushbu a`zo to`qimasini mikroskopda ko`rinishi. Afrika laqqasini ishlab chiqarishga ekologik talablar • suv harorati: Selsiy bo`yicha 8 dan 35 darajagacha, ko`payishi: 18 darajadan yuqori, oziqlanishi: 20 darajadan yuqorida; • tuxumni inkubatsiya qilish uchun suvning harorati Selsiy bo`yicha 17- 32 daraja, inkubatsiya va o`sish uchun optimal harorat Selsiy bo`yicha 28-30; • sho`rlanish darajasi: 0 - 12 promill, optimal 0 - 2,5 promill; • kislorod: 0 - 100% to`yinganlik. Clarias gariepinus katta baliqlarning kislorodga bo`lgan ehtiyojini 100% qondira oladigan atmosfera kislorodidan faol foydalanadi; • uzoq muddatli yoki to`liq kislorod etishmasligiga toqat qiladi; • pH darajasi: keng bardoshlik chegarasi 6 dan 8,5 gacha, o`limga 4 dan kam yoki 11 dan yuqori; • suvning loyqalanishi: keng bardoshlik chegarasiga ega, shaffof bo`lmagan suv sharoitida o`zini yaxshi his qiladi; 35 • ionlashtirilmagan ammiak (NH3): lichinkalar va balog`atga etmagan baliqlar - 2,3 mg / l, katta baliqlari 6,5 mg / l; • joylashtirish zichligi: keng bardoshlik chegarasi. Fermer xo`jaligi sharoitida baliq miqdori 500 - 800 kg baliq / kubometrga etkaziladi. Baliq yetishtirishning foydali xususiyatlari • basseynni yetishtirish sharoitlariga osongina moslashadi; • kislorod tanqisligiga chidamli; • yuqori zichligida joylashtirilga ham o`sish imkoniyati; • suv loyqalanishiga yuqori chidamlilik; • ko`payishi oddiy; • oddiy va foydali ovqatlanish dasturlari; • kasalliklarga chidamliligi Afrika laqqasining umumiy xususiyatlari. laqqasi Clarias garipenius, Clarias turkumiga, Clariidae (uzun mo`ylovlilar) oilasiga mansub. Bu turga mansub baliqlar butun Afrika bo`ylab tarqalgan, sharqiy Hindistonning chuchuk va qurib qoladigan ko`llarida, Iordan daryosi bo`ylab, shuningdek Saxara suv havzalarida uchraydi. Turli adabiyotlarda bu baliqning nomini turlicha uchratish mumkin :klariy laqqasi, afrika laqqasi, catfish va oddiygina klariy baliqlari deb ataladi. Afrika laqqasining tanasi silliq, uzunchoq silindrsimon, tanasining qorin va ustki qismidan to dum tarafigacha uzun suzgichlari bo`lib, faqat yumshoq suzgichlardan tashkil topgan. Bu esa ularga aktiv harakatlantiruvchi vosita sifatida yordam beradi. Ushbu baliqlarning oyquloqlari orqasidagi maxsus a`zosi oddiy oyquloqlaridan ko`ra ko`proq ahamiyatga ega ekanligi aniqlangan. kuzatishlar natijasiga ko`ra namlik yuqori bo`lganda oyquloqlari orqasidagi maxsus a`zoning samarasi yuqori bo`ladi. Afrika laqqasi tabiiy yashash sharoiti o`lchami va mavsumiga qarab turli xil planktonlar, qisqichbaqasimonlar, molyuskalar, suv va quruqlik hasharotlari, baliqlar, yuqori suv o`tlari bilan 36 oziqlanadi. Tabiatda afrika laqqasining keng turdagi ozuqa bazasi mavjud. Bularga mikroskopik zooplanktondan tortib to katta baliqlargacha bo`lgan mavjudotlar kiradi. Tana tuzilishining anatomic xususiyatlari bu baliqlarda turli tuman ozuqalar bilan oziqlanish imkonini yaratadi. Uning katta og`iz tuzilishi yetarli darajadagi katta o`ljani ushlashimkonini beradi, shu bilan birga katta hajmdagisuvni o`tkazish va planktonlarni filtrlab olishni ta`minlaydi. Afrika laqqasini barcha turdagi oziqalar bilan oziqlanuvchi baliqlar qatoriga qo`shish mumkin, ammo bunday baliqlar ko`proq yirtqichsimonlarga mansub hisoblanadi. Afrika laqqasi tropic baliq bo`lganligi uchun yurtimizdagi tabiiy suv havzalariga tasodifan tushib qolsa ham mahalliy ixtiofaunaga ta`siri yo`q, chunki ular qish oylarida harorat tushib ketganda nobud bo`ladilar. Bu turdagi baliqlarning ijobiy biologic xususiyatlari tufayli ularni akvakultura sharoitida yetishtirishning bir qator afzalliklari mavjud. Jumladan: ularni eng avvalo yuqori zichlikda o`stirilganda atmosfera havosidan nafas olishi va suvdagi erigan kislorod minimal bo`lgan taqdirda ham yashay olishi – baliqni super intensive akvakultura sharoitida ham yetishtirish imkoniyatini beradi. Shuning uchun ham bu baliq turi akvakultura obyektlari orasida alohida o`rin egallaydi. Bundan tashqariAfrika laqqasi qayta ishlash uchun juda qulay baliq hisoblanadi, chunki ularning tanasida muskullararo mayda qiltanoqchalari yo`q. Aytib o`tish joizki, mahalliy karp turidagi baliqlarda Y – qiltanoqchalari ko`p bo`lganligi uchun file holida qayta ishlash imkoni mavjud emas. Afrika laqqasi baliqlari esa uning go`shtini qayta ishlash (dudlangan va file) bo`yicha yuqori texnologik ko`rsatkichga ega, go`shtning chiqish terisi bilan 50-52%ni, terisiz 44-46%ni tashkil etadi. Afrikaning bir qator mamlakatlarida bu baliq keng tarqalgan va odatiy yetishtirish turi hisoblanadi. Misr, Flippin, Tailand, Braziliya, Xitoy, Rossiya va bir qator Yevropa davlatlarida esa akvakultura sharoitida baliqchilik xo`jaliklarining yopiq aylanma suv qurilmasida, tuproqli hovuzlarda, oqar suv basseynlarida, issiq geotermal suvlarda va qafaslarda yetishtiriladi. 37 Yuqorilardan kelib chiqqan holda mazkur baliq O`zbekiston akvakulturasida o`zining muqum o`rnini egallaydi. 3.3 . – rasm. O`lchov sxemasi ( В.В. Лавровском bo`yicha). 1- butun tana uzunligi; 2- dum suzgichisiz tana uzunligi; 3-jabra qopqog`igachaga bosh uzunligi; 4- boshning bosh suyagining oxirigacha uzunligi; 5- tumshug'i uzunligi; 6- gorizontal ko'z diametri; 7- postorbital uzunligi; 8- antedorsal masofa; 9- anteventral masofa; 10- pektoventral masofa; 11- burun uchidan anal suzgichigacha masofa; 12- dum shulalarining uzunligi; 13- tananing eng katta balandligi; 14- tananing eng past balandligi; 15- ensagacha bosh balandligi; 16- dorsal suzgich qanoti asosi uzunligi; 17- dorsal suzgich qanoti balandligi; 18- anal suzgich qanoti tayanch uzunligi; 19- anal suzgich qanoti balandligi; 20-qorin suzgich qanoti uzunligi; 21- ko'krak suzgich qanoti uzunligi; 22-mo`ylovining uzunligi; 23- tananing eng katta qalinligi; 24- maksimal bosh kengligi; 25- peshonaning kengligi yoki interorbital bo'shliq; 26- og'iz kengligi. 3.1.-jadval. 38 Klarias laqqalarining plastik belgilarini tahlil qilish. O'lchovlar Tajriba guruhi, sm 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 47,1 2 ±1,07 43, 2 ±0,92 8,34±0,27 11,1 8 ±0,28 2,9±0,11 0,7 2 ±0,03 5,19±0,19 13,9±0,32 18,7 8 ±0,39 10,45±0,24 22,03±0,48 1,51±0,04 6±0,23 3,2 2 ±0,14 4,65±0,15 27,02±0,71 З,19±0,14 18,35±0,56 1,82±0,1 4,111±0,1З 5,31±0,14 11,15±0,34 6, 22 ±0,26 7,12±0,25 4,92±0,21 3,51±0,14 39 3.2.-jadval Afrika laqqa bali q larining morfologik belgilari k o` rsatkichi Т/р Belgilarnin nomlanishi Tekshirilayotgan baliqlar №1 №2 №3 №4 №5 № 6 № 7 № 8 № 9 № 10 1. Tanasining umumiy og`irligi , g 2500 2200 2000 2700 2300 2400 1900 2100 3000 3300 2. Umumiy uzunligi , sm 55.3 55.5 38.5 58.2 50.5 52.3 48 49.5 56.3 58.4 3. Tumshug`ining uzunligi, mm 22 20 19 17 18 17.5 16 19 22 24 4. Ko`zining diametri ( gorizontal ), mm 12 10 9 13 8 9 7.5 7.3 9.5 14 5. Boshining uzunligi, mm 11.5 10.5 8.5 12.5 10 11 9 9 14 15.5 6. Dum tanasining uzunligi, mm 9.2 9.5 7 8.5 6 7.5 6 8.5 10 11 7. P ning uzunligi, mm 17 12 8.5 15 13 13.5 8 8.7 19 21 8. V ning uzunligi, mm 5.5 5 2.5 5.8 5.2 5.6 4.5 4.7 5.7 6.2 Izoh: D – dorsal suzgich qanoti, P – pektoral suzgich qanoti, A – anal suzgich qanoti , V – ventral suzgich qanoti 40 Afrika baliqlar ko`llar, daryolar, daryo, botqoq va botqoqlarda yashaydi, ularning aksariyati vaqti-vaqti bilan quriydi. Ko`pincha, ular suv toshqini botqoqlarida va orqa suvlarda yashaydilar, u erda maxsus nafas olish organi yordamida mavsumiy qurg`oqchilik paytida omon qoladilar. Turlar katta havzalardan 12 oygacha oziqlanadigan va voyaga yetadigan vaqtinchalik qirg`oq suv havzalariga ko`chib, u yerda ko`payadi. Ushbu ko`chish odatda yomg`irli mavsum boshida qisqa vaqtni oladi. Jinsiy bezlarning yetilishi suv sathining ko`tarilishi bilan bog`liq. Barqaror atrof-muhit sharoitida kattalar birinchi yilga qadar etuklashadi. Qulay sharoitda urg`ochi baliq o`z vaznining bir kilogrammiga 60 ming tuxum beradi. Urug`lantirishdan oldin, erkaklar urg`ochilar uchun agressiv tarzda raqobatlashadilar, ular bilan ular yagona juftlik hosil qiladilar. Urg`ochilari faol ravishda dumini harakatlantirib jinsiy hujayralarni aralashtirish va urug`langan tuxumlarni tarqatishadi. Ikra suv osti narsalariga yopishadi va haroratga qarab 20-60 soat davomida inkubatsiya qiladi. Sariqlik xaltasi 3-4 kungacha so`riladi, oshqozon esa ekzogen oziqlanish boshlangandan keyin 5-6 kundan keyin ishlay boshlaydi. Tuxumdan chiqqanining 10-15-kunida baliqlarning jinsiy farqlanishi boshlanadi. Lichinkalar issiq (> 24 ° C) va ozuqa moddalariga boy bo`lgan joylarda tez oziqlanadi va o`sadi. 30 kun ichida ular 3-7 grammga yetadi. Yomg`irlar to`xtaganidan so`ng, suv havzalari qurishi bilanoq, voyaga yetmaganlar va kattalar chuqur daryolarga qaytib kelishadi. Yomg`irli fasl ko’p bo`lgan hududlarda, odatda, har yili ikki marta ko`payish jarayoni bo’ladi. 41 3.4.- rasm. Morfometrik o`lchovlarni olish jarayoni. Afrika laqqasi oshqozonida hasharotlar (kattalari va lichinkalari), qurtlar, gastropodlar, qisqichbaqasimonlar, mayda baliqlar, suv o`simliklari va chiqindilarni topish mumkin. Kamdan-kam hollarda oshqozonda quruqlik o`simliklari, qushlar va mayda sutemizuvchilarning urug`lari va mevalari kam uchraydi. Lichinkalarning birinchi haftasida faqat zooplankton bilan oziqlanadi. Katta baliqlar, ular juda ko`p jabra qilchalari bo`lganligi sababli, zooplanktonni ham zavq bilan iste`mol qiladilar. Garchi tur xammaxo`r bo`lsa-da, baliqlar odatda oqsil miqdori yuqori bo`lgan ovqatlarni uglevodlarga qaraganda yaxshiroq hazm qiladi. Clarias turining ko`p turlari yirtqichlardir. Ularning ko`zlari kichkina, shuning uchun ular to`rt juft antennadan foydalanib, qorong`ida paypaslab, ovqat topishadi, bu antennalar va boshni qoplaydigan ko`plab sezgir ta`m kurtaklari tomonidan aniqlashadi. Ovqatlanishning taxminan 70 foizi kechasi sodir bo`ladi. Janubiy Afrikadagi tadqiqotchilar shuni ko`rsatdiki, antennalarni olib tashlash baliqlarni boqish 42 samaradorligini 23 foizga kamaytiradi. Umuman olganda, Clarias baliqlari og`zini tez ochish orqali ovni ushlaydi, so`ngra uni tish, maxillarar, faringeal suyaklar va jabralar ustida joylashgan jabra tishchalari yoki egri tishlar bilan ushlab turadi. Odatda, Klarias baliqlari o`zlarining o`ljalarini og`izni tez ochish bilan yutib yuboradilar, so`ngra uni jabra tilchalarida yoki mayda tishlarda ushlab turadilar. C. gariepinus turli xil ovqatlanish strategiyalarini namoyish etadi, shu jumladan, kuchli yog`ingarchilik tufayli hasharotlar va o`simlik qoldiqlarini so`rib olish va kichik sixlid (baliq)larni ovlash. Laqqa juda tez o`sadi va bir necha yil ichida maksimal uzunlikka etadi. Birinchi yil o`sishi deyarli chiziqli bo`lib, katta hajmdagi dastlabki sakrashga olib keladi. 3.2. Afrika laqqa balig`ining embrional taraqqiyoti. 3.2.1. Afrika laqqa balig`ining balog`otga yetish xususiyatlari. O`z arealida baliq 1 yoki 2 yil ichida tana uzunligi 20-40 sm, tana vazni 150 – 500 g [10] ga yetganda balog`atga yetadi. Pishib etish davriy [5]. Pishib etish vaqti va chastotasi suvning harorati va yog`ingarchilik chastotasiga bog`liq. Suv harorati tartibga solinadigan yopiq suv ta`minoti inshootlarida (YSTI) baliq 6-9 oyligida tana vaznining 400 g ga etganida pishib yetiladi[10, 11, 13]. Afrika somlarni yetishtirib sotiladiganlar yosh baliqlarni alohida ravishda yetishtiriladi. Ko`paytiriluvchi baliqlarda uchun eng yaxshi baliqlar tanlanadi, shundan keyin ular uchun eng qulay sharoitlar yaratiladi va ular yaxshi ovqatlanadilar. Bachadon stimulyatsiyasi amalga oshirilsa, klariya baliqlari har oyda tuxum qo`yishga qodir bo`ladi. Urg`ochi ayollaridan olingan tuxumlar sun`iy yo`l bilan erkaklarning spermasi bilan urug`lantiriladi, so`ngra akvarium tipidagi inkubatorlarga joylashtiriladi. Chavoqlar biroz o`sib chiqqandan so`ng, ular inkubatordan hovuzlarga ko`chiriladi. Afrika somni ko`paytirishning ushbu texnologiyasi yirik baliq xo`jaliklariga xosdir. 43 Shaxsiy uchastkada baliq yetishtirishda urug`lantirilgan tuxumni olish muammoli ishdir. Shu sababli, afrikalik baliqlarni etishtirish bilan shug`ullanadigan ko`plab yozgi aholi baliq fermalaridan ikra sotib olishadi. Voyaga yetgan urg`ochilarni vizual ravishda ajratish mumkin (qorini yumshoq, yumaloq, nisbatan katta). Genital a`zosi yallig`langanday ko`rinishda. Jinsiy gonadalarning vazni tabiiy sharoitda tana vaznining 1-15 foizini tashkil qiladi, ko`p miqdorda oziqlanadigan intensiv basseynlarda u 25 foizga va qorin bo`shlig`ining 4/5 qismiga yetishi mumkin. Erkaklar yaxshi rivojlangan papillaga ega. Balog`atga yetish uchun optimal harorat-25°C. Yuqori haroratlarda (taxminan 30 ° C) urug`lanish ulushi kamayadi va tuxumlarning atreziyasi oshadi. Doimiy haroratda (taxminan 25 ° C) saqlanadigan va ratsioni biomassaning 0,5-0,7% ni tashkil etadigan baliqlarda yil davomida yetuk jinsiy bezlarga ega bo`lishi mumkin. Jinslar aralash holdagi suv havzalarida jinslar alohidalashtirilgan suv havzalaridagi laqqalarga nisbatan gonadlarning pishishi qisqaroq va gonadosomatik indeks (gonad massasi / tana vazni) yuqori bo`ladi. Bu xususiyat akvakulturada e`tiborni jalb etadi, chunki kamroq zotli suv havzalari talab qilinadi. Yorug`lik rejimi (yorug`lik - qorong`i) gametogenezning birinchi bosqichlariga ta`sir qiladi. Agar gametogenez rivojlanishining birinchi bosqichlarida yorug`lik / qorong`ulik nisbati doimiy bo`lsa, unda jinsiy rivojlanish davriy ravishda sodir bo`lmaydi. Keyinchalik, yorug`lik rejimi ta`sir qilmaydi[5, 10, 14]. 3.2.2. Afrika laqqa balig`ining ikralarini olish va inkubatsiyasi. Tabiiy sharoitlarda o’stiriladigan Afrika laqqa baliqlardan ona baliqlar to’dasini tayyorlashda yoshi kamida 4 va undan katta baliqlardan foydalanish tavsiya etiladi. Uvildiriq olishdan avval ona baliqlar to’dasi kichkina havzalarda ko’p miqdordagi mayda qiymatsiz tirik baliqchalar bilan birga ma’lum vaqt o’stirilishi lozim.Mayda baliqchalarning asosiy vazifasi yirik 44 baliq to’dasiga ozuqa sifatida xizmat qilishdir.Inkubatsiya ishlariga tayyorgarlik ko’rish va amalga oshirishni suv harorati 25 o C dan ko’tarila boshlaganda boshlash mumkin.Ona baliqlarni og’izlari tiqilib yopib quyilishi kerak,aks holda ular bir birlarini tishlab jarohatlaydi.Iloji bo’lsa baliqni qalampirmunchoq moyi-1ml/10l suv aralashmasiga solib,tinchlantirilgandan so’ng amalga oshirish kerak.Gipofizning suvlik eritmasini tayyorlashda butun holda saqlanib qolgan oq-targ’[il rangli gipofizdan foydalaniladi.gipofiz urg’ochi baliq uchun miqdori 4.0-4.5 mg/kg baliq tana og’irligiga qarab o’lchanadi.Tarozida o’lchangan gipofiz chinni xovonchaga solinib maydalanildi. So’ngra bir necha tomchi fiziologik eritma yoki distillangan suv tomizilib yaxshilab ezildi.Shundan so’ng xovonchaga kerakli miqdordagi suv yoki fiziologik eritma quyib yaxshilab arashtirildi.Baliqlar yelka suzgichining pastroq qismiga yoki ko’krak suzgichining qo’ltiq qismiga inyeksiya qilindi.Erkak baliqlarning jinsiy mahsulotini olishda uni avval bolg’a bilan boshiga urilib ,so’ng qorni kesilib ichidan ehtiyotkorlik bilan oq rangdagi ,yog’ ko’rinishidagi mahsulot ajratilib olindi.Quruq latta bilan artilib ,so’ng petri idishiga solindi.250 gr uvildiriqni otalantirish uchun 0,6-0,8 ml erkak baliq jinsiy mahsuloti kerak. Tuxumni urug`lantirish quruq usul bilan amalga oshirildi. Gormon in`ektsiyadan 12 soat o`tgach, urg`ochi baliqlar akvariumdan chiqarildi, baliqlarning qorinlari mato bilan artib quritildi va tuxumlari qorin bo`shlig`ini ehtiyotkorlik bilan bosib, dum suzgichi tomon siqib borildi va plastik idishga siqib chiqarildi. Urg`ochilarning sifat unumdorligini aniqlash uchun tuxumlar tortildi. 45 3.4.-rasm. Afrika laqqa balig’i olingan inkubatsiya va hovuzlarning geografik o`rni. Erkaklardan sperma suyuqligi(sut)ni olish uchun ochilib, jinsiy bezlar olindi. Keyin jinsiy bezlari maydalab, mayda plastik to`r orqali ikra solingan idishni ustiga surtildi, shunda suyuqlik ikra ustiga tushdi. Tuxumni urug`lantirish uchun ishlatiladigan sperma miqdori vizual ravishda aniqlandi (3-5.5 mg / kg tuxum). Urug`lantirish tuxumlarga toza suv (ikra hajmiga 50- 150 %) qo`shilgandan so`ng sodir bo`ldi, shu bilan tuxumni patlar bilan 2 daqiqa davomida aralashtirdik. Urug`lantirishdan keyin tuxumlar bir necha marta toza suv bilan yuvildi, So`ngra ular 4-5 sm suv sathidagi toza akvarium tubiga bir qismi joylashtiriladi. Qolgani veys apparatiga solindi.Akvarium soya bo`lib, suv yaxshi aeratsiyalashtirilgan va suv harorati 27.8 °C ga yaqin bo`lgan. Lichinkalarni ochilishi boshlanishi tuxum urug`lantirilgandan 24 soat o`tgach qayd etilgan. Lichinkalarning asosiy qismi 28-soatga kelib chiqqan.Veys apparatida esa vaqt qisqaroq 27 soatga qolmay hammasi ochib chiqdi. Baliqlarning reproduktiv xususiyatlarini baholash bo`yicha olib borilgan tadqiqotlar natijalari jadvallarda keltirilgan. 46 3.3.-jadval Suv haroratiga qarab urg’ochi baliqlarning yetilish muddati. Suv harorati, o C 20 21 22 23 24 25 26 27 28 Baliqlarning yetilish vaqti (soat hisobida) 21 18 15.5 13.3 12 11 10 9 8 3.4.jadval Har bir urg`ochi baliqdan olingan tuxum soni va tuxumlarning massasi. Urg`ochi baliq raqami Urg`ochi baliq vazni, g Tuxumlar massasi, g Ikralar soni (ming dona) 1 dona tuxumning og`irligi, g 1 655 46,3 30.326 1.53 x 10 - 3 2 648 71 46,150 1.54 x 10 - 3 3 1075 72 67,400 1.07 x 10 - 3 4 1042 73 66,066 1.10 x 10 - 3 5 671 44 29,524 1.5 x 10 - 3 O`rtacha 691 61,26 47893,2 1.28 x 10 - 3 Ushbu jadvaldan ko`rinib turibdiki besh xil ko`rsatgichli baliqlarning umumiy o`rtacha vazni 691 grammni tashkil etdi. Olingan tuxumlarning o`rtacha massasi 61,26 g, umumiy o`racha soni 47893,2 tani tashkil qildi. Tuxumlarning urug`lanish 86 % ni tashkil etdi. Suv harorarti sun`iy ravish 27 – 28 °C oralig`ida ushlab turildi. 47 3.5.-jadval Suv haroratiga qarab uvildiriqdan lichinkalarning chiqish muddati. Suv harorati, o C 20 21 22 23 24 25 26 27 28 Uvildiriqdan lichinkalarning chiqish muddati(soat hisobida) 57 46 38 33 29 27 25 23 22 Yetilgan oositlarning diametri 0,1-0,2 mm. Ushbu bosqichda oosit yadrosining migratsiyasi dastlabki bosqichda bo`ladi. Oosit rivojlanishning ushbu bosqichida hatto 1 yilgacha bo`lishi mumkin (masalan, yetilgan baliqlarda, ammo urug`lantirishni boshlash uchun hech qanday omillar yo`q). Shuning uchun havzalarda o`z-o`zidan urug`lanish bo`lmaydi. Gormonal ta`sirdan keyin (yoki jinsiy hujayralarning yrtilishini rag`batlantiradigan atrof- muhit omillarining namoyon bo`lishidan) keyin yadro animal qutbga o`tishni boshlaydi va tuxum an`anaviy usul yordamida sog`ib olinishi mumkin. Ushbu usul yordamida yetuk tuxumlarni YSIda tabiiy sharoitda yoki ochiq tizimlarda, hatto optimaldan salqinroq suv bilan ham urug`lanish mavsumidan oldin olish mumkin . Aynan shu asosda O`zbekistonda ushbu obyektning qish mavsumida qishlash va naslchilik mavsumilarini suvning harorati bilan boshqariladigan suzish havzalarida rivojlanishi mumkin. Urug`lantirilgandan so`ng, urg`ochilar jinsiy bezlarida previtellogenez va vitellogenez bosqichlarida (gistologik ma`lumotlarga ko`ra) ham oogoniya, ham pishib chiqadigan tuxum mavjud. Qulay sharoitlarda (masalan, YSIda, tropik suv havzalarida) gametogenezning keyingi bosqichlari tezda paydo bo`ladi. Bir urg`ochi baliqda oyiga ikki marta qayta urug`lanish mumkin, bu qismlarning tuxum soniga salbiy ta`sir ko`rsatmaydi [5, 10, 14]. O`tkazilgan tadqiqotlar natijasida, Klarias somining embrional rivojlanishining davomiyligi 18-23 soatni tashkil qildi. Har xil harorat sharoitida (25 °C va 28 °C) inkubatsiya qilish uchun ikki guruhini o`rnatdik. Tajribani boshlashdan oldin urug`lanmagan ikra 48 (boshqasida) rivojlanish bosqichlari) MBS-9 binokulyar mikroskop ostida tekshirildi. Afrika laqqalarining embrional rivojlanish bosqichlari (embrionning membranalarda rivojlanishi). Birinchi bosqich – shishish, perivitellin bo`shlig`i va blastodiskni shakllanishi bosqichning davomiyligi 0-22 min. Tuxumning diametri 1,2-1,3 mm I bosqich. Shuni ta`kidlash kerakki, rivojlanishning birinchi bosqichining har xil haroratlarda davomiyligi har xil bo`lgan va 28,5 ± 0,5 °C haroratda 20 min, 25,5 ± 0,5 °C haroratda 25 minutni tashkil etgan. 3.5.-rasm. Shishish bosqichi: 1 - hujayra devori; 2 - perivitellin maydoni. va Blastodisk hosil bo`lish bosqichi: 1 - hujayra membranasi; 2 - blastodisk. Urug`lantirilgandan 2 daqiqa o`tgach tuxumni suvga qo`ygandan, tuxum sarig`i va qobig`i o`rtasida bo`shliq – perivitellin bo`shlig`i paydo bo`ladi. Shishish oxirida tuxum uch marta kattalashadi. Shishish bilan bir vaqtda tuxumning animal qutbida blastodisk hosil bo`ladi. II bosqich. Klaria somining embrional rivojlanishining ikkinchi bosqichida blastodiskning bo`linishidan to blastula hosil bo`lishigacha davom etadi. Ikkinchi bosqichning davomiyligi 60 minut, past haroratlarda - 1 soat 21 daqiqa (21 daqiqaga ko`proq). Urug`langanidan keyingi 30 daqiqada bo`linish bosqichi boshlanadi, birinchi bo`linish egati paydo bo`lib, blastodiskni ikkita blastomerga ajratadi. 49 3.6.-rasm. Bo`linish bosqichi, ikkita, to`rt, sakkiz, o`n oltita hujayraning shakllanishi. Keyingi bo`linish egati perpendikulyar ravishda paydo bo`ladi va ikkala blastomerni ikkiga ajratadi. Urug`lanishdan 60 daqiqa o`tgach tuxum morula bosqichiga kiradi (4-rasm, a), 85 daqiqadan so`ng (25,5 ± 0,5 °C haroratda) tuxum blastula bosqichiga kiradi. 3.7.-rasm. Morula (a), blastula (b) shakllanishi. III bosqich. Klarius baliqlarining embrional rivojlanishining uchinchi bosqichi – tuxum sarig`ining blastoderma bilan ko`payishi (tuxum sarig`ning yarmi blastoderma bilan qoplangan), bosqichning davomiyligi taxminan 2 soat (28,5 ° C haroratda 85 min va 205 min.) 25,5 °C da). Gastrulyatsiya saratonning 100 daqiqada blastoderma bilan ko`payishi bilan boshlanadi. Embrional egat paydo bo`ladi (4-rasm, b). Ushbu bosqichda urug`lantirilgan tuxumlarning bir qismi nobud bo`ladi. 3 soat 25 minutda 28.3 °C haroratda, 4 50 yosh 45 minutda 25.5 °C da Gastrulyatsiyaning oxiri va sariq tiqin (blastopor) yopilishi sodir bo`ladi. Sariqlik xaltachasi blastoporning hamma tomondan qirralari bilan yopadi, sariq tiqin yo`qoladi. Embrionning tanasi rudimenti bosh qismi kengaygan holda, animal qutbidan boshlanadi va vegetativ qutbdagi dum qismi bilan tugaydi. IV bosqich - embrionning bosh va magistral qismlarini differentsiatsiyasi (embrion tanasining segmentatsiyasi boshlanadi), bosqichning davomiyligi 4 soat 20 minut davom etadi. Urug`lantirishdan 7 soat 45 minut o`tgach, embrion tanasi sarig`ning uchdan bir qismini qoplaydi, 28,5 ° C haroratda, 8 soatdan 18 daqiqadan so`ng - sarig`i atrofining uchdan uchi (25,5 ° C da – 8 soat 45 daqiqa dan keyin) qoplaydi. Ko`z pufakchalari hosil bo`lishi va mezodermani somitlarga bo`linishi 28.3 °C da 10 soat 45 minutda, 25.5 °C da 11 soat 15 minutda sodir bo`ladi. Tananing o`rta qismida xorda konturlari sezilarli 2 somit hosil bo`ladi. Ko`zlarning rudimentlarida yorilishga o`xshash tushkunlikning paydo bo`lishi - yoshi 12 soat 28 min. Mezoderma segmentatsiyani davom ettiradi, mushak segmentlari soni 12 somitgacha ko`paygan. Past haroratda (25,5 ° C) bunday o`zgarishlar 12 soat 58 daqiqadan so`ng sodir bo`ladi. Beshinchi bosqich - quyruq qismini ajratish va embrion harakatining boshlanishi (magistral qism segmentatsiyasining davomi, embrion tanasi qobiq ichida zaif harakatlarni amalga oshiradi (6-rasm). 51 3.8.-rasm. Dum qismini (a) ajralishi va embrion harakatining boshlanishi (b): 1 - embrionning bosh qismi; 2 - embrionning dum qism. Sariq xaltasi nok shaklidagi shaklga ega bo`ladi, dumining uchi cho`zilib, boshga cho`ziladi. Embrionning harakatlari va yurak urishi 14 soatdan 10 minutdan (850 min) keyin, past haroratda (25,5 ° C) - urug`lantirilganidan keyin (28,5 ° C da) 14 soat 40 minutdan (880 min) keyin boshlanadi. Embrion kattalashib, tuxumning deyarli butun maydonini to`ldirdi. Oltinchi bosqich - embrionning qobiqdan chiqishi. qobiq ichidagi klari balig`ining embrional rivojlanish davri 28,5 ° C haroratda 18 soat 15 min (1,095 min) dan 25,5 ° C haroratda 22 soat 15 min (1335 min) gacha davom etadi, chiqish muddati. konvertdan 4 soat (240 min) va 4 soat 30 min. Shuni ta`kidlash kerakki, butun embrion davri uchun ko`rib chiqilayotgan variantlarda keyingi bosqichlarning boshlanish vaqtidagi farq rivojlanishning dastlabki bosqichlarida 4-20 min dan rivojlanishning so`nggi bosqichlarida klarias somi uchun 30 min gacha bo`lgan. Chiqib ketadigan lichinkalarning uzunligi 3,05-3,58 mm (o`rtacha 3,32 ± 0,16 mm). Chiqib ketgan lichinkalarning morfologik xususiyatlari bir xil edi; tana rangi oltin sarg`ish va shaffof, pigmentatsiyasiz. Sariq xaltasi butun tanasi bo`ylab cho`zilgan, hajmi 0,80 ± 0,31 mm3 bo`lgan, yashil va shaffof edi. Tana segmentatsiyasi tugallandi. Ko`zlar katta, pigmentli emas, faqat quyida kichik qora pigmentli dog `bor edi. Og`iz ochilmagan, bosh sarig`i xaltachasi tomon burilgan. Ovqat hazm qilish trakti sarig’ sumkasining orqa qismigacha bo`lgan qisqa naycha edi. Tug`ilgandan 2 soat o`tgach, bosh sarig`i sumkasidan ajralib chiqdi. Ushbu bosqichda qon aylanishi yomon rivojlangan, faqat qorincha va atrium rudimentlaridan iborat pulsatsiyalanuvchi yurak bilan ifodalanadi. 52 Klari somasining postembrional rivojlanish davri. Klariyum baliqlari prelarvalari rivojlanishning dastlabki bosqichlarida salbiy fototaksisni namoyish etadi. Klari baliqlarining embriogenezdan keyingi dastlabki bosqichi uchun ovqat hazm qilish tizimi rivojlanishining boshlanishi va natijada fermentlarning past faolligi xarakterlidir. Postembriogenezning dastlabki bosqichlarida, pishib yetilmagan ovqat hazm qilish tizimiga ega bo`lgan, masalan, Afrika baliqlarining lichinkalari, past molekulyar og`irligi bilan osonlikcha mavjud bo`lgan oqsillarni talab qiladi. Qobiqdan chiqqandan keyingi birinchi kunida chavoqlar 6 soat davomida tinch holatda bo`lib, sarig`i xaltasi bilan oziqlanadi, asosan pastki qismida yotadi, so`ngra hovuzning pastki qismida harakatlarini boshlaydi. Qobiqdan chiqqandan keyingi ikkinchi kuni, chavoqlar aralash oziqlantirishga o`tdi, sarig`i xaltasi va ozuqali umurtqasizlar tufayli sarig`i xaltasi 30% so`rildi, og`zi ochiq bo`ladi. 3.2.3. Lichinkalarni saqlash va ularni faol oziqlantirishga o`tkazish. Tuxumdan chiqish paytida lichinkalar og`irligi 1,2-3 mg edi. Lichinkalar tuxum chiqqandan keyingi ikkinchi yoki uchinchi kunida, sarig`i xaltasi to`liq singib ketgandan so`ng ekzogen oziqlanishga o`tdi. Tajriba boshida lichinkalar Artemiya bilan oziqlangan. Tashqi oziqlantirishga o`tgandan uch kun o`tgach, lichinkalar quruq ovqat bilan oziqlantirishga o`tkazildi. Boshlang`ich proteinlarba boy Aller aqua yemi ishlatilgan. Lichinkalar va baliqlar saqlanadigan baliq yetishtiriladigan idishlarda ko`plab boshpana jihozlanganidan va ovqatlanish tezligi kuniga 6-8 martaga ko`paytirilgandan so`ng, baliqlarning o`limi sezilarli darajada kamaydi. Kannibalizm baliqlarning zaxiralash zichligiga to`g`ridan-to`g`ri bog`liqligi va balog`atga yetmagan bolalarni oziq-ovqat bilan ta`minlashga teskari bog`liqligi aniqlandi. Boshpanalarning mavjudligi va oziq-ovqat mahsulotlarining kiritilishi kannibaliznmni sezilarli darajada kamaytirdi. 53 Kannibalizmni namoyish etgan lichinkalar, namoyish qilmagan lichinkalarga qaraganda tezroq o`sdi. Yirtqichning kattaligi va uning o`ljasi o`rtasida to`g`ridan-to`g`ri bog`liqlik qayd etildi. Yirtqich unga mavjud bo`lgan eng katta o`ljani afzal ko`radi. Kannibalizm bilan bog`liq yirtqichlik olimlar tomonidan yuqori darajadagi ixtisoslashgan strategiyasi sifatida qaraladi, bu atrof-muhitni cheklovchi omillarning ma`lum bir to`plami sharoitida lichinka sonini tartibga solish uchun zichlikka bog`liq mexanizm vazifasini bajaradi. Shunday qilib, sun`iy sharoitda Clarius laqqalarining to`liq va sifatli naslini olish uchun turli yoshdagi va vazndagi urg`ochilardan foydalanish mumkin. Katta baliqlarga ustunlik berishimiz kerak, ulardan ko`proq tuxum olishimiz mumkin. Lichinkalarni o`stirishda kannibalizm omilini hisobga olish kerak, bu uning ta`sirini joylashtirish zichligini kamaytirish va ovqatlanishni yaxshilash, shuningdek ular uchun ko`plab boshpanalarni yaratish orqali kamaytiradi. Afrika laqqalari suv sathining ko`tarilishi va pasttekisliklarda toshqin kabi atrof-muhit ta`siriga javoban ko`payadi. Ushbu hodisalar baliqlarni o`z xohishiga bog`liq bo`lmaydi, shuning uchun baliqlarni ko`paytirish faqat gormonal stimulyatsiya yordamida amalga oshiriladi. Ishlatiladigan gormonlarga Ovaprim, Deoxycorticosterone Acetate (DOCA), Human Chorionic Gonadotropin (HCG), ona baliqlar, oddiy karp, Nil tilapiyasi va hatto qurbaqalarning gipofiz bezlari ishlatiladi. Nigeriya va Kamerun hukumatlari sifatli ona baliqlarni saqlash, urug` ishlab chiqaruvchilarning ehtiyojlarini qondirish va baliq chavoqlari bozorini nazorat qilishni osonlashtirish bo`yicha tadqiqotlarni qo`llab-quvvatlamoqda. Katta inkubatorlarda lichinkalar 4-6 kun davomida sarig`lik oqsilining rezorbsiyasi(so`rish)dan so`ng darhol sigir miyasi va tuxum sarig`i aralashmasi bilan oziqlanadi va keyin ko`paytiriluvchi hovuzlariga 50-80 / m2 konsentratsiyasida joylashtiriladi, oldindan urug`lantirilgan. Kichik fermerlar ushbu protsedura natijasida olingan postlarvalarni hovuzlarga, to`siqlar yordamida yirtqichlardan himoya qiladi. 54 Postlavral lichinka alohida qo`shimchali yoki aralash ozuqa bilan oziqlanadi. Voyaga etmaganlarni yig`ish va saralash 24-28 kundan keyin amalga oshiriladi; ushbu bosqichda o`rtacha vazn 5-7 grammni tashkil qiladi. Hovuzlarga ko`chirish uchun tavsiya etilgan hajm 10 gramm bo`lishi kerakligi sababli, qo`shimcha ovqatlanish amalga oshiriladi. Agar balog`atga yetmagan lichinkalarga talab bo`lsa, baliq yetishtiruvchilar 6 gramm og`irlikdagi baliqlarni semirtirmasdan sotishlari mumkin. Odatda, kichik suv havzalarida omon qolish darajasi 25-35% ni tashkil qiladi. Yaxshi boshqariladigan suv havzalarida o`rtacha vazni 5 g bo`lgan bir kilogramm nasldan nasl uchun 20000 tadan ko`p baliq yetishtirish mumkin, ammo jarayonlar soddalashtirilgan bo`lsa-da, faqat bir qancha fermerlar yangi metodologiyani yaxshi bilishadi. Binobarin, balog`atga yetmagan baliqlarning narxi yuqori bo`lib qolmoqda (Kamerundagi birlik uchun 0,15-0,25 AQSh dollari) va aksariyat fermerlar mavjud bo`lganda yovvoyi urug`larni yig`ib olishni tanlaydilar; Afsuski, ushbu yosh baliqlar ko`pincha aralash Clarias turlaridan iborat bo`lib, ba`zilari, masalan, C. jaensis, nisbatan past o`sish sur`atlarini namoyish etadi. Nigeriyadagi yirik inkubatorlar fermer xo`jaligida ishlab chiqarilgan tirik ozuqa (Brachionus, Moina, Daphnia, Artemia) bilan birga genetik jihatdan yaxshilangan ona baliq zotlardan foydalangan holda intensiv resirkulyatsiya (YSTI- yopiq suv ta`minoti inshootlari)tizimlarini ishlab chiqdilar. Lichinkalarning soni 5000-15000 / m 3 ni tashkil etganda, baliq tuxumlarning nisbatan 75 foizga yaqini omon qoldi. Ushbu pitomniklar kattaligiga qarab har biri 0,1-0,2 AQSh dollari miqdorida sifatli baliq baliqlarini taklif etadilar. Biroq, balog`atga yetmagan baliqlarga bo`lgan talab ko`pincha taklifdan oshib ketishi sababli, ko`plab kichik baliqchilik xo`jaliklari taklif etayotgan urug`larning sifati haqida unchalik ahamiyat bermaydilar. Yopiq suv ta`minoti inshootlari akvakultura tizimlarida (YSTT) baliq chavoqlari (0,05-0,1 g) artemiya va 0,25 mm chavoqlar uchun ozuqalar bilan 55 14 kun davomida 100-1000 litr hajmdagi idishlarda (saqlash zichligi 600 g / m 3 ) boqiladi. So`ngra chavoqlarni (0,1-1,0 g) 600-1000 litrli idishlarga (zichligi 10 000 dona / m 3 ) joylanadi va 26 kun davomida 0,3-0,8 mm ulush bilan quruq ovqat bilan oziqlantiradilar. Yosh (1-8 gramm) 600-6000 suv havzalarida tarbiyalanadilar (joylashtirish zichligi 400 dona / m3) va 20 kun davomida 0,8-1,5 mm bo`lgan quruq ovqat bilan oziqlanadilar. Suv harorati 28 °C, pH 7 da saqlanadi, biofiltr NH 3 va NO 2 darajasini mos ravishda 3 va 1 mg / l da saqlaydi. Kasalliklar bilan bog`liq muammolarni oldini olish uchun har bir kultivatsiya davridan so`ng tizimning barcha tarkibiy qismlari dezinfektsiya qilinadi. 3.3. Afrika laqqa balig`ining postembrional rivojlanishi. Hovuzlarda lichinkalar va balog`atga etmagan bolalarni ommaviy etishtirish oqava suvda amalga oshiriladi. Olingan suv kerakli sifatni ta`minlaydi, ishlatilgan suv oqib chiqadi, eritilgan metabolitlar va ozuqa qoldiqlarini olib tashlaydi. Baliqlar osongina boshqariladigan kichik idishlarda saqlanadi. 12-15 sm gacha suv sathini saqlash tavsiya etiladi, bu 100-120 litr suv hajmiga to`g`ri keladi. Taxminan 1 g og`irlikdagi lichinkalarni yetishtirish davri suv harorati va ozuqa sifatiga qarab 6-8 hafta davom etadi. Ko`paytirish va etishtirish sikli har 6-8 xaftada takrorlanishi mumkin. Agar lichinkalar suv havzalarida o`stirilsa, kerakli yillik mahsulotni olish uchun oyiga bir yoki ikki marta sun`iy ravishda ko`paytirish mumkin. 3.6.- jadval Afrika laqqasining o`sish tezligi (1, 2 va uchinchi bosqichlar) T\r Massasi, gr Kunlar 1 0 1 2 0,2 20 3 5 34 56 4 15 50 5 37 68 Predlichinka kichik suv havzalarida o`stiriladi. Yillik 500 ming dona baliq ishlab chiqarish uchun umumiy maydoni 4000 m 3 va chuqurligi 50 dan 100 sm gacha bo`lgan suv havzalari kerak. Chuqurroq chuqurliklarni tavsiya etilmaydi, chunki Klarias tez-tez havoni yutish uchun yuzaga suzadi. Hovuzlar pH qiymati 6,5-8 bo`lgan toza suv bilan to`ldirilgan, 4000m3 maydonidagi suv havzasida suv sarfi 4-6 l / s bo`lishi kerak. Prelarva bu kabi suv havzalariga ikki-uch kunligida, faol ovqatlanishga o`tishdan oldin yoki oltidan etti kungacha, qoldiq miqdordagi zooplankton, asosan rotiferlar borligini tekshirgandan so`ng joylashtiriladi. Bir oy yetishtirilgandan so`ng, baliq 2-5 grammgacha etadi. Hovuzlarda klarias baliqlarini tijorat usulida yetishtirish mono yoki tilapiya bilan polikulturada amalga oshiriladi. To`liq sikl jarayonini, shu jumladan sun`iy ko`paytirish va tijorat yetishtirishni yopiq suv ta`minoti tizimiga ega basseynlarda o`tkazish taklif etiladi. Klarius baliqlari jahon akvakulturasida keng tarqalishiga va uni ko`paytirish va balog`atga etmagan bolalarni boqish bo`yicha mavjud ma`lumotlarga qaramay, O`zbekistonda uni etishtirish tajribasi, shu jumladan YSATdagi tijorat mahsuloti. Kultivatsiya texnologiyasi deyarli ishlab chiqilmagan, tegishli me`yoriy-texnik hujjatlar mavjud emas va bu boradagi ilmiy nashrlarning soni hali ham yetarli emas. 3.4. Muhit omillariga bogliq holda afrika laqqa balig`ining ko`payish jadalligi. Afrika laqqa baliqlarda tuxumdan rentabelligi 90,1% ni tashkil etadi, bu ichki organlarning nisbatan kichik massasi. Natijada, baliq tarkibidagi qutulish 57 mumkin bo`lgan qismlarning (tana go`shti) ulushi ancha yuqori - 66%. Yurak, jigar, gill va supra-gill apparati birgalikda atigi 4,2% ni egallaydi. Klarias somlarining faol harakatlanishini ta`minlovchi shulalardan tashkil topib to dumgacha cho`zilgan anal va dum suzgichlari bor va ular silliq cho`zilgan va silindrsimon tanaga ega. Yo`g suzgich qanotlari bo`lmaydi. Ko`krak suzgichi shulasining tashqi tomoni tishli. Odatda qorin suzgichida 6 yumshoq shulalar bo`ladi. Voyaga yetgan baliqlarlardan ona baliqlar to`dasini shakllanitirish uchun tabiiy suv havzalaridan yoki baliqchilik xo`jaligi hovuzlaridan tanlab olinadi. Baliqchilar yetishtirilib, ko`paytirish uchun inkubatsiya hovuzlariga yoki zovur hovuziga ko`chirilgan suv havzalaridan selektsionerlar tanlanadi. Bunday ishlab chiqaruvchilar nazorat ostida bo`lgan sharoitda taxminan bir yil saqlanadi. Bu vaqt ichida ular reproduktiv tsiklning mavsumiy davriyligini yo`qotadilar va butun yil davomida pishib etishlari mumkin. Ona baliqlar to`dalarini ikki naslli zahirada saqlash tavsiya etiladi: ulardan biri amalda, ikkinchisi keyingi foydalanish uchun nazorat ostida sharoitda saqlanadi. Og`irligi 0,5-1,0 kg bo`lgan ishlab chiqaruvchilardan foydalanish afzaldir. Bunday baliqlar bilan baliq etishtirish bo`yicha turli xil manipulyatsiyalarni bajarish oson va etuk reproduktiv mahsulotlarning sifati ular uchun eng yaxshisidir. Yillik 500 ming dona ikra ishlab chiqaradigan inkubatsiya sexi. Urug`lantirish uchun 800 g ikra inkubatsiyalashga imkon beradi. Ushbu miqdordagi tuxumni 16 ga yaqin urg`ochi ishlab chiqarishi mumkin; inkubatsiya uchun to`rtta inkubator kerak. Xuddi shu urg`ochilar har to`rt-olti haftada ishlatilishi mumkin. To`dadagi erkaklar soni har bir naslchilik tsiklida ishlatiladigan songa, shuningdek naslchilik turlarining soniga bog`liq. Spermatozoidlarni olish uchun odatda ikkita erkak kifoya qiladi. Jinsiy jihatdan etuk baliqlarni har birida 1 m 3 ga 100-150 kg dan ortiq baliq bo`lishi mumkin bo`lgan hajmi 1-1,5 m 3 bo`lgan to`rtburchaklar shaklidagi hovuzlarda saqlash tavsiya etiladi va yuqori sifatli ozuqa bilan boqiladi. Ona baliqlarni saqlash uchun eng maqbul harorat 25 ° S dir. Ushbu harorat yil davomida jinsiy bezlarni rivojlanishi uchun zarur shartdir. Ushbu 58 harorat tabiiy yashash muhitidan farq qiladigan bo`lsa-da, sun`iy naslchilik uchun eng maqbuldir. Jinsiy bezlarning pishishi uchun yorug`lik uzunligi hal qiluvchi bo`lmaganligi sababli, suv havzasi tomonidan basseyn yuzasining to`rtdan uchi uchun yopish tavsiya etiladi. Sun`iy yoritish manbai hovuzning ochiq qismi ustida suv sathidan 20 -30 sm masofada joylashgan. Bunday sharoitda baliqlarning holatini kuzatish va basseynlarni tozalash qulay. Ona baliq to`dalari uchun, avvalambor, sifatli ovqatlanish muhim ahamiyatga ega. Klariasning ozuqaviy talablari haqida kam ma`lumot mavjud. Sun`iy ozuqa mavjud qishloq xo`jaligi mahsulotlaridan tayyorlanishi mumkin. Aksariyat Afrika mamlakatlarida hayvonlardagi protein tarkibi ko`p bo`lgan ozuqa masalan, baliq yoki qonli uni, kamyob va qimmatga tushadi. Biroq, ushbu mamlakatlarda arzon va ko`p miqdorda mavjud bo`lgan o`simlik oqsillari va yog`lari kabi samarali o`rnini bosuvchi moddalar mavjud. Yetuk baliqlar uchun yem tarkibidagi oqsil miqdori 41-47% bo`lishi kerak. Baliqdagi stressni oldini olish va ozuqani iste`mol qilish darajasini nazorat qilish uchun ehtiyotkorlik bilan ovqatlantirish tavsiya etiladi, ozuqa kuniga 3-4 marta berilishi kerak. Tuxum olish uchun urg`ochilar rag`batlantiriladi. Sun`iy ko`paytirishning muvaffaqiyati selektsionerlarning jinsiy bezlari etukligiga bog`liq. Ovulyatsiyani induktsiya qilish uchun urg`ochilar kattalashgan yumshoq qorin bo`shlig`iga, ootsitlardagi yadroning markaziy holatiga, ikkinchisining kattaligiga va shuningdek, qizil yoki pushti rangdagi shishgan jinsiy ochilishga qarab tanlanadi. Urogenital papillaning ozgina ko`payishi erkaklar yumurtlamaya tayyor ekanligidan dalolat beradi. Urg`ochi lar har olti- sakkiz haftada ishlab chiqarilgan tuxum miqdori va sifatini o`zgartirmasdan stimullashtirishi mumkin. Ikralagan urg`ochilar, maqbul sun`iy sharoitda (harorat va etarli ovqat) saqlanib, qisqa vaqt ichida ko`payishga tayyor bo`lgan yangi oositlari hosil qiladi. Reproduktiv mahsulotni olgandan so`ng, urug`lantirish jarayoni boshlanadi. Birinchidan, shunga o`xshash hajmdagi suv yoki fiziologik eritma ikra va sutga qo`shiladi va ehtiyotkorlik bilan 59 aralashtiriladi. 1 daqiqadan so`ng urug`lantirish tugaydi, chunki bu vaqt ichida sperma faolligini yo`qotadi va tuxum mikropiliyasi yopiladi. Urug`langan tuxum pastki qismida diametri 1,2-1,5 mm bo`lgan teshiklari bo`lgan tovoqlar ichida turgan yoki oqayotgan suvda. Kuluçka muddati uzunligi suv harorati bilan teskari proportsionaldir. Ma`lumki, 25 °C haroratda tuxumdan ochib chiqish urug`lantirilgandan 28-32 soat o`tgach sodir bo`ladi. Clarias lichinkalarini yetishtirish uchun optimal harorat taxminan 30 ° C; juda past (<22 ° C) yoki yuqori (> 36 ° C) harorat ularning rivojlanishini sezilarli darajada sekinlashtiradi. Aralash oziqlantirish davrida Afrika baliqlari uchun eng maqbul boshlang`ich jonzot yoki muzlatilgan zooplankton bo`lib, ularning o`lchamlari 150 µm dan katta emas, jonli yoki muzlatilgan sho`r qisqichbaqalar nauplii va uning dekapsulyatsiya qilingan tuxumlari. Keyinchalik, lichinkalar sun`iy boshlang`ich ozuqalar bilan oziqlanadi va oziqlanish ularning o`sishi va omon qolishlariga zarar etkazmasdan amalga oshiriladigan vaqt belgilanadi. Oziq-ovqat mahsulotlarini boshlashga bosqichma-bosqich o`tish Artemiya nauplii bilan 2-4 kun ovqatlanishdan so`ng boshlanishi mumkinligi ko`rsatilgan. Lichinkalarni sho`r qisqichbaqalar nauplii bilan oziqlantirishda kuniga 6 marta, 6 dan 20 soatgacha ozuqa beriladi.San`iy ozuqa bilan oziqlantirishda ma`lum xususiyatlarga ega bo`lgan yem ishlatiladi. 50-100 mg og`irlikdagi lichinkalar uchun ozuqa zarrachalarining hajmi 0,35-0,5 mm bo`lishi kerak; vazni 100-250 mg - 0,50- 0,75 mm; massasi 250 mg - 1 g - 0,75-1,25 mm. 60 4 . Afrika laqqa balig`ining kasalliklari. Afrika laqqa balig`i turli parazit, zamburug` va bakterial kasalliklarga moyil bo`ladi. Eng muhim va keng tarqalgan kasallik qo`zg`atuvchilarning ba`zilari ushbu jadvalda keltirilgan: 4.1-jadval Kasallik nomi Turi Belgilari Davolash Tashqi jabra va oyquloqlardagi parazitlari (Trichodina maritinkae) Sodda hayvonlar Terida va jabrada oq dog`lar paydo bo`ladi. Baliqlar asabiylashadi, beqaror bo`lib, ularning faoliyati pasayadi, ishtahasi yo`qoladi. Jabra lar oqarib, juda shishadi. Parazitlarga qarshi kurashish uchun baliq uchun tuz yoki formalinli vannalar tayyorlanadi. Parazitlar (Cysticerca sp.) nematodalar Qurt shilliq qavatiga va ichki organlarga ta`sir qiladi. Odatda suv havzalarida ustunlik qiladi. Baliqlarda bu parazitning ko`rinadigan belgilari yo`q. Parazit bilan kurashish usullari mavjud emas. Fleksi-bakteriya (Muxobacterial) Bakteriya Asosan mayda o’rtra o’lchamdagi chavoqlarda uchraydi.Tanada oq dog’lar,terining b ir Florfenikol 5mg/10 kg baliq og’irligi uchun ovqatiga qushilib 10 kun davomida 61 qismi tushib qolishi kuzatiladi,mo’ylovlari qisqarib qoladi.baliqlar suv yuzasida osilib turadi,sekin suzadi.O’lim keskin oshadi. beriladi. Parazitlar (Henneguya sp.) Sodda hayvonlar Afrika laqqa balig’ining chavoqlarida uchraydi. Jabrasi-oyquloqlari va terida oq dog’lar ko’rinishida uchraydi. Muammoni bartaraf etishda ozuqaga “Oksitetratsiklin”, “Teramitsin” yoki “Xloramfenikol”da n foydalaniladi. Parazitlar (Costia sp., Chilodonella, Trichodina Sodda hayvonlar Xuddi shu alomatlar Fleksi bakteriyasida bo’lgani kabi kuzatiladi. Simptomlarni “Formalin” 25- 50mg/l, “Dipterex” 0,25mg/l bilan yo’q qilish mumkin. Suv mog’or Yungga o ’ xshash kulrang yoki oq rangli dog ’ lar baliqlarni suyaklarida , jabrasida , terisida va ko ’ zlarida paydo bo ’ ladi . Ikralari yaxshi yetilmaydi . Infeksiya tanaga va ichki organlariga tez Yuqtirilgan baliqlarni davolash uchun ular malaxit yashili (5 mg / l soatiga ) yoki natriy xlorid (5% li 1-2 minut bo ’ lgan ) vannalarga joylashtiriladi . 62 tarqaladi . Baliqlarga stress va mexanik shikast yetkazmaslik talab qilinadi . Ko’chma aeromonalar bilan septikimiya (Aeromans sp Psevdomona.) bakteriyalar Istisqo(suyuqlik to’planishi)shaffof yoki sarg’ish suyuqlik qorin tarafida,shishgan oyquloqlar,ko’krak oldingi tomonidagi suzgichlarda shishish, turli organlarida qonash Qisqa va uzoq muddatli turli antibiotik solingan vannaga solish.Antibiotiklar ga Oksitetratsiklin,xlo rosid,neomitsin yoki bakteriostatik 50 mg/1kg baliq og’irligi uchun, 10 kun davomida ovqatga qushib beriladi. Oq buyrak kasalligi (Myxobacteria) bakteriyalar Baliq suv yuzasida tik turgan holda suzadi. Og’iz va unga yaqin bo’lgan organlarida oq dog’lar paydo bo’ladi. Baliq buyragi kasallanadi. Bakteriyaga qarshi kurashish uchun ozuqaga antibiotiklar qushib beriladi . Antibiotiklarga Oksitetratsiklin Terramitsin yoki xloramfenikol bakteriostatik 50 63 mg/1kg baliq og’irligi uchun, 10 kun davomida ovqatga qo’shib beriladi. Septimkemiya aeromonadalari (Aeromonas hydrophilla) bakteriyalar Baliq suzgichlari qizil rangga aylanadi. Baliqlar to’q qora ranglarini yo’qotadilar. Terida yaralar paydo bo’ladi. “Oksitetrasiklin”, “Sulfometoksin” Ormetoprim ozuqaga qo’shiladi. Bosh yorilishi (sinishi) Barcha yoshdagi baliqlarda uchraydi. Ikkinchi nafas olish organining yallig’lanishi. Bosh qismi sinishi, jag’ qismining qonashi, skelet deformatsiyalanadi, baliq ishtahasini yo’qotadi, letargik holatga keladi va boshning ikkala tomonida shishgan to’qima bilan o’ladi. Baliqlarning bosh deformatsiyasiga duch kelishini oldini olish uchun ularning vitaminlariga muntazam ravishda C vitamin qo’shiladi. Ichak yorilish sindromi Mayda chavoqlarda uchraydi. Qorni shishadi, anal qismi Balansli va yaxshi hazm bo’ladigan ozuqa muammoni 64 qizarib ketadi. Oxirgi bosqichda qorin devori shikastlanadi. Baliqlar letargik xatti- harakatlarni namoyon etadi. hal qilishga yordam beradi. Oshqozon yara si Afrika laqqa balig ’ I ksal bo ’ lsa , ularning orqasidagi dum yuzasida , pastki va yuqori jag ’ ning teri ustida qizil yoki oq yarasi bilan qoplangan bo ’ ladi . Baliqlarning harakati letargik holatga keladi Oshqozon yarasi kasalligining oldini olish uchun baliq yetishtiruvchi suv sifatini nazorat qilishi kerak , uni muntazam ravishda almashtirish lozim . 65 Xulosalar 1. O`zbekistonning turli geografik sharoitlarida Afrika laqqasining jinsidan qat`iy nazar, jinsiy yetilishi meyor talablari darajasida kechadi. Afrika laqqasida oogenez 5 bosqichda bo’ladi . 2. O`zbekistonning geografik sharoitlarida Afrika laqqasini ochiq havzalarda o`stirishning vegetatsiya davrida birinchi jinsiy yetilishi 8 oyligida kuzatildi, bunda urg`ochi laqqalar 28–30 sm uzunlikka va 185–200 g tana vazniga, erkaklari tegishli ravishda 26–28 sm va 180–185 g ko`rsatkichlarga ega ekanligi aniqlandi. 3. Afrika laqqasining ikrasi 1 donasi 1.52 x 10 - 3 grammdan 1.58 x 10 - 3 gramm vaznni tashkil etishi aniqlandi. 4. Afrika laqqasining ikrasi inkubasiyasi “Veys” apparatida amalga oshirildi. Yorib chiqqan lichinkalarning uzunligi 4,1–4,6 mm. ni tashkil etdi. Lichinkalar 3 kundan so`ng aralash oziqlanishga o`tadilar. 5. O`tkazilgan tadqiqotlar natijasida shuni aniqladiki, membranalar ichidagi klari balig`ining embrional rivojlanishining davomiyligi 28,5 ° C haroratda 18 soat 15 min va 25,5 ° S haroratda 22 soat 15 min. 6. Afrika laqqasida 10 ga yaqin kasalliklar aniqlandi. Bular ichida Aeromonas va Myxobacteria kabi zamburug`lar eng ko`p zarar yetqazishi kuzatildi. 66 Amaliy tavsiyalar 1. Klarius baliqlarining naslini olish uchun urg’ochi va erkaklarga atsetonlangan gipofizni ikki marta ukol qilish bilan sun`iy ko`paytirish usulidan foydalanish tavsiya etiladi: 1 kg baliq uchun 0,3 mg gipofiz bezi(oldindan vazn va ruxsat berish - 1 kg baliq vazniga 2 mg ) bo`lishi maqsadga muvofiq . 2. Baliqlarning biologik xususiyatlarini inobatga olgan holda, ular baliq idishlarida o`stirilishi kerak, ularning konstruktiv xususiyatlari baliqlarni ularni tark etishiga yo`l qo`ymaydi. B aliqlar bo`lgan idishlar soya da bo`lishi kerak. 67 Foydalanilgan adabiyotlar 1. 2017-2021 yillarda O`zbekiston Respublikasi rivojlantrishning beshta ustvor yo`nalishi boyicha Harakatlar Strategiyasini “Xalq bilan muloqot va inson manfatlari yili” da amalga oshirishga oid Davlat dasturini o`rganish bo`yicha Ilmiy-uslubiy risola. Toshkent “Manaviyat” 2017 2. Axmedov X. “Baliq chavoqlarini yetishtirish” Toshkent-2008 3. Axmedov X.Y, Barxanskova G.M. “Nasldor karp va o`txo`r baliqlarni bantirovkadan o`tkazish bo`yicha uslubiy qo`llanma” Toshkent.- 2006 4. Axmedov X.Y., Turgunova U, Saidov Z. Baliq chovoqlarini yetishtirish. CHF”KARRLO”-Toshkent.- 2006.- 33 b 5. Clay, D. (1979). Sexual maturity and fecundity of the African catfish (Clarias gariepinus) with an observation on the spawning behavior of the Nile catfish (Clarias lazera). Zool. J. Linn. Soc., 65, 351–365. 6. Clay, D. (1981). Utilization of plant materials by juvenile African catfish (Clarias gariepinus) and its importance in fish culture. J. Limnol. Soc. sth Afr. 7(2), 47–56. 7. Greenwood, P.H. (1955). Reproduction in the Cat-fish, Clarias mossambicus Peters. Nature, 176, 516–518. 8. Groenewald, A.A.v J. (1963). Observations on the Food Habits of Clarias gariepinus Burchell, The South African Freshwater Barbel (Pisces: Clariidae) in Transvaal. 9. Haylor, G.S. (1989). The case for African catfish, Clarias gariepinus Burchell, 1822, Clariidae: a comparison of the relative merits of Tilapiine fishes, especially Oreochromis niloticus (L.) and C. gariepinus Burchell, for African aquaculture. Aquac. Fish. Man., 20, 279–285. 10. Huisman, E.A. & Richter, C.J.J. (1987) Reproduction, growth, health control and aquaculture potential of African catfish, Clarias gariepinus (Burchell 1822). Aquaculture, 63, 1-14. 68 11. Hogendoorn, H. (1979). Controlled propagation of the African catfish, Clarias lazera (C. and V.). I. Reproductive biology and field experiments. Aquaculture, 17, 323–333. 12. Hogendoorn, H. (1980). Controlled propagation of the African catfish, Clarias lazera (C. and V.) III. Feeding and growth of fry. Aquaculture, 21, 233–241. 13. Hogendoorn, H. and Vismans, M.M. (1980). Controlled propagation of the African catfish, Clarias lazera (C. and V.) II. Artificial reproduction. Aquaculture, 21, 39–53. 14. Janssen, J. (1987). Hatchery management of the African Clariid Catfish Clarias gariepinus (Burchell, 1982). In Coche. A., Edwards, D. (Eds), Selected aspects of warmwater fish culture. FAO/UN, Rome, 1989. 181pp. 15. M. A. Abdulla ѐ v. Zoologik xr ѐ stomatiya. Umurtqali xayvonlar. Toshk ѐ nt, «O`qituvchi», -1987. -13b. 16. O.P Bagdanov. O`zbekiston hayvonot duyosi “O`qituvchi” Toshkent.-1969.-22b. 17. Qurbonov R. B., Axmedov H.Y. Fermer xo`jaliklarida baliq yetishtirish mini hovuzlarni barpo etish bo`yicha tavsiyalar. –Toshkent. - 2008 18. Qurbonov R.B., Xalpayev I.I. O`zbekiston Respublikasi mintaqalarida intensive baliq yetishtirish bo`yicha tavsiyalar. –Toshkent, 2011. -3-19 betlar 19. Qurbonov R.B., Xalpayev I.I. O`zbekiston Respublikasi mintaqalarida intensive baliq yetishtirish bo`yicha tavsiyalar. –Toshkent, 2011. (3-19 betlar) 20. S.H. Husenov, D.S.Niyozov, G`.M. Sayfullayev. Baliqchilik asoslari. “Buxoro” nashriyoti-2010. 21. Uys, W., Hecht, T. (1985). Evaluation and preparation of an optimal dry feed for the primary nursing of Clarias gariepinus larvae (Pisces: Clariidae). Aquaculture, 47, 173–183. 69 22. Van der Waal, B.C.W. (1985). Sripping male Clarias gariepinus of semen. Aquaculture , 48, 137–142. 23. Van der Wall, B.C.W. and Schoonbee, H.J. (1975). Age and growth studies of Clarias gariepinus (Burchell) (Clariidae) in the Transvaal, South Africa. J. Fish Biol., 7, 227–233. 24. Viveen, W.J., Richter, C.J., Janssen, J.A., van Oordt, P.G., Huisman, E.A. (1986). Practical manual for the culture of the African catfish ( Clarias gariepinus ). Department of Fish Culture and Fisheries of the Agricultural University of Wageningen, the Netherlands, 121 pp. 25. Абдуллаѐв М. А. Ҳақб ѐрди ѐв Б. Х. Вопросы биологии и экологии б ѐлого амура и обыкнов ѐнного толстолобика колл ѐкторно- др ѐнажных вод ср ѐдного и нишн ѐго т ѐчѐния Амударьи. Сб. научн. Трудов. Гос ННОРХ, вып. 301. 1989. 26. Али ѐв Д. С., Суханова А. И. О плодовитости б ѐлого амура б ѐлого и толстолобика в Каракумском канал ѐ. Изв ѐстия АНСССР. С ѐрия биологич ѐских наук. №5. -1974. 27. Африканский сом и тиляпия - м ѐню будущ ѐго // Журнал ЕВРОФИШ. 2000.-№6.-С.14-16. 28. Б.Алламуратов. «Паразитич ѐски ѐ прост ѐйши ѐ рыб водо ѐмѐв ср ѐдн ѐй Азий (фауна, сист ѐматика, ѐкология зоог ѐография и м ѐрибор`бы) Дисс на соискани ѐ уч. Ст ѐпѐни доктора биол. Наук в форм ѐ научного даклода. Тошк ѐнт 1995 г, стр 67. 29. Бардач Дж., РитерДж., Макларни У. 1978. Аквакультура (Разв ѐдѐни ѐ и выращивани ѐ пр ѐсноводных и морских организмов). — М.: Пищ ѐвая промышл ѐность. - 294 с. 30. Барон В.Д, Моршнев К.С., Ольшанский В.М. м<)/?.2001. Наблюд ѐния за эл ѐктрич ѐской активностью сомообразных (БНипГогт ѐз) в оз ѐрѐ Чамо 31. Барон В.Д., Орлов А.А., Голубцов А.С. 1996. Африкански ѐ сомы. Новая группа слабоэл ѐктрич ѐских рыб И Изв ѐстия PAI 1. - № 1. - С. 106- 70 111. 32. Булкин И.Ю. 2001. Рыбоводство. - Мл Изд-во «Вѐчѐ». - 176 с. 33. Ванятинский Ф.В. 2005. Совр ѐмѐно ѐ состояни ѐ и основны ѐ т ѐнд ѐнции развития рыбоводства за руб ѐжом и в России //Актуальны ѐ вопросы пр ѐсноводной аквакультуры. Сб. научных трудов ВНИИПРХ. - Вып. 80. -С.46-55. 34. В ѐригин Б. В. Заруб ѐжный опыт вырашивания, акклиматизации и разв ѐдѐния б ѐлого амура и б ѐлого толстолобика. В. кн: Растит ѐльноядны ѐ рыбы М. Пиш ѐвая промыщл ѐнность. - 1966. 35. Вишнякова Р. И. «Кормл ѐни ѐ рыб и удобр ѐни ѐ прудов Рос ѐлльхозиздат». 1986. 36. Г.В. Николъский, В.Б.В ѐригин. «Основы биологич ѐски ѐ особ ѐнности б ѐлого амура и толстолобика и их акклиматизация в водо ѐмах страни растит ѐлъноядни ѐ риби». М. Пищ ѐвая промышл ѐнность. - 1966. 37. Г.В. Николъский. «Рыбы басс ѐйна Амура». изд. АН СССР. 1956 г. 38. Гамачкова Н.Я., Коуржил Я1997. Опыт выращивания нового интродуцированого вида - африканского сома (Ciarías gariepinus) в Ч ѐшской р ѐспублик ѐ // П ѐрвый конгр ѐсс ихтиологов России. Т ѐзисы докладов. - М. Изд-во ВНИРО. - С.270-271. 1989. Изм ѐнчивость таксономич ѐски важных морфологич ѐских признаков у сомов рода Ciarías из притоков Б ѐлого Нила //Эколого-фаунистич ѐски ѐ иссл ѐдования в юго- западной Эфиопии.-М.: ИЭМЭЖ.-С.208-215. 39. Грюз ѐв Г.Д. “Размнож ѐни ѐ растит ѐльноядных рыб” 40. Гуржий А.Н.2002 . Сомы и сомики. С ѐрия «Аквариум и т ѐррариум». - М.: «Компания Д ѐльта М». - 128 с. 41. Д ѐрнаков Я.В. 2007. Особ ѐности т ѐхнологии выращивания клари ѐвого сома (Ciarías gariepinus) в рыбоводной установк ѐ с замкнутым циклом водооб ѐсп ѐчѐния (УЗВ) в связи с н ѐравном ѐрностью ѐго роста 71 //Сборник статѐй М ѐждународной научной конф, молодых учёных и сп ѐциалистов РГАУ-МСХА, посвящ ѐной 120-л ѐтию акад ѐмика Н.И.Вавилова -М - С.419-422. 42. Захаров Л.Н. Разв ѐдѐния рыбы. Тошк ѐнт. 1980. 43. З ѐлѐнин А. М., Забудский К. И. Эмбрионально ѐ развити ѐ б ѐлого амура, в прудовой высокомин ѐрилизованной вод ѐ. В. он. Биол. р ѐсурсы водоёмов Молдавии. Вишин ѐв. 1973. 44. Ивасик В. М. Влияни ѐ различных условий вырашивания в прудах на с ѐгол ѐтков карпов и их паразитофауна. Ш. «Вопросы ихтиологии» Т.1., вып. 2. -1961. 45. Ивл ѐва И. В. «Биологич ѐски ѐ основы и м ѐтоды массового культивирования кормовых б ѐспозвоночных» Москва. - 1969. 46. Инструкция по прим ѐнѐниго хоринич ѐского гонотропина для разв ѐдѐния б ѐлого и п ѐстрого толстолобика” Москва.-1985. 47. Инструкция, но прим ѐнѐнию пр ѐпаратов Н ѐрѐстин-1 и Н ѐрѐстин 1А. Ташк ѐнт. - 1920. 48. Камилов Б. Г, Салихов Т. В., Қурбонов Р. Б. Р ѐком ѐндации по вырашиванию мальков и с ѐгол ѐтков карповых рыб в поликультур ѐ. Тошк ѐнт. - 2003. 49. Курбанов Р. Б., Кадыров Э.К. Созр ѐвани ѐ и плодовитость б ѐлого амура -Ctenopharyngoolon idella в условиях прудовых хозяйств Узб ѐкистана. Экологич ѐский в ѐстник. -№4,- 2008. 50. Ниёзов Д. С. Балиқ битмас бойлик. Тошк ѐнт. -2013. 51. Ниёзов Д. С. Ғаффоров Ҳ. Ғ. Балиқларнинг озиқланиши. Тошк ѐнт -2012. 52. Никольский Г. В., В ѐригин Б. В. Основны ѐ биологич ѐски ѐ особ ѐнности б ѐлого амура и б ѐлого толстолобика и их акклиматизация в водоёмах страны. В кн.Растит ѐльноядны ѐ рыбы. М: Пищ ѐвая промыщл ѐнность. -1966. 53. Никольский Т. В. Экология рыб. М. «Высшая школа». - 1974. 72 54. Никольский Т. В. Экология рыб. М. «Высшая школа».- 1974. 55. Новыѐ иссл ѐдования по экологии и разв ѐдѐнию растит ѐлъноядных рыб” Москва. -1968 56. Османов С. О. Parazitlar рыб Узб ѐкистана. Ташк ѐнт: Фан, 1971.- 532 b . 57. П.Шамш ѐтов, Н.Сагитов. «О р ѐзулътатах изуч ѐни ѐ биологии растит ѐлъноядних риб низовъ ѐв Амударъи. В книг ѐ совр ѐмѐнно ѐ состояни ѐ природних р ѐсурсов Каракалпакии». Ташк ѐнт изд. Фан. 1977, 105-114 с. 58. Правдин И. Ф. Руководство по изуч ѐнию рыб. Москва. -1966. 59. Пробл ѐмы рыбохозяйств ѐнного исполъзования растит ѐльноядных рыб в водоёмах СССР. Ашхабад-1963. 60. Сафарова Ф.Э., Голованов В.И., Шакарбо ѐв Э.Б. Г ѐльминты рыб с ѐмѐйства Карповых (Cyprinidae) //Актуальны ѐ пробл ѐмы зоологич ѐской науки: Мат ѐриалы научной конф ѐрѐнции. - Ташк ѐнт, 2009. - С. 63 61. Сист ѐматич ѐский список позвоночных животных в зоологич ѐских колл ѐкциях на 01.01.2011 // Андр ѐѐва Т. Ф., В ѐршинина Т. А., Гор ѐцкая М. Я., Карпов Н. В., Кузьмина Л. В., Остап ѐнко В. А., Ш ѐвѐлёва В. П. Информационный сборник Евроазиатской р ѐгиональной ассоциации зоопарков и аквариумов. Вып. 30. М ѐжв ѐд. сбор. науч. и науч.-м ѐтод. тр. / Под р ѐд. В. В. Спицина. — М.: Московский зоопарк, 2011. — С. 193. — 570 с. — ISBN 978-5-904012-09-0 . 62. Скрябин К.И. М ѐтод полных г ѐльминтологич ѐских вскрытий позвоночных, включая и ч ѐлов ѐка. Изд-во МГУ, 1928. - с. 1-45. 63. Сомн. С. Г. Морфо-экологич ѐски ѐ особ ѐнности развития б ѐлого амура и толстолобика В. он. Пробл ѐмы рыбхоз. Использов ротит ѐльно ядных рыб в водоёмах СССР. Ашхабад.1963. 73 64. Сомн. С. Г., Суханова А. И. Сравнитѐльно – Морфологич ѐский анализ развития б ѐлого амура и б ѐлого толстолобика. Воп. Ихтиол. 1972. 65. Суханова А. И. Морфологич ѐская розличия ростит ѐльно ядных рыб на ранных исриодах развития и пов ѐдѐния их эмбрионов и личинок. В. он: Новы ѐ иссл ѐдования по экологии и развитию ростит ѐльно ядных рыб. М. 1968г. 66. Х.К.Нури ѐв. «К биологии б ѐлого амура и обикнов ѐнного толстолобика в Тудакулъском водохранилищ ѐ». Узб ѐкский биологич ѐский журнал. 1969 й. 67. Ҳус ѐнов С. Х., Ниёзов Д. С. “Балиқчилик” Тошк ѐнт. -2013. 68. Ҳус ѐнов С. Х., Ниёзов Д. С., Сайфулла ѐв Ғ. М. Балиқчилик асослари. Бухоро. - 2010. 69. Ш ѐкидз ѐ А.Л. “Балиқларни сунъий урчитиш” Тошк ѐнт-1973. 70. Шульц P.C. Основы общ ѐй г ѐльминтологии: В 2 т -М., 1972а. -Т. 1. -191с. 71. Янс ѐн ван Р ѐнсбург, К., ван Ас, Дж. Г. и Кинг, PH 2013. Новы ѐ записи о дигин ѐйских паразитах Clarias gariepinus (Pisces: Clariidae) из д ѐльты Окаванго, Ботсвана, с описани ѐм Thaparotrema botswanensis sp. п. (Plathelminthes: Trematoda). Африканские беспозвоночные 54 (2): 431–446. 72. http://www.ya-fermer.ru/prudovoe-rybovodstvo 73. http://www.fishabout.ru/rybovodstvo/112- prudovoerybovodstvo.html 74. http://fermer02.ru/ribovodstvo/karp/1585-prudovoe- rybovodstvo.html 75. http://ribvod.ru/category/prudovoe-ryibovodstvo 76. http://www.cnshb.ru/AKDiL/0015/base/RP/000421.shtm 77. http://www.agro2.ru/razvedenie-ryby/prudovoe-rybovodstvo 78. http://www.fao.org/3/AC378E/AC378E00.htm#TOC 74

“ AFRIKA LAQQA BALIG`I (CLARIAS GARIEPINUS)NING BIOLOGIYASI” 1

Mundarija Kirish ..................................................................................................................... 3 1. ADABIYOTLAR SHARHI ............................................................................. 9 1.1. Afrika laqqa balig`ining biologiyasini o`rganilish tarixi ......................... 9 2.Tadqiqot sharoitlari, obyekti va usullari ......................................................... 15 2.1. Tadqiqot ishlari olib borilgan hududning fizik-geografik tavsifi va iqlimi ............................................................................................................... 15 2.2. Tadqiqot obyekti va usullari ................................................................... 27 3. Tadqiqot natijalari .......................................................................................... 32 3.1. Afrika laqqa balig`ining sistematikasi va morfologiyasi, anatomiyasi . 32 3.2. Afrika laqqa balig`ining embrional taraqqiyoti. ..................................... 43 3.2.1. Afrika laqqa balig`ining balog`otga yetish xususiyatlari. ..................................................... 43 3.2.2. Afrika laqqa balig`ining ikralarini olish va inkubatsiyasi. ..................................................... 44 3.2.3. Lichinkalarni saqlash va ularni faol oziqlantirishga o`tkazish. ............................................. 53 3.3. Afrika laqqa balig`ining postembrional rivojlanishi. ............................. 56 3.4. Muhit omillariga bogliq holda afrika laqqa balig`ining ko`payish jadalligi. .......................................................................................................... 57 4. Afrika laqqa balig`ining kasalliklari. ............................................................. 61 Xulosalar ............................................................................................................. 66 Amaliy tavsiyalar ................................................................................................ 67 Foydalanilgan adabiyotlar .................................................................................. 68 2

Kirish Mavzuning dolzarbligi. Baliqchilik mamlakat aholisini parhez go`sht mahsuloti bilan ta`minlashda muhim o`rin tutadi. Mamlakatimizda, ayniqsa, hovuz baliqchiligini rivojlantirishning katta imkoniyatlari bor. Xalqimizning salomatligini yaxshilash, dasturxonini baliq mahsulotlari bilan to`ldirish borasida O`zbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasining “Baliqchilik tarmog`ida monopoliyadan chiqarish va xususiylashtirishni chuqurlashtirish chora-tadbirlari to`g`risida” qaror qabul qilindi. [2] O`zbekistonda baliqchilik tarmog`i salohiyatini oshirish maqsadida “2015-yilda respublikaning baliqchilik tarmog`ini rivojlantirish va baliq mahsulotlarini ishlab chiqarish hajmini oshirish bo`yicha chora-tadbirlar Dasturi” qabul qilingan. Agrar, suv xo`jaligi masalalari va ekologiya qo`mitasi tomonidan 2008- yil 29-sentabrdagi «Mamlakat baliqchiligi: muammolar va ularni hal etish yo`llari» Respublika konferensiyasining rezolutsiyasi hamda BMTning FAO loyihasi doirasida milliy va xalqaro ekspertlar tomonidan ishlab chiqilgan «O`zbekiston 2008—2016-yillarda akvakultura va baliq ovlashni rivojlantirish konsepsiyasi va strategiyasi» me`yoriy hujjatlari asosida O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2011-yil 1-martdagi 03-35- 12-sonli bayoni bilan tasdiqlangan 2011-yilda “Baliqchilik tarmog`ini rivojlantirish bo`yicha amalga oshiriladigan chora – tadbirlar” dasturiga ko`ra tarmoqni rivojlantirish dasturi doirasida qator amaliy tadbirlar o`tkazildi. [5] O`zbekiston hududidan Sirdaryo, Amudaryo va Zarafshon daryolari oqib o`tib, 300 000 gektar maydonga tabiiy ko`llar barpo qilgan. Shularning eng kattasi Arnasoy suv havzasi bo`lib, Chordara suv omboridan suv oqizilishi natijasida paydo bo`lgan va shartli ravishda uch qismga: Aydar ko`l (130 000 ga), Tuzkon ko`l (40 000 ga) va Arnasoy ko`l (10 000 ga)ga bo`linadi. Har bir ko`lning joylashish hududi, chuqurligi, eni va uzunligiga qarab ularning gidrokimyoviy va gidrologik rejimlari har xildir. Baliq o`stirish uchun qulay sharoit Arnasoy ko`lining suvida mavjud bo`lib, zog`ora (sazan), laqqa, do`ng 3

peshona va boshqa baliqlarning urchish makoni hisoblanadi. Hozirgi paytda respublikamiz bozorlarida sotilayotgan baliqlarning 30 % ini shu ko`llardan ovlangan baliqlar tashkil etadi. Afrika laqqa balig ` ining biologik xususiyatlari uni yopiq suv havzalari va sun ` iy hovuz xo ` jaliklarida ko ` paytirish uchun istiqbolli ob ` ekt sifatida tanlash imkonini beradi . Bu tur uchun suv haroratining 25-32° C bo ` lishi optimal hisoblanadi , shu bilan birga suv tarkibida azot birikmasining yuqori bo ` lishiga chidamli bo ` ladi . Jabra usti organining borligi suvda kislorod konsentrasiyasining past bo`lishiga chidamligiga sabab bo`ladi. Afrika laqqa baliqlarini ko`paytirishning ijobiy tomonlari. Afrika laqqa balig’i yashash uchun joy tan lamay digan, hamaxo`r, turli sharoitlarga tez moslashuvchan va kislorod tanqisligiga noyob chidamlilikka ega tur. Yuqorida aytilgan omillarga ko`ra, afrika laqqa balig`i juda yashovchan, bu esa uni zichligi yuqori sharoitlarda (masalan, ayrim baliqchilik fermer xo`jaliklarida baliqlarning miqdori bir kub metr suvda tirik og`irligi sakkiz yuz kilogrammga yetishi mumkin) yetishtirish imkonini beradi. Respublikamiz aholisining oziq-ovqat mahsulotlariga bo`lgan talabini qondirishda faqatgina uning miqdor ko`rsatkichigina emas, balki salomatligini ta`minlovchi ko`rsatkichga ham alohida e`tibor berilmoqda. Insonlarning hayvonot dunyosi hisobiga qabul qiladigan oqsillarning 18—20 %i suvda yashovchi organizmlarga, asosan, baliqlarga to`g`ri keladi. Baliq go`shti tarkibida to`yimli moddalar mavjud bo`lgan holda ularning odam organizmida hazm bo`lish darajasi yuqoridir. Tadqiqotning obyekti va predmeti : Tadqiqot obyekti - Afrika laqqa balig`i afrika laqqasi ( Clarias gariepinus ) va ushbu baliqning sun`iy ko`paytirish, uvildiriq olish, chavoqlarini yetishtirish hamda boshqa ko`rsatkichlari hisoblanadi. Tadqiqot predmeti – Afrika laqqasining morfometrik ko`rsatkichlari, embriologiyasi, ularni jinsiy yetiluvchanlik (gametogenez), pushtdorligi sun`iy ko`paytirish texnologiyasi hisoblanadi. 4

Tadqiqotning maqsadi va vazifalari: Tadqiqotimizning maqsadi Afrika laqqa balig`i (Clarias gariepinus) ning biologiyasi hamda baliq rivojlanish bosqichlari, oziqlanishi , ahamiyatini va mavjud kasalliklarini o`rganishdan iborat. Buning uchun biz o`z oldimizga quyidagi vazifalarni qo`ydik: 1. Afrika laqqa balig`i ning o`sish sur`atini o`rganish. 2. Afrika laqqa balig`ining massasi va tana o`lchamlarining o`sishini tadqiq qilish. 3. Afrika laqqa balig`ining embrional taraqqiyot bosqichlarini o`rganish. 4. Muhit omillariga bog`liq holda afrika laqqa balig`ining ko`payish jadalligini aniqlash. 5. Sun`iy sharoitlarda baliqlar tomonidan iste`mol qilinadigan oziqla rn i va ulaming embrional taraqqiyotiga ta`sirini aniqlash. 6. Afrika laqqa balig`ining uchrovchi kasalliklarini o`rganish. Ilmiy yangiligi . Tadqiqotlar natijasida Afrika laqqa balig`i biologiyasining ko`p jihatlari (oziqlanishi, boqish) yaxshi o`rganilgan. Ammo mavjud adabiyotlardagi ko`payish biologiyasiga oid ma`lumotlar juda kam va to`liq emas. Shu sababli tadqiqotning bu mavzusiga qiziqish yuqori, chunki ko`payish biologiyasini o`rganish samarali ko`paytirish va mahsuldor avlod olish uchun optimal sharoitni aniqlash imkonini beradi. Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari: Afrika laqqasining biologiyasini o`rganish hozirgi kunda dolzarb muommo chunki bu baliq haqidagi ma`lumotlar ancha kam. Afrika laqqa balig`i ning biologiyasini Pastdarg`om tumani kesimida o`rganish orqali quyidagi muammo va farazlar kelib chiqadi. 1. Ilmiy adabiyotlardagi mavjud ma`lumotlar kam, ammo odam va hayvonlar uchun bugungi kunda sun’iy ko’paytirish dolzarbdir. 2. Chet elda va mamlakatimizda qo`llaniladigan zamonaviy usul va uslublarini o`rganish. 3. Tadqiqotning laboratoriya va dala uslublarini qo`llagan holda tadqiqotlar 5

O'xshashlar

Napaleon I ning hayoti va faoliyati
“Oq do'ngpeshona (Hypophthalmichthys molitrix) va chipor do'ngpeshona (Hypophthalmichthys nobilis) baliqlarining bioekologiyasi
SAMARQAND VILOYATIDAGI SUV HAVZALARIDAGI AYRIM BALIQ TURLARINING BIOLOGIYASI
ZARAFSHON DARYOSI O’RTA OQIMI SHAROITIDA OQ AMURNING BIOLOGIYASI
Yustinian I davrida Vizantiyaning tashqi siyosati