SAMARQAND VILOYATI TUPROQLARINI MAKROFAUNALAR YORDAMIDA BIOINDIKATSIYALASH MUNDARIJA: Kirish……………………………………………………………………10 I bob. Adabiyotlar sharhi ....................................................................... 16 1.1 . Zarafshon vodiysining tabiiy – geografik tavsifi ……… .................... 16 1.2. O ` rta Osiyo tuproq faunasini o`rganilish tarixi.................................... 20 1.3. Organik chiqindilarni qayta ishlash biotexnologiyasi va makrofauna yordamida bioindikatsiyalash………………………………………………….28 II bob. Tadqiqot sharoitlari, obyekti va uslublari…………………….32 2.1. Tad qiqot material lari va o`rganish uslublari…………………………32 2.2. Tadqiqot obyektini tanlash………………………………………… ... 37 2.3. Tadqiqot uslublari……………………………………………………38 III bob. Tadqiqot natijalari …………………………………………….46 3.1. Y o mg ` ir chuvalchanglari (Lumbricomorpha) ……………………….. 46 3.2. Tuproq makrofaunasining organik o`g`itlarni parchalanishidagi ahamiyati……………………………………………………………………….53 3.3. Samarqand viloyati tuproqlarini makrofauna yordamida bioindikatsiyalash .............................................................................................. 57 3.4. Tuproq ifloslanishining sabablari, turlari va ularning bioindikatsiyasi…………………………………………………………………64 Xulosalar …………………………………………………………………75 Tavsiyalar ……………………………………………………………… ... 77 Foydalanilgan adabiyotlar r oʻ yxati …………………………………… . 78

Kirish Tabiiy muhitga ta`sirning global tabiati ikkinchisining yorqin o`zgarishiga olib keladi, shuning uchun biosferaning holati to`g`risida ma`lumotsiz va inson faoliyati ta`siri ostida uning o`zgarishini bashorat qilmasdan jamiyatning OK- qurol muhiti bilan keyingi o`zaro ta`siri imkonsiz bo`lib qoladi. Atrof-muhit haqida ma`lumot olish kimyoviy usullar yordamida yoki biologik ob`ektlarning holatini baholash orqali mumkin. Biomantiqiy tizimlardan foydalangan holda yashash joylarining abiotik va biotik omillarini baholash bioindikatsiya deb ataladi. Tuproqlarning biologik diagnostikasi va ko`rsatkichi printsipi tuproq turli organlar populyatsiyasining yashash joyi ekanligi va ular bilan yagona tizimni tashkil etish g`oyasiga asoslanadi. Tuproq hosil bo`lish jarayonini belgilaydigan tabiiy omillarning kombinatsiyasiga qarab, turli xil tuproqlar biota tarkibiga, biokimyoviy o`zgarishlarning yo`nalishiga va ushbu o`zgarishlarning mahsulotlarini saqlashga qarab ajralib chiqadi. Ushbu tamoyil V. V. Dokuchaev, P. A. Vim va S. P. Kostychev, V. N. Sukachev va boshqalar tomonidan yaratilgan tuproq va tuproq hosil bo`lishining biologik omillari to`g`risida o`rganish uchun asos bo`ldi. Antropogen diagnostika uchun biologik usullardan foydalanish, birinchi navbatda, organizmlarning atrof-muhitdagi normadan har qanday og`ishlarga tezkor reaktsiyasi bilan bog`liq. Bundan tashqari, bunday reaktsiya biologik ahamiyatga ega bo`lgan ko`rsatkichlarda antropogen ta`sirini baholashga imkon beradi. Faqatgina turli xil biologik tizimlarda sodir bo`layotgan jarayonlarni o`rganib chiqib, inson salomatligini muhofaza qilishni, tabiiy resurslardan uzoq muddatli foydalanish imkoniyatini va o`rmon va qishloq xo`jaligi mahsulotlarining yo`qotilishining oldini olishni, atrofdagi barcha xilma-xillikni saqlashni kafolatlaydigan atrof-muhitni shakllantirish mumkin. Biologik diagnostika va tuproq ko`rsatkichlarining maqsadi organizmlarning alohida turlarini yoki ularning jamoalarini, shuningdek 2

tuproqning xarakteristikasi uchun faol metabolitlarni yashash joyi sifatida ishlatishdir. Biz xalqimizning hech kimdan kam bo lmasligi, farzandlarimizning bizdanʻ ko ra kuchli, bilimli, dono va albatta baxtli bo lib yashashi uchun bor kuch va ʻ ʻ imkoniyatlarimizni safarbar etayotgan ekanmiz, bu borada ma`naviy tarbiya masalasi, hech shub h asiz, beqiyos ahamiyat kasb etadi. Agar biz bu masalada hushyorlik,2 va sezgirligimizni, qat`iyat va mas`uliyatimizni yo qotsak, bu o ta ʻ ʻ muhim ishni o z holiga, o zibo larchilikka tashlab qo yadigan bo lsak, ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ muqaddas qadriyatlarimizga yo g`rilgan va ulardan oziqlangan ʻ ma`naviyatimizdan, tarixiy xotiramizdan ayrilib, oxir-oqibatda o zimiz intilgan ʻ umumbashariy taraqqiyot yo lidan chetga chiqib qolishimiz mumkin [1,2]. ʻ Ta`limning yangi modeli jamiyatga mustaqil fikrlovchi erkin shaxsning shakllanishiga olib keladi. O zining qadr qimmatini anglagan irodasi baquvvat, ʻ iymoni butun, hayotga aniq maqsadga ega bo lgan insonlarni tarbiyalashga ega ʻ bo lamiz [2]. ʻ Mavzuning dolzarbligi. Respublikamizda hozirgi kunda bioindikatsiya tushunchasi nisabatan yangi tushuncha hisoblanadi. Tuproq makrofaunasi, ya`ni tirik organizmlar yordamida tuproqni bioindikatsiyalash dolzarb muammolardan biridir. Tuproq makrofaunasi vakillariga eng ko`p uchraydigan yomg`ir chuvalchanglari, hasharot va ularninglichinkalari, ko`p oyoqlar, quruqlik mollyuskalari va boshqa organizmlar guruhlari kiradi. Asosan yomg`ir chuvalchanglari 1 m 2 da 250 dan ortiq bo`ladi. Shuning uchun biz tadqiqotlarimizda asosan yomg`ir chuvalchanglarining mahalliy turlaridan foydalandik. Tuproqlarni makrofauna yordamida bioindikatsiyalash eng dolzarb va samarali usullardan biridir. Iqtisodiy jihatdan ham ancha samarali usul hisoblanadi [7, 14,15]. O zbekistonda territorial, iqlim, tuproq va boshqa jabhalardagi ʻ sharoitlarning xilma-xilligi, bioindikatsiyalash bilan birga yomg`ir chuvalchanglaridan chorvachilik komplekslari qurilishining o ziga xosligi ʻ chorvachilik chiqindilarini qayta ishlash muammosini oxirigacha hal 3

bo lmaganligi sababli biogumus olishda ham foydalanish mumkin. Chorvachilikʻ chiqindilarini yo qotish, tashish va qayta ishlashda texnik vazifalarni amalga ʻ oshirishning murakkabligi chorvachilik chiqindilarini foydali utilizatsiyalashni samarali usullarini yaratish muammolarini va atrof-muhitni muhofazasini ta`minlashga qodir apparatura bilan ta`minlash vazifasini ilgari surdi [16,17,18]. Hayvonlar go ngi va parrandalarning ahlatini qayta ishlash va tozaligi ʻ uchun ishlatiladigan usullar mexanik, fizik-kimyoviy, biologik va kombinirlangan turlarga bo linadi. ʻ Eng samarali uslublar go ng va ahlatni ʻ biologik qayta ishlash bilan bog`liq usul hisoblanadi. Shu sababli biotexnologik jarayonlarni amalga oshirish uchun yangi tuproq makrofaunasi yordamida bioindikatsion texnologik ishlanmalarni ishlab chiqish dolzarb va shu bilan birga ilmiy- texnik vazifalaridan biri hisoblanadi. Ko rsatilgan mavzuning dolzarbligi ʻ uni nazariy va amaliy jihatdan to liq o rganilmaganligi bilan dissertatsion ʻ ʻ tadqiqotlar uchun mavzu sifatida tanlanishiga sabab bo ldi [12,13,25,26,27]. ʻ Tadqiqot ob’ekti. Samarqand viloyati agrosenozlari tuproqlari, turli ifloslanish darajasiga qarab ajratilagan hududlar tadqiqot ob`ekti bo`lib xizmat qiladi. Tadqiqot predmeti. Samarqand viloyati tumanlarida mevali bog`lar tuproqlarida yashovchi yomg`ir chuvalchanglarining mahalliy turlarini aniqlash, turli zonalardan namunalar yig`ish hamda chorvachilik sohasida organik chiqindilarni biodegradatsiyalash va bioindikatsiyalash parametrlarini ta`sirini xarakterlovchi ekspremental va analitik tahlillar. Tadqiqot usullari. Samarqand viloyati tumanlarida mevali bog`lar tuproqlarida yashovchi yomg`ir chuvalchanglarining tajriba va taqqoslash uslublaridan foydalandik. M.S. Gilyarov [1 4,15,16 ] , T.S. Perel [ 28 ] uslublari bilan o`rganildi. Tadqiqotning maqsadi. O`zbekiston Respublikasida tuproq makrofaunasi tarkibiga kiruvchi organizmlar yordamida yomg`ir chuvalchanglari turlarini aniqlash, ulardan bioindikatsiyalshda foydalanish hamda chorvachilikda chiqqan organik chiqindilarni yomg`ir chuvalchanglarining mahalliy turlari asosida qayta 4

ishlash usullarini ishlab chiqish va joriy qilish. Qo yilgan maqsadni amalgaʻ oshirish uchun ushbu vazifalar belgilab olindi. 1. Yomg`ir chuvalchanglarini mahalliy tur tarkibini aniqlash. 2. Tadqiqot uchun kerakli maydon, chuvalchanglar soni va organik chiqindilar bo yicha hisob - kitobini o tkazish. ʻ ʻ 3. Organik chiqindilarni biodegradatsiyalash va tuproq makrofaunasi yordamida bioindikatsiyalash metodini ishlab chiqish. 4. Chorvachilik chiqindilarini qayta ishlash va biogumus olishda mahalliy yomg`ir chuvalchanglaridan foydalanish. 5. Tuproq makrofaunasining bioekologik ahamiyatini baholash. Tadqiqotning ilmiy yangiligi. Samarqand viloyati mevali bog`lari tuproq makrofaunasi yordamida tuproqlarni bioindikatsiyalash natijasida eng xavfli zonlarga superfosfat zavodi tuproqlari, katta avtomagistral yo`llar atrofi ham xavfli zonaga hamda mevali bog`lar tuproqlarida makrofaunaning tur tarkibi hamda zichligi yuqoriligi mahalliy yomg`ir chuvalchanglari misolida o`rganildi. Bajarilgan ekspremental va nazariy tadqiqotlar natijasida tuproqlarni bioindikatsiyalash eng kam harjli usulllardandir. Mahalliy turlarni yangi oziqaga o tkazish va moslashtirish bo yicha ishlar olib borildi. Olingan yangi tarkibli ʻ ʻ organik o g`it iqtisodiy jihatdan arzon, ekologik toza va uni qishloq xo jaligida ʻ ʻ keng foydalanish mumkin. Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati . Qishloq xo jaligi ʻ tarmoqlari rivojlanishi bilan nafaqat aholining cheksiz eh tiyojlarini qondirish uchun ishlab chiqilgan ma h sulotlardan ma`lum hajmda katta miqdorda chiqindilar hosil bo ladi. Hosil bo lgan chiqindilar nafaqat atrof muhit ʻ ʻ ekologiyasiga va inson salomatligi uchun ham xa v fli manbadir. Тurli texnologiyalar qo llanganda nafaqat yangi bioorganik o g`itlar, balki atrof muhit ʻ ʻ ekologiyasini saqlash shuningdek, tuproq unumdorligini oshirish va qishloq xo jaligi ekinlaridan yuqori sifatli mahsulotlar olishda eng qulay samaradorlikka ʻ ega. Shu sababli organik chiqindilarni yomg`ir chuvalchanglari asosida biodegradatsiyalas h texnologiyasi eng optimal muammolardan biri hisoblanib 5