KRIT-MIKEN SVILIZATSIYASI VA UNING RIVOJLANISHI MUNDARIJA: KIRISH. I.Bob. Krit-miken ma’daniyati I.1. Egey dunyosi ma’daniyati I.2. Miken ma’damiyati I.3. Gomer davri madaniyati II.Bob.Krit-Miken tarixi, joylashuvi va xo’jaligi II.1. Krit ma’daniyati va dini II.2. Kiklada ma’daniyati II.3. Krit-miken memorchiligi XULOSA. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI 1

Kirish: KURS ISHINING DOLZARBLIGI : Krit-mikenning jahon tarixiga o‘z ta’sirini ko‘rsatgaligi muhim o‘ringa egaligini ko‘rsatib, bugungi kunda shu ta’sir qanday rivojlarga olib kelganligni asoslab berish. Qadimgi Yunon madaniyatiniig birinchi davrini Egey yoki Krit - Miken deb atalishining sababi, Egey dengizidagi orol davlatlaridan dastlab topilgan arxeologik kashfiyotlardir. Bu yodgorliklar dastlab Mikena va Kritdan topilgan. Egey madaniyatiniig eng gullagan davri er. av. II minginchi yillarga to’g’ri keladi. Bu davrda hashamatli me’morchilik binolari, podsho saroylari, amaliy - dekorativ san’at namunalari topilgan. Bu saroyning tuzilishi, unda ibodatxonaning borligi, ularning o’zaro zina va narvonlar bilan bog’langanligi uning o’ziga xosligini belgilaydi. Saroyda ustunlardan ko’p foydalanilgan. Devoriy suratlarda kritliklarning hayoti, faoliyati aks ettirilgan. Krit madaniyatida kulolchilnk muhim o’rin egallaydi. Shuningdek,ular toshdan unumli foydalanganlar va san’at asarlari yaratganlar. Mikenada eramizdan avvalgi XIV - XIII asrlarda yaratilgan qal’alar, qurg’onlar bizgacha yetib kelgan. Bu qo’rg’on devorlari 5-6 tonna keladigan toshlardan qurilgan bo’lib, qalinligi 6 -10 metr, hatto 17,5 metrgacha bo’lgan, uning ichi bo’sh bo’lib, xazina rolini ham o’tagan. XIX asrning 70 - yillarida nemis arxeologi Shliman Egey dengizn qirg’oklarida qazuv ishlari olib bordi. Qazuv natijasida yettita shaharni aniqladi. Yunoniston madaniyati-uzoq taraqqiyot mahsuli bo’lib, Sharq mamlakatlari bilan Egey dengizi bo’ylarida joylashgan yunon qabilalari bilan Bolqon yarim orollarining janubi, Krit orollari va boshqa Egey dengizi orollari, Egey dengizining Osiyo qismi o’zaro munosabatlari natijasida paydo bo’lgan. Bu joylar Miken davlatlari deb nom olgan. Ikkinchi ming yillik oxirida Miken davlatlari Bolqon yarim orol shimolidan bu yerga kelib o’rnashgan va bu yerdagi qabilalarga qarindosh bo’lgan yunon qabilalari tomonidan tor - mor qilindi. ISHNING MAQSADI: Krit-miken tarixi va manbashunosligiga asosiy tushuncha berish, taraqqiyot qonunlarini tushunish, Krit-miken tarixi bilan tanishish, antik, o’rta va yangi davirda Qadimgi Yunoniston tarixiga oid bilimlarning taraqqiyotini qiyosiy tahlil qilish, Krit-miken tarixini o‘rganishda turli ilmiy manbaalarning o‘rniga baho berish, Krit-miken tarixi bilan shug‘ullangan tarixchilar va ularninga sarlarini ko‘rib chiqish. KURS ISHININGVAZIFASI - Krit-miken tarixi va manba shunosligi tushunchasiga molik xarakteristika berib, Krit-miken umumjahon madaniyatining taraqqiyotida tutgan muhim o‘rnini ko‘rsatish. KURS ISHINING DOLZARBLIGI : Krit-miken tarixi jahon tarixiga o‘z ta’sirini ko‘rsatgaligi muhim o‘ringa egaligini ko‘rsatib, bugungi kunda shu ta’sir qanday rivojlarga olib kelganligni asoslab berish. 2

I.Bob. Krit-miken ma’daniyati I.1. Egey dunyosi ma’daniyati Egey madaniyati , Kritmiken madaniyati — Kiklad, Krit o. , Yunonistonning materik qismi va Kichik Osiyo (G arbiy Anadolu)dagi jez davri tamadduniningʻ umumiy nomi (miloddan avvalgi 3—2ming yillik). Uning asosiy markazlari Miken (G.Shliman) va Krit (A.Evans)dagi qazishmalar natijasida ochilgan. Bir qancha lokal arxeologik madaniyatlarga ajratilgan: Kritdagi madaniyat, orolning afsonaviy podshosi Minosning nomi bilan Minoy madaniyati deb atalgan; Yunoniston materik qismining turli qismidagi madaniyatlar — fessaliya, makedon, ellada madaniyatlari; Kichik Osiyodagi — g arbiy anadolu madaniyati; Kikladdagi — ʻ kiklad madaniyati deb nom olgan. Egey madaniyati 3 davrga bo linadi: ilk (ellada ʻ madaniyati uchun — miloddan avvalgi 3000— 2100/1900-yillar, minoy madaniyati uchun — miloddan avvalgi taxminan 3000—2200-yillar), o rta ʻ (tegishli ravishda, miloddan avvalgi taxminan 2100/1900—1580-yil va miloddan avvalgi taxminan 2200—1700-yillar), so nggi (tegishli ravishda, miloddan avvalgi ʻ taxminan 1580— 1200-yillar va miloddan avvalgi taxminan 1700— 1150-yillar). G arbiy Anadolu va O rta Yunoniston madaniyatlari mahalliy neolit davri ʻ ʻ madaniyati, Egey dengizi sharkiy qismidagi orollar madaniyati asosida vujudga kelgan va Troya madaniyati ta sirida taraqkiy etganlar. Egey madaniyati notekis ʼ rivojlangan. Uning markazlari turli davrda yuksalish va tanazzul davrini kechirgan. Ingliz arxeologi A. Evans Egey madaniyati bo yicha tadqiqot ishlari olib borib, ʻ ko p jildli ilmiy asarlar yaratgan. Egey madaniyati ga oid piktografik yozuvlarni ʻ o rgangan. ʻ 1 Egey madaniyatiga oid obidalar mahalliy aholining Misr va Odd Osiyo bilan yaqin aloqada bo lganini ko rsatadi (Misr va Suriyada Egey san ati yodgorliklari, ʻ ʻ ʼ Krit o.da esa Misr va Old Osiyo san ati namunalari topilgan). Krit san ati o ziga ʼ ʼ ʻ xosligi bilan ajralib turadi. Egey madaniyatining muhim markazlaridan biri Knos shahridagi Hukmdorlar saroyi (taxminan miloddan avvalgi 2000-yildan so ng) ʻ qoldiqlari saqlangan. Saroy murakkab tarhli (16 ming m2ga yaqin maydonini egallagan), ko p marta qayta qurilgan, 3 qavatli bo lib, xonalar ustunli, tor hovlili, ʻ ʻ yuqori qavatlarga zinapoyalardan chiqilgan. Miloddan avvalgi 2-ming yillikning 1- yarmiga mansub kichik saroy, podsho villasi, karvonsaroy, 2—3 qavatli turar joylar qazib o rganilgan. Knos, AgiaTriadada mineral bo yoq bilan ishlangan ʻ ʻ freska qoldiqlari topilgan, ularda akrobatika o yinlari, suhbatlashayotgan ayollar, ʻ hayvon, o simliklar aks ettirilgan. Ayniqsa, Krit vaza rassomligi diqqatga sazovor. ʻ Suyak haykalchalar ko p ishlangan. Miloddan avvalgi 3-ming yillik va 2-ming ʻ yillikning boshlarida Kikladda marmar ayol haykalchalari ishlash, sopol idishlar san ati rivojlangan. Tirinf akropoli — mustahkamlangan tepalik (miloddan avvalgi ʼ 1 R. Rajabov. Qadimgi Dunyo tarixi. Toshkent. 2009. 234 b. 3

2-ming yillikning o rtalari)da bino qoldiqlari saqlangan; bu bino qadimiy yunonʻ ibodatxonalariga namuna bo lgani ko rinadi. Devoriy rasmlarda jang lavhalari aks ʻ ʻ ettirilgan. Mikenda relyef bilan bezatilgan "Sherdor darvoza", usti tuproq bilan gumbazsimon qilib yopilgan maqbara saqlangan. Maqbaralardan topilgan oltin va kumush bezak buyumlari zargarlik rivojlanganligidan darak beradi. Miloddan avvalgi 2-ming yillikning oxirlarida doriy qabilalari hujumi oqibatida Egey madaniyati markazlari vayron qilingan. Egey san ati yunon ʼ san atiga samarali ta sir ko rsatgan. Eramizdan aw. Ill—II ming ʼ ʼ ʻ yilliklarda„Dunay ortidan yunonlarning keyingi avlodlari Bolqon yarim oroliga bostirib kirdilar.Bu davrda Bolqon yarim orolida va unga yäqin orollarda kariylar, leleg va pelasglar yashaganlar. Krit-Miken madaniyati ingiliz arxeologi Artur Evansning Krit orolida olib borgan arxeologik qazishmalari, G. Shliman (1822— 1892)ni Kichik Osiyodagi Xissorlik tepaligida Troya shahri xarobalarini qazib ochishi, Yunoniston janubida Mikena va Tirinf shakarlarini qazishmalari natijasida ma’lum bo‘ldi. Artur Evans Krit orolidagi Knoss saroylarini ochib Kritning afsonaviy podshosi Minoy nomi bilan atalgan ajoyib Minoy madaniyati manzarasini yaratdi. Bundan tashqari Amoigos, Paros, Sifnos, Siros, Naksos, Tera, Melos, kabi Egey orollaridagi ko'pgina madaniy yodgorliklar ochildi. 2 Natijada eramizdan awalgi ikkinchi ming yillikkacha xalqlar yaratgan va bu xalqlar yutuqlarini ijodiy o'zlashtirgan yunonlargacha bo'lgan axeylarning Miken madaniyati deb atalgan madaniyatini yaxlit ko'rinishi shakllantirildi. Qadimda Egey havzasidauch. madaniy birlik: eng qadimgi Krit yoki Minoy deb nomlangan (er.aw. 3000— 1200-yillar) markazi Krit bo'lgan orollardagi Kiklaci, Bolqon Yunonistonidagi Elkda mdaniyatlari mavjud bo‘lgan. I.2.Miken ma’daniyati Miken, Mikeni Argolida ( Jan. Gretsiya ) dagi qad . shahar . Egey madaniyatining yirik markazi. Miloddan avvalgi 3ming yillikda manzilgoh . 17- asrdan axeylar davlatlaridan birining poytaxti . Ravnaq topgan davri miloddan avvalgi 1400—1200-yillarga to g ri keladi. Miloddan avvalgi 1200-yilda ʻ ʻ yong indan ʻ harobaga aylangan. Qazishmalar (1876-yildan) natijasida saroy , daxmalar , ulkan devorlar , hunarmandlar uylari va boshqa ochilgan. Miken madaniyati ilk Miken (er.aw.l700-yillarga yaiqn 1550- yillargacha). 0 ‘rta Miken (1550-1400), so'nggi Miken (1400— 1200) davrlariga bo‘linadi. 3 Er. aw. III ming yillik oxirlarida Bolqon Yunonistonida qabilalarning ko‘chishi bilan jamiyat ijtimoiy-siyosiy hayotida jiddiy o‘zgarishlar yuz berdi. Taxminlarga ko‘ra bu vaqtda Sharqiy 0 ‘rtayer dengizi qirg‘og‘ida hind-yevropa tillarida so'zlashuvchi 2 R. Rajabov. Qadimgi dunyo tarixi. Toshkent. 2009. 234. b 3 R. Rajabov. Qadimgi dunyo tarixi. Toshkent. 2009. 235 b 4

etnik guruhlar paydo bo'ladi. Er. aw. II ming yillik boshlarida kulolchilikda, kumushga ishlov berish ishlarida, urf-odat, an’analarda (jumladan, uy ichida, pol ostida yoki devor orasida bolalar qabri) yangi jihatlar paydo bo‘ladi. Yangi etnik birliklar eskilari bilan aralaslmib yangi moddiy va ma’naviy madaniyatini vujudga keltirdilar. Taxminan, er.' aw. XVIII asr oxirlarida Bolqon Yunonistonida mustahkamlangan kichik-kichik qishloqlaf ko‘plab paydo bo‘ladi. Qabrlarda metall qurollar uchramaydi. Bolqon Yunonistonini 236 Kritdan (qabrlarda krit ko‘zalari, krit namunasiga taqlid qilib yasalgan sopol buyumlar) boshqa hududlar bilan aloqalar deyarli yo‘q. Er. aw. 1600-yillar atrofida Kritda yuksak rivojlangan madaniyat mavjud bo‘lgan paytda Bolqon Yunonistonida jiddiy o‘zgarishlar yuz berdi. Markaziy va janubiy Yunoniostonda qudratli markaz Mikena shahri va boshqa ük shaharlar shakllana boshlaydi. Egey havzasida 400 yil davomida bir xil madaniyatni mavjud bo‘lishi uni shartli ravishda «Mikcn» madaniyati deb atalishiga sabab bo‘ldi. Mikena siyosiy markaz sifatida o‘zhukmronligini keng qamrovda amalga oshira olmadi. Faqat Mikenada olib borilgan arxeologik qazishmalar natijasida Mikena madaniyatiga mansub inshootlar qazib ochilgan. 1876-yilda arxeolog G.Shliman Mikenada qoyaga o‘yilgan shaxta tipidági qabrlarni topdi. Qabrlarda kumush va oltin bilan bezatilgan bronza (jez) qilichlar, oltin va kumush qadahlar, tilla niqoblar va boshqa buyumlar topildi. Qabr toshlarida ov va jang lavhalari tasvirlangan. Er. aw. XV asrdan boshlab Mikenada va Yunonistonning boshqa viloyatlarida gumbazli qabrlar rasm bo‘la boshladi. Bunday qabrlarda hokimlar dafn qilingan. Mikenadagi mashhur «Agamemnon qabri» hashamatli va ulug‘vor qilib qurilgan. 5 metigacha balandlikda bo‘lgan og‘ir eshiklar, usti har biri taxminan 120 tonna keladigan ikki xarsangtosh bilan yopilgan. Qabrlarda ko‘p miqdorda qimmatli buyumlar qurol-yarog‘lar topilgan. Mikena madaniyatining kulolchilik mahsulotlari Rodos, Kipr, Kichik Osiyo, Misr, Sitsiliya va Janubiy Italiyaga chiqarilgan. Bolqon Yunonistonida Er. aw. 1400- yildan boshlab mustahkamlangan qo‘ig‘onlar (Terin, Mikena, Afina, Fiva, Iolik) paydo bo‘ladi. Mikena san’ati ko‘p jihatdan Krit madaniyati bilan o‘xshash. Mikena tasviriy san’atida mavhum va o‘simliklar tasviri, hashamatli kiyingan kishilarni bir xildagi tantanali yurishlar, tasvirlarda statiklik, shartlanganlik hukm suradi. Bu davrda monumental me’morchilik mavjud emas. Diniy tasawurlar to‘g‘risida ma’lumotlar juda kam. Diniy rasm-rusmlar gemma va muhrlarda ifodalangan, joylarda diniy topilmalar mehroblar topilgan. XX asrning 60-yillarida Mikena akropolida (mustahkamlangan qalba diniy marosimlar bajariladigan markaz topildi. Markazda qo'llarini yuqoriga ko‘targan_lá4a loy haykalcha, loydan yasalgan ilonlar va mexrob bor. Muqaddas joy yaqinida turar joy binosi bo‘lib, tadqiqotchilarning fikricha bu binoda bosh kohin vashagan. l 953-vil ingliz olimlari Ventris va Chedvik Mikena saroylari buyumlarida sanoq hisob-kitoblar 5