logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. Krit Miken sivilizatsiyasi

Krit Miken sivilizatsiyasi

Yuklangan vaqt:

23.11.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

373.8701171875 KB
Ko'chirib olish
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI SHAROF RASHIDOV NOMIDAGI SAMARQAND DAVLAT UNIVERSITETI TARIX FAKULTETI Mavzu: “ Krit Miken sivilizatsiyasi ” Bajardi: ____________________ Tekshirdi: ___________________ Samarqand – 20__ KIRISH …………………………………………………………………………….3 I BOB. QADIMGI YUNO NIS TONDA KRIT-MIKEN SHARLARINING VUJ UDG A KELISHI I.1. Qadimgi Krit-Miken tarixiga umumiy tavsif……...…………………... …….5 I.2. K ri t-Mikenning qadimgi makonlarida shaharlarning tashkil topishi…….....10 II. BOB. K RI T-MIK E N HUDUDI D AGI SHAHARLARDA FAN VA MADANIYATI II.1. Yunonistonda fan va madaniyat……………………………………………17 II.2. Krit-Miken sivilizatsiyasining zavolga yuz tutishi…………………………26 Xulosa ………………………………………………………………………….…29 Foydalangan adabiyotlari ……… …………………………………………….…31 2 3 Kirish Kurs ishining dolzarbligi. Qadimgi Yunoniston tarixi qadimgi Sharq mamlakatlari tarixi bilan bir vaqtda va u bilan o'zaro aloqador holda rivojlandi. Eng so’nggi arxeologik ma'lumotlarga qaraganda miloddan avvalgi III ming yillik- dayoq Bolqon yarim orolining janubida va uning yaqin tevarak- atrofidagi orollarda ibtidoiy-jamoa munosabatlari buzila boshlaganligi ko'rinadi.Ay-rim joylarda dastlabki sinfiy jamiyat o'choqlari vujudga kelib, rivojlana boshlagan. Sinflarning tuzilish jarayonlari Krit, Lemnos orollarida boshqa hududdan ilgariroq , bu haqda keyinroq yuzaga kelgan qadimgi yunon afsonalarida xotiralar saqlanib qolgan. Yunonistonning j o gʻ ʻ rofiy mavqe yi qulay b o l ʻ gani holda yerining nis-batan kam unumligi, bir tomondan, mahalliy aholini qishloq x o ʻ jaligida nihoyatda zo‘r berib ishlashga, ikkinchi tomondan esa q o shn ʻ ilar bilan xalqaro aloqalarni,mol ayirboshlashni rivojlantirishga majbur etgan. Bu hoi hunarmandchilikning rivojini tezlashtirgan. Eng qadimgi Yunonistonda antik mulk shaklining paydo bo’lishi uchun dastlabki zarar shartlar ana shulardan iborat bo'lib, bu mulkiy shakl "tarixiy jarayonida dastlabki qabilalarning ko'proq serharakat hayoti,taqdiri va o’zgarishlarining" natijasi edi. Shunday jamoalarning sinfiy tabaqalanishi jarayonida shahar-davlatlar (polislar) paydo bo'lgan va bunday shahar-davlatlarning mavjud bo’lishi qadimgi yunon quldorlik jamiyati uchun xarakterlidir. Urushlar, qulfurushlardan qullar sotib olish va kambag 4 allashib qolgan o’z qabi-ladoshlarini qarzlar evaziga qul qilib ishlatish -polislardagi qullik manbai edi. Antik qullik dastavval Yunonistonda keng tarqalgan, so’ngra qo’shni hududlarga yoyilgan. Kurs ishining maqsadi: Qadimgi Yunoniston tarixi quyidagicha besh davrga bo’lib o’rgamladi: 1) Eg ey yoki Krit-miken davri (miloddan avvalgi III-II minginchi yillar),bu davr - uru g chi ʻ lik tuzumining ye mirili shi, ayrim rayonlarda ilk sinfiy quldorlik 4 davlatlarining paydo b oʻ lishi va rivojlanishi davri b o ʻ lib, u doriylaming k o ʻ chib k e lishi natijasida tamom b o l ʻ adi; 2) miloddan avvalgi XI-IX asrlardagi Yunoniston (K ri t - miken davri) -bu davr doriylaming istilolaridan keyin ibtidoiy jamoa munosabatlarining vaqtinchalik qaytadan bunyodga kelishi hamda undan keyin antik mulk-chilik shakli asosida sinfiy munosabatlaming umumyunon rivojlanishi davridir; 3) arxaik davr (miloddan avvalgi VII I -V II asrlar)-bu davrda polislar shaklidagi sinfiy jamiyat va davlatning tashkil topish jarayoni nihoyasiga yetgan; 4) klassik davr (miloddan avvalgi V-IV asrlar) - antik polislarda quldorlik munosabatlarining eng yuqori darajada rivoj topishi; 5) ellinizm davri (miloddan avvalgi IV asrning II yarmi - I asrning o’rtalari), bu davr - Erori davlatining yunon- m akedon istilosiga uchraganidan keyin Yaqin Sharqning kerig yerlarida quldorlik jamiyatining yanada rivojlanishidan iboratdir. Bu davr ellinizm dunyosming g‘arbiy qismi Rim tomonidan, Sharqiy qismi esa (Frotga qadar) Parfiya tomonidan zabt etilishi bilan tamomlanadi. 1 Kurs ishining vazifalari: Qadimgi Yunonistonda davlat va huquqning kelib chiqishi, rivojlanishi va ularning o ʻ ziga xos xususiyatlari kabi muammolami o'rganishda yuqoridagi har bir davrga to’xtab o’ish muhim ahamiyatga ega. Kurs ishining tarkibi: Kurs ishi kirish, 2 bob, 4 ta paragraf, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatdan iborat. 1 Boynazarov F. A. Qadimgi dunyo tarixi. Toshkent. 2004. B-390 , 63-64-b 5 I.BOB. QADIMGI YUNO NIST ONDA KRIT-MIKEN SHA HAR LARINING VUJ UDG A KELISHI 1.1.Qadimgi Krit-Miken tarixiga umumiy tavsif Eramizdan av.I-II ming yilliklarda Dunay ortidan yunonlarning keyingi avlodlari Bolqon yarim oroliga bostirib kirdilar.Bu davrda Bolqon yarim orolida va unga yaqin orollarda kariylar, Ieleg va pelasglar yashaganlar. Krit-Miken madaniyati ingiliz arxeologi Artur Evansning (185 1 —194 1) Krit orolida olib borgan arxeologik qazishmalari, G. Shliman (1822—1892)ni Kichik Osiyodagi His orlik tepaligida Troya shahri xarobalarini qazib ochishi, Yunoniston janubida Mikena va Tirinf shakarlarini qazishmalari natijasida ma’lum bo‘ldi. Artur Evans Krit orolidagi Knoss saroylarini ochib Kritning afsonaviy podshosi Minoy nomi bilan atalgan ajoyib Minoy ma daniyati manzarasini yaratdi. Bundan tashqari Amoigos,Paros,Sifnos,Siros,Naksos,Tera,Melos, kabi Egey orollaridagi ko'pgina madaniy yodgorliklar ochildi. Natijada eramizdan avalgi ikkinchi ming yillikkacha xalqlar yaratgan va bu xalqlar yutuqlarini ijodiy o‘zlashtirgan yunonlargacha boMgan axeylaming Miken madaniyati deb atalgan madaniyatini yaxlit ko‘rinishi shakllantirildi. Qadimda Egey havzasida uch madaniy birlik: eng qadimgi Krit yoki Minoy deb nomlangan (er.av.3000— 1200-yiIlar) markazi Krit boMgan orollardagi Kiklad, Bolqon Yunonistonidagi Ellada madaniyatlari mavjud boMgan. Krit madaniyati Krit yoki Minoy madaniyati uch davrga: ilk Minoy (er. a w .3000—2300-2100-yillar), o ‘rta Minoy (2300-2100— 1600-yillar) va soiiggi Minoy (1600—1200-yillar)ga b o lʻ inadi 2 . Kritning ilk gullab-yashnash davri va uning Egey dunyosidagi yetakchiligi er. avv. III—II ming yilliklarga to‘g‘ri keladi. Dastlab orolning janubiy, sharqiy qismi rivojlangan. 2 Ленцман Я. А. Рабство в микенской и гомеровской Греции. Москва, 1963. 88-стр 6 O’rta Minoy davrida Kritda «birinchi saroylar» davri b o lʻ di. Knoss, Fest va Malliya kabi shahar markazlari rivojlandi. Krit me’morchiligining kiklad va ellada sivilizatsiyalaridan ajratib turadigan xususiyati bu saroylarni ulug‘vor qurilgani bu saroylardagi nafis freska tasvirlarini yuksak san’at darajasida b o l ʻ ganidir.Freska tasviriy san’atini gullab-yashnashi «ikkinchi saroylar davriga» (er.av.XVII asr) va so'nggi Minoy davriga to‘g ‘ri keladi. O'rta Minoy davri Kritda taxminlarga ko'ra yer qimirlash natijasida halokat bilan tugallandi er avXVIII asrda Knoss, Fest, Malliya saroylari xarobaga aylandi. Ellik yildan so‘ng Krit yana qayta tiklandi va bu yuksalish er. av. 1400- yiIlarigacha davom etdi. Bu davrda Krit dengizida cheksiz hukmronlik qiladi. Krit Bolqon yarim oroli, Misr,Iberiyaga oily nav vino, zaytun moyini eksport qildi. Misrdan rangli shisha, fayans,Kipr orolidan mis, Suriyadan otash, Liviyadan qimmatbaho metallar va fil suyagi olib kelinadi. Kritning Egey dengizidagi yangi yetakchiligi er . av . 1700-yildan boshlanib Knoss va Festda yangi saroylar qurilib, uning devorlari ajoyib freskalar bilan bezatilgan. Ingliz arxeologi Artur Evans Knoss saroyini 40 yil davomida tekshirdi. Bir necha qavatli saroy Kritdagi eng ulug'vor inshoot edi.U bir necha marta qayta qurilgan bo'lib podsho oilasi istiqomatgohi, rasmiy qarorgoh va xo'jalik inshootlaridan iborat edi. Saroyda ko'plab xona va zal devorlari did bilan bezatilgan.Devoriy tasvirlarda hashamatli kiyingan ayollar va erkaklar,saroy hayoti manzarasi, o'simlik va hayvonlarning real ko'rinishlari yuqori darajadagi badiiy usulda chizilgan. Krit kulolchiligida ham badiiy san’atning nihoyatda yuksak darajada shakllantirilgani ko‘rinadi. Sopol idishlarda t abiatning boy manzaralari mohirona tasvirlanadi. Bunday tasvirlar amforalar (ko‘za), zaytun yog‘i va vino saqlanadigan bo‘yi 2m gacha bo'lgan pifos (xum) la rn i sirtiga chizilgan. Krit madaniyatini gullab yashnaganligini yana bir dalili Knoss saroyidagi raqqosa tasvirining bizgacha yetib kelgan bir qismidir. 7 Raqqosani go‘zal qaddi-qomatini yuksak noziklikda tasvirlanishidan hayratda qolgan arxeologlar uni shartli «parijlik ayol» deb atadilar. Knoss saroylaridan topilgan fayans haykalchalarda tasvirlangan kohinlarni uzun yubkada, yalang'och ko‘krak,nozik yelkalarga tushib turgan sochlari tasviri, saroyda hukm surgan nozik didgo'zallik dunyosidan dalolat beradi. Devoriy tasvir-freskalar va Krit xudolar panteonida ayol ma’budalarini oldingi o'ringa turgani ayollarni Krit jamiyati hayotida mavqeini yuqori darajada bo'lganidan dalolat beradi. Bundan tashqari, Gemma va uzuklarda qalqon tutgan ayol, kabutar bilan ma’buda, tog‘ cho‘qqisidagi ma’buda va ikki sher o'rtasidagi ma’buda tasvirlari buning yaqqol misoli bo'ladi. Freskalarda Krit orolining saroy va diniy hayoti tasvilari: yosh yigit- qizlaming yurishi, gullar orasidan yurib kelayotgan hokimning tasviri, qo'shiq aytib raqs tushayotgan raqqosalar, qo‘lida marosim ko‘zalarini ko'tarib ketayotgan o ‘smirlar, Kritda diniy ramz sanalgan ikki yoqlama bolta — labris ushlagan kohina kabi tasvirlar aks ettirilgan. Kritning ijtimoiy-siyosiy munosabatlari to‘g‘risida hech qanday aniq ma’lumot yo‘q. Taxminlarga ko‘ra o’rta Minoy davrida orolning shimoliy qismida (poytaxti Knoss) mustaqil sulola, boshqasi janubda (poytaxti Fest) hukmronlik qilgan. Hokim oliy kohin vazifasini ham bajaigan. So‘nggi Minoy davrida Kritdagi butun hokimiyat Knoss hokimlari qoiiga o‘tadi. Siyosiy hokimiyat tuzilishi jihatidan sharq despotiyasiga o ‘xshash b o lʻ gani ehtimolidan holi emas. Yer davlat mulki boigan. Hunarmandlar, qullar boigani taxmin qilinadi. Kritda qul mehnatidan podsho xo'jaliklarida foydalanilgani, xonaki qulchilik mavjud boigani faraz qilinadi. Jamoa munosabatlarini uzoq mavjud boiganligidan er av III ming yilikka borib taqaladigan Messara vodiysida mavjud boigan guruhiy qabrlar, Vasilikada topilgan ikki qavatli uylar dalolat beradi 3 . 3 Пендлбери Дж. Археология Крита. Москва, 1950. Б -389, 53-58-стр 8 Er. av.1450-yillarda ibtidoiy va jangovor axey qabilalari orolga bostirib kirib Kritning siyosiy yetakchiligiga chek qo'ydilar. Egey havzasi ikki asr mobaynida doriyiar kelganlariga qadar axeylar hukmronligi ostida qoldi. Er . av . III ming yillik oxirlarida Bolqon Yunonistonida qabilalarning ko'chishi bilan jamiyat ijtimoiy-siyosiy hayotida jiddiy o'zgarishlar yuz berdi. Taxminlarga ko‘ra bu vaqtda Sharqiy O’rtayer dengizi qirg‘og‘ida hind- yevropa tillarida so‘zlashuvchi etnik guruhlar paydo boiadi. Er . av . II ming yillik boshlarida kulolchilikda, kumushga ishlov berish ishlarida, u rf -odat, an’analarda ju mladan, u y ichida, pol ostida yoki devor orasida bolalar qabri) yangi jihatlar paydo b o lʻ adi. Yangi etnik birliklar eskilari bilan aralashaib yangi moddiy va ma’naviy madaniyatini vujudga keltirdilar. Taxminan, er . av . XVIII asr oxirlarida Bolqon Yunonistonida mustahkamlangan kichik-kichik qishloqlar ko‘plab paydo boiadi. Qabrlarda metall qurollar uchramaydi. Bolqon Yunonistonini Kritdan (qabrlarda krit ko‘zalari, krit namunasiga taqlid qilib yasalgan sopol buyumlar) boshqa hududlar bilan aloqalar deyarli yo‘q. Miken madaniyati. Er .a v . 1600-yillar atrofida Kritda yuksak rivojlangan madaniyat mavjud b o l ʻ gan paytda Bolqon Yunonistonida jiddiy o ʻ zgarishlar yuz berdi. M a rkaziy va janubiy Yunonistonda qudratli markaz Mikena shahri va boshqa ilk shaharlar shakllana boshlaydi. Egey havzasida 400 yil davomida bir xil madaniyatni mavjud b o li ʻ shi uni shartli ravishda «Miken» madaniyati deb atalishiga sabab boidi. Mikena siyosiy markaz sifatida o ʻ z hukmronligini keng qamrovda amalga oshira olmadi.Faqat Mikenada olib borilgan arxeologik qazishmalar natijasida Mikena madaniyatiga mansub in shootlar qazib ochilgan.1876-yilda arxeolog G.Shliman Mikenada qoyaga o ‘yilgan shaxta tipidagi qabrlami topdi.Qabrlarda kumush va oltin bilan bezatilgan bronza (jez) qilichlar, oltin va kumush qadahlar, tilla niqoblar va boshqa buyumlar topildi.Qabr toshlarida ov va jang lavhalari tasvirlangan. 9 Er . av . XV asrdan boshlab Mikenada va Yunonistonning boshqa viloyatlarida gumbazli qabrlar rasm bo’la boshladi. Bunday qabrlarda hokimlar dafn qilingan.Mikenadagi mashhur«Agamemnon qabri» hashamatli va ulug‘vor qilib qurilgan. 5 metrgacha balandlikda boigan og’ir eshiklar, usti har biri taxminan 120 tonna keladigan ikki xarsangtosh bilan yopilgan. Qabrlarda ko‘p miqdorda qimmatli buyumlar qurol-yarogiar topilgan.Mikena madaniyatining kulolchilik mahsulotlari Rodos,Kipr , Kichik Osiyo, Misr, Sitsiliya va Janubiy Italiyaga chiqarilgan. Bolqon Yunonistonida Er.av. 1400- yildan boshlab mustahkamlangan qo‘rg‘onlar (Terin, Mikena, Afina, Fiva, Iolik) paydo b o ladʻ i. Mikena san’ati ko‘p jihatdan Krit madaniyati bilan o‘xshash. Mikena tasviriy san’atida mavhum va o ‘simliklar tasviri, hashamatli kiyingan kishilarni bir xildagi tantanali yurishlar, tasvirlarda statiklik, shartlanganlik hukm suradi. Bu davrda monumental me’morchilik mavjud emas. Diniy tasavurlar t o ‘g‘risida ma’lumotlar juda kam. Diniy rasm-rusmlar gemma va muhrlarda ifodalangan, joylarda diniy tomlmalar mehroblar topilgan. XX asrning 60-yillarida Mikena akropolida (mustahkamlangan qalba) diniy marosimlar bajariladigan markaz topildi. Markazda qoilarini yuqoriga ko‘targan 16 ta loy haykalcha, loydan yasalgan ilonlar va mexrob bor. Muqaddas joy yaqinida turar joy binosi bo’lib, tadqiqotchilarning fikricha bu binoda bosh kohin yashagan. 1953-yil ingliz olimlari Ventris va Chedvik Mikena saroylari buyumlarida sanoq hisob-kitoblar to‘g ‘risida maiumot beradigan loy taxtachalardagi mikena yozuvlarini o'qidilar. Er . av .1 000 yillikni oxirida Kipr Kichik Osiyodagi panfiliyalik axeylar tomonidan o‘zlashtiriladi. Er av XIV asrda Kichik Osiyoda Axaya davlati mavjud boigani to‘g‘risida mixxat yozuvlari ma’lumot beradi. Xett manbalarida (XIV—XIII asrlarda) Axaya deb atalgan davlatni tadqiqotchilar Bolqon yarim oroli Kichik Osiyo va Rodos orolida deb turli farazlar qiladilar. 10 1.2. K ri t-Mikenning qadimgi makonlarida shaharlarning tashkil topishi Yunoniston geografik jihatdan 3 qismga b o lʻ inadi: Fessaliya va Epir, shimolda Moli va Pagasey ko‘rfazlari, janubdan Korinf va Saronika bilan cheklangan,markaziy qismi Peloponnes yarim orolidan iborat janubga boiinadi. Shimoliy qismida Fessaliyani Epirdan Pind togiari zanjiri ajratib turadi. Qadimda bu ikki viloyat yunon madaniyati shakllanishida muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki bu yerda ilk bor shimoldan janubga tomon yunon qabilalari siljib kelgan. Fessaliyada qadimgi yunon afsonalari paydo boidi. Uning janubidagi Sperxa daryosi vodiysidagi axey Ftiotidasi ahil va mirmidonlar vatani. Fessaliyadan afsonaviy Yason uzoq Kolxidaga oltin mo‘yna uchun joiiab ketgan. Dodonda Sella kohinlari muqaddas dub daraxtining barglarini shitirlashiga qarab fol ochganlar. Ejpir yunon madaniyatiga aloqasi boimagan yowoyi oika boiib, uni markaziy Yunoniston bilan faqat xaoii,tesprot,moloss va oresta kabi epir qabilalari joylashgan Axeloy daryosi bogiab turgan.Fessaliya barcha tomondan togiar bilan o r ʻ algan b o l ʻ ib,bu yerda ikki tekislikni Fessaliyalik bosqinchilar ishg‘ol qilganlar. Ular mahalliy aholini qaram penestlarga aylantirganlar. Qisman ularni vodiydan togiarga siqib chiqarganlar. Fessaliya g'arbiy qismida g'alla va chorvachilik rivojlangan. U yerda qulay qirg'oq va qoitiqlar yo‘q. Shimoliy Yunonistonni markaziy Yunonistondan dengiz va Oyta togiari orasida yotgan Fermopil daryosi ajratib turadi.Markaziy Yunonistonda kam sonli togiik qabilalar joylashgan. Egey dengizi qirg‘og‘ida Evbey oroli qarshisida Opunt lokrlari joylashgan. Er avV asrda afinaliklar uchun lokrlar qoloqlikning namunasi boigan.Parnas (2450 m) va Kifris togiarida joylashgan vakiy qabilalari yanada qoloq b o lg ʻ an. 4 4 Полякова Г. Ф. Социално-политическая структура пилосского обшества. Москва, 1978. 120- 123-стр 11 Markaziy Yunoniston yoiidagi eng muhim joy bu Elateya shahri boigan. Delfa qadimgi Elladaning diniy markazi vazifasini oʻ tagan. Parnasdan shimolda Yunonistonning eng kichik viloyati — Dorida (185 kv.km) b o l ʻ gan, aftidan doriylar shu yerdan kelib chiqqanlar. Fokidadan g'arbga Agra, evitan nomidagi illiriya qabilalari yashagan togii va ozroq unumdor vodiyga ega boigan Etoliya viloyati joylashgan. Shimolda Epir bilan tutashgan Abrakiy qoitigigacha boigan hudud Akarnaniyada illiriya qabilalari yashagan. J anubda 3000 kv. km. hududni egallagan Beotiya viloyati birdaniga 3 dengiz bilan tutashgan. Poytaxti Fiva b o l ʻ gan Beotiyada g'allachilik, chorvachilik va baliqchilik kuchli rivojlangan. Beotiyani janubdan Kiferon va Parnas togiari o ‘rab turadi. yunonistonning markazida tuprogi dehqonchilikka noqulay boigan Attika viloyati joylashgan.Qadimgi Attikada suv tanqis b o lsa ʻ da, ammo marmar, loy, kumush va zaytun darcvtlariga boy boigan. Afmaning dengiz yoiini Salamin oroli to‘sib turadi. Salamin uchun Afina Megara va Egina bilan uzoq urush olib boigan, faqat Eginaning bo‘ysundirilishi Afmaning dengiz savdosiga yo‘I ochdi. Korinf va Saronik qoitiqlari orasidagi togiik hududda Megara shahri joylashgan.Korinf qoitigidan so‘ng Peleponnes yarim oroliga o‘tish mumkin. Uning markazida Arkadiya balandligi turadi. Lakoniya va Messeniya viloyatlari yarimorol g‘arbida joylashgan. Bu viloyatlarda g'alla ekilgan.Messeniyadan shimolda Elida viloyati joylashgan boiib, Alfey va Kladey daryolari qo'shilish joyida har 4 yilda bir marta Olimpiya o'yinlari o ‘tkaziladigan Olimpiada joylashgan.Ellidadan shimolda Axeya viloyati turadi. Yunonistonning iqlimi yumshoq, harorati 16 °C ni tashkil etadi. Landshafii qadimda hozirgidan farq qilgan. Qalin o'rmonlar ko‘p b o l ʻ ib ,tuproq hozirgidek toshloq b o l ʻ gan. Faqat ozgina yer unumdor boigan 5 . Er. av . VI asrgacha faqat bug'doy va tariq ekilgan. Keyin esa uzum va zaytun bu ekinlarni siqib chiqargan. Yunonistonda oltin yo‘q. Mis juda ko‘p. Xalqida shahrining nomi ham «mis» degan ma’noni bildiradi. Bu yerdan mis 5 Р. Меркелбах 1969 йил, Унтерсучунген зур Одйссее (2-нашр), Мюнхен. 2019. 25-26-стр 12 qazib chiqarilgan. Beotiya va Lakoniyada sifati past temir, Tasos va Sifnos orollaridan er .a v . VIII—VI asrlardan kumush qazib olingan. Er. av.VIII asrdan Lavrion kumush koni ochilgan. Bu konlardan olingan daromad er.a v. V asrda Afinani qudratli flot qurishga va Yunonistonda yetakchilik rolini oʻ ynashga imkon berdi. Afinada tog‘-konchilik sohasida ulkan yutuqlaiga erishildi. Konlarning chuqurligi 100 m. ga yetgan. Qimmatli metallarni qidirib topish san’ati yuqori darajada bo'lgan. Kulolchilikda yunonlar haqiqiy san’atkor bo‘lganlar. Tosh juda yuqori baholangan. Hamma joyda tosh mo’l- ko’l bo'lgan. Marmarning vatani Pentelikon Aflnadan bor- yo‘g‘i 10 km masofada joylashgan. Mashhur Parfenon va Propiley pentelikon mamaridan bunyod etilgan. 6 Qadimgi Yunoniston tarixi manbashunosligi. Qadimgi Yunoniston tarixiga oid manbalar ko‘pligi va yaxshi saqlanib qolganligi bilan boshqa hududlar tarixidan farq qiladi. Yunoniston tarixi manbashunosligida qadimgi tarixchilarning asarlari muhim o ‘rin tutadi. Er avVI—V asrlarda tarix fani gullab yashnagan davridir. Bu davr tarixchiligini g‘arb olimlari «Aliolida polislar tarixi» deb atashadi. Bu davrdagi ko‘zga ko‘ringan tarixchilardan: Gerodot, Fukidid va Ksenofontni olish mumkin. Makedoniyalik Aleksandming sharqqa yurishlaridan so‘ng Yunoniston tarixida yangi tarix maktabi — Arastu maktabi shakllandi. Bu davrning eng ko'zga ko'ringan asari Arastuning «Politiya» asaridir. Bu asar Arastu va uning shogirdlari tomonidan yozilgan bo‘lib, yunon polislari, O’rta yer dengizi qirg‘oqlaridagi yunon koloniyalari haqida muhim ma’lumot beradi. Asar juda ko‘p boiimlardan iborat bo‘lsa-da, uning faqat bizgacha «Afina politsiyasi» qismi yetib kelgan. Ellin davriga kelib yunon jamiyatidagi keskin o‘zgarishlar, katta davlatlaming vujudga kelishi bilan umumiy tarixga asos solindi. Bu davrning eng ko‘zga ko'ringan tarixchilaridan biri Timey bo‘lib, u o‘zining asarida Bolqon Yunonistoni, g‘arbiy yunon mustamlakalari haqida muhim ma’lumotlar beradi. 6 D. Homerik Odisseya, Oksford. 2019 B-290. 17-19-стр 13 Qadimgi yunon tarixi bo‘yicha eng muhim manbalardan biri arxeologik topilmalar hisoblanadi. Arxeologlar Bolqon Yunonistoni va Egey dengizi orollaridagi qadimgi ibodatxonalar, saroylar, mudofaa inshootlarini qazib ochdilar. Ayniqsa, Krit orolida ingliz arxeologi A. Evans 40 yildan ko‘proq vaqt Knoss saroyini qazib ochdi. Kichik Osiyoda nemis arxeologi G. Shlimanning Troya xarobalarini qazib ochishi qimmatli ma’lumotlarni berdi. Me’muar asarlar. Polislarning yemirilishigacha yunonlar tarix va adabiyotga oid asarlarni me’muar shaklda yozishgan. Er avIV asrdagi eng yirik me’muar asar Ksenofontga tegishli. U asosan harbiy sohaga oid ma’lumotlarni beradi. Ellinizm davrida me’muar va avtobiografik asarlar yozish odat tusiga kirdi. Ellin davri siyosatchilaridan Pirra va Arata eng yirik tarixiy asarlar mualliflari hisoblanadilar. Shaharlar. Yunon tarixiy manbashunosligiga shahar qoldiqlari muhim o'rin tutadi. Shaharlardagi saroylar, ibodatxonalar yaxshi saqlangan. Krit- Miken davri saroylari, inshootlari juda ko'plab topilgan. Yunon me’morchigining asosiy yodgorliklaridan bu Palestlar va Gimnasiylardir. Palestlar — bu sport inshootlari jumlasiga ki rib, u yerda asosan yosh bolalar muntazam sport bilan shug‘ullanishgan. Gimnasiy — sport inshooti boiib, bu yerda asosan kattalar sport va fan bilan shug‘ullanganlar. Bizgacha Afinaning ikki katta gimnasiyasi saqlanib qolgan. Ulardan biri qahramon Akadem bogida joylashgan, ikkinchisi likeylik Appolon dala hovlisida joylashgan. Yunonistondagi madaniyat markazlaridan yana biri bu muqaddas joylar va ulardagi haykal va inshootlardir. Sliaharlar tarixini o ‘rganishda qadimgi yoilar ha... muhim ahamiyat kasb etadi. Eng yirik yoilar xarobasi Afina va Pirey portidagi y o i boiib, dengiz ortidan keltirilgan mahsulotlar Pirey portiga tushirilib, shu y o i orqali Afinaga keltirilgan. Bu mashhur y o i Peloponnes urushi davrida Sparta va uning ittifoqchilari tomonidan buzib tashlangan. Hozirgi kunda faqat uning xarobalarigina saqlanib qolgan. Pireydan tashqari 14 Yunonistonning ikki yirik porti Samos va Iskandariya ham o ‘z ahamiyatini yo‘qotgani yo‘q. 7 Mudofaa devorlari . Yunon mudofaa va harbiy tarixida himoya devorlari va boshqa fortifikatsiya inshootlari muhim o ‘rin tutadi. Yunon tarixini qadimgi davriga oid mudofaa inshootlari Troya, Mikena, Tirinf va Afinada yaxshi saqlangan. Undan tashqari Xersones, Eley, Metapont, Akrogant shaharlari devorlari asl holicha saqlanib qolgan. Yozuvlar. Yunon tarixini o ‘rganishda yozuvlar muhim ahamiyat kasb etadi. Asosan XIX asrning 70-yillaridan papirus topilmalarni o ‘rganish natijasida yangi «papirologiya» faniga asos solindi. Yunon jamiyatiga papirusning kirib kelishi Misr tarixi bilan uzviy bogMiqdir. Qadimgi mashhur yunon — lirik shoirlari Alkey, Sapfo, Korin, Pindara, Vakximida va mashhur fojeanavislar Sofokl va Evripid hamda mashhur hajviy asarlar muallifi Menandrlar o ‘z asarlarini papiruslarga yozishgan. Papirusga ko‘chirilgan eng yirik asar Arastuning «Afina politiyasi» asaridir. Keyinchalik qog'ozning kashf etilishi bilan papiruslar o ‘z ahamiyatini yo'qotgan, ularni faqat hukmdor saroyidagi arxivlardan topish mumkin. Tangalar. Yunoniston iqtisodiy tarixini o ‘iganishda tangalar muhim o’rin tutadi. XVIII asrda Venada o'tkazilgan qadimgi yunon tangalari ko'rgazmasida 70000 dona yunon tangalari kolleksiyasi namoyish etilgan. Qadimgi yunon tangalari iqtisod va savdo sohasidagi eng muhim ashyoviy dalildir. Arxaik davr yunon tangalari kumushdan bo'lib, uning teskari qismida shahar ramzi yoki shahar nomining birinchi harfi tushirilgan. Ellin davri tangashunosligi arxaik davr tangashunosligidan farq qiladi. Ularda asosan hukmdorning surati va teskari tomonida esa yozuv va ramzlar tushirilgan. Tangalardan tashqari tesserlar, ya’ni hozirgi kundagi chipta shaklidagi hujjatlar yaxshi saqlangan. Ular asosan sopol va metalldan tayyorlangan. Tesserlar ikki xil vaziyatda ishlatilgan: harbiy sohalarda kiyimlarga taqilgan 7 Neoanaliz. Toshkent. 2010. B-570, 37-39-c тр 15 bo‘lsa, kundalik hayotda teatr va dam olish joylariga kirish uchun ruxsatnoma vazifasini o ‘tagan. Bizgacha yetib kelgan tesserlardan eng mashhuri Dionis teatriga kirish uchun ko‘rsatilgan tesserlardir. Ularda asosan yunon harflari yozilgan, har bir tesserda bitta harf uchraydi 8 . Ostrakonlar. Ular sopol parchalari bo'lib, Afina demokratiyasiga xavf soladigan siyosiy arbob, taniqli shaxslarga qarshi ovoz berishda ishlatilgan. Ular er avV asrga oid. Bizgacha yetib kelganlaridan biri Femistoklga qarshi yozilgan. Qadimgi Yunoniston tarixini o ‘rganishda logograflarning asarlari ham muhim o ‘rin tutadi. Logograflar o'sha davr voqea-hodisalarini hech qanday izoh bermay tasvirlaganlar. Ular er avVI—V asrlarda yashaganlar. Ular tarixni afsonalar bilan aralashtiiganlar. Afsonalaiga tarixiy voqealar deb qarab unga ishonganlar. Er. av . VI asrning ikkinchi yarmida yashagan logograf Miletlik Gekatey o'zining asarida Yunonistonning jug‘rofik xaritasini chizadi. Uning asarlaridan bizgacha ayrim parchalar yetib kelgan. Yunon tarixini davrlashtirish. Yunon tarixi' Qadimgi dunyo tarixining bir qismi hisoblanadi. Qadimgi yunon tarixi doirasida Bolqon yarim oroli, Egey dengizi havzasi, janubiy Italiya, Sitsiliya oroli va shimoliy Qora dengiz bo‘yi, Kichik Osiyoning g‘arbiy qirg‘og‘idagi qadimgi jamiyatlaming shakllanishi, gullab-yashnashi va tushkunlik davrini o ‘rganadi. Yunon sivilizatsiyasi tarixi uch bosqichga boiinadi: birinchisi — bu er avII ming yillikda Krit va Mikenada ilk sinfiy jamiyatlar va davlat birlashmalarining paydo boiishi va halokati.Ikkinchi bosqich — bu Krit-Miken sivilizatsiyasining halokatidan keyin antik Yunonistonning er avXII asrdan er avIV asrning so‘nggi choragigacha bo‘lgan taraqqiyot davrini o‘z ichiga oladi. Qadimgi Yunon jamiyati taraqqiyotining eng yuqori cho‘qqisi ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy davlat tuzilmasi bo‘lgan yunon polislarining tug‘ilishi, yuksalishi va tushkunligi bosqichi boidi. 8 J. Griffin "Epik tsikl va Gomerning o'ziga xosligi" Yunonshunoslik jurnali. Toshkent. 1977 yil. 39 -b 16 Er . av . IV asrning so‘ngi choragida yunon-makedonlar tomonidan Ahamoniylar Eroni davlatining bosib olinishidan yunon tarixining uchinchi so'nggi bosqichi boshlanadi. Bu bosqich qariyb uch yuz yilni o‘z ichiga olib, sharq va g‘arb madaniyati unsurlarini oʻ z ichiga olgan Ellin davlatlarining tashkil topishi, ellin madani yatining rivojlanishi davridir. Bu bosqich er avI asr so‘ngida ellin davlatlarining g‘arbdan Rim, sharqdan Parfiya tomonidan bosib olinishi bilan tugaydi. Bolqon Yunonistonida davlatchilik taraqqiyotining yangi davri taxminan er avXI asrdan boshlanadi. 9 9 J.T. Kakridis 1949, Homerik tadqiqotlar, London. 2014. B 180-b 17 II. BOB. KIRT-MIKIN HUDUDIAGI SHAHARLARDA FAN VA MADANIYATI 2.1. Yunonistonda fan va madaniyat Qadimgi Yunoniston iqlimi o ziʻ ga hos sanaladi. Daryolar y o ʻ q, unumdor yerlar kam bo’lgan. Biroq, dengizning mavjud bo’lishi yunonlar uchun qulay imkoniyatlar yaratib bergan. Yangi yerlarni egallash, hayot uchun kurash yunon sivilizatsiyasining rivojlanishi uchun qulay imkoniyatlar yaratdi. Dastlabki sivilizatsiya o c ʻ ho g i ʻ Krit orolida miloddan avvalgi III-II ming yillikda vujudga keladi. Bu Minoi sivilizatsiyasi deb ham ataladi. Mil. avv. XVasrda tabiiy ofatlar krit-miken jamiyatini yo’q qildi. Uning o’rniga Ahey sivilizatsiyasi keladi. Uning rivoji XV-XIII asrlarga to’g’ri keladi. Biroq, XIII-XII asrlarda to’satdan inqirozga uchradi. Buning sababi sifatida doriylar istilosini ko’rsatishadi. Krit va Ahey sivilizatsiyasi boshlanqich etap sifatida keyingi yunon sivilizatsiyasi rivojlanishi uchun asosiy turtki bo’ladi. Miloddan avvalgi VIII-VI asrlarda yunonlar tarihida buyuk koloniyalar davri hisoblanadi. Bunga sabab erkin yunonlar orasida erlarni kamligi, kambagallashuv, ishsizlik edi. Kolonistlar oldida tabiat injiqligi turardi. Shu jihatdan o ʻ z ishini ustasi,epchil,mehnatsevar,odamlar yetishib chiqdi. Miloddan avvalgi IV asrda A.Makedonskiy davlati ellin sivilizatsiyasi sifatida keyinchalik yunon sivilizatsiyasini nihoyasiga yetkazadi. Yunoniston sivilizatsiyasining o ʻ ziga hosligi-polis jamiyatini mavjudligi deb hisoblash zarur. U davlatning siyosiy hayoti, qadriyatlar tizim, adabiyot va san’at va falsafaga katta ta’sir ko’rsatgan. Jamoani a’zosi b o li ʻ shi uchun erkin yunon bo’lishi hamda hususiy mulkka ega bo’lishi shart edi.Chunki, ular erkin mulkdor bo’lishi bilan birga davlat ishlarida ham qatnasha olar edi. Shu jihatdan yunon polislari fuqarolik jamoasi deb ham atalgan.Demak, Yunonistonda davlat jamoasidan yetishib chiqqan Polislarda doimo fuqarolik huquqi shakllanib borgan. Polislarda faqat ichki hayot, balki tashqi siyosat mavjud bo l ʻ ib o ʻ z armiyasiga ham ega bo’lgan. Polislar mil.avv.VI-V asrlarda o’zining rivojiga chiqqan. 18 Yunonistonda markazlashish jarayoniga harakat bo’lmagan. Faqatgina forslar bilan urush jarayonida birlashishga harakat bo’lgan.Shu jihatdan, bu yerda ikki sivilizatsiya markazi - Afina va Sparta vujudga keldi. Afina siyosiy hayotida demokratiya sari harakat b o lʻ gan. Jumladan mil.avv.594 yili Solon islohoti amalga oshirilib, jamiyatda fuqaro va demosni yaqinlashtiradi. Endi demos ham barcha huquqqa ega bo’ldi. Keyinchalik mil.avv. V asrda Eftalit va Perinlar o z ʻ faoliyati bilan demokratiyani yanada mustahkamlaydi. Spartada arhaik jamiyat qoldiqlari mavjud b o ʻ lib, jamiyatda hususiy mulkka ruhsat berilmagan (yerga egalik).Qullar ham davlatga tegishli sanalgan. Erkin aholi orasida "Tenglik principi" hukmron bo’lgan. Yunon fors urushlaridan Afina va Sparta qudratli davlatga aylandi. Ikkala davlat ham Yunonistonda yagona hukmronlik uchun kurash boshladi. Biroq, urush ikkala tomonni zaiflashtirdi. A.Toynbi fikricha, bu jihat qadimgi yunon sivilizatsiyasining inqirozi edi. Yunon sivilizatsiyasining so’nggi bosqichi sifatida ellin davri A.Makedonskiy davlatini aytib o’tish lozim. Polislardagi ijtimoiy hayot ulkan madaniy hayotning rivojlanishiga turtki berdi. Mil.avv. VII-VI asrlarda falsafa fani shakllanadi. Ular orasida Fais, Anaksimandr, Anaksimen, Geraklit, Protogor kabi faylasuflar alohida o’rin egallaydi. Shuningdek, she’riyat vujudga kelib, unda insonning ichki hissiyotlarini ochib berish asosiy o’rinda bo’lgan. Bu jarayonda teatr ham o’z rivojining yuqori cho’qqisiga yetgan. Rim sivilizatsiyasi esa k o ʻ p tomondan yunon jamiyati davomi yoki antik sivilizatsiyaning ohirgi bosqichi deb qaraladi. Biroq uning o’ziga hos hususiyatlari bor edi. Rimga faqat qulay geografik sharoit, balki ular yunonlar,karfagenliklar,etrusklar bilan yonma-yonligi hamda ularning yutuqlarini yahshi o’zlashtira olganligida deb hisoblash lozim. Miloddan avvalgi III asrda Rimda fuqarolik jamiyati shakllanib bo’ldi. Bu esa ichki hayot - patritsiylik tizimini qaror topilishini nihoyasiga yetkazadi. Rim fuqarosi majburiyatlari aniq belgilangan edi: avvalo, jamiyat oldidagi burch, s ngra 19 oila oldidagi hamda o’zligi uchun qayg’urishdir. Rim garchi aristokratik resublika hisoblansada, ularning vakolati cheksiz bo’lmagan. Turli organlar bir-birini nazorat qilishi mumkin bo’lgan. Albatta, Rimdagi individualizm faqat yunon madaniyatining ta’siri emas, balki jamiyatdagi tengsizlikni mahsuli ham deb qarash lozim. Rimda imperiyani paydo bo’lishi sivilizatsiyani tugashimi? Bir qaraganda imperiya qudratli bo’lib, sivilizatsiya to’htamagandek tuyuladi. Biroq, yakunida Rim sivilizatsiyasi qator kuchli zarbalar qurboniga aylandi. Avvalo, ijtimoiy- iqtisodiy va madaniy jarayonlarda, so’ngra varvarlar hujumidir. Rim buyuk Ko’chishdagi yosh halqlar yo’lining kelishgan joyiga aylandi. Biroq, er. 410 yilida Alari x boshchiligida Vestgotlar tomonidan Rimni talon- taroj qilganlaridan boshlab, Rim va uning forumi doimo barbod qilindi. Italiyani zabt etgan ostgotlarning qiroli Teodori qadimgi poytahtni saqlashga qaror qiladi va ushbu qirolning hukmdorligi paytida er. 489 yilidan 526 yiligacha shahar yahshi holatda saqlanadi. Biroq asrning o’rtasida shahar uchun jang qilgan Vizantiyalik va Osgotlarning qo’shinlari Rimni harobaga aylantirdilar.Qudratli davlat bo’lgan ammo hozirda kuchsizlangan Rim barbod bo’la boshladi, biroq er. 800 yilida ham zabt etilgan shahar shunday katta ahamiyatga ega ediki, bu shaharda Franklarning qiroli Karl buyukning toj kiyish marosimi b oʻ ldi. Karl buyukning davrida Rimga ziyoratga kelgan sayyohlar "Tarkidunyo qilganning yo’lnomasi" nomi ostida ma’lum bo’lgan qadimgi Manuskriptida tasvirlangan ko’plab yodgorliklarni ko’rishlari mumkin edi. Bu hujjat shveycariyalik rohib tomonidan 4 asrda yaratilgan shahar haritasi asosida yozilgan. Ammo 9 asrning boshida bo’lgan yer zilzilalari ko’plab haykallarni buzdi, harobalar esa harobalar ostida qolib ketdi va o’tmishda buyuk bo’lgan yodgorliklarning yozuvi ko’rinmay qoldi. Keyingi yillarda saroy, cherkov va boshqa binolarni barpo etganlar, Rimning qadimiy buyukligi hazinasini tashkil qilgan barcha narsani, ya’ni ustun, haykal, temir darvozalar, tillasuv yurtilgan va bronza cherepicalarni ishlatdilar. Minglab arhitektura unsur va haykallari ohak olish uchun yoqib yuborilgan. Yevropadagi Napoleon yurishlari bilan Rim fransuzlar tomonidan yana talon-taroj qilinidi. 20 Fransuzlarning o’zlari shaharning arheologik tadqiqotlariga asos soldilar. Imperator davri yodgorliklarini izlashga barcha kuchlarni tashladilar. 1898 yilda italiyalik arheolog Jakoma Bonik jiddiy qazish ishlarini boshladi: qadimgi forumni qoplab olgan qatlamlar birin-ketin olib tashlandi, birinchi qatlamgacha yetib borishdi, bu mil.avv. 6 asrda to’kilgan shahal edi. Jakoma Bonning sirli qoldiqlarni topdi va bularda ko’plab Rim mualliflari tomonidan tasvirlangan qora toshni tanidi. Qora tosh bu arhaik lotin tilida matni yozilgan tosh stelladir, u qora marmar bilan qoplangan. Mil.avv VI. asrda qilingan yozuvning birinchi satrlari shunday gaplardan iborat: "Kimda-kim shu joyni harom qilsa, yer osti dunyoning ruhlariga topshirilsin, kimda-kim uni iflos qilsa, qonunga ko’ra, qirol uni mulkidan mahrum etadi". Zamonaviy olimlarning fikricha, paydo b o lʻ ishining ilk paytidanoq forum ilohiy va tegilmaydigan joy bo’lib, Rimning muqaddas markazi b o l ʻ gan, ammo varvarlar va qaroqchilar avlodida qilinmagani Rimliklar o’zlari qilmoqchi edilar. XX asrning 20 yillarida diktator Benito Musolini o’z rejimini imperatorlar davridagi Rimning davomi deb e’lon qildi va Avgust, Cezar’ va Trayanning forumlarini qazishni buyurdi. Biroq bu harakatlarning barchasi imperatorlar forumi deb nomlangan yangi ko’chani qurilishi bilan tugadi. Avtomobillarning ommasi abadiy shaharning ko’chalarida transportning baland shovqiniga sabab bo’ldi, vibraciya va gazlar tufayli hech narsa bilan himoyalanmagan yodgorliklar yorila boshladi. 1978 yilda imperator faylasuf Mark Avreriy sharafiga qo’yilgan katta ustunning qoldiqlari ag’darilib tushdi. 1981 yildan boshlab, Rimning qadimgi ko’chalarida transportning yurishi ta’qiqlandi. Asta-sekin tadqiqotchilar qadimgi abadiy shaharni binolarini haqiqiy qiyofasini tiklashga muvaffaq bo’ldilar. Mil.avv. 8 yilda tomi somondan bo’lgan bir nechta uylardan iborat bo’lgan Palata qirida joylashgan italiyancha qishloq Rim deb atalar edi. 500 yil ichida bu qishloq Yaqin Sharq, Shimoliy Afrika va Yevropaning katta qismini o’ziga bo’ysuntirgan davlatning poytahtiga aylandi. Rim o’z nomini o’zining afsonaviy asoschisi Romu sharafiga olgan bo’lib, o’z qo’shnilari grek va etrusklarning an’analarini meros qilib oldi. Shu bilan birga u shahar harakteriga ega bo’lgan va nafis bo’lgan o’z madaniyatini vujudga keltirdi. 21 Rimning ta’siri eng uzoqdagi imperiya va hukumatlarni qamrab oldi: barcha joyda beton va marmardan shaharlar barpo etildi va buyuk poytaht ko’plab oynalarda aks etilgandek bo’ldi. 2.2. Krit-Miken sivilizatsiyasining zavolga yuz tutishi Minoy sivilizatsiyasi — Krit orolidagi Bronza davri sivilizatsiyasidir. Mahobatli arxitekturasi va jo'shqin tasviriy san ati bilan tanilgan ushbuʼ sivilizatsiya ko'pchilik tomonidan Yevropa qit'asidagi dastlabki sivilizatsiya sifatida tan olingan. Minoy sivilizatsiyasi orolda oldin mavjud bo'lgan Neolit davri madaniyatidan tahminan m.a. 3100 yillarda o si ʻ b chiqqan b o li ʻ b, m.a.2000 yillar atroflarida murakkab shaharlashuv alomatlari yuzaga kela boshlagan. Tahminan m.a. 1 450-yillar atroflarida Minoy sivilizatsiyasi qit'adagi MIkena yunon sivilizatsiyasining madaniy, ehtimol siyosiy ta'sir doirasiga tushib qoladi va natijada shakllangan qorishma madaniyat m.a.1100 yillarga qadar davom etadi. Minoyliklar ulkan binolar barpo etishgan bo'lib, dastlabki arxeologlar bu binolarni saroylar deb atashgan. Keyinchalik o tk ʻ azilgan tadqiqotlar bu binolar shunchaki hukmdorlar turar joylari emas, balki turli xil diniy va iqtisodiy tadbirlar o ʻ tkaziluvchi manzillar ekanini ko'rsatdi. Lekin bu binolarning Minoy jamiyatida aniq qanday rol o'ynagani hali-hanuz tadqiqotchilar bahs-munozarasiga sabab bo'ladi. Ushbu saroylar odatda ulkan to'rtburchak hukmdor zali va uni o'rab turuvchi ko'p qavatli xonalar va bo'lmalar, labirintsimon yo'laklardan iborat bo'lgan. Knossos va Phaistos xarobalari bugungi kunda ham yirik turistik manzillar hisoblanadi. Minoy sivilizatsiyasi san'ati namunalari qatoriga bezakli kulolchilik buyumlari, muhrlar, kishik haykalchalar va rangin freskalarni keltirish mumkin. Tadqiqotchilar fikricha, Minoy sivilizatsiyasi vakillari asl freskani ixtiro qilishgan bo'lib, bunda devorga surilgan bo'yoq devorning bir qismiga aylanishiga erishiladi. San'at asarlarlarida tanlangan odatiy mavzular tabiat va turli marosimlardir. Minoy san'ati fantastik, yoki ekstatik sifatga ega bo'lib, asarlarda obrazlar harakatda aks ettirilgan. 22 Minoy sivilizatsiyasining ijtimoiy tabaqalanishi haqida bizga juda oz ma'lumotlar ma'lum. Dafn marosimlari va xonaki arxitektura ijtimoiy tabaqalanish mavjudligidan dalolat beradi, lekin Minoy tasviriy san'atida hech qanday shubhasiz hukmdor tasvirini uchratmaymiz. Lekin Qadimgi Misr solnomalarida Minoyliklarning muayyan davlat boshqaruv tizimiga ega ekanliklari keltiriladi. Xuddi shu yo'sinda, ba'zi manzilgohlar siyosiy va iqtisodiy jihatdan bir-biri bilan bog'liq tuyilsada, birlashgan Minoy davlati, yoki davlatlari mavjud bo'lgani ham aniq emas. Diniy amaliyotlar sifatida tepaliklardagi ibodat manzilgohlari va muqaddas g'orlarda sig inish amaliyotini keltirish mumkin, biroq Minoyliklarʻ Panteoni yoki xudolari haqida aniq ma'lumotlar mavjud emas. Minoyliklar Egey dengizi va Sharqiy O rta yer dengizi bo'ylab keng ko'lamli ʻ savdo aloqalarini olib borishgan. Ular odatda qishloq xo'jalik mahsulotlari va qimmatbaho hunarmandchilik buyumlarini eksport qilib, evaziga orolda topilmaydigan metallarni import qilishgan. Savdogarlar va hunarmandlar orqali Minoy madaniyati Krit sarhadlaridan o'tib, Kikladlar, Kipr, Misr, Italiya, Anatoliya va Levantgacha yetgan. Minoylik san'atkorlar huroj davlatlari hukmdorlari tomonidan yollangan bo'lib, bunga misol sifatida Misrdagi Avaris freskalarining Minoylik usta-san'atkorlar tomonidan ishlanishini keltirish mumkin. Minoyliklar ikki yozuv o ʻ ylab topishgan bo'lib, ular Krit i ye rogliflari va Chiziqli A deb nomlanadi. Bu yozuvlarning hech biri zamonaviy olimlar tomonidan o'rganilmagani tufayli, Minoyliklarning tili borasida aniq ma'lumotlar mavjud emas. Mavjud ma'lumotlarga asoslangan holda olimlar Minoyliklar tili Hind-yevropa, yoki Som kabi mashhur va ma'lum til oilasiga tegishli bo'lmaganini faraz qilishadi. M.a.1450-yillardan keyin Chiziqli A alifbosining o'zgargan ko'rinishi b o l ʻ mish Chiziqli B alifbosi Mikena yunon tilida q o ʻ llangan va bu til Kritda davlat boshqaruvi tili hisoblangan. Bir nechta Bronza davridan keyingi yozuvlarda qo'llangan Eterokrit tili Minoy tilidan kelib chiqqan bo'lishi mumkin degan ta xm inlar mavjud. S o ʻ nggi Bronza davri inqirozidan keyin asosan unutilgan Minoy sivilizatsiyasi XX asr boshlarida arxeologik qazishmalar orqali qayta kashf etildi. 23 "Minoy" atamasi "Minoan" shaklida britan arxeologi Arthur John Evans tomonidan muomalaga kiritilgan bo'lib, Artur Evans Knossos saroyini qazishda ishtirok etgan va uni qit'adagi Mikena madaniyatidan o'zgacha ekanini aniqlagan. Koʻ p o ʻ tmay, Federico Halbherr va Luigi Pernier Phaistos saroyi va uning yaqinidagi Hagia Triada manzilgohida qazishma ishlarini olib borishgan. Sohada yirik siljish 1952-yilda Michael Ventris Alice Kober tomonidan olib borilgan oldingi tadqiqotlarga tayangan holda Chiziqli B alifbosini qayta kashf etishi bilan sodir b o l ʻ di. Bu kashfiyot Minoy sivilizatsiyasining so'nggi davrlaridagi iqtisodiy tizim va ijtimoiy tartibotlar bo'yicha ko'plab qimmatli ma'lumotlarning aniqlanishiga imkon yaratdi. Minoy sivilizatsiyasi manzilgohlarida bugungi kunda ham qazishma ishlari davom etmoqda va Armenidagi qabristonda va Kommos port shaharchasida yaqinda kashfiyotlar amalga oshirildi. 24 Xulosa Xulosa qilib aytganda,qadimgi Sharq va yangi davr Yevropa madaniyatning bir-biri bilan bog`lab turuvchi antik davr yunon madaniyati o`z ahamiyati jihatidan umuminsoniy madaniyatning bir bo`lagi hisoblanadi. Birinchi navbatda qadimgi yunon fani va falsafasi keyingi davr insoniyat ilmiy va falsafiy tafakkuri taraqqiyoti uchun zamin bo`lib qoldi. Chunki eng qadimgi sodda materialistik falsafa olam va uning hodisa hamda voqealariga yangicha-ilmiy-moddiy tafakkur nuqtai nazaridan turib yondoshishni boshlab berdi. Ikkinchidan, qadimgi yunon yozuvi ko`pgina Yevropa xalqlari yozuvining shakllanishiga asos bo`lib xizmat qildi. Uchinchidan, qadimgi kirt miken teatr va dramaturgiyaning vatani hisoblanadi. To`rtinchidan, qadimgi yunon arxitekturasi, haykaltaroshligi va tasviriy san‘ati keyingi davrlar san‘atining umumtaraqqiyotiga kuchli tasir ko`rsatdi. Beshinchidan, hozirgi paytda xalqlar va millatlar o`rtasidagi do`stlik aloqalarini o`rnatishda muhim rol o`ynayotgan Olimpiada o`yinlari ham dastlab ana shu qadimgi yunonlarning eng sevimli bayram va sport musobaqasi hisoblangan. Oltinchidan, qadimgi yunonlarning matematika, geometriya, astronomiya, fizika, geografiya, tarix va boshqa fanlari umuminsoniyat tomonidan zrishilgan fan-texnika taraqqiyotiga samarali tasir ko`rsatgan. Umuman olganda bu davr san‘atining asosiy hususiyati shunda ediki, san‘atkorlar insoniyat tarixida birinchi marta o`z ijodlarini qat‘iy aniq ilmiy asosga qurib, odam bolasining tanasidagi hatto eng kichik a‘zolarini ham aniq mutanosib uyg`unlikda tasvirlaganlar va abadiy barhayot go`zallik yaratib qoldirganlar. Demokrit, Platon, Aristotel, Epikurlarning falsafiy ta‘limotlariga kuchli ta‘sir ko`rsatgan. Xulosa qilib aytganda, arxaika davri ijodkorlarining dunyoqarashi ruhiy holatlari, his-tuyg`ulari va kechinmalarini, hatto, ijtimoiy hayot voqealarini aks ettiruvchi falsafiy tafakkur, san‘at va adabiyotning yangidan-yangi 25 yo`nalishlarining shakllanishiga to`rtki beradi. Birgina diniy dunyoqarashning sistemalashuvi o`ziga xos ilmiy dunyoqarash - materalistik dunyoqarashning paydo bo`lishiga olib keldi. Bu esa o`z navbatida qadimgi yunon fani asoslarining shakllanishi va taraqqiy etishiga kuchli turtki berdi. K rit miken davri madaniyati-umumyunon madaniyatining ko`zga yaqqol tashlanib turadigan bosqichlaridan biri hisoblanadi. Bu davr madaniyati, birinchidan, sistemalashgan diniy qarashlarning vujudga kelishi bilan harakterlanadi. Dastlab xaosdan iborat bo`lgan olam hamda barcha voqea va hodisalarni tartibga solib turadigan o`ziga xos diniy dunyoqarash shakllanadi. Ikkinchidan, diniy dunyoqarashga bog`liq bo`lgan turli xil marosimlar, bayramlar tarkib topa bordi. Birgina olimpiya o`yinlari yoki Dionisga bag`ishlangan bayram marosimlarini olib qarasak, ular diniy qarashlar natijasida vujudga kelganligini ko`ramiz. Tasavvurdagi xudolar, ularning tashqi ko`rinishi-ko`rkamligi, kuch- qudrat ufurib turadigan tashqi qiyofasi to`g`risidagi tasavvurlar, dastlab umum Yunonistonga, so`ngra butun Ellinistik dunyoga keng tarqalgan olimpiya o`yinlarining vujudga kelishi va rivojlanishiga olib keldi. Uchinchidan, xalq og`zaki ijodining rivojlanishi yozma adabiyotning paydo bo`lishiga sabab bo`ldi. Bu esa o`z navbatida voqea hamda hodisalarni mifologik tarzda tasvirlashdan realistik tarzda ifodalashga olib keldi. 26 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Boynazarov F. A. Kadimgi dun yo tarixi. Toshkent. 2004. B-390 2. Ленцман Я. А. Рабство в микенской и гомеровской Греции. Москва, 1963. Б-389 3. Луре С. Я. Язıк и култура микенской Греции. М.-Л., 1957. Б-249 4. Пендлбери Дж. Археология Крита. Москва, 1950. Б-389 5. Полякова Г. Ф. Социално-политическая стiктура пилосского обшества. Москва, 1978. Б-389. 6. D. Homerik Odisseya, Oksford. 2019 B-290. 7. U. fon Vilamowits-Mollendorff 1916 yil, Die Ilias va Homer, Berlin. 390-b. 8. F.A. Bo'ri 1795 y.,Homerum uchun Prolegomena, Halle.Ingliz tiliga tarjima qilingan. 1988. Prinston. B-590 9. Neoanaliz. Toshkent. 2010. B-570 10. M.E. Klark, "Neoanaliz: bibliografik sharh" Klassik dunyo. B-394 11. J. Griffin "Epik tsikl va Gomerning o'ziga xosligi" Yunonshunoslik jurnali. Toshkent. 1977 yil. B-39. 12. J.T. Kakridis 1949, Homerik tadqiqotlar, London. 2014. B-480 13. V. Kullman Die Kellen der Ilias (Trojan Sagenkreis), Visbaden. Toshkent. 1960 yil, B- 589. 14. Karadimas, Nektarios; Momigliano, Nicoletta (2004). "On the Term 'Minoan' before Evans's Work in Crete (1894)" (PDF). Studi Micenei ed Egeo-anatolici. 46 (2): 243–258. 27

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI SHAROF RASHIDOV NOMIDAGI SAMARQAND DAVLAT UNIVERSITETI TARIX FAKULTETI Mavzu: “ Krit Miken sivilizatsiyasi ” Bajardi: ____________________ Tekshirdi: ___________________ Samarqand – 20__

KIRISH …………………………………………………………………………….3 I BOB. QADIMGI YUNO NIS TONDA KRIT-MIKEN SHARLARINING VUJ UDG A KELISHI I.1. Qadimgi Krit-Miken tarixiga umumiy tavsif……...…………………... …….5 I.2. K ri t-Mikenning qadimgi makonlarida shaharlarning tashkil topishi…….....10 II. BOB. K RI T-MIK E N HUDUDI D AGI SHAHARLARDA FAN VA MADANIYATI II.1. Yunonistonda fan va madaniyat……………………………………………17 II.2. Krit-Miken sivilizatsiyasining zavolga yuz tutishi…………………………26 Xulosa ………………………………………………………………………….…29 Foydalangan adabiyotlari ……… …………………………………………….…31 2

3

Kirish Kurs ishining dolzarbligi. Qadimgi Yunoniston tarixi qadimgi Sharq mamlakatlari tarixi bilan bir vaqtda va u bilan o'zaro aloqador holda rivojlandi. Eng so’nggi arxeologik ma'lumotlarga qaraganda miloddan avvalgi III ming yillik- dayoq Bolqon yarim orolining janubida va uning yaqin tevarak- atrofidagi orollarda ibtidoiy-jamoa munosabatlari buzila boshlaganligi ko'rinadi.Ay-rim joylarda dastlabki sinfiy jamiyat o'choqlari vujudga kelib, rivojlana boshlagan. Sinflarning tuzilish jarayonlari Krit, Lemnos orollarida boshqa hududdan ilgariroq , bu haqda keyinroq yuzaga kelgan qadimgi yunon afsonalarida xotiralar saqlanib qolgan. Yunonistonning j o gʻ ʻ rofiy mavqe yi qulay b o l ʻ gani holda yerining nis-batan kam unumligi, bir tomondan, mahalliy aholini qishloq x o ʻ jaligida nihoyatda zo‘r berib ishlashga, ikkinchi tomondan esa q o shn ʻ ilar bilan xalqaro aloqalarni,mol ayirboshlashni rivojlantirishga majbur etgan. Bu hoi hunarmandchilikning rivojini tezlashtirgan. Eng qadimgi Yunonistonda antik mulk shaklining paydo bo’lishi uchun dastlabki zarar shartlar ana shulardan iborat bo'lib, bu mulkiy shakl "tarixiy jarayonida dastlabki qabilalarning ko'proq serharakat hayoti,taqdiri va o’zgarishlarining" natijasi edi. Shunday jamoalarning sinfiy tabaqalanishi jarayonida shahar-davlatlar (polislar) paydo bo'lgan va bunday shahar-davlatlarning mavjud bo’lishi qadimgi yunon quldorlik jamiyati uchun xarakterlidir. Urushlar, qulfurushlardan qullar sotib olish va kambag 4 allashib qolgan o’z qabi-ladoshlarini qarzlar evaziga qul qilib ishlatish -polislardagi qullik manbai edi. Antik qullik dastavval Yunonistonda keng tarqalgan, so’ngra qo’shni hududlarga yoyilgan. Kurs ishining maqsadi: Qadimgi Yunoniston tarixi quyidagicha besh davrga bo’lib o’rgamladi: 1) Eg ey yoki Krit-miken davri (miloddan avvalgi III-II minginchi yillar),bu davr - uru g chi ʻ lik tuzumining ye mirili shi, ayrim rayonlarda ilk sinfiy quldorlik 4

davlatlarining paydo b oʻ lishi va rivojlanishi davri b o ʻ lib, u doriylaming k o ʻ chib k e lishi natijasida tamom b o l ʻ adi; 2) miloddan avvalgi XI-IX asrlardagi Yunoniston (K ri t - miken davri) -bu davr doriylaming istilolaridan keyin ibtidoiy jamoa munosabatlarining vaqtinchalik qaytadan bunyodga kelishi hamda undan keyin antik mulk-chilik shakli asosida sinfiy munosabatlaming umumyunon rivojlanishi davridir; 3) arxaik davr (miloddan avvalgi VII I -V II asrlar)-bu davrda polislar shaklidagi sinfiy jamiyat va davlatning tashkil topish jarayoni nihoyasiga yetgan; 4) klassik davr (miloddan avvalgi V-IV asrlar) - antik polislarda quldorlik munosabatlarining eng yuqori darajada rivoj topishi; 5) ellinizm davri (miloddan avvalgi IV asrning II yarmi - I asrning o’rtalari), bu davr - Erori davlatining yunon- m akedon istilosiga uchraganidan keyin Yaqin Sharqning kerig yerlarida quldorlik jamiyatining yanada rivojlanishidan iboratdir. Bu davr ellinizm dunyosming g‘arbiy qismi Rim tomonidan, Sharqiy qismi esa (Frotga qadar) Parfiya tomonidan zabt etilishi bilan tamomlanadi. 1 Kurs ishining vazifalari: Qadimgi Yunonistonda davlat va huquqning kelib chiqishi, rivojlanishi va ularning o ʻ ziga xos xususiyatlari kabi muammolami o'rganishda yuqoridagi har bir davrga to’xtab o’ish muhim ahamiyatga ega. Kurs ishining tarkibi: Kurs ishi kirish, 2 bob, 4 ta paragraf, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatdan iborat. 1 Boynazarov F. A. Qadimgi dunyo tarixi. Toshkent. 2004. B-390 , 63-64-b 5

O'xshashlar

KRIT-MIKEN SIVILIZATSIYASI MANBASHUNOSLIGI VA TARIXSHUNOSLIGI
KRIT-MIKEN SVILIZATSIYASI VA UNING RIVOJLANISHI
QADIMGI YUNONISTON TARIXIGA KIRISH VA MANBASHUNOSLIGI
Milloddan avvalgi XII-VI asrlarda Yunoniston
Shummer-Akkad Sivilizatsiyasi