Kurashning texnik-taktik maxorat tamoyillari
![Kurashning texnik-taktik maxorat tamoyillari
Reja:
Kirish
I .bob. Texnik-taktik maxorat tamoyillari
1.1.Texnik-taktik maxorat va kurash koidalarining uzaro bog’likligi
1.2.Kurashchining texnik-taktik maxorati va aloxida xususiyatlari
1.3.Xujum xarakatlarini optimal xajmi, turli-tumanligi va samaradorligi
1.4.Xuxum xarakatlarining yetakchi axamiyati
1.5.Xujum xarakatlarining okilona tuzilmasini egallash
1.6.Kulay dinamik vaziyatlarda xujumni bajarish
1.7.Xujum kilish uchun kulay dinamik vaziyatlarni tayyorlash va ulardan
foydalanish
1.8.Bosh va kondensator omillardan foydalanish
1.9.Texnik-taktik maxoratning yetakchi va kolok tomonlariga birgalikda
ta’sir etish
II.bob. Kurashchining jismoniy tayyorgarligi
2.1.Kuch va uni rivojlantirish uslubiyati
2.2.Tezkorlik va uni rivojlantirish uslubiyati
2.3.Chidamlilik va uni rivojlantirish uslubiyati
2.4.Chakkonlik va uni rivojlantirish uslubiyati
2.5.Egiluvchanlik va uni rivojlantirish uslublari
III.bob . Texnik tayyorgarlik
3.1.Kurashchilar trenirovka jarayonida texnik tayyorgarlik
3.2.Texnik xarakatlarni amalga oshirishning umumiy asoslari
3.3. Kurashchining texnik maxoratini oshirish yUllari
IV.bob . Taktik tayyorgarlik
4.1.Taktik tayyorgarlik maksadi va vazifalari
4.2.Xujum xarakatlarini tayyorlash taktikasi
4.3. Bellashuvni tuzish taktikasi](/data/documents/e11b4537-0ab9-4280-b4ca-1e8129ddf3ae/page_1.png)
![4.4. Musobakalarda latnashish taktikasi
Xulosa
Foydalanilgan adabiyot](/data/documents/e11b4537-0ab9-4280-b4ca-1e8129ddf3ae/page_2.png)
![Kirish
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 4-noyabrdagi “Kurash
milliy sport turini rivojlantirish va uning xalqaro nufuzini yanada oshirish chora-
tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-4881-sonli qarori kurash sport turini isloh qilishning
yangi davrini boshlab berdi. Mazkur qarorda yosh istiqbolli sportchilarni tanlab
olish va tarbiyalash masalalari bo’yicha bolalar-o‘smirlar sport maktablari,
ixtisoslashtirilgan olimpiya zaxiralari maktab-internatlari bilan uzluksiz
hamkorlikni amalga oshirish, ularga o‘quv-uslubiy va me’yoriy-axborot yordam
ko‘rsatishni ta’minlash, zarur sport anjomlari va uskunalari bilan jihozlangan
o’quv-mashg’ulot bazalarini yaratish hamda kurash bo’yicha respublika va xalqaro
musobaqalarda g’oliblikni qo’lga kiritishga qodir bo’lgan sportchilarni tayyorlashda
ushbu bazalardan samarali foydalanish, kurash mahorat maktablari bazasida milliy
terma jamoalar va ularning zaxiralari ishtirokida o’quv-mashq yighnlari, respublika
va mintaqaviy sport bellashuvlarini tashkil etish hamda muntazam ravishda o’tkazib
borish, xorijiy davlatlar trener va hakamlari bilan o’zaro tajriba almashish
maqsadida chet elning kurash klublari bilan hamkorlikni rivojlantirish masalalari
dolzarb etib belgilangan.Oshirish va usullarni samarali amalga oshirish uchun qulay
dinamik vaziyatlarni yaratish; 3) qattiq kuch bosimi sharoitida qattiq ushlash va
gilamning butun maydoni bo’ylab raqibni ta’qib qilish ko’nikmalarini oshirish; 4)
qirg’oqqa o’tish va oyoqlarni o’zaro bog’lash orqali ag’darilishdan himoya qilish
ishonchliligini oshirish ; 5) kurashni faol boshlash mahoratini oshirish; 6) standart
vaziyatlardan foydalanish samaradorligi va ishonchliligini oshirish; 7) kurash
jarayonida ustunlikni saqlab qolish uchun ko’nikma va malakalarni oshirish
jarayonida quyidagilar takomillashtirish; a) stend va stenddagi dinamik
vaziyatlarning bo’laklari bo’yicha texnik harakatlar (ushlab turish uchun kurash,
stenddan boshlang’ich vaziyatni amalga oshirish, hisoblagichni bajarish uchun
dinamik vaziyatdan foydalanish). - hujum va boshqalar); b) turli darajadagi
fiziologik yuk (katta va maksimal) fonida texnik harakatlar; v) kurashning faol
fonini yaratishga qaratilgan taktik kombinatsiyalar. kamida 2 hafta oldin) asosiy](/data/documents/e11b4537-0ab9-4280-b4ca-1e8129ddf3ae/page_3.png)
![raqobatchilarga qarshi kurashish usullarini tahlil qilish va izlash faol ravishda olib
boriladi. Kurashchilarni tayyorlashda ularning mahoratini oshirishga qaratilgan
o’quv topshiriqlari tizimi berildi. O’ziga xos tarzda, o’ziga xos texnik usullari
(operatsiyalari) bilan hal qilishi hisobga olish kerak.
Muvaffaqiyatli hujumdan (qarshi hujumdan) keyin kurashchilar jang san’ati
mahoratini oshirdilar: 1) tezlikni pasaytirmaslik, bosim o’tkazish; 2) ishonchli
himoya qilish, kishanlash, manevr qilish bilan ustunlikni saqlash; 3) raqibni xavfli
holatga o’tkazish bilan, unga siqish qo’yish va tana go’shtida g’alaba qozonish; 4)
ishonchli himoya bilan ustunlikni saqlab, tiklab olish, manevr qilish, keyin yana
hujum qilish va ishonchli himoya, kishanlash, manevrlar yordamida ustunlikni
saqlab qolishga o’tish; 6) yana hujum qilish, so’ng ishonchli himoya, kishanlash,
manevr qilish bilan ustunlikni saqlab qolgan holda tiklanish, so’ngra raqibni xavfli
holatga o’tkazish bilan yana hujum qilish, unga siqish va murdada g’alaba qozonish.
Texnik-taktik tayyorgarlik jarayonida kurashchi muvaffaqiyatli hujum qilib,
baho (ochko) qo’lga kiritgandan so’ng, qoidaga ko’ra, navbatdagi hujumga o’tishini
eslatib o’tish zarur. Va u bunga tayyor bo’lishi kerak. Aks holda, u ochko yo’qotishi
mumkin. Bundan tashqari, vazifaga qarab, sportchining ustunlikka erishgan
harakatlari (hujum, qarshi hujum yoki faollik ko’rsatish va boshqalar) o’zgaradi.
Raqobat faolligining o’tkazilgan tahlili shuni ko’rsatadiki, g’alaba qozonishda
birinchi ballning roli quyidagi sabablarga ko’ra yanada kuchayadi: 1) bir davrning
vaqti uch daqiqadan ikki daqiqaga qisqartiriladi, ya’ni o’yinni o’tkazish uchun yana
ham kamroq vaqt bor. 2) har bir davr nol ball bilan boshlanadi, ya’ni har bir
sportchi uch marta birinchi bo’lib ochko olish imkoniyatiga ega. Yuqorida
aytilganlardan kelib chiqib, bizga kurashni faol boshlash, to’satdan hujumga o’tish,
kurash boshida tashabbusni qo’lga olish uchun birinchi bo’lib taktik va texnik
harakatlarni bajarish bo’yicha ko’rsatmalar beriladi.
Bu vazifani amalga oshirish quyidagicha amalga oshiriladi: kurashchilarga
topshiriq e’lon qilindi - jangning debyutida g’alaba qozonish, ya’ni bir daqiqa](/data/documents/e11b4537-0ab9-4280-b4ca-1e8129ddf3ae/page_4.png)
![ichida birinchi ochkolarni olib, raqiblardan ko’proq ochko to’plash. Shundan so’ng
kurash to’xtatiladi, tahlillar o’tkaziladi va yana 3-5 daqiqadan so’ng topshiriq
takrorlanadi. Uch-oltitagacha shunday seriyalar ijro etiladi. Sportchilarga vaziyatga
qarab jang san’atlarini oqilona olib borish ko’nikmasi o’rgatiladi.
Texnik va taktik harakatlarni takomillashtirish jarayonida raqiblarning fizika
xususiyatlari (tana uzunligi, qo’llari, oyoqlari, tanasi), shuningdek, ularning
tayyorgarligining kuchli va zaif tomonlari hisobga olindi. Shu bilan birga , ularning
eng kuchli tomonlari maksimal darajada qo’llanildi, zaif tomonlari niqoblandi va
kompensatsiya qilindi.](/data/documents/e11b4537-0ab9-4280-b4ca-1e8129ddf3ae/page_5.png)
![I .bob. Texnik-taktik maxorat tamoyillari
Sungi paytlarda sport kurashi amaliyotida va adabiyotida ”texnik-taktik
maxorat” atamasi keng kullanilmokda. Sport kurashi texnikasi deganda tor ma’noda
kurashchiga ralaba keltiradigan xarakatlarni bajarishning eng okilona uslublari
tushuniladi. Bunda kurashchilarning aloxida xususiyatlaridan kat’i nazar, ularga xos
bUlgan biomexanik va fiziologik konuniyatlarga tayanadigan xarakatlar texnika
asosini tashkil kiladi. Sportda taktika deganda kolori sport natijasiga erishish va
rakib ustidan alaba kozonishning xamma usullari xamda shakllari tushuniladi.
Taktika bir kator omillar kompleksidan tashkil topadi: tayyorgarlikning kuchli
tomonlari va rakib kamchiliklaridan foydalanish, texnikani egallashdagi aloxida
xususiyatlar, chalgituvchi xarakatlar bilan rakibni aldash, bellashuvdagi kulay
vaziyatlarda ta’sirli usullarni kullash, kuchni tejamkorlik bilan sarflash, koidalarda
belgilangan imkoniyatlarni, gilam maydonini, uzining morfologik xamda fiziologik
kobiliyatlarini anil yuzaga chikarish va x.k.
Yakkakurash sport turlarida, ayniksa, sport kurashida, texnika va taktika bir-
biri bilan chambarchas boglik bUlib, ba’zi mutaxassislar kurashchi xarakatlarini
tabakalashgan xolda kurib chikishda kaysi bir xarakatlarni texnik, kaysilarini esa
taktik xarakatga ajratishda bir xil fikrga ega emaslar. Aslida esa ular dinamik
butunlikni tashkil etadi.
Shaxsan texnik xarakatlar bu boshka xarakatlardan aloxida, ajratilgan, odatda
uning yordamida ralabaga erishiladigan, lekin kurashchining musobaka jarayonidagi
murakkab xarakatlari kompleksining fakat bir kismini tashkil etadigan tugallangan
xarakat tuzilmasidir.
Shaxsan taktika- bu kurashchining musobaka jarayonidagi umumiy xatti-
xarakatidir. Aloxida taktik xarakat ma’lum bir texnik xarakat bulib xam xisoblanadi.
Masalan, rakibni muvozanatdan chikarish va xujum uchun kulay dinamik vaziyatni
yaratishdan iborat taktik maksadlarda bajariladigan siltash, itarish, xarakatlanishlar.](/data/documents/e11b4537-0ab9-4280-b4ca-1e8129ddf3ae/page_6.png)
![Ular ma’lum bir texnik xarakatlar bUlib (ular turri yoki noturri bajarilishi mumkin),
xujumni tayyorlash usullari sifaitda taktika maksadlariga xizmat kiladi.
Bir vaktning uzida maxsus texnik xarakatlar (usullar) taktik xarakatlarning
asosiy turlari (xujum, ximoya, «arshi xujum) bUlishi mumkin. Keyinchalik ”texnik-
taktik maxorat” yoki ”texnik-taktik xarakat” atamalaridan foydalanamiz.
Bunda texnik-taktik maxorat deganda yukori toifadagi turli kurashchilarga
xos bUlgan xarakatlarni bajarishning asosiy konuniyatlari, tamoyillari tushuniladi.
Ushbu tamoyillar yukori sport maxoratining uziga xos modelini, andozasini
yaratishga urinib kuramiz.
Ular katoriga kuyidagi tamoyillar kiradi: texnik-taktik maxorat va kurash
koidalarining uzaro boglikligi; texniktaktik maxorat va kurashchi aloxida
xususiyatlarining uzaro bog’liqligi, optimal xajm, xujum xarakatlarining turliligi va
samaradorligi; xujum xarakatlarining yetakchi axamiyati; kulay dinamik vaziyat
paytida xujumni bajarish; kulay dinamik vaziyatdan xujum kilish uchun
foydalanishga tayyorgarlik; bosh va kompensator omillardan foydalanish; texnik-
taktik maxoratning ilEor va kolok tomonlariga birga ta’sir kursatish.
1.1. Texnik-taktik maxorat va kurash koidalarining uzaro boglikligi
Sport kurashi rivojlanishining boshida kurashchilar tomonidan
kullaniladigan texnikaga karab texnik-taktik xarakatlarni belgilab beradigan koidalar
yaratilgan edi. Shu tarika xar xil kurash turlari vujudga kelgan. Koidalar keyinchalik
xar bir kurash turi uchun Uzgartirilgan. Ularning yordamida ma’lum xarakatlarni
cheklash va bop щ alarini ragbatlantirishga urinilgan. KUllaniladigan texnik-taktik
xarakatlarning soni va sifatiga karab, kurash turiga ta’sir kursatish, uning sport
xamda tomoshabop xususiyatini yaxshilash maksadida, koidalarni Uzgartirishga
intilishgan.
Yukori malakali kurashchilar xar doim Uzgaradigan «oidalarga «arab,
texnik-taktik xarakatlardan optimal ravishda foydalanishi mumkin. Yangi](/data/documents/e11b4537-0ab9-4280-b4ca-1e8129ddf3ae/page_7.png)
![koidalarning yetakchi kurashchilar maxoratiga kanday ta’sir etishini taxmin kilish
mumkin. Ularda kuprok xujum xarakatlarini «Ullash malakasi oshib boradi.
1.2. Kurashchining texnik-taktik maxorati va aloxida xususiyatlari
Yukori malakali ustalarning sport tayyorgarligi tizimida aloxidalash tamoyili
bajarilayotgan texnik-taktik xarakatlarning kurashchi aloxida xususiyatlariga kat’iy
mos kelishini takazo etadi. Texnik-taktik xarakatlar tuzilmasi uning morfologik
xossalari, jismoniy rivojlanganligi, funksional imkoniyatlari, ruxiy tayyorgarligiga
javob berishi lozim. Sport morfologiyasi soxasidagi ilmiy tadkikotlar
(E.G.Martirosov, 1968; Yu.A.Morgunov, 1974) shuni anikladiki, gavdaning
ma’lum bir total Ulchamlari va nisbatlariga ega bUlgan kurashchilar ba’zi usullarni
muvaffakiyatlirok bajaradilar. Masalan, bilaklar «ancha uzunrok bulsa, bukuvchi va
yozuvchi mushaklarning nisbiy kuchi shuncha kam bUladi. Son va oyok kancha
uzun bUlsa, sonni bukuvchi va yozuvchi mushaklarning mutlak kuchi shuncha kup,
nisbiy kuchi shuncha kam bUladi. Shu sababli, extimol, oyok-kullari kaltarok
bulgan kurashchilar kutarishlarni osonrok bajaradi, chunki ushbu xolda ish samarasi
nisbiy kuch xajmiga borlik. Oyok-kullari uzun bUlgan kurashchilarga rakibni
gilamdan kutarmasdan xarakatlanish bilan boglik bUlgan usullarni nomustaxkam
muvozanat sharoitlaridan (kulay dinamik vaziyatdan) foydalangan xolda «Ullash
kulayrokdir. Bundan tap щ ari, uzun oyok-kullar yUl va tezlikdan yutishga imkon
beradi. Shu bilan birga texnik-taktik imkoniyatlar kuch tayyorgarligining aloxida
xususiyatlari bilan xam boglik. Rakibni yerdan kutarish bilan bajariladigan texnik
xarakatlarni orkani bukuvchi mushaklari yaxshi rivojlangan va nisbatan baland
bUyli sportchilar amalga oshirishi mumkin.](/data/documents/e11b4537-0ab9-4280-b4ca-1e8129ddf3ae/page_8.png)
![Sportchining aloxida xususiyatlariga muvofik bUlgan texnik-taktik
xarakatlarni kullash tamoyili turli toifadagi kurashchilarni tayyorlashda boshchilik
kilishi mumkin.
1.3. Xujum xarakatlarini optimal xajmi, turli-tumanligi va samaradorligi
Yukori malakali kurashchilar egallashi lozim bUlgan xujum texnik-taktik
xarakatlari minimumi tugrisida xozirga kadar yagona fikr yUk. Shunday davrlar
bUlganki, bunda kurashchilar bitta ”shox” usulni egallaganlar va uni muvaffakiyat
bilan «Ullaganlar. Birok bunday taktika takomillashib borgan va turli taktik
xarakatlar bilan boyib kelgan. ”Shox” usul turli dastlabki (start) xolatdan turib xar
xil ushlashlar bilan xamda taktik tayyorgarlikning turli usullaridan sung amalga
oshirila boshlandi.
Ayrim kurashchilar xar doim bitta ”shox” usul bilan yakunlanadigan 30 ta
taktik karakat usullarini ishlab chiklanlar. Shu bilan birga xujumni muvaffakiyatli
yakunlashning bir «ancha usullarini egallagan buyuk kurashchilar xam paydo bula
boshladi.
Bunday kurashchilar, odatda, eng yaxshi texnika uchun sovrinlar bilan
mukofotlangan. Birok Yirik musobakalarda rakobatning usib borishi shunga imkon
yaratdiki, kokori malakali kurashchilar, uz texnik-taktik xarakatlari ichida ”shox”
usulni saklab kolgan xolda, taktik imkoniyatlarini kengaytirib borganlar. Ayrim
kurashchilar ikkita, ba’zan esa uchta ”shox” usullarni egallab oldilar.
Zamonaviy kurash texnikasini tadkik kilish shuni kursatadiki, buyuk
kurashchilar bitta musobaka davomida turli xujum texnik-taktik xarakatlarining 16-
20 ta variantini kullaydi. Bundan tashkari, kuchli kurashchilar yetarli darajada
samarali va ishonchli xujum kiladilar. Xujum taktik jixatdan yaxshi tayyorlangan
paytdagina, ular maksimal kuch va tezkorlikni ishlatadilar. Katta kuchni talab
etmaydigan taktik xarakatlarni kullayotib, kurashchilar kuchni tejaydilar va](/data/documents/e11b4537-0ab9-4280-b4ca-1e8129ddf3ae/page_9.png)
![bellashuv oxirigacha ish kobiliyatini saklab koladilar. 50 0
/0 dan ortik xukum
xarakatlarini xakamlar ustunlik sifatida baxolaydilar.
Aldamchi xaraktalar yordamida xujum xavfini solish eng muxim taktik
karakat xisoblanadi. Anik xujum xarakatlarining aldamchi xujum xarakatlariga 1:2
nisbati 0,5 koeffisiyenti bilan xujum kilish extimolini beradi. Bunday extimollikni
rakib kiyinchilik bilan tushunib yetadi va anil xujumga «arshi ximoyalanishi kiyin
buladi.
Xujum xarakatlari variantlari xajmining optimalligi kurashchi texnik-taktik
maxoratining muxim tamoyilidir.
1.4. Xuxum xarakatlarining yetakchi axamiyati
Sport amaliyoti texnik-taktik xarakatlarning xujum, ximoya va «arshi
xujum tuzilmalarini ishlab chikdi. Yirik musobakalarda 400 ga yakin usullar
variantlari layd kilingan. Sport kurashining xozirgi zamonda rivojlanish darajasi
kurashchidan xamma turdagi texnik-taktik xarakatlarni egallashni, ularni kullashni
va maksadga muvofik ravishda uzaro uygunlashtirishni bilishni takazo etadi. Birok
xujum texnik-taktik xarakatlar eng asosiysi xisoblanadi, chunki ular sport kurashi
tabiati bilan boglik.
Xujumkor taktika - galabaga bulgan eng tugri yUl, chunki u zamonaviy
koidalar xamda Yirik musobakalardagi xakamlik kilish uslubiga kuprok mos keladi.
Jaxonning eng yaxshi kurashchilari yorkin ifodalangan xujumkor uslubdagi
sportchilardir.
Xujumkor taktika kurashchidan kolori faollikni talab kiladi. Bunday faollik
a’lo darajadagi funksional va ruxiy tayyorgarlika, kombinasion usuldagi
texnik-taktik xarakatlarning turli variantlarini kullash malakasi, tuxtovsiz aldamchi
va xujum xarakatlarini laxzali spurt xujumlari bilan almashtirib turilishiga boglik.
Xujum xarakatlarining yetakchi axamiyati tamoyili kolori malakali
kurashchilar texnik-taktik tayyorgarligining muxim tarkibiy kismi xisoblandi.](/data/documents/e11b4537-0ab9-4280-b4ca-1e8129ddf3ae/page_10.png)
![1.5. Xujum xarakatlarining okilona tuzilmasini egallash
Texnik-taktik xarakatlarni bush egallagan kurashchilar odatda, asosan uz
rakibini karshiligini yengib Utishga muljallangan foydasiz, nookilona usullarni
bajaradilar. Bunday xarakatlar fakat xujum kilayotgan kurashchi kuch jixatdan
ustunlikka ega bulgan lollardagina muvaffakiyat keltirishi mumkin.
Yukori malakali kurashchilar okilona texnik-taktik xarakatlarni «Ullab
(bunday xarakatlar ular tuzilmasini ”biomexanik andoza"ga yakinlashtiradi), xattoki
jismonan kuchli bUlgan rakibni yengadilar. Ichki va tashki kuchlar tugri
uyrunlashtirilganda xamda ishga solinganda xujum texniktaktik xarakatlari
tuzilmasi tashkil kilinadi. Ushbu tuzilma yoki kuchdan, yoki vaktdan yutishni
ta’minlaydi. Kurashchilar xujum xarakatlari tuzilmasining taxlili rakibni uning
gavdasining turli uki atrofida 90 0
dan 270 0
gacha burchak ostida 8 ta yUnalishda
orkasi bilan pastga ardarish uchun kuchlar juftligini keltirib chikaruvchi karakat
mexanizmi birligini kursatdi. Tashlash bilan xujum kilishda turli tomonga
yUnaltirilgan va gavdaning umumiy ogirlik markazi kokorisiga xamda pastiga
burilgan (shu sababli rakib gavdasi laxzali aylanish markazlari atrofida buriladi)
ikkita faol xarakatlar bilan kuchlar juftligi tashkil kilinadi.
Agdarish va ugirish bilan xujum kilishda kuchlar juftligi tayanch reaksiyasi
va ishkalanish kuchi bilan kosil bUladigan bir faol, bop щ a sust kuch bilan
yaratiladi, rakibgilamga tegib turgan nuktalarida joylashgan uklar atrofida uning
gavdasi Ugiriladi.
Kuch berish joyi va yUnalishi (rakib gavdasining kolori kismini ushlab olish
va ushlab turish yoki uning oyogidan kokish) katta axamiyatga ega. Mukimi
shundaki, aynan shu joylar aylanish Ukidan uzok turishi va tugri burchak ostida
turishi lozim. Parterdagi Ugirishlarni uzunasiga uk atrofida bajarish maksadga
muvofikdir. Xujum xarakatlari tuzilmasini kurishda maksimal amplitudali xaraktlar
ajralib turadigan elementlar xarakatlar Urtasida boglanishlarni yaratish lozim
(biomexanikaviy andoza). KUllaniladigan xujum xarakatlari tuzilmasining](/data/documents/e11b4537-0ab9-4280-b4ca-1e8129ddf3ae/page_11.png)
![maksadga muvofikligi xujum kilingan rakib gavdasining aylanish tezligi bilan
aniklanadi.
Xujum xarakatlarining okilona tuzilmasini egallash tamoyili kolori malakali
kurashchilar texnik-taktik maxoratining muxim tomonidir.
1.6. Kulay dinamik vaziyatlarda xujumni bajarish
Okilona xujum xarakatlari tuzilmasini egallash va takomillashtirish xali
kurashchiga yukori sport maxoratini ta’minlamaydi. Ushbu tuzilmalarni rakib bilan
olishuvda kullay bilish lozim. Rakib kupincha tik turish xolatida bUladi va ma’lum
darajada mustaxkamlikka ega bUladi. Bundan tap щ ari, kurash jarayonida rakib kup
lollarda xarakatda buladi. U vakti-vakti bilan muvozanatni yukotadi va tiklaydi
(turli mustaxkamlik darajasida bula turib), xujum kilayotgan kurashchini muvozanat
xolatidan chikarishga va uning xarakatlarini bartaraf etishga intiladi. Xujum
kilayotgan kurashchi, u yoki bu usulni kullayotib, rakibning faol karshiligiga duch
keladi. Rakib, mushaklarini zuriktirib va gavda xolatini Uzgartirib, xujum
yUnalishiga karab, yengib bUlmaydigan mustaxkam burchakni kosil kiladi. Uzaro
ushlashda turgan xolda kurashchilar kupincha bir-biriga suyanadi va umumiy orirlik
markazili ikkita gavdaning murakkab tizimini vujudga keltiradi. Uz gavdasi va
rakib gavdasining mustaxkamlik darajasini xisobga olmaydigan kurashchida tugri
xarakatlar xar doim xam muvaffakiyatli usulga olib kelmaydi.
YUnalishi bUyicha rakib mustaxkamligining katta burchagi bilan mos keladigan
usullarni kullash maksadga muvofik emas.
Usulni rakib gavdasi mustaxkamligining eng kichik burchagi tomonga
bajarish lozim. Rakibning mustaxkamlik darajasi amalda uning oyoklari va gavda
xolati bilan aniklanadi. Birok kurash paytida rakib oyoklar va gavda xolatini juda
kup marta va tez Uzgarib turadi. U yoki bu usulni bajarish uchun kulay bulgan
xolatlarni rakib juda kiska vaxt ichida egallab turadi. Bunday xolatlardan
foydalanish shart. Xujum kilayotgan kurashchi oldida shunday vazifa turadi:](/data/documents/e11b4537-0ab9-4280-b4ca-1e8129ddf3ae/page_12.png)
![ma’lum bir usul tuzilmasini (uning asosini) bajarish uchun kulay bUlgan ikkita
gavda (xujum kilinayotgan xujum kilayotgan) tizimining xarakatlanish paytini
tanlash xamda uni bajarishga ulgurish.
Shunday kilib, usul tuzilmasining ma’lum bir asosini «Ullash valt omili bilan
uzviy boglik. Usul shunday paytda va shunday yUnalishda bajarilgan bUlishi
lozimki, bunda ikkala kurashchi gavdalari ardarib tashlash uchun kulay xolatda
turishi kerak. Kurashchilarning bunday xolati kulay dinamik vaziyat, deb ataladi.
Bellashuv paytida texnik xarakatlarning turli tuzilmalari uchun kup shunday vaziyat
yaratiladi.
Okilona texnik-taktik xarakatlar tuzilmasini (”biomexanik andoza") kulay
dinamik vaziyat paytlarida kullash malakasi yukori malakali kurashchilar uchun
xosdir.
Ushbu tamoyil kurashda texnik-taktik tayyorgarlik va kolori sport maxoratini
egallashda muxim xisoblanadi.
1.7. Xujum kilish uchun kulay dinamik vaziyatlarni tayyorlash va ulardan
foydalanish
Yukori malakali kurashchilar kurashda mustaxkamlikni moxirlik bilan
saklab turadilar, shuning uchun usulni bajarish uchun kulay dinamik vaziyat paytini
tutib olish kiyin. Ular yUkotilgan muvozanatni tez tiklab oladilar va fakat ikkita
xoldagina: uz xujumi boshida, ya’ni tik turish xolatidan kandaydir usulni bajarishga
Utayotgan paytda xamda muvaffakiyatsiz xujumdan sung, ya’ni dastlabki xolatga
(tik turishga) kaytayotgan paytda uz tashabbuslari bilan nomustaxkam xolatga
tushib koladilar. Rakibni kulay dinamik vaziyat paytida tutib olish maksadida uziga
xujum kilish uchun unga imkon berish juda xatarli va maksadga muvofik emas.
Shuningdek rakibning uzi Uylagan usul uchun kulay bUlgan xolatni egallashga
umid kilmaslik lozim. Buning ustiga, moxir va tajribali kurashchi tomonidan xatoli
xarakatlarni xamda muvozanat yukotilishini kutish samarasizdir. Demak, yukori](/data/documents/e11b4537-0ab9-4280-b4ca-1e8129ddf3ae/page_13.png)
![malakali kurashchi tik turishda parterda kurash olib borish davomida uzining
texnik-taktik xarakatlari bilan kulay dinamik vaziyat paytini tayyorlay olishi lozim.
Xozirgi zamonda kurashda oddiy xujum xarakatlari (OXX) emas, balki
murakkab xujum xarakatlari (MXX) kupincha muvaffakiyat keltiradi. Zamonaviy
kurash texnikasini Urganish shuni anillashga yordam berdiki, usul tuzilmasidan
darxol boshlanadigan tugridan-tugri xujum kamdan-kam maksadga erishadi.
Odatda, kulay dinamik vaziyatni tayyorlashda va xujum usuli tuzilmalari bitta
xarakatga, ya’ni - ”xarakat ansambliga” birlashtirilgan paytda bunday xujum
xarakatlari muvaffakiyat keltiradi. Murakkab xujum xarakatlari (”xarakat
ansambllari”) xujum xarakatlarining maxsus tuzilma guruxlaridan iborat, Xujum
xarakatlari eng oddiy tuzilma guruxlariga kiradi. Bunday xarakatlarda kurashchi
rakib gavdasiga kuch bilan ta’sir kursatish orkali uni kulay dinamik vaziyat xolatiga
tushiradi xamda natijaga erishish maksadida bitta karakat bilan undan foydalanib
«oladi. Ushbu xolda murakaab xujum xarakati tayyorlov kuch ta’siri xamda xujum
usuli tuzilmasidan tashkil topadi.
Yanada murakab tuzilma guruxlari xukum kiluvchining ma’lum bir
xarakatlariga javoban kulay dinamik vaziyatni yaratadigan rakib reaksiyasidan
foydalanishni kuzda tutuvchi xujum xarakatlaridan tashkil topadi. Demak, kurashda
usullarni, ayniksa, murakkab xujum xarakatlarini muvaffakiyatli kullash uchun
kurashchi kulay dinamik vaziyatlarni tayyorlash usullarini egallashi va maxsus
xujum xamda ”xarakatlar ansamblini” yarata olishi lozim.
Bellashuv jarayonida kulay dinamik vaziyatlarni tayyorlash uchun
manevrlar, aldamchi xarakatlar va kombinasiyalar kullaniladi.
Manevrlar - bu xujum kilish uchun kulay xolatni egallash va usulni amlaga
oshirishga (kulay dinamik vaziyatni yaratishga) yordam beradigan xarakatni
bajarishga rakibni majbur kilish maksadida kullaniladigan turli xildagi
xarakatlanishdir. Birok rakib kulay dinamik vaziyatni yaratmasligi xam mumkin.
Bunday lollarda uni aldamchi xarakatlar bilan tayyorlash mumkin.](/data/documents/e11b4537-0ab9-4280-b4ca-1e8129ddf3ae/page_14.png)
![Aldamchi xarakatlar , xujum xarakatlariga Uxshash bulib, rakibni
ximoyalanishga va aldamchi karakat yUnalishiga karab mustaxkamlik burchagini
oshirish maksadida uz gavda xolatini Uzgartirishga majbur kilish lozim. Agar
aldamchi xarakatni bajarishda rakibning, ximoyalanib, egallashi mumkin bUlgan
xolatiga eng munosib bUlgan usulni bajarish oson bUlishi uchun bir vaktning uzida
uz gavdasi xolatini tayyorlasa va ushbu usulni darxol amalga oshirsa, bunday
xarakatlar birikmasi kombinasiya deb ataladi. Kombinasiyalar kupincha ikkita
ketmaket bajariladigan usullardan tashkil topadi, ulardan birinchisi aldamchi,
ikkinchisi xakikiysi (yakunlovchi ) bUladi.
Yukori malakali kurashchilar ma’lum bir tuzilmadan iborat kombinasiyalarni
murakkab xujum xarakatlarini «Ullaydilar. Birinchi (aldamchi) karakat shu kadar
anil xujum kilish xavfi bUlib kurinadiki, deyarli xar doim rakibning ma’lum bir
ximoyalanish reaksiyasini keltirib chikaradi, xujum kiluvchi bunday reaksiyadan
foydalanadi.
Usullar kombinasiyalariga asoslangan tuzilma guruxlaridan tap щ ari, taktik
tayyorgarlikning bitta yoki bir nechta usullari bilan asosiy usulning boshka
murakkab xujum xarakatlarini xam kullash mumkin. Shuni nazarda tutish kerakki,
tayyorlov xarakatlari (aldamchi usullar va bop щ .) MXX lar samaradorligida katta
axamiyatga ega. Boshlangich xarakatlar va xujum xarakatining asosiy tuzilmasi
turlicha uygunlashganda karakat malakasining butunlay yangi tuzilmasi karakat
ansambli yaratiladi. Bunda eskisi ancha Uzgaradi. Bunday texnik-taktik xarakatning
asosiy kiyinchiligi dastlabki xarakatdan asosiysiga utish joyida xarakatlar
Urtasidagi bog’liqlikni urnatishdan va kuch berish yUnalishi xamda xajmiga kura
xarakatlarni unisidan bunisiga Utkazishni bilishdan iborat. Shuning uchun karakat
yUnalishini tez Uzgartirish malakasi, uning kat’iy izchilligi, uzluksizligi xamda
aynan xarakatning bir turidan ikkinchisiga utish paytida kuchning shunga
karatilishga e’tibor berish lozim.
Tadkikotlar natijalari shunga asos bula oladiki, MXX ni muvaffakiyatli
bajarishning nazariy asosi shundan iboratki, rakib xujum kiluvchi tomonidan](/data/documents/e11b4537-0ab9-4280-b4ca-1e8129ddf3ae/page_15.png)
![rejalashtirilgan kuch berish yUnalishini Uzgartirgan xolda bajariladigan bitta
murakkab xarakatiga ikki marta reaksiya bilan javob kaytarishga majbur bUladi.
Shu orkali javob reaksiyasi vakti bUyicha unga yutkazib kuyadi. Avval MXX ning
boshlangich xarakatiga birinchi, yashirin reaksiya davri, sunga motor reaksiya davri
va uning tuxtashi, ikkinchi, latent, MXX ga kuch berishning yangi yUnalishini bilib
olish davri, va, nixoyat, MXX ning yakunlovchi xarakatiga reaksiya kilishning
ikkinchi motor davri keladi.
Shunday kilib MXX ning ikkinchi karakati yoki xujum kiluvchi xarakatining
birinchi kismiga rakib reaksiyasining motor kismi bilan (yUnalishga kura
xujumning ikkinchi kismiga mos keladigan) yoki MXX ning ikkinchi kismiga latent
reaksiya davri bilan ( xal kiluvchi karakat uchun kulay bUlgan xujum kilingan
kurashchining gavda xolati) mos keladi.
1.8. Bosh va kondensator omillardan foydalanish
Odatda kolori malakali kurashchilar kandaydir gipertrofik rivojlangan
tayyorgarlik sifatlariga ega bUladilar va ular xisobiga galabaga erishib keladilar.
Kurashchilarning bunday aloxida xususiyatlarini xisobga olish va texnik-taktik
xujum xarakatlarini ulardan imkoni boricha yaxshi foydalangan xolda kurish lozim.
Xujum karakati tuzilmasini ishlab chikayotib xamda takomillashtira turib,
xujum tuzilmasida bunday sifatlarga bosh urin ajratish kerak.
Musobakaning umumiy taktik kurinishi, aloxida bellashuv va umuman butun
musobaka taktikasi kurashchining ustun sifatalrini xisobga olgan xolda kurilishi
lozim. Ular kurashchining yetarlicha rivojlanmagan boshka sifatlarini koplashi
shart.
1. 9. Texnik-taktik maxoratning yetakchi va kolok tomonlariga birgalikda tasir etish](/data/documents/e11b4537-0ab9-4280-b4ca-1e8129ddf3ae/page_16.png)
![Yuksak sport maxorati texnik-taktik tayyorgarlikni uzluksiz takomillashtirib
borishni takazo etadi. Amaliyotning kursatishicha, kupgina kurashchilar Yirik
musobakalarda kupi bilan 1-2 marta muvaffakiyatli katnashadilar. Odatda, bu
ularning texnik-taktik maxoratining usishi tuxtab kolganligi bilan boglik. Kurashda
sport maxorati tuxtovsiz yangilanib va takomillashitirib borilishi lozim. Afsuski,
ba’zi kurashchilar takomilshatirish deganda ularda mavjud bUlgan kamchiliklarni
bartaraf etish deb tushunadilar. Ular muvaffakiyatsiz bajaradigan xujum
xarakatlariga kam e’tibor karatadilar. Texnik-taktik maxoratni takomillashtirish
tamoyili maxoratning xamma tomonlariga birgalikda ta’sir kursatishdan iborat.
Yukorida bayon kilingan asosiy koidalar kurashda yukori sport natijalariga
erishish bilan borlik.
Trenerlar shularni kurashchilarni tayyorlash va maxoratini
takomilashtirishda xisobga olishlari lozim.Uz-Uzini tekshirish uchun savollar va
topshiriklar
Kurashchining texnik-taktik maxorati tamoyillarini aytib bering.
Texnik-taktik maxorat tushunchasini yoritib bering.
Texnik-taktik maxorat va kurash koidalarining uzaro bOYeLIKLIGI tamoyiliga
tavsif bering.
Texnik-taktik maxorat va kurashchi aloxida xususiyatlarining uzaro boglikligi
tamoyiliga tavsif bering.
Xujum xarakatlarining optimal xajmi, turli-tumanligi va samaradorligini
egallash tamoyiliga tavsif bering.
Xujum xarakatlarining yetakchi axamiyati tamoyiliga tavsif bering.
Xujum xarakatlarining okilona tuzilmasini egallash tamoyiliga tavsif bering.
Xujumni kulay dinamik vaziyat paytida bajarish tamoyiliga tavsif bering.
Xujum uchun kulay dinamik vaziyatni tayyorlash va undan foydalanish
malakasi tamoyiliga tavsif bering.](/data/documents/e11b4537-0ab9-4280-b4ca-1e8129ddf3ae/page_17.png)
![Bosh va kompensator omillardan foydalanish tamoyiliga tavsif bering.
Texnik-taktik maxoratning yetakchi va kolok tomonlariga birgalikda ta’sir
kursatish tamoyiliga tavsif bering.](/data/documents/e11b4537-0ab9-4280-b4ca-1e8129ddf3ae/page_18.png)
![II.bob. Kurashchining jismoniy tayyorgarligi
Kurashchining jismoniy tayyorgarligi sport trenirovkasining muxim tarkibiy
kismlaridan biri xisoblanadi va jismoniy sifatlar kuch, chidamlilik, egiluvchanlik,
chakkonlik va tezkorlikni rivojlantirishga karatilgan jarayondir.
Jismoniy tayyorgarlikning asosiy vazifalari kuyidagilardan iborat:
Sportchilar SOGLIYeI darajasi va ular organizmi turli tizimilarning funksional
imkoniyatlarini oshirish.
Jismoniy sifatlarni sport kurashining uziga xos xususiyatiga javob beradigan
birlikda jismoniy sifatlarni rivojlantirish.
Jismoniy tayyorgarlik umumiy, yordamchi va maxsus tayyorgarlikka
bUlinadi.
Kurashchining umumiy jismoniy tayyorgarligi yukori natijalarga erishish
uchun poydevor, zarur asos xisoblanadi. U asosan kuyidagi vazifalarning xal
etilishini ta’minlaydi:
Kurashchi organizmini xar tomonlama garmonik rivojlantirish, uning
funksional imkoniyatlarini oshirish, jismoniy sifatlarini rivojlantirish.
Salomatlik darajasini oshirish.
Shiddatli trenirovka va musobaka nagruzkalari davrida faol dam olishdan tugri
foydalanish.
Umumiy jismoniy tayyorgarlik turli vositalar tuplashini uz ichiga oladi. Ular
orasida snaryadlarda va snaryadlar bilan bajariladigan mashklar, sherik bilan
maxsus trenajerlada bajariladigan mashklar, boshka sport turlari: akrobatika, yengil
atletika, sport Uyinlari, suzi va x.k.dan olingan umumiy rivojlantiruvchi map щ lar
ajratiladi.
Yeradamchi jismoniy tayyorgarlik maxsus karakat malakalarini
rivojlantirishga karatilgan katta xajmdagi ishni samarali bajarish uchun zarur
bUlgan maxsus asosni yaratishga muljallangan. U ancha tor va uziga xos
yUnalishga ega xamda kuyidagi vazifalarni xal etadi:](/data/documents/e11b4537-0ab9-4280-b4ca-1e8129ddf3ae/page_19.png)
![Asosan kurash uchun kuprok xos bUlgan sifatlarni rivojlantirish.
Kurashchi xarakatlarida katta darajada ishtirok etuvchi mushak guruxlarini
tanlab rivojlantirish.
Yerdamchi jismoniy tayyorgarlikning ilgor vositalari sifatida shunday
mashklar kullaniladiki, ular uzining kinematik va dinamik tarkibi xamda asab-
mushak kuchlanishi xususiyatiga kura kurashchining musobaka faoliyatida
bajaradigan asosiy xarakatlariga mosdir. Shunday mashklar orasida kuyidagilarni
ajratish mumkin: kurashning turli usullarini ishora orkali bajarish; maxsus trenajer
moslamalarida bajariladigan mashklar; kurashchilar manekeni bilan mashklar.
Kurashchining maxsus jismoniy tayyorgarligi xarakatlanish sifatlarini
kurashchilarning musobaka faoliyati xususiyatlari tomonidan kuyiladigan talablarga
kat’iy muvofik xolda rivojlantirishga karatilgan.
Kurashchilarning maxsus jismoniy tayyorgarligi asosan kurash gilamida
Utkaziladi va karakat malakalari tarkibidagi eng muxim karakat sifatlarini
rivojlantirishga karatilgan. Shuning uchun maxsus jismoniy tayyorgarlikning asosiy
vositalari sifatida mumkin bUlgan turli murakkabliklarni jalb kilgan xolda
musobaka map щ lari «Ullaniladi. Bunday murakkablashtirilgan mashklar kurashchi
organizmiga bUlgan ta’sirni kuchaytiradi. Masalan, ogirrok vazn toifasidagi
sherigini tashlash, sheriklarni almashtirgan xolda ukuvtrenirovka bellashuvlari
bajariladi va x.k. Mana shu xamma mashklar energiya ta’minotining u yoki bu
mexanizmlarini rivojlantirish imkonini ta’minlaydi, kurashchining
mashklanganligiga kompleks xolda ta’sir kursatadi xamda bir valtning uzida uning
jismoniy va texnik-taktik tayyorgarligini oshiradi.
Jismoniy tayyorgarlikning xamma kursatilgan turlari bir-biri bilan uzviy
borlik. Trenirovka jarayonida biron bir jismoniy tayyorgarlik turlariga yetarlicha
balo bermaslik oxirokibat sport maxoratini oshishiga tuskinlik kiladi. Shuning
uchun trenirovka jarayonida kursatilgan jismoniy tayyorgarlik turlarini optimal
nisbatiga rioya kilish juda muximdir. Uning son jixatdan ifodasi doimiy ulcham
xisoblanmaydi, balki kurashchilar malakasi, ularning aloxida xususiyatlari,](/data/documents/e11b4537-0ab9-4280-b4ca-1e8129ddf3ae/page_20.png)
![trenirovka jarayoni davri va organizmning shu paytdagi xolatiga borlik xolda
Uzgarib turadi.
2.1. Kuch va uni rivojlantirish uslubiyati
Jismoniy sifat bUlmish ”kuch” deganda kurashchining rakib karshiligini
yengib utish yoki mushak kuchlanishi xisobiga unga karshilik kursatish «obiliyati
tushuniladi.
Kuchning kuyidagi turlarini ajartish kabul kilingan: umumiy va maxsus,
mutlak va nisbiy, tezkor va portlovchan, kuch chidamliligi.
Umumiy kuch - bu kurashchining maxsus xarakatlariga taallukli bUlmagan
xolda sportchi tomonidan namoyon kilinadigan kuch. Maxsus kuch musobaka
xarakatlariga mos bUlgan maxsus xarakatlarda sportchi tomonidan namoyon
bUladi. Mutlak kuch sportchining juda katta xususiyatiga ega xarakatlarida
namoyon bUladigan kuch imkoniyatlari bilan tavsiflanadi. Kurashda u kuch
yordamida yakkama-yakka olishish uchun muxim axamiyatga ega.
Nisbiy kuch, ya’ni sportchining 1kg vazniga tugri keladigan kuch
kurashchining shaxsiy ogirligini yengib utish imkoniyati kursatkichi xisoblanadi.
Bu usullarning tezkorlik bilan bajarilishida muxim axamiyatga ega.
Tezkor kuch mushaklarning nisbatan kichik tashki karshilikni yengib utish
bilan boglik xarakatlarni tez bajarishga bUlgan kobiliyatida aks etadi.
Portlovchan kuch kiska vaxt ichida uz shiddatiga kura katta kuchlanishlarni
namoyon kilish kobiliyatini tavsiflaydi.
Kuch chidamliligi - bu sportchining nisbatan uzok vaxt davomida mushak
kuchlanishlarini namoyon kilishga bUlgan kobiliyatidir. Kurashchining kuch
imkoniyatlarini rivojlantirish uchun kuyidagi uslublar kullaniladi: takroriy
kuchlanishlar; kiska muddatli maksimal kuchlanishlar; tobora usib boradigan
ogirliklar, zarbdor, birgalikda ta’sir kursatish; variantililik; izometrik kuchlanishlar
uslublari.](/data/documents/e11b4537-0ab9-4280-b4ca-1e8129ddf3ae/page_21.png)
![Takroriy kuchlanishlar uslubi shundan iboratki, sporchi mashkni ”sungi
nafasgacha” bajarishda maksimal ogirlikdan 7080 0
/0 ga teng bUlgan orirliklar bilan
mashklarni takroran bajaradi. Ushbu uslub kuch mashkini seriyalab bajarishni
nazarda tutadi. Xar bir seriya ”sungi nafasgacha”, xammasi bUlib 3-4 seriya,
seriyalar Urtasidagi dam olish oraligi 3-4 min.
Takroriy kuchlanishlar uslubining bir turi dinamik kuchlanish uslubi
xisoblanadi. U mashklarni maksimumdan 2030 0
/0 omrlikda chegaradagi tezlikda
bajarish bilan tavsiflanadi. Bunda katta mushak zurikishi ogirlik vazni xisobiga
emas, balki yukori tezlikdagi karakat xisobiga erishiladi.
Kiska muddatli maksimal kuchlanish uslubi xozirgi paytda mushaklarning
mutlak kuchini oshirish uchun eng samarali xisoblanadi. U chegaradagi va
chegaraga yakin bUlgan orirliklar bilan ishlashni nazarda tutadi. Mushaklar
trenirovkasida maksimal kuchlanishlar uslubi trenajerlarda va bitta yondashishda
bitta-ikkita xarakatlar yordamida, katta 0Yeirlikdagi shtanga bilan bajariladigan
mashklarda (jim, siltab kutarish, dast kutarish, Utirib-turish) namoyon bUladi.
Trenirovkada xammasi bulib 3-4 ta yondashish bajariladi. Yondashishlar Urtasidagi
dam olish oraligi - 3-5 min.
Tobora usib boradigan 0Yeirliklar uslubi bitta trenirovka mashgulotida
singari keyingilarida xam karshilik kursatish xajmining asta-sekin usib borishini
nazarda tutadi.
Trenirovka mashgulotida birinchi yondashishda sportchi 10 marta kutara
oladigan (10 MT) orirlikdan 50% ga teng omrlik bilan boshlash tavsiya etiladi.
Ikkinchi yondashishda map щ 10 MT dan 75% ogirlik bilan bajariladi, uchinchi
yondashishda esa - 10 MT dan 100 0
/0 0Yeirlik bilan bajariladi. Trenirovka
davomida xammasi bUlib Z ta yondoshish amalga oshiriladi. Yondashishlar
Urtasidagi dam olish oraligi 2-4 min. Xar bir yondashishda mashk chegaradagi
tezlik bilan anik tolikib kolgunga kadar bajariladi.](/data/documents/e11b4537-0ab9-4280-b4ca-1e8129ddf3ae/page_22.png)
![Zarbdor uslub tushadigan otrlikning kinematik energiyasi va shaxsiy gavda
orirligidan foydalanish yUli orkali mushak guruxlarini zarbdor ragbatlantirishga
asoslangan.
Map щ lanayotgan mushaklarning kamayayotgan orirlik energiyasini yutib
olishi mushaklarning faol xolatga keskin Utishiga, ish kuchlanishining tez
rivojlanishiga yordam beradi, mushakda kushimcha kuchlanish imkoniyatini kosil
kiladi. Bu keyingi itaruvchi xarakat shiddati va tezkorligini xamda kolok ishdan
yengib Utiladigan ishga tez utishni ta’minlaydi.
Oyoklar portlovchan kuchini rivojlantirishning zarbdor uslubini kullash usuli
sifatida ketidan balandlikka yoki uzunlikka sakrash bilan bajariladigan chikurlikka
sakrash map щ larini aytish mumkin. Map щ 70-80 sm balandlikdan oyok tizzalarini
biroz bukkan xolda yerga tushib, ketidan tez va shiddat bilan kokoriga otilib chilish
orkali bajariladi. Sakrashlar seriyalab: 2-3 seriyada, xar bir seriyada 8-10 tadan
sakrashlar bajariladi. Seriyalar Urtasidagi dam olish oraligi 3-5 min. Mashk xaftada
kupi bilan ikki marta bajariladi.
Birgalikda ta’sir kursatish uslubi shunga borlikki, kurashchining kuch
imkoniyatlarini rivojlantirish bevosita ixtisoslashgan mashklarni bajarish paytida
sodir buladi. Bir vaktning uzida kurashchining kuch kobiliyatlari va texnik-taktik
xarakatlari rivojlantiriladi xamda takomillashtiriladi. Kurashda birgalikda ta’sir
kursatish uslubdan foydalanishga misol tarikasida shunday mashklarni keltirish
mumkinki, kurashchi bu mashklarda uz texnik xarakatlarini ogirrok vazn toifasidagi
rakib bilan takomillashtiradi.
Ogirlikning optimal Ulchamini ash щ lab olish juda muximdir. Xaddan
tashkari katta ulcham xarakat malakasi tarkibining buzilishiga olib keladi, bu
okibatda xarakat texnikasiga salbiy ta’sir kursatadi.
Variantililik uslubi asosan turli vazndagi ogirliklar bilan maxsus mashklarni
bajarishni kuzda tutadi. Xar xil vazndagi sheriklar bilan mashklar seriyalab
bajariladi. Bitta seriyada avval ogirrok vazn toifasidagi rakib bilan 10-12 ta tashlash
bajariladi, sungra teng vazndagi rakib bilan 15-16 ta tashlash, shundan keyin uz](/data/documents/e11b4537-0ab9-4280-b4ca-1e8129ddf3ae/page_23.png)
![vazn toifasidagi rakib bilan 10-12 ta tashlash bajariladi. Xammasi bUlib Z seriya
bajariladi. Dam olish oraliYei - 3-4 min. Tezkor-kuch sifatlarini (me’yordagi,
kichik) rivojlantirishda variantlilik usulubi ayniksa samaralidir.
Usullarni ancha ogir rakib bilan takomillashtirish aloxida kuch
imkoniyatlarini rivojlantirishga, kichik vazn toifasidagi rakib bilan esa tezkorlik
imkoniyatlarini rivojlantirishga yordam beradi. Bu okibatda musobaka map щ ida
natijaning oshishiga olib keladi.
Mushaklarning izometrik kuchlanishi uslubi turli mushak guruxlarining 4-6
sek. davom etadigan statik maksimal kuchlanishini nazarda tutadi. Izometrik
mashklarning kiymati shundaki, ularning xajmi uncha katta emas, kup valt olmaydi,
bajarilishi ancha oson. Bundan tashkari, ularning yordamida ma’lum bir mushak
guruxlariga zarur yoki xolatlarda, gavda kismlarini bukish yoki yozishning tegishli
burim burchaklarida tanlab ta’sir kursatish mumkin.
2.2. Tezkorlik va uni rivojlantirish uslubiyati
Kurashchi tezkorligi - bu uning mumkin kadar kiska vaxt ichida ayrim
xarakatlar va usullarni bajarish kobiliyatidir. Tezkorlik sifatini yaxshi
rivojlantirmasdan kurashda kolori natijalarga erishib bulmaydi. Uz rakibidan xatto
sekundning yuzdan bir bUlagiga tezrok karakat kiladigan kurashchi uning oldida
muxim ustunlikka ega bUladi.
Kurashchi tezkorligi kup jixatdan uning asab jarayonlari xarakatchanligiga,
sharoitlarga, rakib xarakatlaridagi kurimsiz Uzgarishlarni sezishga bUlgan sezgirlik
unda kay darajada rivojlanganligiga, bellashuvda xar safar yuzaga kelgan vaziyatni
bir zumda kabul kilish va tugri baxolay olish malakasiga, taktik xarakatlarni uz
vaktida va anil bajarishga boglik.
Tezkorlikni rivojlantirish uchun kuyidagi uslubllar kullaniladi:
Mashklarni yengillashtirilgan sharoitlarda bajarish uslubi. Xarakatlar va
katta tezkorlik bilan bajariladigan aloxida xarakatlarni yengillashtirilgan](/data/documents/e11b4537-0ab9-4280-b4ca-1e8129ddf3ae/page_24.png)
![sharoitlarda kup marta takrorlash. Masalan, usulni kichik vazn toifasidagi sherik
bilan tezkorlikka e’tibor karatgan xolda bajarish. Mashklarni yengillashtirilgan
sharoitlarda bajarish tezligi bUyicha oddiy sharoitlarda bajariladigan xarakatlardan
oshadigan uta tez xarakatlarning bajarilishini ragbatlantiradi Masalan, yugurish
tezligini oshirish uchun kiyalangan yUlkacha bUylab (togdan) yugurish «Ullaniladi.
Mashkni ogirlashtirilgan sharoitlarda bajarish uslubi. Kurashchi
musobakalarda duch keladigan sharoitlardan xam ancha kiyin sharoitlarda
maksimal tezkorlik bilan bajariladigan xarakatlarni kup marta takrorlash. Masalan,
ogir vazndagi sherik bilan maxsus mashklarni bajarish.
Takroriy kuchlanishlar uslubi. Ikki xil kurinishda «Ullaniladi:
- mashklarni chegaradagi va chegara atrofidagi tezlik bilan bajarish;
mashklarni shunday sharoitda bajarishki, bunda chegaradagi kuch zurikishlari
nisbatan yengil yukni katta tezlik bilan bir joydan ikkinchisiga Utkazish yUli orkali
ta’minlanadi.
Uyin va musobaka usullari xam katta axamiyatga ega bUlib, ulardan
foydalanish sportchining emosional muxiti, ruxiy xolati, rakobatchilik xissining
Uzgarib turishi xisobiga tezkorlikni rivojlantirish uchun kushimcha turtki (ragbat)
bUlishi mumkin.
Kurashchining tezkorlik sifatlarini tarbiyalash uchun maksimal tezlik bilan
bajariladigan mashklar (ular, odatda, tezlik mashklari, deb ataladi) kullaniladi.
Tezlik map щ larining texnikasi ularning chegaradagi tezliklarda bajarilishini
ta’minlashi shart. Mashklarni bajarish paytida asosiy kuchlanishlar bajarish usuliga
emas, balki uning tezligiga karatilishi uchun mashklar shunchalik yaxshi
Urganilgan va egallangan bUlishi kerak. Mashklar davomiy-ligi shunday bUlishi
zarurki, bajarish oxiriga kelib tezlik, tolikishga karamasdan, pasaymasligi shart.
Tezlik mashklarini bajarish tartiblari katta axamiyatga ega. Xar bir mashk
davomiyligi 20 sek.dan oshmasligi lozim, dam olish oraligi, map щ ni takrorlash
boshida, bir tomondan, kurashchining tiklanishishini, ikkinchi tomondan, uning](/data/documents/e11b4537-0ab9-4280-b4ca-1e8129ddf3ae/page_25.png)
![markaziy asab tizimini optimal kuzraluvchanligini ta’minlashi, optimal bUlishi
kerak.
Oraliklarda dam olish faol bUlishi lozim. Buning uchun tanaffuslarda katta
kuchlanishlarni talab kilmaydigan turli xil mashklar bajariladi.
2.3. Chidamlilik va uni rivojlantirish uslubiyati
Kurashchining chidamliligi - bu butun bellashuv davomida xarakatlarni
yukori sur’atda bajarish va butun musobaka davrida bir nechta bellashuvlarni
shiddat bilan Utkazish lobiliyatidir. Yukori darajadagi chidamlilik kurashchiga katta
trenirovka va musobaka nagruzkalarini Uzlashtirishga, musobaka faoliyatida
uzining karakat «obiliyatlarini tulakonli ravishda amalga oshirishga imkon beradi.
Kurashda umumiy va maxsus chidamlilik farklanadi. Umumiy chidamlilik
deganda sportchining sust shiddatdagi ishni uzok vakt bajarishga bUlgan lobiliyati
tushuniladi.
Maxsus chidamlilik kurashchining musobaka bellashuvi davomida turli
xususiyatdagi xarakatlar va amallarni xar xil kuchlanishlar bilan xamda gavdaning
turli xolatlarida yukori sur’atda bajarish kobiliyati orkali tavsiflanadi.
Kurashchining musobaka faoliyati kup kirrali va mushak tizimining ulkan
ishi bilan boglik (kurashda statik va dinamik tartibda ishlovchi deyarli xamma
mushak guruxlari katnashadi). Shuning uchun chidamlilik nafakat ishlayotgan
mushaklarga yetkazib beriladigan kislorod mikdori bilan, balki mushaklarning
uzining uzok valt davom etadigan kuchli zurikishli ishga bUlgan moslashishi bilan
aniklanadi. Sportchi trenirovka va musobaka faoliyatida ma’lum bir tolikishni
yengib utgan takdirdagina uning chidamliligi takomillashadi. Jismoniy tolikish va
chidamlilik asosida mushak faoliyatining turli xildagi ta’minoti jarayonlari
yotganligini bilgan xolda ularning faoliyat kursatish darajasini oshirish uchun ularga
maksadli ta’sir etish mumkin.](/data/documents/e11b4537-0ab9-4280-b4ca-1e8129ddf3ae/page_26.png)
![Trenirovka nagruzkasi, sportchi organizmiga ta’sir kursatish chorasi sifatida,
kuyidagi tavsiflar bilan belgilanadi:
- mashk shiddati;
- mapщ davomiyligi;
- takrorlash soni;
- dam olish oraligi davomiyligi; - dam olish xususiyati.
Bajarilayotgan mashk shiddati energiya ta’minotining aerob va anaerob
jarayonlari nisbati xususiyatiga ta’sir kursatadigan nagruzkaning eng muxim tavsifi
xisoblanadi. TUrtta shiddat zonasini ajartish kabul kilingan: maksimal,
submaksimal, katta, sust.
Mashk davomiyligi uni bajarish shiddatiga nisbatan teskari borliklikka ega.
Ish davomiyligining 20 - 25 sekunddan 4 -5 minutgacha kupayishi bilan uning
shiddati keskin kamayadi. Mashkning energiya ta’minoti turi uning davomiyligiga
boglik.
Anaerob-alaktat rejimdagi mashklar davomiyligi 3-8 sekundga, anaerob-
glikolitik rejimda 20 sekunddan Z minutgacha xamda aerob rejimda - Z minutdan
va kuprokka teng.
kup sonli tadkikotlar natijalariga asoslanib, davomiyligi xar xil bUlgan
maksimal jismoniy nagruzkada anaerob va aerob jarayonlarning umumiy energetik
metabolizmga nisbatan xissasini aniklash mumkin. Tegishli natijalar 4-jadvalda
kelitirligan.
4 - jadval
Davomiyligi xar xil bUlgan maksimal jismoniy nagruzkada anaerob va aerob
jarayonlarning umumiy kuvvat sarflanishiga ketadigan nisbiy ulushi
Ish davomiyli
gi chegarasi Kuvvatning chikishi Nisbiy ulush](/data/documents/e11b4537-0ab9-4280-b4ca-1e8129ddf3ae/page_27.png)
![anaerob
jarayonla
R aerob
jarayonla jami anaerob
jarayonla aerob
jarayon
lar %
10 sek 20 4 24 83 17
1 min 20 50 60 40
2 min 45 75 40 60
5 min 12 150 20 80
10 min 25 245 270 9 91
30 min 20 675 695 Z 97
60 min 15 1200 1215 1 99
Mashklarni takrorlash soni ularning organizmga ta’sir kursatish darajasini
belgilaydi.
Aerob sharoitlarda ishlashda takrorlash sonini kupaytirish nafas olish va kon
aylanish organlari faoliyatini kolori darajada uzok vaxt ushlab turishga majbur
kiladi.
Anaerob rejmida mashklarni takrorlash soni kislorodsiz mexanizmlarning
tugashiga yoki markaziy asab tizimining kurshovda kolishiga olib keladi.
Dam olish oraligi davomiyligi organizmning trenirovka nagruzkasiga bulgan
javob reaksiyasi xajmi singari, uning xususiyatini xam aniklash uchun katta
axamiyatga ega. Bunda dam olish oraliklarida sodir bUladigan tiklanish jarayonlari
kuyidagilardan iborat:
- tiklanish jarayonlari tezligi bir xil emas avval tiklanish tez kechadi,
sung sekinlashadi; turli kursatkichlar xar xil vaktdan keyin tiklanadi
(geteroxronlilik);
- tiklanish jarayonida ish kobiliyati va boshka kursatkichlarning fazali
Uzgarishi kuzatiladi.](/data/documents/e11b4537-0ab9-4280-b4ca-1e8129ddf3ae/page_28.png)
![Dam olish oraliri tiklanish uchun yetarli bUlgan sust shiddatli map щ larni
bajarishda xar bir keyingi urinish taxminan avvalgisiga Uxshagan kurinishda
boshlanadi.
Ushbu xolda dam olish oraliYeini kamaytirishda nagruzka kuprok aerob
nagruzkaga aylanadi, chunki odatda 3-4 minutga kelib vujudga kelayotgan nafas
olish jarayonlari xam uz kuchini saklab kolgan bUladi.
Maksimal va submaksimal kuvvatli mashklardagi dam olish oraliYeini
kamaytirish nagruzkani anaerob nagruzkaga aylantiradi, chunki mashk takrorlangan
sari kislorod karzi oshib boradi.
Dam olish xususiyati mashklar Urtasida faol, sust va aralash bUlishi
mumkin.
Ukitishning kritik nuttasiga yakin bUlgan tezlikda ishlash paytida faol dam
olish nafas olish jarayonlarini kolori darajada ushlab turishga yordam beradi va
ishdan dam olishga xamda aksincha xolatga keskin utishning oldini oladi. Bu
nagruzkani kuprok aerob nagruzkaga olib keladi. Bundan tashkari, ogir mexnatdan
sung faol dam olish tiklanish jarayonlarini tezlashtiradi. Mashklar Urtasida sust dam
olish paytida sportchi, butkul tinch xolatda bUlib, kech kanday xarakatlarni
bajarmaydi.
Chidamlilikni rivojlantirish uchun kuyidagi uslublar «Ullaniladi:
bajariladigan map щ lar xajmi va shiddatini oshirish, Uzgaruvchan, oralikli,
Uzgaruvchan-oralikli, takrorlash.
Xajmni oshirish uslubi shundan iboratki, jismoniy mashklarni bajarish vakti
mashEulotlardan mashrulotga astasekin oshib boradi. Bu uslub mashgulotlar sonini
kupaytirishini nazarda tutadi.
Shiddatni oshirish uslubi jismoniy mashklarni bajarish sur’ati, shuningdek
butunlay mashgulot zichligini mashgulotdan mashgulotga asta-sekin oshirib
borishni kuzda tutadi.](/data/documents/e11b4537-0ab9-4280-b4ca-1e8129ddf3ae/page_29.png)
![Uzgaruvchan uslub shundan iboratki, jismoniy mashklar xar xil sur’atda
bajariladi. Bunda past sur’atda Utkaziladigan valt bUlaklari mashrulotdan
mapkulotga kamayib, baland sur’atda Utkaziladiganlari ortib boradi.
Oralikli uslub shundan iboratki, bunda jismoniy mashklar bUlaklarga
bUlinib (seriyalab), sust va faol dam olish oraliklari bilan bajariladi. Trenirovka
vazifalari mashklarni bajarish sur’ati va davomiyligiga, shuningdek kurashchining
mashklanganlik darajasi xamda kayfiyatiga karab, ish xamda dam olish oraliklari
davomiyligiga kura xar xil bUlishi lozim.
Takrorlash uslubi shundan iboratki, sportchi bir mashrulotning uzida
yoki bir nechta mashgulotda xajmi va shiddatiga kura bir xil bUlgan mashklarni
takrorlaydi.
Sport trenirovkasi jarayonida xamma uslublar bir-biri bilan turlicha
uygunlashtirilgan xolda «Ullaniladi. Chidamlilikni tarbiyalash samaradorligi kup
jixatdan trenirovka jarayonining okilona tuzilganligi bilan belgilanadi. Turli
yUnalishdagi map щ larni bajarishda ma’lum bir ketma-ketlikka amal kilish va
ularning ijobiy uzaro ta’sir etishini ta’minlash juda muximdir. Kuyidagi ketma-
ketlikka rioya etish maksadga muvofikdir:
avval alaktat-anaerob mapщlar (tezkor va tezkor kuch), sungra anaerob-glikolitik
(kuch chidamliligi uchun) mashklar;
avval alaktat -anaerob, sungra aerob mashklar (umumiy chidamlilik uchun);
avval anaerob-glikolitik, keyin aerob mashklar.
Agar mashklar ketma-ketligi teskari bulsa, tez trenirovka samarasining uzaro
ta’siri salbiy bUladi xamda bunday mashEulot kam foyda beradi.
2.4. Chakkonlik va uni rivojlantirish uslubiyati
Kurashchining chalkonligi - bu xarakatlarni nazorat kila olish, bellashuvda
tusatdan Uzgarib turadigan vaziyatda tez xamda anil yUl tutish va tegishli
xarakatlarni okilona bajarish kobiliyatidir.](/data/documents/e11b4537-0ab9-4280-b4ca-1e8129ddf3ae/page_30.png)
![Chalkonlik deganda sportchining koordinasion «obiliyatlari yigindisi
tushuniladi. Shunday «obiliyatlardan biri yangi xarakatlarni egallash tezligi,
ikkinchisi - tusatdan Uzgaradigan vaziyat talablariga muvofik xarakatlarni tez kayta
kurish xisoblanadi.
Chakkonlik sportchini Urgatish jarayonida rivojlantiriladi. Buning uchun
yangi xarakatlarni muntazam egallab borish lozim. Chakkonlikni rivojlantirish
uchun xar kanday mashkdan foydalanish mumkin, lekin ularda yangilik elementlari
bUlishi shart.
Chakkonlikni rivojlantirishning ikkinchi yUli mashkning koordinasion
murakkabligini oshirishdan iborat. Bunday murakkablik xarakatlarni kolori darajada
anil bajarish, ularning uzaro muvofikligi, tusatdan Uzgarib turadigan vaziyatga
mosligiga bUlgan talablarni oshirish bilan aniklanishi mumkin.
Uchinchi yUli - bu nookilona mushak kuchlanishi bilan kurashish, chunki
chalkonlikni namoyon kilish kup jixatdan mushaklarni zarur lollarda bUshashtirish
malakasiga boglik.
Kishi koordinasiyasini rivojlantirishning turttinchi yUli - uning gavda
muvozanatini ushlab turish «obiliyatini oshirishdir. Bunday kobiliyatni
rivojlantirishning bir nechta usullari mavjud:
1) muvozanatni ushlab turishni kiynlashtiruvchi xarakatlardagi
mapщlar;
2) akrobatika va gimnastika mashklari;
Z) xamma tekisliklarda boshni tez xarakatlantirish yordamida bajariladigan
map щ lar.
A.I.Yaroskiy (1971) kompleksiga (majmuasiga) beshta mashk kiradi: boshni
chapga va ungga burish; boshni oldinga va orkaga eshish; boshni yon tomonlarga
egish; soat millari bUylab aylanma xarakatlar; soat millariga karishi tomonga
aylanma xarakatlar. Bu mashklar tez sur’atda kuniga uch marta 10 minutgacha
bajariladi.](/data/documents/e11b4537-0ab9-4280-b4ca-1e8129ddf3ae/page_31.png)
![Kurashchi chakkonligini rivojlantirishning xamma vositalarini ikkita
bUlimga ajratish maksadga muvofikdir: umumiy chakkonlikni rivojlantirish
vositalari va maxsus chakkonlikni rivojlantirish vositalari.
Umumiy chakkonlikni rivojlantirish vositalari umuman xarakatlanish
tajribasi va xarakat koordinasiyasini boytishga karatilgan. Maxsus chakkonlikni
rivojlantirish vositalari kurashchining uziga xos maxsus xarakatlanish
koordinasiyasini xamda musobaka faoliyatining favkulodda sharoitlarida uzining uz
xarakatlarini baxolay olish va kayta kurish kobiliyatini takomillashtirishga
karatilgan.
2.5. Egiluvchanlik va uni rivojlantirish uslublari
Egiluvchanlik bu kurashchining katta amplitudada xarakatlarni amalga
oshirish kobiliyatidir. Egiluvchanlik bUgimlardagi xarakatchanlik bilan aniklanadi.
U, uz navbatida, bir kator omillarga borlik: bUYeIM sumkalarining tuzilishi, paylar,
mushaklar chuziluvchanligi va ularning chuzilish kobiliyati. Bir nechta
egiluvchanlik turlari mavjud.
Faol egiluvchanlik bu shaxsiy mushak kuchlanishlari xisobiga
xarakatlarni katta amplitudada bajarish kobiliyatidir.
Sust egiluvchanlik - bu tashki kuchlar: orirliklar, rakib xarakatlari xisobiga
xarakatlarni katta amplitudada bajarish kobiliyatidir. Sust egiluvchanlik xajmi faol
egiluvchanlikning tegishli kursatkichlaridan kolori.
Dinamik egiluvchanlik dinamik xususiyatlarga ega mashklarda namoyon
bUladigan egiluvchanlikdir.
Statik egiluvchanlik statik egiluvchanlikka ega map щ larda namoyon
bUladigan egiluvchanlikdir.
Umumiy egiluvchanlik - turli yUnalishlarda eng yirik bUrimlarda katta
amplituda bilan xarakatlarni bajarish kobiliyatidir.](/data/documents/e11b4537-0ab9-4280-b4ca-1e8129ddf3ae/page_32.png)
![Maxsus egiluvchanlik kurashchining texnik-taktik xususiyatlarga tegishli
bUgimlar va yUnalishlarda xarakatlarni katta amplituda bilan bajarish kobiliyatidir.
ChUziltiruvchi mashklar: oddiy, prujinali xarakatlar, uzini ushlagan xolda
siltanishli, tashki yordam bilan bajariladigan xarakatlar egiluvchanlikni
rivojlantirishning asosiy vositalari xisoblanadi.
Bunday mashklar bilan shuYeullanish paytida bir kator uslubiy shartlarni
bajarish lozim:
1) mashklarni boshlashdan oldin albatta badan kizdirish mashklarini
kiritish;
2) muayyan maksadlarni oldinga kuyish, masalan, gavda yoki buyumning
ma’lum bir nuktasiga kulni tekkazish;
Z) chuziltirish mashklarini ma’lum bir ketma-ketlikda seriyalab bajarish:
kullar uchun, gavda uchun, oyoklar uchun;
4) chuziltirish mashklari seriyalari orasida bUshashtirish map щ larini
bajarish;
5) map щ larni bajarish paytida asta-sekin ularning amplitudasini oshirish;
6) mashklarni bajarishda shuni xisobga olish lozimki, xarakatchanlikni
rivojlantirishning eng asosiy uslubi - bu takrorlash uslubi xisoblanadi.
Bir-ikki oyda xar kuni ikki marta shutullanuvchilarning aloxida
kobiliyatlariga karab 25-50 takrorlashdan iborat me’yordagi chuziltirishga
karatilgan mashklardan tashkil topgan mashgulotlar davomida egiluvchanlik ancha
usishi mumkin.
2.6. Usmir yoshdagi kurashchining jismoniy tayyorgarligi
Usmir yoshdagi jismoniy tayyorgarlik tugri kaddikomatni, xarakatlanish
malakalarini shakllantirish, xar tomonlama jismonan takomillashtirish, kurashda](/data/documents/e11b4537-0ab9-4280-b4ca-1e8129ddf3ae/page_33.png)
![texnik xarakatlarni egallash uchun zarur bUlgan jismoniy sifatlarni rivojlantirishni
uz ichiga oladi.
12-14 yoshda tezkorlik, chakkonlik va egiluvchanlikni rivojlantirish
maksadga muvofikdir. 15-16 yoshdagi Usmirlarda kuch rivojlana boshlaydi va
tezkorlik kuch mashklarini bajarishga kobiliyat namoyon bUladi. 16-18 yoshda kup
kuch va tezlik talab etiladigan mashklar osonrok Uzlashtiriladi, chidamlilikni
rivojlantirish uchun shart-sharoitlar yaratiladi. Usmir kurashchilarni tayyorlashda
shularni e’tiborga olish juda muximdir.
Chidamlilikni boshka jismoniy sifatlar bilan birga rivojlantirish zarur.
Professor V.P.Filinning (1980) ta’kidlashicha, bu yoshda chidamlilikka karatilgan
uzok vaxt davom etadigan va bir tomonli trenirovka Usmirlarga xos bUlgan
tezkorlik nagruzkalariga moslashishni pasaytiradi.
12-15 yoshda kuchni rivojlantirish asosan uz massasi 0Yeirligi,
tuldirma tuplar, gantellar, gimnastika tayokchalari, sherik (turli orirlikdagi) bilan
xamda turli gimnastika sport anjomlarida mashklar bajarish yordamida amalga
oshirilishi lozim.
16-18 yoshdagi kurashchilarda kuchni rivojlantiruvchi map щ lar sport anjomi
ogirligini oshirish, dastlabki xolatni Uzgartirish, mashk bajarish vaktini uzaytirish,
mashklar orasidagi dam olish vaktini kamaytirish xisobiga murakkablashtiriladi.
Yesh Usmirlarning chidamliligini rivojlantirishda extiyotkor bUlish lozim
Urtacha nagruzkalar, kichik me’yor yoki dam olish uchun tanaffusli Ukuv-
trenirovka bellashuvlaridan iborat mashklar). Nagruzkalarga moslashib borgan sari
dam olish tanaffuslari kiskartiriladi. Masalan, tik turishda 2+2 kurashida (navbatma-
navbat xujumlar va ximoyalar) Z minutlik tanaffus asta-sekin 1 minutgacha
kiskartiriladi. Parterda 2+2 bUlib 1 minut tanaffus bilan navbatma-navbat
kurashishda trenirovka vaktini 3+3 gacha uzaytiriladi. Keyinchalik kurash sur’atini
kuchaytirish mumkin. Chidamlilikni rivojlantirish uchun chegaralangan joyda bir
tomonlama karshilik bilan (biri fakat xujum kiladi, ikkichisi fakat ximoyalanadi),](/data/documents/e11b4537-0ab9-4280-b4ca-1e8129ddf3ae/page_34.png)
![parterdan yukori yoki tik turishga chikish bilan kurash Utkaziladi. Bu mashklar
kiyin xolatlardan chilib ketish yulini topishga Urgatadi.
Professor V.P.Filin tadkikotlarining kursatishicha 13 yoshda bUgimlarda
xarakatchanlik yangidan oshadi,15 yoshda u eng katta xajmga ega bUladi, 16-17
yoshda xarakatchanlik kursatkichlari kamayadi. Shu sababli usmirlik yoshida
egiluvchanlik va bUrimdagi xarakatchanlik map щ lari majburiydir.
12-18 yoshda egiluvchanlik va bUgimlardagi xarakatchanlik buyumlarsiz
xamda kichik 0Yeriklar bilan (gimnastika tayoklari, gantellar, tuldirma tuplar)
bajariladigan faol-sust xususiyatiga ega mashklar orkali yoki asta-sekin karakat
amplitudasini kuchaytiruvchi va kengaytiruvchi sherik yordamida rivojlantiriladi.
Shuningdek kaddi-komatni shakllantirish mashklari kattalarga nisbatan kup
kullaniladi.
Shunday kilib, Usmirlarning xar tomonlama jismoniy tayyorgarligi kupgina
vositalar yordamida amalga oshiriladi.
Yosh Usmirlar bilan kuprok Uyin uslubi kullaniladi, mashEulotlar turlicha
va extirosli Utkaziladi. Xamma map щ lar asosiy mashgulot shakli - darsda
bajariladi.
Usmir kurashchining jismoniy tayyorgarligini maksadli amalga oshirish
uchun kurashdagi Ukuv-trenirovka jarayonida saf (tartibli) map щ lar (saflanish,
buyruklarni bajarish, ladam tashlab va yugurib xarakatlanishlar) «Ullaniladi.
Ularning maksadi - kurash mashgulotini tashkil etish, tugri kaddikomatni
shakllantirish, intizom, uzaro munosabat va tartibni tarbiyalashdir. Saf mashklari
darsning kirish, tayyorlov va yakuniy kismida mashklarni bajarish uchun guruxlarni
tashkil kilish, saflantirish va kayta saflanish uchun, shuningdek nagruzkadan sung
zurikishni bartaraf etish maksadida bajariladi.
Umumiy rivojlantiruvchi mashklar katoriga oddiy gimnastika (kullar,
oyoklar, gavda, ogirliklar bilan, 0Yeirliklarsiz, buyumlar bilan va buyumlarsiz
xamda sheriklar bilan) map щ lari va ogir atletika, eshkak eshish, sport Uyinlari kabi
sport turlaridagi ba’zi mashklar kiradi. Bunday mashklar kurashchining jismoniy](/data/documents/e11b4537-0ab9-4280-b4ca-1e8129ddf3ae/page_35.png)
![rivojlanishini yaxshilaydi,xarakat malakalari zaxirasini kengaytiradi, organizmning
fuknsional imkoniyatlarini oshiradi, ish kobiliyatining tiklanishiga yordam beradi.
Umumiy rivojlantiruvchi mashklar bilan bir vaktda asab-mushak kuchlanishlari
xususiyati va usmir organizmining ish tartibiga kura Uxshash bUlgan mashklarni
kuprok kullash zarur. Turli sport turlaridan olingan mashklar, ularni bajarish
xususiyati va shartlariga «arab, jismoniy sifatlarni rivojlantirishda turli pedagogik
vazifalarni xal etishga imkon berdi. Asosan kuch, chidamlilik, tezkorlik,
egiluvchanlik va chakkonlikni tarbiyalashga karatilgan mashklarni ajratish kabul
kilingan. Ogirliklar bilan (tayoklar, gantellar, tuldirma tuplar va x.k.) gimnastika
mashklarini kup marta bajarish kuch chidamliligini rivojlantiradi. Ushbu mashklarni
katta tezlikda kiska valt ichida bajarish tezkorlik sifatlarini rivojlantirishga yordam
beradi.
Xar bir mashk ma’lum bir sifatni yoki bir gurux sifatlarni rivojlantiradi.
Masalan, sherik karshiligida yoki shtanga bilan bajariladigan mashklar, uz ogirligi
bilan tortilish xamda kullarni bukib-yozish mashklari kuchni; kesishgan joyda
yugurish - chidamlilikni; katta tezlik bilan bajariladigan gimnastika mashklari, kiska
masofalarga yugurish kurashda karakat tezligini tarbiyalashga yordam beradi.
Basketbol Uyini chakkonlik, chidamlilik va tezkorlikni kompleks xolda
tarbiyalashga imkon yaratadi.
Yukori emosional kU3Yealishda katta bUlmagan shiddat bilan bajariladigan
umumiy rivojlantiruvchi mashklar organizm ish kobiliyatini, ayniksa shiddatli
mashgulotlar Utkazilgandan sung asab tizimini tiklashga yordam beradi. Ular
ertalabki badan tarbiya vaktida va trenirovka mashgulotlarida darsning birinchi
bUlagida (tayyorlov kismida) xamda asosiy kism oxirida kullaniladi. Bundan
tashkari, Urmonda, dalada, daryo bUyida (suzish, eshkak eshish va tup Uynash
bilan) jismoniy tayyorgarlik bUyicha maxsus mashgulotlarni tashkil kilib turish
shart.
Kurash mashEulotlarida katta jismoniy nagruzkadan sung organizmni
nisbatan tinch xolatga keltirish uchun Usmirlarni mushaklarni bushashtirishga,](/data/documents/e11b4537-0ab9-4280-b4ca-1e8129ddf3ae/page_36.png)
![nafas olishni tinchlantirishga (Uta bUshashtirilgan mushaklarni silkitish xarakatlari,
chukur nafas olish uchun upka kafasini kengaytiruvchi mashklar va x.k.) karatilgan
mashklarni mustakil bajariga Urgatish zarur.
Mushaklarni bUshashtirishga karatilgan mashklar xatto bellashuv jarayonida
ushlash va zurikishdan xoli bulgan kiska valt ichida kuchning yanada tez
tiklanishiga yordam beradi.
4.](/data/documents/e11b4537-0ab9-4280-b4ca-1e8129ddf3ae/page_37.png)
![III.bob. Texnik tayyorgarlik
3.1. Kurashchilar trenirovka jarayonida texnik tayyorgarlik
Kurashning texnik tayyorgarligi sportchi tomonidan kolori sport natijalariga
erishishni ta’minlovchi xarakatlar tizimining egallaganlik darajasi bilan tavsiflanadi.
Kurashchining umumiy va maxsus texnik tayyorgarligi ajratiladi. Umumiy
texnik tayyorgarlik yordamchi sport turlaridagi xar xil xarakat malakalari xamda
kunikmalarini egallashga, maxsus texnik tayyorgarlik sport kurashida texnik
maxoratga erishishga karatilgan.
Sport kurashida texnik tayyorgarlik bir kator murakkab vazifalarni xal
etishga yUnaltirilgan:
maksimal kuchlanishdan foydalanish samaradorligini oshirish;
ish kuchlanishini tejash; musobaka faoliyatini Uzgaruvchan xolat
sharoitlarida xarakatlanish tezligi, anikligini oshirish.
Sport texnikasini takomillashtirish kurashchilarning kup yillik tayyorgarligi
davomida amalga oshiriladi va u tanlangan kurash turida texnik maxoratni
oshirishga karatiladi.
Texnik maxorat deganda keskin sport kurashi sharoitlarida eng okilona
xarakat texnikasini mukammal egallash tushuniladi.
Texnik maxoratni takomillashtirishning uchta boskichi ajratiladi;
1. Izlanish.
2. Barkarorlashtirish.
Z. Moslashishni takomillashtirish.
Birinchi boskichda texnik tayyorgarlik musobaka xarakatlarining yangi
texnikasini shakllantirishga, uni amaliyotda egallash shart-sharoitlarini
yaxshilashga, musobaka xarakatlari tizimiga kiruvchi ayrim xarakatlarni Urganishga
(yoki kayta Urganishga) karatilgan.](/data/documents/e11b4537-0ab9-4280-b4ca-1e8129ddf3ae/page_38.png)
![Ikkinchi boskichda texnik tayyorgarlik musobaka xarakatlarining butun
malakalarini chutur Uzlashtirish va mustaxkamlashga karatilgan.
Uchinchi boskichda texnik tayyorgarlik shakllangan malakallarni
takomillashtirish, ularning asosiy musobakalar sharoitlariga mos xolda maksadga
muvofik variantliligi, barkarorligi, ishonchliligi chegaralarini kengaytirishga
karatilgan.
Xar bir texnik tayyorgarlik boskichining asosiy vazifalari kuyidagilardan
iborat:
1. Kurash texnikasi asosini tashkil etadigan karakat malakalarining kolori
barkarorligi xamda okilona variantivligiga erishish, musobaka sharoitlarida ularning
samaradorligini oshirish.
2. Xarakat malakalarini kisman kayta kurish, musobaka faoliyati
talablarini xisobga olgan xolda usullarning ayrim kismlarini takomillashtirish.
Birinchi vazifani xal etish uchun tashki vaziyatni murakkablashtirish uslubi,
organizmning turli xolatlarida map щ larni bajarish uslubi kullaniladi. Ikkinchi
vazifani xal etish uchun - texnik xarakatlarni bajarish sharoitlarini yengillashtirish
uslubi, birga (sopryajenn ы y) ta’sir kursatish uslubi kullaniladi.
Texnik usullarni bajarishda tashki vaziyatni murakkablashtirish uslubi
kuyidagi bir kator usullarda amalga oshiriladi:
1. Shartli rakib karshiligining uslubiy usuli sportchiga texnik xarakatni
bajarish tuzilmasi va maromini takomillashtirishga, barkarorlik va natijalilikka
tezrok erishishga yordam beradi.
2. Kiyin dastlabki xolatlar va tayyorgarlik xarakatlarining uslubiy usuli.
Masalan, egilab tashlashni takomillashtirshda ushlab olish joyi va kurashchilar
Urtasidagi masofani Uzgartirish lozim.
Z.Usullarni bajarish uchun joyni cheklash uslubi malakani
takomillashtirishda muljallangan shartlarini murakablashtirishga yordam beradi.
Kurashda, kichraytirilgan Ulchamdagi gilamlar kullaniladi.](/data/documents/e11b4537-0ab9-4280-b4ca-1e8129ddf3ae/page_39.png)
![Texnik xarakatlarning bajarilishini kiynlashtiruvchi sportchi organizmining
turli xolatlarida mashklarni bajarish uslubi xam turli xildagi usullarda amalga
oshiriladi:
Xarakatni ancha tolikkan xolda bajarishning uslubiy usuli. Bu xolda katta xajm
va shiddatdagi jismoniy nagruzkadan keyin sportchiga texnikani rivojlantirishga
karatilgan mashklar taklif kilinadi.
Nazorat Ukuv-trenirovka bellashuvlari Utkazilgandan sung katta emosional
zurikish xolatida xarakatrlarni bajarishning uslubiy usuli.
Vakti-vakti bilan kurishni ta’kiklash yoki cheklashishning uslubiy usuli
xarakatlanish malakasining reseptorlianalizatorli tarkibiga tanlab ta’sir kursatishga
yordam beradi.
Musobaka vaziyatida ayrim usullar yoki xarakatlarni majburan bajarish usuli
malakani takomillashtirish jarayonida kurashchi faolligini ragbatlantiradi.
Ukuvtrenirovka bellashuvlarida kurashchi ximoyaning texnik usullari, yoki
aksincha, xujum usullariga kuprok dikkatni tuplashga kursatma oladi.
Texnik xarakatlarni bajarish shartlarini yengillashtirish uslubi bir
kator uslubiy usullardan iborat:
1. Xarakat elementini ajratish uslubiy usuli. Masalan, erkin kurashda -
beldan kolori kismdan ushlab olishni amalga oshirish.
2. Mushak zurikishini pasaytirish uslubiy usuli kurashchiga xarakatlanish
malakasidagi ayrim xarakatlarga yanada anil tuzatishlarni kiritishga yordam beradi.
Texnik xarakatlarni takomillashtirish uchun kurashchiga ancha yengil vazn
toifasidagi rakib tanlanadi.
Z. Tezkor axborot uslubiy usuli zarur xarakat kengligi, maromi, sura’tini tez
egallab olishga yordam beradi, bajariladigan xarakatni anglash jarayonini
faollashtiradi.
Texnik xarakat tugrisidagi tezkor axborot uchun videokamera va
videomagnitofondan foydalanish kulaydir.](/data/documents/e11b4537-0ab9-4280-b4ca-1e8129ddf3ae/page_40.png)
![Birga ta’sir kursatish uslubi sport trenirovkasida Uzaro birgalikda jismoniy
sifatlarni rivojlantirish va xarakat malakalarini takomillashtirishga asoslangan
uslubiy usullar yordamida amalga oshiriladi. Bu xolda usullarni takomillashtirishda
kurashchiga ancha orir vazn toifasidagi rakib tanlanadi.
3.2. Texnik xarakatlarni amalga oshirishning umumiy asoslari
Kurash texnikasi bu musobaka koidalarida ruxsat etiladigan usullar, karshi
usullar va ximoyalanishlar yirindisidir.
Usullar - bu maksadga yUnaltirilgan xukum xarakatlari bUlib, ular
yordamida kurashchi rakibidan ustunlikka erishadi. Xar bir usul ikki kismdan iborat.
Birinchi kism - usul kullash uchun ushlab olish. Ushlab olishlar kokoridan,pastdan,
orkadan, oldindan, yon tomondan va bop щ alarga ushlab olishlarga bulinadi.
Ushlash usulni muvaffakiyatli bajarishda katta axamiyatga ega. Butun usullarni
bajarish sifati ushlab olishning kay darajada okilona amalga oshirilganligiga boglik.
Ikkinchi kismda turli xildagi xarakatlar: tik turishda - Utkazishlar, tashlashlar,
agdarishlar; parterda - Ugirishlar va parterda tashlashlar bUlishi mumkin.
Erkin kurash, sambo, dzyudo va kurashda usullarni amalga oshirish paytida
bir vaktning uzida oyoklar bilan turli xarakatlar xam bajariladi, ya’ni bular -
chalishlar , kokishlar, ilishlar, oldindan ilib otishlar, chirmashlar,orkadan ilib
otishlar. Bu xarakatlarning kupchiligi orkadan, oldindan, yondan, ichkaridan,
tashkaridan bajarilishi mumkin.
Bir xildagi ushlash bilan bir kator xarakatlarni bajarish mumkin va, aksincha,
bir xil xarakatning uzi turli ushlashlar bilan bajarilishi mumkin. Masalan, kuldan va
gavdadan ushlab tashlashni, zarba bilan agdarishni amalga oshirish mumkin. Lekin
rakibni egilib KUL, gavda, kul va bUyindan ushlab tashlash xam mumkin.](/data/documents/e11b4537-0ab9-4280-b4ca-1e8129ddf3ae/page_41.png)
![Kurashchi xar kanday usulni xujum va «arshi xujum uchun kullashi mumkin.
Usul yoki uning bir kismini aldamchi karakat sifatida kullab, kurashchi xakikiy
niyatidan rakib dikkatini chalgitish va boshka usul bilan xujumni amalga oshirish
uchun kulay sharoitlarni tayyorlashi mumkin.
Karshi usullar - bu rakib xujumiga javob tarikasida bajariladigan maksadli
xarakatlar bulib, ular yordamida kurashchi rakibi ustidan ustunlikka erishadi.
Karshi usullar murakkab texnik xarakatlarga kiradi. Karshi xujum
uyushtirayotgan kupashchi bir zumda tugri karor chikarishi va rakibi usulni amalga
oshirishga ulgurmasligi uchun uz xarakatlarini xujum kilayotgan rakib xarakatlari
bilan anil moslashtirishi lozim.
Ximoyalanishlar bu rakibning usullarni («arshi usullarni) bajarishiga
tuskinlik kiluvchi maksadli xarakatlardir.
Ximoyalanishlar dastlabki va bevosita ximoyalanishlarga ajratiladi.
Dastlabki ximoyalanish oldindan, ya’ni rakib usulni amalga oshirishdan avval
bajariladi.
Bevosita ximoyalanish rakib xujumini tuxtatishga karatilgan. Bunday
ximoyalanish samaradorligi uning uz vaktida bajarilishiga boglik. Bevosita
ximoyalanish usul boshida, usulni bajarish davomida yoki usulni bajarish oxirida
amalga oshirilishi mumkin.
Xamma texnik xarakatlar kurashchilar tomonidan turli xolatlardan turib
bajariladi. Asosiy xolatlar kuyidagilar: tik turish, parter va kuprik.
Tik turish - bu kurashchining xolati bUlib, unda u oyoklarda tik turadi. Ung,
chap va yalpi tik turishlar ajratiladi. Ularning xar biri, uz navbatida, baland, Urta va
past bUlishi mumkin. Tik turishda kurashish yakin, urta va uzok masofalarda olib
borilishi mumkin.
Parter bu kurashchining dastlabki kolati bUlib, u tizzalarida turadi. Bunda
tekis yozilgan kullarning kaftlari bilan gilamga tayanib turiladi, kullar tizzalardan
20-25 sm. uzoklikda joylashadi.](/data/documents/e11b4537-0ab9-4280-b4ca-1e8129ddf3ae/page_42.png)
![Parterda baland kolat va past kolat farklanadi. Baland xolat - bu
kurashchining parterdagi dastlabki xolati, past xolat esa - bu kurashchining
tizzalarda turib, bilaklar bilan gilamga tayanish xolatidir.
Parterda kurashish paytida kurashchilardan biri pastda, ikkinchisi kokorida
bUladi. Parterda kokoridagi xolatda turgan kurashchi kurash boshlanishidan oldin
istagan dastlabki xolatni egallashi mumkin. Fakatgina kul kaftlari pastdagi
kurashchining yelkasida turishi lozim.
KUprik bu kurashchining kuyidagi kolati bUlib, ya’ni bunda u, orkaga
egilib, oyok kaftlari (ular taxminan yelka kengligida yozilgan) va bosh (istagan
kismi) bilan gilamga tayanadi.
Kurashchi ushbu xolatga kuragini gilamga tekkizmaslik uchun utadi.
Erkin va yunon-rum kurashida kuprik bir xolatda kator xukum xamda karshi
xujum xarakatlarini bajarishda asosiy elementlardan biri xisoblanadi.
3.3. Kurashchining texnik maxoratini oshirish yUllari
Kurashchining texnik xarakatlari zaxirasi kanchalik boy bUlsa, ularni
kanchalik katta maxorat bilan kullay bilsa, uning texnik maxorati shunchalik kolori
bUladi.
Kurash texnikasi kura щ chi maxoratining asosi xisoblanadi va kup jixatdan
uning imkoniyatlarini belgilab beradi. Kurashda unlab usullar va ularning variantlari
mavjud. Birok bu kurashchi ularning xammasini mukammal bilishi lozim degani
emas.
Sportchi yanada yangi va yangi usullar, karshi usullar xamda
ximoyalanishlarni egallab borishi bilan uning aloxida xususiyatlari va odatlariga
javob beradigan xamda uning tomonidan muvaffakiyatli bajariladigan usullarning
bir kismi keyinchalik takomillashtirish maksadida rejaga kiritiladi.
Kurashchining xar tomonlama texnik tayyorgarligi - turli sport turlarini
rivojlantirishning zamonaviy darajasiga kUyiladigan muxim talablardan biridir.](/data/documents/e11b4537-0ab9-4280-b4ca-1e8129ddf3ae/page_43.png)
![Mustaxkam egallash uchun texnik xarakatlarni tanlashda kuyidagi koidalarga amal
kilish lozim:
-amaldagi musobaka koidalarida «aysi biri texnik xarakat muvaffakiyatli
xisoblangan usha texnik xarakatlarni egallash;
-texnikaning xamma turlari ichidan sportchining aloxida xususityalariga eng
yaxshi javob beradigan usullar, «arshi usullar va ximoyalanishlarning variantlarini
egallash;
-asosiy rakobatchilarning maxorati xususiyatlarini xisobga olish va ular bilan
kurashishda yaxshi natija beradigan texnik xarakatlarni tanlash;
-avval Urganilgan usullar va karshi usullarni kullash imkoniyatini
kengaytirish mumkin bUlgan texnik xarakatlarga kuprok e’tibor karatish;
kurashchi zaxirasida mavjud bulgan usullar bilan kombinasiyalar xamda
boglanishlarda kullash mumkin bUlgan texnik xarakatlarni Urganish;
- karakat vazifasini eng okilona xal etish xususiyatiga ega bulgan karakat
texnikasiga Urgatish lozim; bu kelgusida kayta Urganishdan xolos kiladi;
- kerak bUlmagan xarakatlar va ortikcha mushak zurikishini bartaraf
etib, texnika asoslari xamda umumiy karakat maromini egallash; usullarga
Urgatish vakt oraliptda jamlangan bUlishi zarur, chunki trenirovka mashEulotlari
orasidagi uzok tanaffuslar uning ta’sirini pasaytiradi. Boshka tomondan, bitta
trenirovka darsi davomida usullarni juda tez-tez takrorlash maksadga muvofik
emas, chukni yangi koordinasiyalarni yaratish asab tizimini tez
toliktiradigan kiynchilikni yengib utish bilan borlik•, jismoniy shart-sharoitlar
yetarlicha bUlmasligi okibatida yuzaga keladigan texnik xolatlarni oldini olish
maksadida xarakatlarning dinamik tavsiflariga mos keladigan kolori darajadagi
maxsus jismoniy tayyorgarlikni tashkil etish lozim.
Kurashchining texnik maxoratini oshirish uchun xarakatlarni bajarish paytida
xarakatlanishdagi xatolarni uz vaktida aniklash xamda ularni paydo bUlish
sabablarini belgilash muxim axamiyatga ega. Bunday xatolarni uz vaktida bartaraf
etish kup jixatdan texnik takomillshtirish jarayoni samaradorligiga sabab bUladi.](/data/documents/e11b4537-0ab9-4280-b4ca-1e8129ddf3ae/page_44.png)
![Xarakatlarga Urgatishda yuzaga keladigan xamma xarakatlanish xatolari beshta
guruxga bUlinadi: xarakatlanish yetishmasligi sababli xatolar; Ukitishdagi
kamchiliklar sababli xatolar; sharoitlarning rayritabiiyligi sababli xatolar xamda
kutilmagan xatolar (5 - jadval).
Shu bilan birga texnik takomillashtirish jarayonida yuzaga kelgan
xarakatlanishdagi xatolarni bartaraf etish uchun uslubiy koidalarni ishlab chilish
zarur.
5 - jadval
Xarakatlarga Urgatishda yuzaga keladigan xatolar tarkibi
Xarakatlanishdagi xatolar
Xarakatlar
-ning
yetishmasligi
sababli Ukitishdagi
kamchimlik
sababli Ruxiy gen Sharoitlarning
gayritabiiyligi
sababli Kutilmagan
Jismoniy
sifatlarning
yetishmasligi Notugri bajarish
texnikasiga
Urgatish Konikars iz
uz-
uZINI
nazorat
kilish Tashki jismoniy
sharoitlar
xususiyatlari Uz-uzidan ixtiyoriy
Koordinasiya
yetishmaslig i Ukitishdagi
uslubiy xatolar Ruxiy
ta’sirla
R Sherik yoki
rakib
xususiyatlari Kutilmagan tashki
omillardan kelib
chikkan
5-jadval davomi
Gavda tuzilishi
xususiyatlari mos
bUlmagan
malakani Ishonchsizlik
,
xavotirlanish, Tartibga solish
xususiyatlari Kutilmagan
tashki va ichki
omillarning
tugri](/data/documents/e11b4537-0ab9-4280-b4ca-1e8129ddf3ae/page_45.png)
![kuchirish kurkuv kelishidan
paydo bUlgan
Malakaning
kashshokligi Malakani
konikars iz
nazorat
kilish Emosional
zurikish va
ruxiy tolikish Ruxiy va
xarakatlanish
kursatmasidagi
kamchiliklar Muntazam
bUlmagan,
kelib chikishi
noanik
Uz-uzini tekshirish uchun savollar va topshiriklar
Kurashchining texnik tayyorgarligiga ta’rif bering.
Kurashchilarning umumiy va maxsus texnik tayyorgarligi Urtasidagi Fark
nimada?
Kurashchining texnik maxorati deganda nima tushuniladi?
Kurashchi texnik tayyorgarligini rivojlantirishning uchta boskichini ayting.
Kurashchi texnik tayyorgarligining xar bir boskichidagi asosiy vazifalar
nimadan iborat?
Kurash texnikasi, usullar, karshi usullar va ximoyalanishlar kabi
tushunchalarga ta’rif bering.
Texnik xarakatlarni egallashda zarur bUlgan asosiy koidalarni aytib bering.
Xarakatlarga Urgatishda xatolar yuzaga kelishining asosiy sabablarini aytib
bering.](/data/documents/e11b4537-0ab9-4280-b4ca-1e8129ddf3ae/page_46.png)
![IV.bob. Taktik tayyorgarlik
4.1. Taktik tayyorgarlik maksadi va vazifalari
Kurash taktikasi - bu musobakalarda eng yaxshi natijaga erishish uchun
yuzaga kelgan muayyan sharoitlarda texnik, jismoniy va irodaviy imkoniyatlardan
maksadga muvofik xolda foydalanishdir. Taktik tayyorgarlik sportchilarda taktika
soxasidagi zarur bilimlarni egallash, sport kurashini tugri olib borishda ma’lum
malaka xamda bilimlarni shakllantirish, shuningdek taktik maxoratni
takomillashtirishga karatilgan.
Taktik tayyorgarlikning asosiy maksadi sportchida musobakada galabaga
erishish yoki yukorirok natijani kursatish maksadida sport bellashuvini tashkil kilish
xamda olib borish «obiliyatini tarbiyalashdan iborat. Sport taktikasini egallash
jarayonida bir kator xususiy vazifalar xal kilinadi. Sportchi:
musobaka vaziyatini shunday kabul kilishi va taxlil kilishi lozimki, ushbu
vaziyatdan kelib chikadigan taktik vazifalarni tushuna bilishi xamda kiska vakt
ichida uni xayolan va karakat bilan xal etishi zarur; musobakada uz kuchidan
shunday foydalanishi kerakki, rakib ustidan galaba kozonish maksadida, uni
oxirigacha safarbar kila olishi lozim;
tusatdan Uzgarib kolgan vaziyatlarda bellashuv rejasini mustakil Uzgartira olishi
kerak.
Taktik tayyorgarlikning asosiy vazifalari:
taktik bilimlarga ega bUlish; - taktik kunikmalarni egallash; - taktik malakalarga
ega bUlish.
Taktika vositalariga kat’iy belgilangan karakat tuzilmasi va ularni namoyon
kilish uchun zarur jismoniy sifatlar darajasi bilan ifodalanadigan sportchilar
xarakatlari kiradi.](/data/documents/e11b4537-0ab9-4280-b4ca-1e8129ddf3ae/page_47.png)
![Kurashda taktika uchta asosiy bUlimlardan tashkil topadi:xujum xarakatlarini
tayyorlash taktikasi;bellashuvni tuzish taktikasi;musobakalarda katnashish
taktikasi.
Kurashda musobaka faoliyatining taxlili xujumning ikkita turini aniklab
berdi: oddiy, kachonki xujum darxol asosiy usuldan sung boshlanadi, va murakkab,
kachonki kurashchi ikkita yoki uchta turli xil xarakatlarni «Ullaydi (birinchisi
keyingi xarakatlar bilan xujum kilish uchun kulay dinamik vaziyatni yaratadi).
Ularning ikkalasi tuxtovsiz, bir butun karakat sifatida bajariladi (N.M.Galkovskiy,
1971).
Murakkab xujum xarakatlarining ikkita turini ajratish kabul kilingan:
kulay dinamik vaziyatni tayyorlashning maxsus usuli va (u bilan uzaro bogliklikda)
xal kiluvchi usulni uz ichiga oluvchi xujum; bir nechta usullardan iborat
kombinasiyali xujum. Ushbu xujum mantikan bitta, sifat jixatdan yangi tuzilgan
usul bUlib, kulay dinamik vaziyat yaratuvchi boshlanrich xarakatni xamda bu
vaziyatdan foydalaniladigan boshka usulning yakuniy kismini uz ichiga oladi.
N.M.Galkovskiy (1972) fikricha, kurashda kupincha oddiy xujum xarakatlari
emas, balki murakkablari muvaffakiyat keltiradi. U Utkazgan tadkikotlar natijasida
shu narsa aniklanganki, usul tuzilmasidan darxol boshlanadigan tugridan-tugri
xujum kamdan-kam maksadga erishadi. Odatda, kulay dinamik vaziyatni tayyorlash
uslubi xamda xujum usuli tuzilmasi yaxlit xarakatga, ya’ni xarakat ansambliga
«ushilib ketadigan xujum xarakatlari muvaffakiyat keltiradi.
Usulni amalga oshirish uchun taktik tayyorgarlik usullarini guruxlarga
tasniflashni birinchi bor A.N.Lens (1967) ishlab chiklan. Tasnifga muvofik usullar
(ular yordamida texnik xarakatlarni amalga oshirish uchun kulay bUlgan sharoitlar
yaratiladi) uchta guruxga bUlinadi:
shunday usullarki, ular yordamida kurashchi uziga zarur bulgan rakibning ximoya
reaksiyasiga erishadi (xavf solish, xarakatni cheklash, kishanlash, kurshab olish
muvozanatdan chikarish);](/data/documents/e11b4537-0ab9-4280-b4ca-1e8129ddf3ae/page_48.png)
![kurashchi uchun foydali bUlgan rakibning faol reaksiyani ta’minlaydigan usullar
(chorlash); shunday usullarki, ularni bajarish natijasida rakib kurashchining
ma’lum bir xarakatlariga yoki e’tibor kilmaydi, yoki bush ximoya bilan javob
beradi, yoki bUshashadi (takroriy xukum, kayta chorlash, kushalok aldash va
boshk.).
Texnik usullarni amalga oshirish taktik tayyorgarligining xamma usullari
nafakat mustakil, balki uyrunlashgan xolda katnashishi mumkin (ya’ni usulni
amalga oshirish uchun bir xil bUlgan kulay sharoitlar bitta emas, balki bir-birini
tuldirib keladigan bir lancha usullar bilan tayyorlanadi).
Kulay dinamik vaziyat murakkab xukumning birinchi kismi (birinchi usul)
bilan yaratilishi mumkin. U kombinasiya deb ataladi.
Taktik tayyorgarlik usullari guruxlarining tasnifiga muvofik kuyidagi
xarakatlar ajratiladi:
birinchi usul, u orkali xujum kiluvchi uziga zarur bUlgan rakibning ximoya
reaksiyasiga erishadi. Bunday reaksiya xukum xarakatini (usulni) amalga oshirishga
yordam beradi. Masalan, xujum kiluvchi yelkasidan oshirib tashlashni amalga
oshiradi, rakib, ximoyalanib gavdasini tugrilaydi, bu bilan kulni va shunga mos
bUlgan oyokni ichkaridan ushlab olib zarba bilan agdarishni amalga oshirishga
yordam beradi; usul rakibning faol reaksiyasiga erishish maksadida amalga
oshiriladi, ya’ni: rakib karshi usul kullaydi, undan sung xujum kiluvchi ikkinchi
usulni amalga oshiradi. Masalan, xukum kiluvchi oyokni ushlab olib aiarish, rakib -
uzokdagi sondan teskari ushlab olib agdarishni amalga oshiradi. Xujum kiluvchi
vaziyatdan foydalanib, kuldan ushlab oladi va yelkadan oshirib tashlashni bajaradi.
xujum kiluvchi birinchi usulni amalga oshirish natijasida rakibni shunday xolatga
solib kuyadiki, u yoki bu ximoya, bUshashish bilan javob kaytaradi, yoki javob
kaytarmaydi.
Bu kombinasiyalarning uziga xos xususiyatlari shundan iboratki, ikki usul
yaxlit kilib birlashtiriladi va tanafussiz bajariladi. Masalan, kuldan siltab, gilamga](/data/documents/e11b4537-0ab9-4280-b4ca-1e8129ddf3ae/page_49.png)
![tushirish oldidan kokish; teskari oyokni tashkaridan ilib olib, kul va gavdani ushlab
olgan xolda zarba bilan ardarish kul va gavdani ushlab olib egilib tashlash.
Kurashda ayrim usullarni kullash, odatda, doimiy ijobiy samara bermaydi,
chunki usulni bajarish uchun ketadigan valt rakibga munosib karshilik kursatish
choralari bilan javob kaytarishga imkon beradi.
Murakkab xujum xarakatlari bilan muvaffakiyatli xujum kilish shunga
asoslanadiki, rakib kuch berish yUnalishini Uzgartib bajariladigan dasturlangan
murakkab xujum xarakatiga 2-3 marta javob kaytarishga majbur va xar safar xujum
kiluvchining xarakatlanish xususiyati xamda yUnalishini oldindan bilish uchun
unga javob kaytarish vaktidan yutkazadi, chunki unda bitta yoki ikkita reaksiyaning
latent davri yuzaga keladi. Birinchisi yashrincha davr - murakkab xujumning
boshlanish xarakatiga javoban, ikkinchisi (latent) motor davri va murakkab xujum
xususiyati xamda yangi yUnalishini aniklashga karatilgan reaksiyani tuxtatish,
sungra ikkinchi motor davri (odatda kechikuvchan) sodir buladi. Murakkab xujum
xarakatining yakuniy (xal etuvchi) karakati xujum kiluvchi xarakatining birinchi
kismiga bUlgan rakib reaksiyasining motor kismi yoki murakkab xujumning
ikkinchi kismi kechikkan lollarda xal etuvchi xarakatga bulgan rakib reaksiyasining
latent davri bilan mos keladi (N.M.Galkovskiy, 1972).
Turli xildagi murakkab xarakatlar zamonaviy kurashda mavjud ba’zi
adabiyot manbalarida murakkab texnik-taktik xarakatlar deb ataladi. Sport
kurashida texnika va taktika dialektik birlikni tashkil etadi. Ayrim texnik xarakatlar
(usullar) taktik usullar bulishi xam mumkin. Bu - xujum, karshi xujum va ximoya
xarakatlaridir. Uz navbatida ba’zi taktik xarakatlar ma’lum bir texnik xarakatlar
xisoblanadi (siltab kutarish, dast kutarish).
N.M.Galkovskiy (1971) xukum kilish uchun kulay dinamik vaziyatlarning
beshta guruxidan foydalanishni tavsiya etadi:
kachonki, rakib gavdasi yenga olinadigan muvozanat burchagini aYedarishning
nisbatan tanlangan tomoniga ega bUlsa; kachonki, rakib UOM tayanch maydoning
chetiga xarakatlanishi natijasida mustaxkamlik burchagi agdarish yUnalishiga karab](/data/documents/e11b4537-0ab9-4280-b4ca-1e8129ddf3ae/page_50.png)
![kamaysa; kachonki, rakibning UOM tezlik bilan yukoriga utsa (kuchsa);
kachonki, rakib tayanchini osonlikcha bartaraf etish mumkin bulsa; kachonki,
rakib ”Ulik nukta” xolatida turgan bUlsa (uning reaksiyasining latent davri).
Shuningdek kurashchi uz xarakatlari bilan turli xil kulay dinamik
vaziyatlarni tayyorlay olishi lozim. Rakib xolatidagi axamiyatli bUlgan belgilarni
(ular yuzaga kelgan vaziyatni tavsiflaydi) kabul kilish va baxolashga karatilgan
texniktaktik xarakatlarni takomillashtirish sport maxoratining shakllanish jarayonini
ancha tezlashtiradi (V.D.Mironov, 1975).
A.N.Lens (1972) usulni amalga oshirish taktikasini kuyidagi ketma-ketlikda
egallashni tavsiya etadi:
usulni bajarishning taktik shart-sharoitlari bilan tanishish;
usulni kulay vaziyatlardan bajarish;
kulay sharoitlarni yaratish usullarini egallash, ularda rakib aldamchi xarakatga
javoban oldindan belgilangan ximoyalanish bilan javob kaytarishi lozim;
texnik xarakatning otimal variantini tanlash va muayyan dinamik vaziyatga muvofik
xolda uni bajarish tuzilmasiga ayrim Uzgartirishlarni kiritish.
Asosiy usulni samarali bajarishda tayrlov xarakatlari katta axamiyatga ega,
shuning uchun ular uzviy bogliklikda takomillashtirilishi lozim. Takomillashtirishda
asosiy kiynchilik xarakatning bir turidan ikkinchisiga utish fazasida yuzaga keladi
(A.A.Novikov, 1966). Maxorat darajasi kancha yukori bUlsa, bunday boglikliklar
kam kuzga tashlanadi (A.V.Rodionov, 1971).
4.2. Xujum xarakatlarini tayyorlash taktikasi
Xujum xarakatini ma’lum bir usul bilan taktik tayyorlash murakkab usulning
bir kismi bUlishi lozim. Bunda u xujum usuli bilan uzluksiz ravishda bajariladi.
Aldamchi xarakatdan (shaxsan xujum bajarishni taktik tayyorlashdan) murakkab
xujum xarakatining (M Ы ) xal etuvchi yakuniy xarakatiga utish paytiga aloxida
e’tibor karatish lozim. Turli xujum usullariga eng maksadga muvofik bulgan taktik](/data/documents/e11b4537-0ab9-4280-b4ca-1e8129ddf3ae/page_51.png)
![tayyorgarlik usullarini tanlash lozim. Shu maksadda kurashchilar taxminiy MXX
bilan tanishgandan sung kuyidagi topshirikni oladilar: ma’lum bir usulga mustakil
ravishda taktik tayyorgarlik usullarini tanlash va ularni xujum usullari bilan MXX
ga birlashtirish (yangi MXX ni Uylab topish).
Murakkab xujum xarakatlarini takomillashtirishda pedagogik jarayon yangi
malakani tarbiyalashga karatilgan. Yangi MXX ni muvaffakiyatli egallash fakat
avval Urganilgan usullar asosida amalga oshirilishi mumkin. MXX ni Urganish
jarayonida MXX ni shakllantirishda kiyinchiliklarni ketmaket yengib utish talabiga
rioya etish lozim. MXX ni bajarishda oldingi map щ lar egallangandan va MXX ning
tayyorlov xarakatidan yakuniysiga Utishda kolori anillikka erishilgandan sung
keyingi beshta urinish davomida takrorlashni bajarish zarur. Agar bunday
takrorlashlarda aniklik yomonlashmasa (malaka yetarlicha mustaxkam bUladi),
unda keyingi MXX ni egallashga utish lozim. MXX ga Urgatish boshida bir
xarakatdan ikkinchisiga utishi anikligi kamrok bUladi, keyinchalik u oshib boradi.
Ma’lum bir usulga (xujum usullariga) nisbatan xujum xarakatlarini kullashni
Urganishda rakib xarakatlarida ”Ulik nukta”ni (xarakatsiz xolat va ma’lum bir valt
ichida ximoyalanish xarakatlarini bajara olmaslik) yaratib, usul karakati yUnalishi
tomoniga kabi karama-karshi tomonga turli taktik tayyorgarlik usullarini tanlash
zarur. Kurashda oyokni ushlab olish bilan bajariladigan usullar kup «Ullanilishi
sababli Usmirlarni kup sonli xujumni taktik tayyorlash usullariga Urgatish zarur.
Buning asosiy maksadi - Usmirlar Uzlariga yokadigan murakkab xujum
xarakatlarini mustakil yarata olsinlar. Bundan tashkari, usmir turli rakiblarga karshi
tanlab kullay olishi mumkin bUlgan turli MXX ni egallashi lozim.
Xujum xarakatlari taktikasiga keyinchalik Urgatish turli usullardan
kombinasiyalar tuzish va ular bilan xujum kilishni egallash yUli orkali olib boriladi.
Kombinasiyalar shunday tuzilishi kerakki, birinchi usul bilan bajarilgan xujum
rakibning ximoyalanish xarakatlari natijasida keyingi usul bilan xujum kilish uchun
kulay dinamik vaziyatni yaratishi lozim. Kombinasiyalar tuxtovsiz bajariladigan](/data/documents/e11b4537-0ab9-4280-b4ca-1e8129ddf3ae/page_52.png)
![uchta-turtta usullardan tashkil kilinishi mumkin. Bunda oxirgisidan oldingi xukum
usuli oxirgi (yakuniy) usul uchun kulay dinamik vaziyatni yaratishi zarur.
Bunday kombinasiyalar bilan xujum kilish misollarini Ukituvchi kursata
olishi xamda Usmirlarni bunday xujumlarni mustakil Uylab topishga Urgatishi
lozim.
4.3. Bellashuvni tuzish taktikasi
Sport kurashi taktikasi texnika rivojalanishi, musobaka koidalari va xakamlik
tizimining Uzgarishiga muvofik xolda muntazam rivojlanib kelmokda.
Xozirgi paytda kurashchi tomonidan tuxtovsiz xujum bajariladigan taktika
afzal xisoblanadi. Ushbu xolda, xattoki agar u ballar bilan baxolanadigan kech
kanday xujum uyushtirmagan, uning rakibi esa fakat ximoyalangan bulsa xam, unga
ustunlik beriladi, rakib esa sustkashligi uchun ogoxlantirish oladi.
Kurashchi tutovsiz xujumlar taktikasini kullash uchun uz jamgarmasida
taktik tayyorgarlikning turli usullari, kup sonli oddiy xujum xarakatlari va MXX ga
ega bUlishi lozim. Bundan tashkari, bunday taktika kolori darajada chidamlilikka
ega bUlishni takozo etadi. Shu bilan birga u nisbatan tinch xamda rakibni xukumga
chorlash davrlari bilan almashtirib turilishi mumkin. Bunda kurashchi rakib
xujumini kaytarishga tayyor turishi lozim.
Texnika taktikaning asosiy vositasi xisoblanadi. Muayyan taktikani tanlash
xam usullar jamgarmasiga boglik. KUpincha u kurashchining jismoniy kobiliyatlari:
kuchi, tezkorligi, chakkonligi bilan aniklanadi. Ushbu sifatlardan biron birining
yukori darajada rivojlanganligi shu jismoniy sifatga urgu bergan xolda (xal etuvchi
karakat bilan) taktikani tuzishga imkon yaratadi.](/data/documents/e11b4537-0ab9-4280-b4ca-1e8129ddf3ae/page_53.png)
![Bellashuvni olib borish taktikasi, asosan, rakib tayyorgarligi darajasiga
boglik. Bellashuv taktikasini tugri tuzish uchun, birinchi navbatda, rakibning
kanday xujum xarakatlarini kullashi, kanday ximoyalanishi, uning jismoniy
tayyorgarligi kandayligini bilish lozim.
Taktikani uz tayyorgarligining kuchli tomonlari va muayyan rakibning bush
tomonlarini xisobga olgan xolda rejalashtirish shart. Masalan, agar kurashchi katta
kuchga ega bulsa, unda xal kiluvchi xujumni kuch usulida kurish lozim. Agar rakib
xarakatlarni tez bajara olsa, unda uning xarakatlarini ushlab olishlar bilan burish va
kuch bilan bostirish zarur. Agar u jismonan kuchli bUlsa, uning xarakatlaridan ilgari
xarkatlanish va murakkab xujumlar bilan ustunlikka erishish lozim. Rakibning
yaxshi kurgan xujumlarini bilgan xolda karshi xujum xarakatlarini tanlash zarur.
Baland bUyli rakib bilan kurashishda MXX ning xal kiluvchi usuli oyokdan ushlab
olish bUlishi kerak. Past bUyli rakibning oyoridan ushlab olish kiyin, shuning
uchun xujum uning yelkasidan siltab muvozanatdan chikarish xamda egilib
yelkadan oshrib tashlash va oyok xarakatlari yordamida siltab parterga Utkazish
xisobiga kurish zarur.
Muayyan rakib bilan bellashuvni Utkazish uchun kurashchi ma’lum bir
taktika rejasini oldindan belgilab olishi lozim. Bunda, agar u ustunlikka erishishga
olib kelsa, uni bellashuv oxirigacha ushlab turish lozim. Agar u muvaffakiyatsiz
bUlsa, extiyot shart boshka variantlari tuziladi.
Taktik reja kuyidagi tarkibiy kismlardan iborat:
1. Bellashuv maksadi va unga erishish uslublari. Maksad kurashchi va
rakibning imkoniyatlariga karab belgilanadi. Nisbatan bush rakib bilan bUladigan
kurashda kurashchining maksadi - sof ralabaga; kuchli rakib bilan esa - ochkolar
bUyicha ralabaga erishishdan iborat.
2. Texnik xarakatlarni tanlash. Kurashchi uz tayyorgarligini xisobga olgan
xolda belgilangan maksadga tuliya mos keladigan va muayyan rakib bilan
kurashishda samarali bUlgan texnik xarakatlar xamda ularni tayyorlash usullarini](/data/documents/e11b4537-0ab9-4280-b4ca-1e8129ddf3ae/page_54.png)
![(MXX) tanlaydi. Usullar va MXX rakibning bush tomonlarini xisobga olgan xolda
tanlanadi.
z. Bellashuvni tuzishning umumiy yUnalishi bellashuvning birinchi
davridanok ralabaga erishish yoki ballarda ustunlikka ega bUlishga karatiladi.
4. Bellashuv sur’ati. Yaxshi tayyorgarlikka ega bUlgan kurashchi
yetarlicha chidamlilikka ega bUlmagan, lekin kuch va texnikada undan ustun
bUlgan rakib bilan uchrashuvda bellashuvni kolori sur’atda olib borishni
rejalashtirishi maksadga muvofikdir. Chidamli rakib bilan bUladigan bellashuvda
uz energiyasini tejab sarflash lozim. Rakibga bellashuvni kolori sur’atda olib
borishga yUl «uymaslik maksadida uning xarakatlarini cheklab kuyish, uzi esa
karshi xujum uchun eng kichkina imkoniyatdan foydalanib kolishga tayyor turishi
lozim.
5. Tik turish va masofani tanlash. Tik turish va masofani tanlashda shuni
xisobga olish lozimki, ular belgilangan xujum xarakatlarini bajarishga yordam
berishi xamda rakib ”yaxshi kurgan” xujumlarni kyinlashtirishi lozim. Kurash
davrlari Urtasidagi tanaffuslarda bellashuvning borishini tankidiy baxolash xamda
tuzatishlar kiritish, ya’ni uni kanday olib borilganligini baxolash, rakibning bush
tomonlarini aniklash, nimadan extiyot bUlishni belgilab olish, kurashning kolgan
vaktidagi xatti-xarakatlarni aniklab olish zarur. Masalan, galaba keltiradigan xolatga
erishgandan sung bellashuv takdiri xal etilgan deb xisoblash mumkin emas.
Arbitrning final xushtagi yangramaguncha, dikkatni jamlab turish, e’tiborli bUlish
va rakibning xujum xarakatlariga tayyor turish zarur. Chunki rakib, yutkaza turib,
uz kuchini safarbar etadi va xar doim xam xujumni okilona tashkil kilmaydi. Bu
paytda manevr olib borish, aldamchi xujumlar xamda xarakatlarni cheklaydigan
ushlab olishlarni kullash zarur.
Kurashchi, bellashuvda yutkaza turib, oxirgi sekundga kadar xal kiluvchi
xujumni tayyorlashi lozim. Kurashchi, uz xarakatlari bilan marlubiyatni tan](/data/documents/e11b4537-0ab9-4280-b4ca-1e8129ddf3ae/page_55.png)
![olgandek kursatib, rakib uchun kutilmagan vaziyatda ”portlashi” va bellashuv
takdirini uz foydasiga xal kiluvchi murakkab xujumni amalga oshirishi zarur.
KUpgina mutaxassislarning belgilashicha, amaliyotda sportchilarni Urgatish
texnik tayyorgarlik bilan cheklanadi, ba’zi xollardagina trenerlar texnik usullarni
amalga oshirish taktikasi bUyicha tavsiyalar beradi. Bellashuvni olib borish
taktikasiga kelganda, tayyorgarlikning bu bulimini sportchilar asosan bevosita
musobakalarda Urganadilar. Musobakalar paytidagi trener kursatmalari va
musobakadan sung bellashuvni taxlil kilish kup jixatdan sportchilarning nazariy
bilmilari doirasini kengaytiradi, lekin bir vaktning uzida ular muayyan Urgatish
bilan mustaxkamlanmagan nazariy material bulib koladi, xolos.
Shunday kilib, bevosita musobakalarda ishtirok etish xozirgi kunda taktik
maxoratga Urgatish xamda takomillashtirishning yagona ta’sirchan uslubi
xisoblanadi.
Utkazilgan tadkikotlar natijasida (R.A.Piloyan, V.T.Djaparaliyev, 1984)
birinchi marta kurash bellashuvi tuzilmasini tashkil etuvchi va muayyan vazifalarni
xal etishning turli usullari xamda vositalarini tavsiflovchi taktik xarakatlar ajratildi:
razvedka kilish karakat kurashchilarning katta ”aldamchi” faolligi bilan
tavsiflanadi. Bellashuvning birinchi minutlarida manevr olib borish aldamchi
xaraktalar, siltashlar, chorlash xisobiga amalga oshiriladi. Sifat tavsiflari (rUyobga
chikish yoki chikmaslik) keyingi xarakatning amalga oshirilish darajasi bUyicha
aniklanadi; xujumni amalga oshirish - ushbu karakat uchun oldindan anil
tayyorgarlik kurmasdan xujumning texnik usulini Utkazish xosdir. Usulni bajarish
vakti, aks xolda - shunday tayyorgarlik vakti xam layd kilinadi. Ikkala xolda xam
usulning tugash vakti yoki maksadli kursatmaning Uzgarish vakti layd etiladi;
karshi xujumni amalga oshirish - maksad bellashuvda rakibning xujum xarakatlari
paytida singari maxsus yaratiladigan sharoitlar vaktida yuzaga keladi. Birinchi
xolatda kurashchi avval ximoyalanish xarakatini amalga oshiradi, sungra karshi
xujumni bajaradi. Ikkinchi xolatda kurashchi rakibni ma’lum bir ushlab olishga
chorlaydi va keyin karshi xukum xarakatlari amalga oshiriladi. Birinchi xolda](/data/documents/e11b4537-0ab9-4280-b4ca-1e8129ddf3ae/page_56.png)
![ximoyalanish xarakatini tugallash vaktidan boshlab to «arshi xujumning texnik
usulini yakunlashga kadar, ikkinchi xolda - chorlashni kullash paytidan boshlab to
usulni yakunlash yoki maksadli kursatmani Uzgartirishga kadar bUlgan valt
oraliklari xisobga olinadi; ximoyalanishni amalga oshirish - ximoyalanish xarakatlari
rakib tomonidan ma’lum bir xujum xarakatini amalga oshirish uchun ushlab olish
paytidan boshlanadi va ximoyalanishni amalga oshirish yoki rakib tomonidan
xujumni amalga oshirish bilan yakunlanadi; faollikni namoyish kilish - ushbu
xarakatni xal etish boshi va oxiri birmuncha kushilib ketgan xamda kurashchining
Uzidan tuzatish kiritishni talab kiladi. Lekin dikkat bilan taxlil kilganda ularni
yetarlicha anil kurish mumkin. Faollik bilan siltashlar, itarishlar, aldamchi
xarakatlarning kupligi bilan tavsiflanadi.
Kurashchilar xujum usullarining boshlangich xarakatlarini bajarayotgan
paytlarida, odatda, usulni oxirigacha yetkazmaydilar; ustunlikni ushlab kolish , ya’ni
kurashchi yutilgan ballar orkali ustunlikka erishgandan sung uni ushlab kolishi
lozim. Bu taktik xarakat shu bilan tavsiflanadiki, sportchi imkon kadar uzok vakt
ichida rakibiga kotlazib kUyilgan ballarni kamaytirishga xalakit berishi zarur.
Ushbu xarakatni amalga oshirishda manevr olib borish va xujum xarakatlari keng
kullaniladi, buning ustiga kurashchi asosan ushlab olishni amalga oshiradi xamda
kakam bellashuvni tuxtatgunga kadar rakib xarakatini cheklab kuyadigan xolatda
turadi; kuchni tiklash - kurashchi, turtishlardan foydalanib, xarakatlarni cheklab,
manever olib borib, nafas olishni tiklashga va, mushaklarni tulix bUshashtirib,
ulardagi kon okimlarini kuchaytirishga xarakat kiladi. Bu xolda ushlab olishlarga
yUl kUymasdan, rakibni uzok masofada ushlashga intiladi; gilam chetida ushlab
olishni amalga oshirish - xukum usuli bilan bajariladi, bunda usulni amalga oshirish
uchun fakat ushlab olish bajariladi va bu ushlab olishda sportchi rakibni gilam
tashkarisiga itarib chikaradi. Koidalarda Uzgarishlar bUlganligi sababli bu
xarakatlarni kullash mumkin buldi. Bu yerda, agar kurashchi rakibni ushlab olib,
gilam tashkarisiga chiksa, unga bu xarakati uchun yutuk balli yoziladi, rakib esa
ogoxlantiriladi. Bu topshirikning boshlanishi usulni amalga oshirish uchun ushlab](/data/documents/e11b4537-0ab9-4280-b4ca-1e8129ddf3ae/page_57.png)
![olish paytidan boshlab to uni tamomlagunga yoki kakam xushtagi chalinguncha
kadar kayd kilinadi; xavfli xolatni amalga oshirish - ushbu xarakatni xal kilish
boshlanishi va oxiri bellashuvda yakkol kuzga tashlanadi. Bu xavfli xolat paydo
bUlish paytidan boshlab belgilanadi va ”tushe” kolati yoki rakib tomonidan xavfli
xolat bartaraf etilishi bilan tugullanadi;
xavfli xolatni bartaraf etish vazifaning vaxt paramertlari (xavfli xolatni amalga
oshirilishidan oldin bartaraf etish) oldingi xarakatdagi kabi yengil layd kilinadi.
Musobaka bellashuvining umumiy vakti ichida xisobga olinmaydigan va
ma’lum bir maksadli kursatmaning yukligi bilan tavsiflanadigan maksadsiz
sarflangan (kurashchi sustkashligi va kutib turish xolati bilan ifodalangan) valt
oraliklari kup sonli ortikcha xaraktalar bilan ajralib turadi. Odatda, bu paytda
sportchilar, rakibidan faol xarakatlarni kutayotib, uning texnik rejasiga boglik xolda
bUladi.
Trenirovka jarayoni mazmunining taxlili shuni kursatadiki, kurash bellashuvi
tuzilmasini tashkil etuvchi taktik xaraktalarga yetarlicha axamiyat berilmaydi.
Trenirovkalarda xujum, karshi xujum va ximoyalanish xarakatlariga katta kizilish
borligiga karamasdan, ularning musobakalardagi samaradorligi katta emas. Buning
sababi shundaki, sportchilar trenirovkalarda taktik tayyorgarlik usullaridan ajralgan
xolda, Utkazilgan usuldan sung xavfli xolatni amalga oshirish sifatida taktik
xarakatni kiritmasdan xujum, ximoyalanish va karshi xujumlarni amalga oshirish
malakalari xamda kunikmalarini takomillashtiradilar.
Turli malakali kurashchilar tomonidan olib boriladigan kurash
xususiyatlarini tavsiflovchi va aloxida xarakatlarning bellashuv minutlari bUyicha
taksimlanishi bilan boglik bUlgan kursatkich bellashuv davomida kuchning
taksimlanganligi tugrisida fikr yuritishga imkon beradi.
Yanada kolori malakaga ega bulgan kurashchilarda aloxida xarakatlarning
minutlar bUyicha taksimlanishida ma’lum bir konuniyat kuzatiladi. Bellashuvning
birinchi minutlarida razvedka, xujum, ximoyalanish; ikkinchi minutida - xujum,
gilam chetida ushlab olishlar, faollikni namoyish kilish; uchinchisida - kuchni](/data/documents/e11b4537-0ab9-4280-b4ca-1e8129ddf3ae/page_58.png)
![tiklash, gilam chetida ushlab olishlar, ximoyalanish, «arshi xukum; turtinchisida
xujum, «arshi xujum, gilam chetida ushlab olishlar, faollikni namoyish kilish,
ximoyalanish; beshinchisida - xujum, karshi xujum, gilam chetida ushlab olishlar,
faollikni namoyish kilish, ximoyalanish; oltinchisida - ustunlikni ushlab turish,
karshi xujum.
Kurashchilar musobaka bellashuvlari yuzasidan Utkazilgan tadkikotlar shuni
kursatadiki, yukori malakali sportchilarga kullaniladigan usullarning turli-tumanligi
xamda ularni bellashuv davomida okilona almashtirib turilishi kolori malakali
sportchilar uchun xosdir.
Ushbu aytilgan fikr kurashchilar taktik tayyorgarligini individuallashtirish
muammosiga boshkacha yondashishga imkon beradi. Buning uchun sportchining
jismoniy va ma’naviy kuch sarflab ralabaga erishishga yordam beradigan xamma
xarakatlar tuplamini egallashi asos bulib xizmat kiladi.
Kurashchining xamma unta xarakatlarni xal eta olish va ularni bellashuv
davomida turri joylashtira olish malakasi uning bazaviy individual tayyorgarligi
bUlib xisoblanadi.
Shuning uchun taktik tayyorgarlikni takomillashtirish buyicha ishlarni uchta
yUnalishda olib borish lozim:
kurashchilarni ular avval egallamagan xarakatlarga Urgatish; kurashchining ruxiy,
morfologik va jismoniy xususiyatlarini xisobga olib, xar bir xarakatni amalga
oshirishning eng okilona vositalari xamda usullarini tanlash (xarakatning operasiya
tarkibi);
rakib xususiyatlariga karab, bellashuv davomida taktik xarakatlarning turli
kombinasiyalarini shakllantirish.
Birinchi ikkita vazifani xal etish uchun kuyidagi uslubiy usullarni kullash
mumkin;
Darsning tayyorlov kismiga, umumiy rivojlantiruvchi mashklardan tashkari,
kurashchining tez Uzgaradigan Uyin vaziyatida taktik vazifalarni uz vaktida xal
etish lobiliyatini rivojlantirishga yordam beradigan ishorali va Uyin mashklarini](/data/documents/e11b4537-0ab9-4280-b4ca-1e8129ddf3ae/page_59.png)
![kiritish;Ko’l kaftini rakibning oyok kaftiga tekkazish uchun kurashish: kurashchilar
juft-juft bulib, gilam ustida xarakatlanadilar. Bunda ular rakib tovoniga kul
tekkazishga intiladilar va bir vaktning uzida uz tovonlariga rakibning kuli
tegmasligiga karakat kiladilar. Uyin paytida xamma taktik usullardan: manevr olib
borish, xavf solish, siltashlar, aldamchi xarakatlardan foydalanish mumkin. Bu
mashk kurash bellashuvining murakkab, tez Uzgaradigan vaziyatlarida dikkatni bir
yerga tuplash va muljal olish kobiliyatini rivojlantiradi. Uni razvedka kilish, kuchni
tiklash, faollikni namoyish kilish vazifasini xal etish vositasi sifatida kullash
mumkin;
”Kuvlashmochok” uyini. Kurashchilar oyok uchi bilan rakibning oyok kaftiga
tepishga karakat kiladilar, bunda ularning «Ullari orkada turadi. Bu map щ xam
dikkatni jamlashga yordam beradi va kurashchilarda xarakatlarni rakibidan ilgari
bajarish kobiliyatini kosil kiladi;
Rakib kulini kayirib kuyish uchun kurashish. Kurashchilar juft-juft bUlib rakibning
bir yoki ikkita kulini shunday ushlab olishga intiladilarki, rakib uzok valt ichida
kullarini bUshata olmasligi lozim. Bu mashkda siltashlar, muvozanatdan
chikarishlarni kullash mumkin. u kurashchini ustunlikni saklab kolish va rakibning
kuch bilan ta’sir kursatishiga «arshilik kilish vazifasini xal etishga tayyorlaydi;
Xududiy ustunlikka erishish uchun kurashish. Kurashchilar gilamning ma’lum bir
kismida joylashadilar va belgilangan joydan bir-birlarini tashkariga itarib
chikarishga karakat kiladilar. Bunda xamma taktik usullardan foydalanish mumkin.
Bu mashk kurashchilarda rakibning turli aldamchi xarakatlariga karshilik kursatish
lobiliyatini rivojlantiradi. U gilam chetida ushlab olishni amalga oshirish, faollikni
namoyish kilish kabi vazifalarni xal etish vositasi sifatida kullanilishi mumkin.
Ukuv-trenirovka mashgulotining asosiy kismida taktik vazifalarni xal etish
vositalari va uslublarini topshirikli uslubni kullagan xolda Urganish xamda
takomillashtirish, shuningdek jaxonning eng kuchli kurashchilari bellashuvlarini
videoyozuvlarini tomosha kilish xamda taxlil etiish tavsiya kilinadi. Bir vaktning
uzida kurashchilar yUl kuygan xatorlarni aniklash va bartaraf etish maksadida](/data/documents/e11b4537-0ab9-4280-b4ca-1e8129ddf3ae/page_60.png)
![ularning bellashuvlari taxlil silinadi. Kurashchilar kancha kup vositalar va
uslublarni Urganib chiksalar, ularni musobaka bellashuvida shuncha tugri, tez
xamda samarali «Ullay oladilar, turli malakali kurashchilarning musobaka
bellashuvlarini taxlil etish kobiliyatini rivojalantirish bilan esa sportchi notanish
vaziyatdan tugri yUl topib chilib ketishi mumkin.
Trenirovka mashgulotini utkazish jarayonida kurashchilar kuyidagi
vazifalarni uz oldilariga kuyishi kerak: rakib maksadi, yuzaga keladigan vazifalarni
xal etish usullari, rakibning bellashuvdagi xatti-xarakatlarini aniklash uchun
razvedka kilish. Razvedkani chorlash, aldamchi xarakatlar, aldashlar bilan Utkazish
mumkin.
Trenirovka mashgulotlari davomida bellashuvni olib borish vositalari va
uslublarini takomillashtirishni kuyidagi uslubiyat orkali amalga oshirish mumkin:
muayyan xarakatni bajarish maksadini tushuntirish; jaxonning kuchli kurashchilari
bellashuvlarining videomagnitofon yozuvini taxlil kilish xamda shunga muvofik
kelgusida bellashuvni olib borish vositalari va usullarini tanlash, kurashchilar yUl
kUygan xatolarni bartaraf etish. Xar bir muayyan vazifani xal etish vositalari va
uslublarini Urganish xamda takomillashtirish; Ukuv-trenirovka bellashuvlari
davomida xarakat malakasini takomillashtirish.
Ukuv-trenirovka bellashuvlarini shutullanuvchilar malakasiga muvofik xolda
olib borish lozim. Misollar keltiramiz.
1 -vazifa. Maksadni va rakibning unga erishish vositalarini aniklash (kupi
bilan ikkita ball yutkazish bilan). Ikkinchi kurashchi bellashuvda Yealaba kozonish
topshirik oladi.
Vositalar: xavf solish, chorlash, muvozanatdan chikarish, ximoyalanishlar,
karshi xujum.
Maksad: razvedka kilish xarakatini takomillashtirish.
Bellashuv formulasi: bir minutdan ikkita davr. Kurashchining bellashuvdan
keyingi xisoboti baxolash mezoni bUlib xizmat kiladi.](/data/documents/e11b4537-0ab9-4280-b4ca-1e8129ddf3ae/page_61.png)
![2-vazifa. Birinchi kurashchi ”sof” galabaga erishishi yoki ma’lum bir
mikdorda ballar tuplashi, ikkinchisi - karshi usullar yoki ximoyalanishlarni (kanday
karakat takomillashtirilayotganligiga «arab) bajarishi lozim. Masalan, birinchi
kurashchi oyokni ushlab olishni amalga oshiradi, bosh tap щ arida. Tajriba
Uikazayotgan trener buyruri bilan xar bir kurashchi uz vazifasini yechishga
kirishadi. Ushbu bellashuvda xujum, ximoyalanish va «arshi xujum xarakatlari
takomillashtiriladi.
Shunga Uxshash vazifalar xamma taktik xarakatlarni takomillashtirish uchun
ishlab chikilishi mumkin. Yuzaga keladigan vazifalarni xal etish vositalari va
usullariga asosiy e’tibor karatiladi. Bunda sportchilarning jismoniy sifatlari (kuch,
chakkonlik, chidamlilik, egiluvchanlik), texnik tayyorgarligi xisobga olinadi.
Bundan tap щ ari, tajriba orttirish va taktik bilimlar darajasini oshirish maksadida
yukori malakali kurashchilar tomonidan muayyan vaziyatlardan foydalanish
vositalari xamda usullarining egallashanishiga xam aloxida e’tibor beriladi.
KUpgina mutaxassislarning fikricha, taktik maxorat kup jixatdan tez
Uzgaritb turadigan musobaka vaziyatlarida tugri yUl tutish kobiliyati bilan
belgilanadi, shuning uchun kolori sura’da amalga oshiriladigan ma’lum bir
musobaka vaziyatlarini mashgulotlarga kiritish lozim. Bundan tashkari, yana shu
narsa muximki, kurashchi juda tolikkan vaziyatlarda xam taklif kilingan xar kanday
topshirikni xal eta olishi lozim. Shuning uchun aynan shu narsa trenirovka
jarayonida uz Urnini topishi lozim. Shuningdek buy uzunligi xar xil bulgan rakiblar
bilan kurashishda yuzaga keladigan vazifalarni xal eta olish malakasiga katta e’tibor
berish zarur. Taktik maxoratni (turli musobaka vaziyatlarini yoki bellashuvda paydo
bUladigan vazifalarni xal etish kobiliyatini) baxolash mezoni bUlib xujum
samaradorligi koeffisiyenti xizmat kilishi mumkin.
N.M.Galkovskiy (1970) ma’lumotlariga kura, kurashchi musobakalarda
galabaga erishish uchun 60 0
/0 gacha xujum va ximoyalanishlarni amalga oshirishi
lozim. Olib borilgan](/data/documents/e11b4537-0ab9-4280-b4ca-1e8129ddf3ae/page_62.png)
![tadkikotlar natijalariga kura, sportchilar musobakalarda ralaba kozonishi uchun 70%
gacha razvedka xarakatlarini, 60% ushlab olishlarni, 60 0
/0 - faollikni namoyish
kilishni, 100 0
/0 xavfli xolatni amalga oshirishni, 60% «arshi xujum xarakatlarini,
80 0
/0- ustunlikni ushlab kolishni, 80 0
/0 - kuchni tiklashni, 100 0
/0 xavfli xolatni
bartaraf etishni bajarishlari lozim.
Uchinchi vazifani xal etish uchun, avval foydalanilgan uslubiy usullardan
tashkari, darsning asosiy kismidan oldin kuchli sportchilar bellashuvlarini kurish
xamda bitta kurashchini ikkinchisidan farklab turadigan uziga xos belgilarni
ajratgan xolda taxlil kilish lozim. Aynan shunga asoslangan xolda bellashuvni olib
borishning taktik rejasini tuzish mumkin. Shundan sung kurashchilar bellashuv
rejasini tuzadilar, trenerga ma’lum kiladilar va turli kurash usulida Ukuv-trenirovka
bellashuvini Utkazadilar. Bellashuv tugashi bilan uning taxlili Utkaziladi.
Taklif kilinadigan materialni yanada turri kabul kilishga yordam beradigan
vazifalardan iborat Ukuv-trenirovka bellashuvlaridan foydalanish lozim.
1-vazifa. Ikki minut tik turishda bellashish. Ikkala kurashchi mumkin kadar
kup ball tuplashi lozim. Keyin bir minut - parterda. Birinchi kurashchi - kokorida,
ikkinchisi pastda. Birinchisi kandaydir xujum karakati yoki xujum xarakatlari
kombinasiyasini bajarishi lozim, ikkinchisi kokoriga chilib olishi va yukorida
kurashishni davom ettirishi yoki pastda ushlanib kolishi zarur. SUngra ikkala
kurashchi tik turishda: birinchisi ikki minut ichida ustunlikni ushlab turishi,
ikkinchisi - faollikni kursatishi lozim. Keyin aksincha, parterda (ikkinchisi
yukorida, birinchisi pastda) birinchi vazifaga Uxshash bUlgan teskari vazifa
oladilar, ya’ni bellashuv formulasi kuyidagicha: ikki minut tik turish - bir minut
parter - ikki minut tik turish - bir minut ”kuprik”ikki minut tik turish - bir minut
parter- ikki minut tik turish - bir minut ”kuprik”.
2-vazifa. Uch kishilik Ukuv-trenirovka bellashuvlari. Birinchi, ikkinchi
kurashchi - ikki minut tik turish; birinchi, uchinchi - bir minut ”kuprik”; uchinchi,
ikkinchi - ikki minut tik turish; ikkinchi, birinchisi - bir minut ”kuprik”; birinchi,
uchinchi - bir minut parter; uchinchi, ikkinchi - ikki minut tik turish.](/data/documents/e11b4537-0ab9-4280-b4ca-1e8129ddf3ae/page_63.png)
![Vazifalar kuyidagicha bUlishi mumkin: razvedka kilish ; 4 ball yutish;
ustunlikni ushlab kolish; fakat ximoyalanish; ximoyalanish va karshi xujum; kuchni
tiklash; ”kuprik” xolatidan bosib turish; ”kuprik” dan chilib ketish, faollikni
namoyish kilish ; gilam chetida ushlab olishni bajarish.
Bellashuv davomida rakibni almashtirish bilan bajariladigan Ukuv-
trenirovka mashgulotlariga katta e’tibor berish lozim. Bu sportchilarda eng
kimmatbaxo sifatlardan biri - rakib bellashuvni olib borish taktikasini Uzgartirgan
vaziyatda bellashuvning taktik kurinishini kayta tuzish malakasini rivojlantirishga
yordam beradi. Bunda rakibni Uzgartirish kurashchi uchun kutilmagan vaziyatda va
bellashuvning istagan paytida amalga oshiriladi. Masalan, birinchi va ikkinchi
kurashchilar Ukuv-trenirovka bellashuvini olib bormokda, bir minutu 20 sekunddan
keyin, kurashchilar xolatidan kat’i nazar, bellashuv tuxtatiladi va uchinchi xamda
turtinchi kurashchilar bellashuvga kirishadilar. Gilamda ikkita juftlik xosil buladi:
birinchisi birinchi va uchinchi kurashchilar, ikkinchisi - ikkinchi va turtinchi
kurashchilar.
Bir minutdan sung juftliklar yana sheriklar bilan almashadilar. Texnik
xarakatlarning amalga oshirilish samaradorligi va ularning bellashuvning xar bir
minuti xajmida taksimlanishi sportchilar tomonidan bellashuvning olib borilishini
baxolash mezoni bUlib xizmat kiladi.
4.4. Musobakalarda katnashish taktikasi
Butun musobakani Utkazish taktikasi tortilishdan sung, ya’ni rakiblar tarkibi
aniklangandan va yakin orada bulib Utadigan bellashuvlar juftliklari tuzilgandan
keyin belgilanadi. Shundan keyin ikkita mashgulotdan sung chilib ketish yUli bilan
Utkaziladigan musobakalarda ma’lum bir Urinni egallash uchun utish lozim bUlgan
davrlar (uchrashuvlar) sonini taxminan bilish maksadida xar bir uchrashuv maksadi
aniklanadi. Kurashchi kaysi bellashuvlarni ”sof” ralaba, yakkol ustunlik bilan,
kaysilarini ballar buyicha yuitishi lozimligini belgilab olish lozim. Taktik jixatdan
yUl tutish maksadida, xar bir davra tugashi bilan turnirdagi uz xolati xamda rakib](/data/documents/e11b4537-0ab9-4280-b4ca-1e8129ddf3ae/page_64.png)
![xolatini baxolab borish zarur. Buning uchun uz vazn toifasi buyicha musobakalar
jadvalini olib borish lozim.
kup sonli katnashchilar (20 dan ortik) ishtirok etadigan musobakalarda
sportchi finalga yetib borishi uchun kamida oltita bellashuvni Utkazishi kerak. Katta
nagruzkani xisobga olib, kurashchi bellashuvlar Urtasidagi tanaffuslarda uzining
jismoniy kuchi va ruxiy «obiliyatlarini yaxshi tiklab borishi, ortikcha jismoniy va
ruxiy zurikishlardan xoli bUlishi zarur. Jamoa musobakalarida trener xar bir
uchrashuvga dastlabki taktik reja ishlab chikadi. U xar bir ishtirokchi oldiga ma’lum
bir vazifani kuyadi: ”sof” galaba, yakkol ustunlik bilan yoki ochkolar bUyicha
galabaga erishish.
Match musobakalarida kurashchi fakat bitta bellashuv Utkazadi va uning
vazifasi shundan iboratki, u xamma texnik va taktik usullar tuplami, jismoniy
xamda ruxiy tayyorgarlikdan foydalana olishi va bellashuvda galabaga erishishi
lozim.
Razvedka kurashchilarning eng muxim taktik vositasi xisobalanadi. U
bellashuv davomida oldindan va bevosita amalga oshiriladi.
Musobaka oldidan dastlabki razvedka kurashchining musobaka koidalari,
uning maksadi, mikyosi, xususiyati (turnir yoki match musobakasi), Utkazilish
usullari, sinov xususiyatlari, Utkazish joyi va vaktini bilishni nazarda tutadi.
Muayyan rakib tayyorgarligi: uning texnik-taktik tayyorgarligi, yaxshi kurgan
usullari, kay xolatda (tik turishda yoki parterda) kurashishni afzal kurishi, kaysi
usullar bilan yutishi va kaysilari bilan yutkazib kuyishi tugrisida
oldindanma’lumotlar olish kerak. Bu ma’lumotlarni kurashchi va trener matbuot,
kinolavxalar, videoyozuvlari, shu rakib bilan avval uchrashgan kurashchilarning
ma’lumotlari orkali olishi mumkin. Uchrashish kuzda tutilayotgan rakiblarga
imkoni boricha aloxida kogozcha tayyorlash va unga uning jismoniy xamda texnik
tayyorgarligi, ularning rivojlanish dinamikasi turrisidagi ma’lumotlarni kayd kilish
lozim. Rakibning bosa kurashchilar bilan bulgan bellashuvlarrdagi xattixarakatlarini
kuzatish kup foydalidir.](/data/documents/e11b4537-0ab9-4280-b4ca-1e8129ddf3ae/page_65.png)
![Bellashuv davomidagi razvedka rakibning tayyorgarligi turrisida yanada anil
ma’lumotlarni olishga yordam beradi. Razvedka asosan bellashuv boshida
Utkaziladi va rakib kanday usullardan foydalanayotganligi, kanday karshi xukum
uyushtirayotganligi, uning taktik tayyorgarligi usulari, reaksiya tezligi, kuchi va
chidamliligini aniklashga karatilgan. Buning uchun rakibga xukumning u yoki bu
usulini bajarish uchun ataylab kulay sharoit yaratish bilan uni chorlashni kullash
mumkin. Bunda ximoyalanishga va karshi xujum uyushtirishga tayyor turish lozim.
Rakibning javob reaksiyasini aniklash uchun turli xil usullar bilan aldamchi
xukumlarni kullash mumkin, lekin bir vaktning uzida uning karshi xujumlaridan
ximoyalanishga tayyor turish lozim. Manevr olib borish rakibning xukum usullarini
aniklashga xizmat kiladi (tik turishni Uzgartirish, rakibdan chekinish va unga
yakinlashish, uning atorfida xarakatlanish, x.k.).
Gilam maydonida, uning markazida yoki chetida xolatni
Uzgartirish_razvedka maksadi bUlib xizmat kilishi mumkin. U rakib kaysi joyda
kurashishni afzal kurishini, unga kanday xujum kilish yoki undan kanday
ximoyalanishni aniklashga imkon beradi. Ma’lumotlarni xar safar yangitdan tuplash
zarur emas, avval shu rakib bilan bUlgan uchrashuvlardan ma’lum xamma
axborotdan foydalanish xamda extimoldagi rakiblar tayyorgarligi turrisidagi
korozchaga ega bUlish lozim.
Razvedkadan tap щ ari, muxim taktik xarakatlardan yana biri - bu niyatni
yashirish xisoblandi. U kurashchining taktik xarakati bUlib, bunda kurashchi kurash
jarayonida rakibning
razvedka kilishiga tuskmnlik kilgan xolda undan uzining asl niyatini yashiradi.
Tugri yashirish kurashchining shaxsiy kashfiyotchiligiga borlik. Tezlashgan; «attik
nafas olish va xarakatlarning sustligi bilan «attik tolikkanlikni namoyish kilish va
shu vaktning uzida ”portlashga” tayyor bUlib, bellashuvda tez va keskin xukumni
bajarish mumkin. BUSh rakib bilan uzining ”shox” usullarini «Ullamasdan turib
ikkinchi darajali usullar bilan galaba kozinishga xarakat kilish lozim.](/data/documents/e11b4537-0ab9-4280-b4ca-1e8129ddf3ae/page_66.png)
![Xulosa
So’ngi paytlarda sport kurashi amaliyotida va adabiyotida “texnik-taktik mahorat”
atamasi keng qo’llanilmoqda. Sport kurashi texnikasi deganda tor ma’noda
kurashchiga g’alaba keltiradigan harakatlarni bajarishning eng oqilona uslublari
tushuniladi. Bunda kurashchilarning alohida xususiyatlaridan qat’i nazar, ularga xos
bo’lgan biomexanik va fiziologik qonuniyatlarga tayanadigan harakatlar texnika
asosini tashkil qiladi. Sportda taktika deganda yuqori sport natijasiga erishish va
raqib ustidan g’alaba qozonishning hamma usullari hamda shakllari tushuniladi.
Taktika bir qator omillar kompleksidan tashkil topadi: tayyorgarlikning kuchli
tomonlari va raqib kamchiliklaridan foydalanish, texnikani egallashdagi alohida
xususiyatlar, chalg’ituvchi harakatlar bilan raqibni aldash, bellashuvdagi qulay
vaziyatlarda ta’sirli usullarni qo’llash, kuchni tejamkorlik bilan sarflash,
qoidalarda belgilangan imkoniyatlarni, gilam maydonini, o’zining morfologik
hamda fiziologik qobiliyatlarini aniq yuzaga chiqarish va h.k.Shaxsan taktika- bu
kurashchining musobaqa jarayonidagi umumiy hatti-harakatidir. Alohida taktik
harakat ma’lum bir texnik harakat bo’lib ham hisoblanadi. Masalan, raqibni
muvozanatdan chiqarish va hujum uchun qulay dinamik vaziyatni yaratishdan iborat
taktik maqsadlarda bajariladigan siltash, itarish, harakatlanishlar. Ular ma’lum bir
texnik harakatlar bo’lib (ular to’g’ri yoki noto’g’ri bajarilishi mumkin), hujumni
tayyorlash usullari sifaitda taktika maqsadlariga xizmat qiladi.SHaxsan taktika- bu
kurashchining musobaqa jarayonidagi umumiy hatti-harakatidir. Alohida taktik
harakat ma’lum bir texnik harakat bo’lib ham hisoblanadi. Masalan, raqibni
muvozanatdan chiqarish va hujum uchun qulay dinamik vaziyatni yaratishdan iborat
taktik maqsadlarda bajariladigan siltash, itarish, harakatlanishlar. Ular ma’lum bir
texnik harakatlar bo’lib (ular to’g’ri yoki noto’g’ri bajarilishi mumkin), hujumni
tayyorlash usullari sifaitda taktika maqsadlariga xizmat qiladi.Bir vaqtning o’zida
maxsus texnik harakatlar (usullar) taktik harakatlarning asosiy turlari (hujum,
himoya, qarshi hujum) bo’lishi mumkin.Taktik tayyorgarlik. Taktika – bu sport
kurashini olib borish sanoatidir. Bunda yutuqqa erishish uchun sportchi kuch va](/data/documents/e11b4537-0ab9-4280-b4ca-1e8129ddf3ae/page_67.png)
![barcha imkoniyat-laridan maqsadga muvofiqroq foydalanishi zarur. Oldindan
belgilangan reja bo’yicha va tezlik bilan hal qilinishi darkor vazifalarga ko’ra tashqi
muhitning doimiy va o’zgaruvchan sharoitida foydalanadigan texnika taktikaning
asosiy vosi-tasi hisoblanadi.Taktik tayyorgarlik. Taktika – bu sport kurashini olib
borish sanoatidir. Bunda yutuqqa erishish uchun sportchi kuch va barcha imkoniyat-
laridan maqsadga muvofiqroq foydalanishi zarur. Oldindan belgilangan reja
bo’yicha va tezlik bilan hal qilinishi darkor vazifalarga ko’ra tashqi muhitning
doimiy va o’zgaruvchan sharoitida foydalanadigan texnika taktikaning asosiy vosi-
tasi hisoblanadi.Sp о rt kurashining taktikasi – bu mus о baqalarda eng yaxshi natijaga
erishish uchun yuzaga kelgan muayyan shar о itlarda texnik, jism о niy va ir о daviy
imk о niyatlardan maksadga muv о fiq h о lda f о ydalanishdir. Taktik tayyorgarlik
sp о rtchilarda taktika s о hasidagi zarur bilimlarni egallash, sp о rt kurashini to’g’ri о lib
b о rishda ma’lum malaka hamda bilimlarni shakllantirish, shuningdek taktik
mah о ratni tak о millashtirishga qaratilgan. Kurashda taktika uchta as о siy
bo’limlardan tashkil t о padi: - hujum harakatlarini tayyorlash taktikasi; - bellashuvni
tuzish taktikasi; - mus о baqalarda qatnashish taktikasi.](/data/documents/e11b4537-0ab9-4280-b4ca-1e8129ddf3ae/page_68.png)
![Foydalanilgan adabiyot
1.Alixanov N.I. Texnika i taktika voln ы y borb ы . -M., 1985.
2.Galkovskiy N.M., Kerimov F.A. Volnaya borba. -T., 1987.
3.Z. Lens A.N. Taktika v sportivnoy borbe. -M., 1967.
4.Platonov V.N. Ob щ aya teoriya podgotovki sportsmenov v olimpiyskom
sporte. Kiyev, 1997.
5.Sovremennaya sistema sportivnoy podgotovki. Pod.red. Suslova F.P. i dr. -M.,
1995.
6.Galkovskiy N.M., Kerimov F.A. Volnaya borba. -T., 1987.
7.Kerimov F.A. Kurash tushaman. -T., 1990
8.Z. Petrunev A.A. i dr. Podgotovka kvalifisirovann ы x borsov klassicheskogo
stilya. Krasnoyarsk, 1980.
9.Stankov A.G. i dr. Individualizasiya podgotovki borsov. -M., 1984.
10.Nurshin J.M., Salamov R.S., Kerimov F.A. Uzbekcha milliy sport kurashi. -
T., 1993.
11.Verxoshanskiy Yu.V. Osnov ы spesialnoy fizicheskoy podgotovki
sportsmena. - M., 1988
12.Stankov A.G., Klimin V.P., Pismenskiy I.A.
Individualizasiya podgotovki borsov. - M., 1984
13.Z. Kerimov F.A. Kurash tushaman. - T., 1990
14.Platonov V.P. Ob щ aya teoriya podgotovki sportsmenov v olimpiyskom
sporte. Kiyev, 1997
15.Matveyev L.P. Osnov ы ob щ yey teorii sporta i sistem ы podgotovki
sportsmenov. Kiyev, 1999
16.Shaxov Sh.K. Programmirovaniye fizicheskoy podgotovki yedinoborsev. -
M., 1997
17.Shiyan V.V. Sovershenstvovaniye spesialnoy v ы noslivosti borsov. - M.,
1997](/data/documents/e11b4537-0ab9-4280-b4ca-1e8129ddf3ae/page_69.png)
Kurashning texnik-taktik maxorat tamoyillari Reja: Kirish I .bob. Texnik-taktik maxorat tamoyillari 1.1.Texnik-taktik maxorat va kurash koidalarining uzaro bog’likligi 1.2.Kurashchining texnik-taktik maxorati va aloxida xususiyatlari 1.3.Xujum xarakatlarini optimal xajmi, turli-tumanligi va samaradorligi 1.4.Xuxum xarakatlarining yetakchi axamiyati 1.5.Xujum xarakatlarining okilona tuzilmasini egallash 1.6.Kulay dinamik vaziyatlarda xujumni bajarish 1.7.Xujum kilish uchun kulay dinamik vaziyatlarni tayyorlash va ulardan foydalanish 1.8.Bosh va kondensator omillardan foydalanish 1.9.Texnik-taktik maxoratning yetakchi va kolok tomonlariga birgalikda ta’sir etish II.bob. Kurashchining jismoniy tayyorgarligi 2.1.Kuch va uni rivojlantirish uslubiyati 2.2.Tezkorlik va uni rivojlantirish uslubiyati 2.3.Chidamlilik va uni rivojlantirish uslubiyati 2.4.Chakkonlik va uni rivojlantirish uslubiyati 2.5.Egiluvchanlik va uni rivojlantirish uslublari III.bob . Texnik tayyorgarlik 3.1.Kurashchilar trenirovka jarayonida texnik tayyorgarlik 3.2.Texnik xarakatlarni amalga oshirishning umumiy asoslari 3.3. Kurashchining texnik maxoratini oshirish yUllari IV.bob . Taktik tayyorgarlik 4.1.Taktik tayyorgarlik maksadi va vazifalari 4.2.Xujum xarakatlarini tayyorlash taktikasi 4.3. Bellashuvni tuzish taktikasi
4.4. Musobakalarda latnashish taktikasi Xulosa Foydalanilgan adabiyot
Kirish O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 4-noyabrdagi “Kurash milliy sport turini rivojlantirish va uning xalqaro nufuzini yanada oshirish chora- tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-4881-sonli qarori kurash sport turini isloh qilishning yangi davrini boshlab berdi. Mazkur qarorda yosh istiqbolli sportchilarni tanlab olish va tarbiyalash masalalari bo’yicha bolalar-o‘smirlar sport maktablari, ixtisoslashtirilgan olimpiya zaxiralari maktab-internatlari bilan uzluksiz hamkorlikni amalga oshirish, ularga o‘quv-uslubiy va me’yoriy-axborot yordam ko‘rsatishni ta’minlash, zarur sport anjomlari va uskunalari bilan jihozlangan o’quv-mashg’ulot bazalarini yaratish hamda kurash bo’yicha respublika va xalqaro musobaqalarda g’oliblikni qo’lga kiritishga qodir bo’lgan sportchilarni tayyorlashda ushbu bazalardan samarali foydalanish, kurash mahorat maktablari bazasida milliy terma jamoalar va ularning zaxiralari ishtirokida o’quv-mashq yighnlari, respublika va mintaqaviy sport bellashuvlarini tashkil etish hamda muntazam ravishda o’tkazib borish, xorijiy davlatlar trener va hakamlari bilan o’zaro tajriba almashish maqsadida chet elning kurash klublari bilan hamkorlikni rivojlantirish masalalari dolzarb etib belgilangan.Oshirish va usullarni samarali amalga oshirish uchun qulay dinamik vaziyatlarni yaratish; 3) qattiq kuch bosimi sharoitida qattiq ushlash va gilamning butun maydoni bo’ylab raqibni ta’qib qilish ko’nikmalarini oshirish; 4) qirg’oqqa o’tish va oyoqlarni o’zaro bog’lash orqali ag’darilishdan himoya qilish ishonchliligini oshirish ; 5) kurashni faol boshlash mahoratini oshirish; 6) standart vaziyatlardan foydalanish samaradorligi va ishonchliligini oshirish; 7) kurash jarayonida ustunlikni saqlab qolish uchun ko’nikma va malakalarni oshirish jarayonida quyidagilar takomillashtirish; a) stend va stenddagi dinamik vaziyatlarning bo’laklari bo’yicha texnik harakatlar (ushlab turish uchun kurash, stenddan boshlang’ich vaziyatni amalga oshirish, hisoblagichni bajarish uchun dinamik vaziyatdan foydalanish). - hujum va boshqalar); b) turli darajadagi fiziologik yuk (katta va maksimal) fonida texnik harakatlar; v) kurashning faol fonini yaratishga qaratilgan taktik kombinatsiyalar. kamida 2 hafta oldin) asosiy
raqobatchilarga qarshi kurashish usullarini tahlil qilish va izlash faol ravishda olib boriladi. Kurashchilarni tayyorlashda ularning mahoratini oshirishga qaratilgan o’quv topshiriqlari tizimi berildi. O’ziga xos tarzda, o’ziga xos texnik usullari (operatsiyalari) bilan hal qilishi hisobga olish kerak. Muvaffaqiyatli hujumdan (qarshi hujumdan) keyin kurashchilar jang san’ati mahoratini oshirdilar: 1) tezlikni pasaytirmaslik, bosim o’tkazish; 2) ishonchli himoya qilish, kishanlash, manevr qilish bilan ustunlikni saqlash; 3) raqibni xavfli holatga o’tkazish bilan, unga siqish qo’yish va tana go’shtida g’alaba qozonish; 4) ishonchli himoya bilan ustunlikni saqlab, tiklab olish, manevr qilish, keyin yana hujum qilish va ishonchli himoya, kishanlash, manevrlar yordamida ustunlikni saqlab qolishga o’tish; 6) yana hujum qilish, so’ng ishonchli himoya, kishanlash, manevr qilish bilan ustunlikni saqlab qolgan holda tiklanish, so’ngra raqibni xavfli holatga o’tkazish bilan yana hujum qilish, unga siqish va murdada g’alaba qozonish. Texnik-taktik tayyorgarlik jarayonida kurashchi muvaffaqiyatli hujum qilib, baho (ochko) qo’lga kiritgandan so’ng, qoidaga ko’ra, navbatdagi hujumga o’tishini eslatib o’tish zarur. Va u bunga tayyor bo’lishi kerak. Aks holda, u ochko yo’qotishi mumkin. Bundan tashqari, vazifaga qarab, sportchining ustunlikka erishgan harakatlari (hujum, qarshi hujum yoki faollik ko’rsatish va boshqalar) o’zgaradi. Raqobat faolligining o’tkazilgan tahlili shuni ko’rsatadiki, g’alaba qozonishda birinchi ballning roli quyidagi sabablarga ko’ra yanada kuchayadi: 1) bir davrning vaqti uch daqiqadan ikki daqiqaga qisqartiriladi, ya’ni o’yinni o’tkazish uchun yana ham kamroq vaqt bor. 2) har bir davr nol ball bilan boshlanadi, ya’ni har bir sportchi uch marta birinchi bo’lib ochko olish imkoniyatiga ega. Yuqorida aytilganlardan kelib chiqib, bizga kurashni faol boshlash, to’satdan hujumga o’tish, kurash boshida tashabbusni qo’lga olish uchun birinchi bo’lib taktik va texnik harakatlarni bajarish bo’yicha ko’rsatmalar beriladi. Bu vazifani amalga oshirish quyidagicha amalga oshiriladi: kurashchilarga topshiriq e’lon qilindi - jangning debyutida g’alaba qozonish, ya’ni bir daqiqa
ichida birinchi ochkolarni olib, raqiblardan ko’proq ochko to’plash. Shundan so’ng kurash to’xtatiladi, tahlillar o’tkaziladi va yana 3-5 daqiqadan so’ng topshiriq takrorlanadi. Uch-oltitagacha shunday seriyalar ijro etiladi. Sportchilarga vaziyatga qarab jang san’atlarini oqilona olib borish ko’nikmasi o’rgatiladi. Texnik va taktik harakatlarni takomillashtirish jarayonida raqiblarning fizika xususiyatlari (tana uzunligi, qo’llari, oyoqlari, tanasi), shuningdek, ularning tayyorgarligining kuchli va zaif tomonlari hisobga olindi. Shu bilan birga , ularning eng kuchli tomonlari maksimal darajada qo’llanildi, zaif tomonlari niqoblandi va kompensatsiya qilindi.