MA’LUMOTLAR BAZASI TEXNOLOGIYALARI FANIDAN
![MA’LUMOTLAR BAZASI TEXNOLOGIYALARI FANIDAN
“Kafedra” MB loyihalash mavzusida
KURS ISHI
Kirish
Biz axborot asrida yashamoqdamiz. Hozirgi kunda axborotni boshqarish juda
muhim tushunchaga aylanib bo’ldi. Axborot dunyosidagi eng asosiy vazifa – uni
qayta ishlashdir. Axborotni qayta ishlash esa eng murakkab jarayonlardan biridir.
Umuman olganda, ma’lumotlarni qayta ishlash deganda, ular ustida bajariladigan
amallar – saqlash, uzatish, tahrirdan o’tkazish kabilarni tushunishimiz mumkin.
Axborotlar ustida amallar bajarish uchun ularni bir joyga to’plash muhim
hisoblanadi. Axborotlar miqdori oz bo’lmaganligi sababli bu jarayon, albatta,
kompyuterlar yordamida amalga oshirilmoqda. Axborotlarning bir joyga
jamlanishi “ma’lumotlar bazasi” tushunchasini vujudga keltirdi.
Ma’lumotlar bazasi texnologiyalarining paydo bo’lishi va rivojlanishi tarixini
tor ma’noda qarab chiqaylik. Chunki bu tushuncha tarixi tushunchasi keng
ma’noda, insoniyat ma’lumotlarni saqlaydigan va ishlov beradigan har qanday
vositalar tarixiga umumlashtiriladi.
Ma’lumotlar bazasi tarixi tor ma’noda ma’lumotlar bazalarini an’anaviy
(zamonaviy) ma’noda ko’rib chiqadi. Ushbu tushuncha paydo bo’lishiga 1955-
yilda dasturlashtiriladigan yozuv uskunalari paydo bo’lgani bilan bog’lash
mumkin. Bu vaqtda dasturiy ta’minot fayllarga asoslangan yozuvlarni qayta
ishlash modelini qo’llab-quvvatlar edi. Ma’lumotlarni saqlash uchun
perfokartalardan foydalanilgan [1]. Internet tarmog’ining ma’lumotlar bazasi 1960-
yillarning o’rtalarida paydo bo’ldi. Ma’lumotlar bazasidagi operatsiyalar
terminallar yordamida interaktiv ravishda qayta ishlandi. Keyingi muhim qadam](/data/documents/05e4296a-a6d4-4748-bef2-c265bee89d22/page_1.png)
![Edgar Koddning ishi tufayli 1970-yillarning boshlarida relyatsion ma’lumotlar
modelining paydo bo’lishi bilan bog’liq. Kodd ishi amaliy ma’lumotlar bazasi
texnologiyasini matematika va mantiq bilan chambarchas bog’lash uchun yo’l
ochdi. “Ma’lumotlar bazasi” atamasi 1960-yillarning boshlarida paydo bo’lgan,
garchi dastlab bu tushuncha sun’iy intellekt tizimlari nuqtai nazaridan tor ma’noda
tushunilgan bo’lsa-da, 1964-1965-yillarda SDC tomonidan tashkil qilingan
simpoziumlarda joriy etilgan. Ushbu atama zamonaviy ma’noda faqat 70-yillarda
keng qo’llanilgan.
1.Ma’lumot bazasi tushunchasi
Ma lumotlar bazasi'ʼ — markazlashtirilgan ma lumotlar ombori. ʼ
Ma lumotlarni o`qish, saqlash, qayta ishlash va qidirish uchun mo ljallangan. O
ʼ ʻ
´zining tezligi bilan ajralib turadi. Eng mashxo´r Ma lumotlar Bazasiga
ʼ Oracle ,
MsSQl , MySQL va boshqalar kiradi.Bular bizning ishlarimizni yanada
osonlashishiga yordam beradi . Hozirgi kunda inson faoliyatida ma’lumotlar
bazasi (MB) kerakli axborotlarni saqlash va undan oqilona foydalanishda juda
muhim rol ь o‘ynamoqda. Sababi: jamiyat taraqqiyotining qaysi jabhasiga nazar
solmaylik o‘zimizga kerakli ma’lumotlarni olish uchun, albatta, MBga murojaat
qilishga majbur bo‘lamiz. Demak, MBni tashkil qilish axborot almashuv
texnologiyasining eng dolzarb hal qilinadigan muammolaridan biriga aylanib
borayotgani davr taqozasidir.
Informatsion texnologiyalarning rivojlanishi va axborot oqimlarining tobora ortib
borishi, ma’lumotlarning tez o‘zgarishi kabi holatlar insoniyatni bu ma’lumotlarni
o‘z vaqtida qayta ishlash choralarining yangi usullarini qidirib topishga
undamoqda. Ma’lumotlarni saqlash, uzatish va qayta ishlash uchun MBni yaratish,
so‘ngra undan keng foydalanish bugungi kunda dolzarb bo‘lib qolmokda. Moliya,
ishlab chiqarish, savdo-sotiq va boshqa korxonalar ishlarini ma’lumotlar bazasisiz
tasavvur qilib bo‘lmaydi.
Ma’lumki, MB tushunchasi fanga kirib kelgunga qadar, ma’lumotlardan turli
ko‘rinishda foydalanish juda qiyin edi. Dastur tuzuvchilar ma’lumotlarini shunday](/data/documents/05e4296a-a6d4-4748-bef2-c265bee89d22/page_2.png)
![tashkil qilar edilarki, u faqat qaralayotgan masala uchungina o‘rinli bo‘lardi. Har
bir yangi masalani hal qilishda ma’lumotlar qaytadan tashkil qilinar va bu hol
yaratilgan dasturlardan foydalanishni qiyinlashtirar edi. Har qanday axborot
tizimining maqsadi real muhit ob’ektlari haqidagi ma’lumotlarga ishlov berishdan
iborat. Keng ma’noda ma’lumotlar bazasi - bu qandaydir bir predmet sohasidagi
real muhitning aniq ob’ektlari haqidagi ma’lumotlar to‘plamidir. Predmet sohasi
deganda avtomatlashtirilgan boshqarishni tashkil qilish uchun o‘rganilayotgan real
muhitning ma’lum bir qismi tushiniladi. Masalan, korxona, zavod, ilmiy tekshirish
instituti, oliy o‘quv yurti va boshqalar.Shuni qayd qilish lozimki, MB ni yaratishda
ikkita muhim shartni hisobga olmoq zarur:
Birinchidan, ma’lumotlar turi, ko‘rinishi, ularni qo‘llaydigan
programmalarga bog‘liq bo‘lmasligi lozim, ya’ni MB ga yangi ma’lumotlarni
kiritganda yoki ma’lumotlar turini o‘zgartirganda, programmalarni o‘zgartirish
talab etilmasligi lozim.
Ikkinchidan, MBdagi kerakli ma’lumotni bilish yoki izlash uchun biror
programma tuzishga hojat qolmasin. Shuning uchun ham MB ni tashkil etishda
ma’lum qonun va qoidalarga amal qilish lozim. Bundan buyon axborot so‘zini
ma’lumot so‘zidan farqlaymiz, a’ni axborot so‘zini umumiy tushuncha sifatida
qabul qilib, ma’lumot deganda aniq bir belgilangan narsa yoki hodisa sifatlarini
nazarda tutamiz. Ma’lumotlar bazasini yaratishda, foydalanuvchi axborotlarni turli
belgilar bo‘yicha tartiblashga va ixtiyoriy belgilar birikmasi bilan tanlanmani tez
olishga intiladi. Buni faqat ma’lumotlar tizilmalashtirilgan holda bajarish mumkin.
T i z i l m a l a sh t i r i sh – bu ma’lumotlarni tasvirlash usullari haqidagi
kelishuvni kiritishdir. Agar ma’lumotlarni tasvirlash usuli haqida kelishuv
bo‘lmasa, u holda ular tizilmalashtirilmagan deyiladi. Tizilmalashtirilmagan
ma’lumotlarga misol sifatida matn fayliga yozilgan ma’lumotlarni ko‘rsatish
mumkin.
Ma’lumotlar bazasidan foydalanuvchilar turli amaliy dasturlar, dasturiy
vositalari, predmet sohasidagi mutaxassislar bo‘lishi mumkin. Ma’lumotlar
bazasining zamonaviy texnologiyasida ma’lumotlar bazasini yaratish, uni dolzarb](/data/documents/05e4296a-a6d4-4748-bef2-c265bee89d22/page_3.png)
![holatda yuritishni va foydalanuvchilarga undan axborot olishini ta’minlovchi
maxsus dasturiy vosita, ya’ni ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi yordami bilan
markazlashtirilgan holda amalga oshirishni nazarda tutadi.
Ma’lumotlar bazasi – EHM xotirasiga yozilgan ma’lum bir strukturaga ega, o‘zaro
bog‘langan va tartiblangan ma’lumotlar majmuasi bo‘lib, u biror bir ob’ektning
xususiyatini, holatini yoki ob’ektlar o‘rtasidagi munosabatni ma’lum ma’noda
ifodalaydi. MB foydalanuvchiga strukturalashtirilgan ma’lumotlarni saqlash va
ishlatishda optimal qulaylikni yaratib beradi.
Ma’lumki ma’lumotlarni kiritish va ularni qayta ishlash jarayoni katta
hajmdagi ish bo‘lib ko‘p mehnat va vaqt talab qiladi. MB bilan ishlashda undagi
ma’lumotlarning aniq bir strukturagi ega bo‘lishi, birinchidan foydalanuvchiga
ma’lumotlarni kiritish va qayta ishlash jarayonida undagi ma’lumotlarni
tartiblashtirish, ikkinchidan kerakli ma’lumotlarni izlash va tez ajratib olish kabi
qulayliklarni tug‘diradi. MB tushunchasi fanga kirib kelgunga qadar,
ma’lumotlardan turli ko‘rinishlarda foydalanish juda qiyin edi. Bugungi kunda turli
ko‘rinishdagi ma’lumotlardan zamonaviy komp ь yuterlarda birgalikda foydalanish
va ularni qayta ishlash masalasi hal qilindi. Komp ь yuterlarda saqlanadigan MB
maxsus formatga ega bo‘lgan muayyan tuzilmali fayl bo‘lib, undagi ma’lumotlar
o‘zaro bog‘langan va tartiblangandir.
Demak, ma’lumotlar bazasi deganda ma’lum bir strukturada saqlanadigan
ma’lumotlar to‘plami tushuniladi. Boshqacha qilib aytganda MB - bu ma’lum
berilgan aniq bir strukturaga ega bo‘lgan ma’lumotlarni o‘z ichiga oluvchi maxsus
formatga ega bo‘lgan fayldir. Ma’lumotlarni strukturalashtirish - bu shunchaki
ma’lumotlarni tasvirlashda qandaydir moslikni kiritish usulidir. Odatda MB
ma’lum bir ob’ekt sohasini ifodalaydi va uning ma’lumotlarni o‘z ichiga oladi,
ularni saqlaydi va foydalanuvchiga ma’lumotlarni qayta ishlashda undan
foydalanish imkonini yaratib beradi.
M a ‘ l u m o t l a r b a z a s i – bu ma’lum bir predmet sohasiga oid
tizimlashtirilgan(strukturalashtirilgan)ma’lumotlarningnomlangan
to‘plamidir.](/data/documents/05e4296a-a6d4-4748-bef2-c265bee89d22/page_4.png)
![Ma’lumotlar bazasi - axborot tmzimlarining eng asosiy tarkibiy qismi bo‘lib
hisoblanadi. Ma’lumotlar bazasidan foydalanish uchun foydalanuvchi ishini
engillashtirish maqsadida ma’lumotlar bazasini boshqarish trizimlari yaratilgan. Bu
tizimlar ma’lumotlar bazasini amaliy dasturlardan ajratadi.
Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi (MBBT) -bu dasturiy va apparat
vositalarining murakkab majmuasi bo‘lib, ular yordamida foydalanuvchi
ma’lumotlar bazasini yaratish va shu bazadagi ma’lumotlar ustida ish yuritishi
mumkin.
Juda ko‘p turdagi MBBT mavjud. Ular o‘z maxsus dasturlash tillariga ham ega
bo‘lib, bu tillarga SUBD buyruqli dasturlash tillari deyiladi. MBBTga Oracle,
Clipper, Paradox, FoxPro, Access va boshqalarni misol keltirish mumkin.
M a ‘ l u m o t l a r b a z a s i n i b o sh q a r i sh t i z i m i – bu ma’lumotlar
bazasini yaratish, ularni dolzarb holatini ta’minlash va undagi zarur
axborotni topish ishlarini tashkil etish uchun mo‘ljallangan dasturlar majmui
va til vositasidir.
Ma’lumotlar bazasi tushunchasi maydon, yozuv, fayl (jadval) kabi
elementlar bilan chambarchas bog‘liq .
Maydon -bu ma’lumotlarni mantiqiy tashkil etishni elementar birligi bo‘lib, u
axborotni eng kichik va bo‘linmas birligi bo‘lgan rekvizitga mos keladi. Maydonni
tasvirlash uchun quyidagi tavsiflardan foydalaniladi:
Maydon nomi , masalan, familiyasi, ismi, tug‘ilgan sana, lavozimi, ish staji,
mutaxassisligi.
1-
maydon
nomi 2-
maydon
nomi 3-
maydon
nomi . . . N-
maydon
nomi
Yozuv Yozuv Yozuv Yozuv Yozuv](/data/documents/05e4296a-a6d4-4748-bef2-c265bee89d22/page_5.png)
![Ma’lumotlar bazasi tuzulmasining asosiy elementlari
Maydon turi , masalan, son (chislovoy), simvol (simvol ь n ы y), sana/vaqt
(data/vremya), mantiqiy (logicheskiy).
Maydon uzunligi (o‘lchami) , masalan, eng ko‘p simvollar sig‘imi;
Maydon aniqligi , (son tipidagi ma’lumotlar uchun) masalan, sonning o‘nlik ksr
qismini aks ettirish uchun o‘nlik raqamdan to‘rtta.
Yozuv –bu mantiqiy bog‘langan maydonlar to‘plami. YOzuv tuzilishi uchun uning
tarkibiga kiruvchi maydolar tarkibi va joylashishi ketma-ketligi bilan aniqlanib,
ularni har biri ichida elementar yozuvlarning nusxasi deb ataladi. YOzuv
ob’ektning biror bir elementi haqida to‘liq ma’lumotni ifodalaydi.
Fayl (jadval) -bu bir xil tuzilmaga ega bo‘lgan yozuvning nusxalar to‘plamidir. U
o‘zicha har bir maydonda qiymatga ega.
Har bir MB jadvali o‘zining birlamchi kalitiga ega bo‘lishi
mumkin. Birlamchi kalit deganda ezuvlar kaytarilmasligini ta’minlovchi maydon
(polya) yoki maydonlar guruxi tushiniladi. Birlamchi kalit sifatida ishlatiladigan
maydon eki maydonlar guruxi, bir xil yozuvga ega bo‘lmaslik shartini bajarishi
kerak. Boshqa maydonlarida bir xil yozuvlar takrorlanishi mumkin. Shu sabab
ular birlamchi kalit bo‘laolmaydi. Birlamchi kalit qisqa va sonli maydonlardan
tashkil topishi maqsadga muvofiqdir. MB jadvaliga birlamchi kalitni kiritishdan
maqsad, jadvaldagi ma’lumotlarni izlash, tartiblashtirish va tanlab olishda
qulaylikni beradi. Birlamchi kalit kiritish yoki kiritmaslik foydalanuvchi
tamonidan MB jadvali strukturasini tashkil qilishda aniqlanadi.
Bosh jadval yordamida qaram jadvaldagi mos ma’lumotlarni chaqirishni
ta’minlash uchun qaram jadvalda tashqi kalit tashkil qilinadi. “Bitta-ko‘pga”
bog‘lanish holatida tashqi kalit bosh jadvalda tashkil qilinadi. Birinchi va ikkinchi
kalitlarni aniqlashda MBBT avtomatik ravishda jadvalda indekslarni quradi.](/data/documents/05e4296a-a6d4-4748-bef2-c265bee89d22/page_6.png)
![Bugungi dunyoda ma’lumotlar har xil va keng tarqalgan. Ma’lumotlar bazasi
ma’lumotlarni saqlash va boshqarishning eng yaxshi usuli hisoblanadi.
Ma’lumotlar bazalari ma’lumotlarni doimiy ravishda va xavfsiz tarzda almashishni
ta’minlaydi.
Ma’lumotlar nafaqat keng yoyilgan va keng tarqalgan hamdir. Bu
tashkilotlarning yashashi va rivojlanishi uchun ham zarurdir. Masalan, OTM
o’zining professor-o’qituvchilari, fakultetlari, tegishli yo’nalishlari va
mutaxassisliklari hamda talabalari haqida hech qanday ma’lumotga ega
bo’lmasdan turib rivojlanishi mumkinmi, degan savolni o’rtaga qo’yib ko’raylik.
Barcha OTMlar ushbu turdagi ma’lumotlarni saqlashlari kerak. Muhim ahamiyatga
ega bo’lganidek, ular kerak bo’lganda qaror qabul qiluvchilar uchun
ma’lumotlarga ega bo’lishlari kerak. Ishonch bilan aytish mumkinki, OTMning
barcha axborot tizimlarining maqsadi ularga axborotni tashkiliy manba sifatida
ishlatishga yordam berishdir. Ushbu tizimlarning barchasida ma’lumotlarni
yig’ish, saqlash, umumlashtirish, boshqarish va tarqatish turadi.
Ma’lumotlar bazasi – tegishli ma’lumotlar to’plamini o’z ichiga olgan
umumiy, birlashgan kompyuter tuzilmasi[6].
Axborot tizimining turiga va masalaning qo’yilishiga qarab, bu ma’lumotlar
bir yoki ikki mavzudagi bir necha megabaytdan biznesning ichki va tashqi
muhitidagi yuzlab mavzularni qamrab oladigan terabaytgacha o’zgarishi mumkin.
Ma’lumotlar bazalari, kompyuterlarga asoslangan tizimlarga ma’lumotlarni
tezda saqlash, boshqarish va olish imkonini beradigan ixtisoslashgan tuzilmalardir.
Ma’lumotlar bazasi tushunchasi maydon, yozuv, fayl atamalari bilan bog’liq.
Maydon – bu saqlanadigan ma’lumotlarning eng kichik birligi. Tipik
ma’lumotlar bazasida bir qancha tiplarning yoki saqlanadigan maydonlarning har
birini tavsiflovchi ko’plab nusxalari (occurrence yoki instance) mavjud. Masalan,
OTMlar haqida ma’lumot mavjud bo’lgan ma’lumotlar bazasida "OTM raqami"
nomi bilan saqlanadigan maydon turini o’z ichiga olishi mumkin va ma’lumotlar
bazasida tavsiflangan OTMlarning har bir turi uchun (fakultetlar, yo’nalishlar,](/data/documents/05e4296a-a6d4-4748-bef2-c265bee89d22/page_7.png)
![guruhlar, talabalar va boshqalar) ushbu saqlanadigan maydonning alohida nusxasi
mavjud bo’ladi.
Yozuv – bu tegishli saqlanadigan maydonlar to’plamidir. Bunday holda,
saqlangan yozuvning nusxasi saqlanadigan maydonlarning tegishli nusxalari
guruhidan iborat.
Fayl - bu bir xil turdagi saqlangan yozuvlarning barcha mavjud nusxalari
to’plami. Oddiylik uchun har qanday berilgan fayl faqat bitta turdagi saqlanadigan
yozuvlarni o’z ichiga olishi mumkin deb qabul qilinadi. Ushbu soddalashtirish
keyingi mulohazalarga jiddiy ta’sir ko’rsatmaydi.
Ma’lumotlar bazasini loyihalash uchun axborot va ma’lumotlar o’rtasidagi
farqni tushunib olish kerak.
Axborot - bu ma’lumotlarning ma’nosini ochib berish uchun qayta ishlash
natijasidir. Axborotdan qaror qabul qilish uchun asos sifatida foydalanish mumkin.
Masalan, OTM professor-o’qituvchilari haqidagi ma’lumotlarning qisqacha tavsifi
attestatsiya organlariga OTM uchun attestatsiyani o’tkazish yoki o’tkazmaslikni
belgilashda foydali bo’lgan tushunchalarni beradi.
Ushbu misoldan ko’rinib turibdiki, ma’lumot o’z vaqtida va aniq
ma’lumotlarni talab qiladi. Bunday ma’lumotlar to’g’ri yaratilishi va ularga kirish
va qayta ishlash oson bo’lgan formatda saqlanishi kerak. Bundan tashqari, har
qanday asosiy manba kabi ma’lumotlar muhiti ehtiyotkorlik bilan boshqarilishi
kerak.
Ma’lumotlarni boshqarish - bu ma’lumotlarning to’g’ri yaratilishi,
saqlanishi va olinishiga qaratilgan qoidalar [6]. Ma’lumotlar muhim rol o’ynashini
hisobga olib, ma’lumotni boshqarish har qanday biznes, davlat idorasi, xizmat
ko’rsatish tashkiloti yoki xayriya faoliyatining asosiy yo’nalishi ekanligi biz to’liq
anglashimi lozim.
Ma’lumotni samarali boshqarish odatda kompyuter ma’lumotlar bazasidan
foydalanishni talab qiladi. Ma’lumotlar bazasi bu quyidagilar to’plamini
saqlaydigan umumiy, birlashtirilgan kompyuter tuzilmasi:](/data/documents/05e4296a-a6d4-4748-bef2-c265bee89d22/page_8.png)
![Tashqi foydalanuvchi ma’lumotlari, ya’ni oxirgi foydalanuvchini qiziqtirgan
muhim faktlar;
Metadata (ma’lumotlar haqidagi ma’lumotlar [6]), ular orqali oxirgi foydalanuvchi
ma’lumotlari birlashtiriladi va boshqariladi.
Metadata ma’lumotlar xarakteristikalarini va ma’lumotlar bazasida topilgan
ma’lumotlarni bog’laydigan munosabatlar to’plamini tavsiflaydi. Masalan, meta-
ma’lumotlar komponenti har bir ma’lumot elementining nomi, har bir ma’lumot
elementida saqlanadigan qiymatlar turi (raqamlar, sana yoki matn) va ma’lumotlar
elementini bo’sh qoldirish mumkinligi kabi ma’lumotlarni saqlaydi. Metadata
ma’lumotlarning qiymati va ishlatilishini to’ldiruvchi va kengaytiradigan
ma’lumotlarni taqdim etadi. Qisqa qilib aytsak, metadata ma’lumotlar bazasida
ma’lumotlarning yanada to’liq tasvirini taqdim etadi.
Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi (MBBT) bu ma’lumotlar bazasi
tuzilishini boshqaruvchi va unda saqlanadigan ma’lumotlarga kirishni
boshqaradigan dasturlar to’plami. Qaysidir ma’noda ma’lumotlar bazasi juda
yaxshi tashkillashtirilgan elektron topshirish kabinetiga o’xshaydi, unda kuchli
dasturiy ta’minot (MBBT) kabinet tarkibini boshqarishga yordam beradi.
Ma’lumotlar bazasining turlari. Har bir ma’lumotlar bazasi ma’lum bir
ma’lumot to’plamini saqlaydi va ma’lum maqsadda foydalaniladi. Yillar o’tishi
bilan, ma’lumotlar bazalaridan texnologiya va innovatsion foydalanish rivojlanib
borgan sari ma’lumotlar bazalarini tasniflashda turli xil usullar qo’llanilmoqda.
Masalan, ma’lumotlar bazalari qo’llab-quvvatlanadigan foydalanuvchilar soni,
ma’lumotlar joylashgan joyda, saqlanadigan ma’lumotlar turi, ma’lumotlardan
maqsadli foydalanish va ma’lumotlar tuzilish darajasi bo’yicha tasniflanishi
mumkin.
Foydalanuvchilar soni ma’lumotlar bazasi bitta foydalanuvchi yoki ko’p
foydalanuvchi sifatida tasniflanganligini aniqlaydi. Bitta foydalanuvchi
ma’lumotlar bazasi bir vaqtning o’zida faqat bitta foydalanuvchini qo’llab-
quvvatlaydi. Boshqacha aytganda, agar A foydalanuvchisi ma’lumotlar bazasidan
foydalansa, B va C foydalanuvchilari A foydalanuvchisini kutib turishlari kerak.](/data/documents/05e4296a-a6d4-4748-bef2-c265bee89d22/page_9.png)
![Bunga javoban, ko’p foydalanuvchi ma’lumotlar bazasi bir vaqtning o’zida bir
nechta foydalanuvchilarni qo’llab-quvvatlaydi. Ko’p foydalanuvchi ma’lumotlar
bazasi nisbatan kam miqdordagi foydalanuvchilarni (odatda 50 dan kam) qo’llab-
quvvatlasa, tashkilotning ishchi guruhi ma’lumotlar bazasi deb ataladi.
Ma’lumotlar bazasi butun tashkilot tomonidan ishlatilganda va ko’plab bo’limlarda
(50 dan ortiq, odatda yuzlab) foydalanuvchilarni qo’llab-quvvatlasa, ma’lumotlar
bazasi korxona bazasi deb nomlanadi.
Joylashuv ma’lumotlar bazasini tasniflash uchun ham ishlatilishi mumkin.
Masalan, bitta saytda joylashgan ma’lumotlarni qo’llab-quvvatlaydigan
ma’lumotlar bazasi markazlashtirilgan ma’lumotlar bazasi deb ataladi. Bir nechta
turli saytlarda tarqatilgan ma’lumotni qo’llab-quvvatlaydigan ma’lumotlar bazasi
taqsimlangan ma’lumotlar bazasi deb ataladi.
Markazlashtirilgan va markazlashtirilmagan (tarqatilgan) ma’lumotlar bazasi
ma’lumotlar bazasini amalga oshirish va boshqarish uchun aniq belgilangan
infratuzilma (apparat, operatsion tizimlar, tarmoq texnologiyalari va boshqalar)ni
talab qiladi. Odatda, infratuzilmaga ma’lumotlar bazasini yaratadigan va
ishlaydigan tashkilot egalik qiladi va xizmat qiladi. Ammo so’nggi yillarda bulutli
ma’lumotlar bazalaridan foydalanish tobora ommalashib bormoqda. Bulutli
ma’lumotlar bazasi - bu Microsoft Azure yoki Amazon AWS kabi bulutli
ma’lumotlar xizmatlaridan foydalanib yaratilgan va saqlanadigan ma’lumotlar
bazasi. Uchinchi tomon yetkazib beruvchilari tomonidan taqdim etiladigan ushbu
xizmatlar ma’lumotlar bazasi uchun ishlashning aniq choralarini (ma’lumotlarni
saqlash hajmi, talab qilinadigan o’tkazuvchanlik va mavjudlik) ta’minlaydi, lekin
uni amalga oshirish uchun asosiy infratuzilmani ko’rsatishi shart emas.
Ba’zi bir kontekstlarda ma’lumotlar bazalarini tasniflashning mashhur usuli
ularda saqlanadigan ma’lumotlar turiga qarab belgilanadi. Ushbu mezondan
foydalangan holda ma’lumotlar bazalari ikki toifaga guruhlanadi: umumiy
maqsadlar va aniq bir sohaga asoslangan ma’lumotlar bazalari. Umumiy
maqsadga asoslangan ma’lumotlar bazalarida bir nechta fanlarda ishlatiladigan
turli xil ma’lumotlar mavjud - masalan, umumiy demografik ma’lumotlarni o’z](/data/documents/05e4296a-a6d4-4748-bef2-c265bee89d22/page_10.png)
![ichiga olgan ro’yxatga olish ma’lumotlar bazasi va LexisNexis va ProQuest
ma’lumotlar bazalari, turli mavzularda gazeta, jurnal va jurnal maqolalarini o’z
ichiga olgan. Aniq bir maqsadga asoslangan ma’lumotlar bazalarida muayyan fan
sohalariga yo’naltirilgan ma’lumotlar mavjud.
2. ma’lumotlar bazasining mantiqiy strukturasi va uni shakllantirish
Qo’yilgan masala yuzasidan ma’lumotlar bazasida jadvallar hosil qilindi. Ular
orasidagi bog’lanishlar mos keluvchi (ustma-ust tushuvchi) maydonlari yordamida
bog’langan. Ma’lumotlar bazasidagi jadvallar orasidagi munosabatlar quyidagi
to’rtta turda bo’lishi mavjud: birga-bir, birga-ko’p, ko’pga-bir, ko’pga-ko’p.
Masala yuzasidan ma’lumotlar bazasini loyilahashda birga-ko’p va ko’pga-ko’p
bog’lanish munosabatlaridan foydalanildi. Birga-ko’p bog’lanish munosabati
ma’lumotlar bazasini loyihalashda ko’p uchraydi va uning vazifasi
takrorlanmaydigan qiymat oluvchi (kalit) maydonga ega bo’lgan jadvalning har bir
yozuvi qiymatiga ushbu maydon qiymatlari orqali bog’langan jadvaldagi ko’p
sondagi yozuvlarini mos qo’yishdir.
Ma’lumotlar bazasidagi jadvallar va uning tarkibiy qismlari – maydonlari
haqidagi ma’lumotlarni keltiramiz:
“Kafedra” – OTM kafedralari haqida ma’lumotni saqlovchi jadval](/data/documents/05e4296a-a6d4-4748-bef2-c265bee89d22/page_11.png)
![Maydon nomi Tipi Izoh
id K afedra int(5) Kalit maydon
Kafedra Name varchar(255
) Kafedra nomi
K afedra Manage
r varchar(255
) Kafedra mudiri
TeachNumber int(4) O’qituvchilar soni
Clock Double Kafedraning umumiy dars soati
G roupValue int(5) Guruhlar soni
potokValue int(5) Potok soni
studentValue int(11) Talabalar soni
Archive tinyint(1) Arxiv
“Teacher” –O’qituvchilar haqida ma’lumotni saqlovchi jadval
Maydon nomi Tipi Izoh
idTeacher int(25) Kalit maydon
TeacherFullName varchar(55) F . I . SH
TeacherTelephone varchar(55) O’qituvchi telifon nommeri
TeacherAddress varchar(255) O’qituvchi manzil i
TeacherClock varchar(55) O’qituvchi dars soati
Kafedra_idKafedra int(5) Kafedralar bog’lanishi
“Subject” – Fanlar foydalanuvchilar haqida ma’lumotni saqlovchi jadval
Maydon nomi Tipi Izoh](/data/documents/05e4296a-a6d4-4748-bef2-c265bee89d22/page_12.png)
![idSubject int(11) Kalit maydon
SubjectName varchar(55) Fanlar nomi
SubjectAllClock varchar(45) Fanlar soati
SubjectLection varchar(45) Maruza soati
SubjectLaboratory varchar(45) Labaratoriya soati
SubjectSeminar varchar(55) Amaliyot soati
“auditoriya” – auditoriyalar haqida ma’lumotni saqlovchi jadval
Maydon nomi Tipi Izoh
idAuditoriya int(6) Kalit maydon
AuditoriyaNam
e varchar(255
) Auditoriya nomi
typeAuditoriya Enum Auditoriya turi
audValue int(5) O’rinlar soni
Status Enum Hozirgi holati (dars bor/yo’q)
created_at datetime Kiritilgan vaqt
Archive tinyint(1) Arxiv
“Student” –O’quvchilar haqida ma’lumotni saqlovchi jadval](/data/documents/05e4296a-a6d4-4748-bef2-c265bee89d22/page_13.png)
![Maydon nomi Tipi Izoh
idStudent int(1) Kalit maydon
StudentFullName varchar(55) F.I.SH
StudentTelephone varchar(55) Talaba Telifon nommer
StudentAddress varchar(55) Yashash manzil
C ourse Int(2) Kurs
StudentEmail varchar(55) Talaba Emaili
“Event” – Tadbirlar ro’yxatini jamlagan jadval
Maydon
nomi Tipi Izoh
idEvent int(3) Kalit maydon
EventName varchar(55) Tadbir nomi
EventDate datetime Tadbir vaqti
EventType varchar(55) Tadbir turi
3. JADVALLARNING O’ZARO BOG’LANISHI](/data/documents/05e4296a-a6d4-4748-bef2-c265bee89d22/page_14.png)
![Subject va Student jadvallari M:N bog’lanish turini hosil qilgan.](/data/documents/05e4296a-a6d4-4748-bef2-c265bee89d22/page_15.png)
![Subject va Teacher jadvallari M:N bog’lanish turini hosil qilgan.
Kafedra va Teacher jadvallari 1:N bog’lanish turini hosil qilgan.
Kafedra va Auditoriya jadvallari 1:N bog’lanish turini hosil qilgan](/data/documents/05e4296a-a6d4-4748-bef2-c265bee89d22/page_16.png)
![Event va Teacher jadvallari M:N bog’lanish turini hosil qilgan.
Umumiy loyiha](/data/documents/05e4296a-a6d4-4748-bef2-c265bee89d22/page_17.png)
![4. SQL operatorlari yordamida jadvallarni hosil qilish va jadvallarga
ma’lumotlar kiritish
1-jadval. “Kafedra” jadvalini CREATE operatori yordamida hosil qilish
CREATE TABLE Kafedra (
idKafedra INT(3) NOT NULL PRIMARY KEY,
KafedraName VARCHAR(55) NOT NULL,
KafedraManager VARCHAR(55) NOT NULL,
TeachNumber INT(55) NOT NULL,
GroupValue INT(15) NOT NULL,
PotokValue INT(2) NOT NULL
StudentValue INT(2) NOT NULL
Archive TINYINT(1) NOT NULL
);
2-jadval. “Auditoriya” jadvalini CREATE operatori yordamida hosil
qilish
CREATE TABLE Auditoriya (
idAuditoriya INT(3) NOT NULL PRIMARY KEY,
AuditoriyaName VARCHAR(55) NOT NULL,
TypeAuditoriya INT(55) NOT NULL,
AudValue INT(15) NOT NULL,
Status VARCHAR(55) NOT NULL
Created_at DATETIME NOT NULL
Archive TINYINT(1) NOT NULL
);
3-jadval. “Teacher” jadvalini CREATE operatori yordamida hosil qilish](/data/documents/05e4296a-a6d4-4748-bef2-c265bee89d22/page_18.png)
![CREATE TABLE Teacher (
idTeacher INT(3) NOT NULL PRIMARY KEY,
TeacherFullName VARCHAR(55) NOT NULL,
TeacherTelephone VARCHAR(55) NOT NULL,
TeacherAddress VARCHAR(55) NOT NULL,
TeacherClock VARCHAR(55) NOT NULL
Kafedra_idKafedra INT(3) NOT NULL
);
4-jadval. “Subject” jadvalini CREATE operatori yordamida hosil qilish
CREATE TABLE Subject (
idSubject INT(3) NOT NULL PRIMARY KEY,
SubjectName VARCHAR(55) NOT NULL,
SubjectAllClock VARCHAR(55) NOT NULL,
SubjectLection VARCHAR(55) NOT NULL,
SubjectLaboratory VARCHAR(55) NOT NULL
SubjectSeminar VARCHAR(55) NOT NULL);
5-jadval. “Student” jadvalini CREATE operatori yordamida hosil qilish
CREATE TABLE Student (
idStudent INT(3) NOT NULL PRIMARY KEY,
StudentFullName VARCHAR(55) NOT NULL,
StudentTelephone VARCHAR(55) NOT NULL,
StudentAddress VARCHAR(55) NOT NULL,
Course INT(2) NOT NULL
StudentEmail VARCHAR(55) NOT NULL
);
6-jadval. “Event” jadvalini CREATE operatori yordamida hosil qilish
CREATE TABLE Event (
idEvent INT(3) NOT NULL PRIMARY KEY,](/data/documents/05e4296a-a6d4-4748-bef2-c265bee89d22/page_19.png)
![EventName VARCHAR(55) NOT NULL,
EventDate VARCHAR(55) NOT NULL,
EventType VARCHAR(55) NOT NULL,
);
5. SQL operatorlari yordamida jadvallarga yozuvlar qo’shish
1-jadval. “Kafedra” jadvaliga INSERT operatori yordamida yozuv
qo’shish
INSERT INTO Kafedra VALUES (3, 'Modellashtirish', 'Yusupov
Ozod',75,2000,45,3, 600);
2-jadval. “Auditoriya” jadvaliga INSERT operatori yordamida yozuv
qo’shish
INSERT INTO Auditoriya VALUES (1, 4,
'Axborotlashtirish',45,yuq,’9:20’,);
INSERT INTO Auditoriya VALUES (2, 4, '4-K',65,’ha’,’9:20’,);](/data/documents/05e4296a-a6d4-4748-bef2-c265bee89d22/page_20.png)
![3-jadval. “Teacher” jadvaliga INSERT operatori yordamida yozuv
qo’shish
INSERT INTO Teacher VALUES (1, 'Hamidov Bunyod Baxtixor o’g’li',
'9945623',’Nurobot tumani’,32,45);
INSERT INTO Teacher VALUES (2, 'Nazarov Javohir Nazirjon o’g’li',
'5467478',’Pastdargom tumani’,32,45);
4-jadval. “Student” jadvaliga INSERT operatori yordamida yozuv
qo’shish
INSERT INTO Studentr VALUES (1, 'Abruyev Mirfozil Tolibjon o’g’li',
'9945623',’Nurobot tumani’,3,’abruyevmirfozil1996’);
INSERT INTO Teacher VALUES (2, 'Akramjonova Moxinur Aminjon qizi',
'5467478',’Qorakul tumani’,3,’akramjonovamoxinur2000);
5-jadval. “Subject” jadvaliga INSERT operatori yordamida yozuv
qo’shish
INSERT INTO Subject VALUES (1, 'Malumotlar bazasi
texnalogiyasi',72,30,12,30);
INSERT INTO Subject VALUES (2, 'Web dasturlash',76,32,12,32);
6-jadval. “Event” jadvaliga INSERT operatori yordamida yozuv
qo’shish
INSERT INTO Event VALUES (1, 'Contest',’24.05.2021’,’Ilmiy’);
INSERT INTO Event VALUES (2, 'Eng yaxshi kitobxon',
’12.06.2021’,’Ilmiy’);](/data/documents/05e4296a-a6d4-4748-bef2-c265bee89d22/page_21.png)
![Xulosa
Men “Kafedra ma'lumotlar bazasini loyihalash” mavzusida bajargan kurs
ishini bajarish davomida yangi adabiyotlardan hamda turli ma’lumotlardan
foydalandim. Bundan tashqari dasturlash texnologiyasi bilan tanishdim. Umuman
olganda ushbu kurs ishi biz talabalarga “ Informatika va axborot texnologiyalari”
fanidan olgan nazariy va amaliy bilimlarimizni yanada mustaxkamlashga yordam
berdi. Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi – o’zaro bog’langan
ma’lumotlar to’plami va bu ma’lumotlar bilan bog’lanishga yordam beruvchi
biriktirilgan dasturlar. Bu ma’lumotlar to’plamima’lumotlar bazasi deyiladi.
SQL dasturi ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlaridan bo’lib, server va
klient](/data/documents/05e4296a-a6d4-4748-bef2-c265bee89d22/page_22.png)
![ko’rinishida o’rnatish mumkin va berilgan ruxsat doirasida ishlatish mumkin.
Bu dastur asosan katta xajmdagi ma’lumotlar bilan ishlaganligi uchun , asosan
yirik korxonalarda ishlatiladi. Axborot bilan ishlash uchun SQL dasturidan
foydalanish quyidagi qulayliklarga ega ekanligini bilib oldim:
1. Har xil formatdagi katta hajmli axborotni ancha ratsional usulda saqlash;
2. Ma’lumotlarga tez kira olish imkoniyati;
3. Yopiq ma’lumotlarga kafolatli cheklovlar qo’yish;
4. Kompyuter tarmog’ida axborot bilan ishlash uchun mijoz-server
arxitekturasiga
asoslangan dasturlar yaratish.Bizga SQL dasturida relyatsion ma’lumotlar
bazasini yaratish mustaqil ish sifatida berilgan edi. Dastavval SQL dasturini
kompyuterga yuklab oldim. Men “Mehmonxona” ma’lumotlar bazasini
yaratishni tanladim. Buning uchun avval predmet sohani ya’ni
mehmonxonalarni tahlil qildim. Keng qo’llaniladigan modellardan biri mohiyat-
aloqa modeli bo’lib, asosan obyektlarning yig’indisini va ular o’rtasidagi
bo’liqlikni tasvirlaydi. Mehmonxona MB sining obyektlari va atributlarini tanlab
mohiyataloqa modelini yaratdim. SQL kodlari orqali buyruqlarni qabul qiladi.
Bu so’rov tili ma’lumotlar bazasini yuklash, uni to’xtatish, montirovka qilish,
jadvallar yaratish, o’chirish, o’zgartirish, ma’lumotlar ichidan kerakligini
chiqarib olish va boshqa vazifalar uchun ishlatiladi. Mehmonxona MB sining
relyatsion modelini yaratish uchun CREATE TABLE komandasidan foydalanib 6
ta jadval yaratib oldim. INSERT buyrug’idan foydalanib jadvallarga
ma’lumotlar kiritib chiqdim. Biror dorining narxini o’zgartirish kerak
bo’lganda UPDATE buyrug’idan, yaroqlilik uddati o’tgan dorilarni o’chirish
uchun DELETE buyrug’idan, o’zimizga kerakli ustunlarni chiqarish uchun
SELECT buyrug’idan foydalanishni bilib oldim. GROUP BYva HAVING
operatorlaridan foydalanib murakkab so’rovlar yaratishni o’rgandim. Ishni
bajarish jarayonida bir xil ma'lumotlar bo‘lsa, guruhlanishini, aks holda
natijalar guruhlanmagan holda chiqarilishini ko’rdim. HAVING – kalit so’zi
bilan berilgan shart atributlarning konkret qiymatiga emas balki GROUP BY](/data/documents/05e4296a-a6d4-4748-bef2-c265bee89d22/page_23.png)
![sharti bilan yaratilgan guruhga tegishli bo’lishini, agar tanlash sharti guruhga
tegishli bo’lmay atributga tegishli bo’lsa, u holda WHERE kalit so’zidan
foydalanish lozimligini natijalardan ko’rdim. Tanlab olingan satrlar sonini
chiqarish uchun COUNT funksiyasi ishlatilishini misollarda bajardim.Jadvallarni
birlashtirishda UNION va UNION ALL hamda JOIN buyruqlarining farqini
ko’rib chiqdim. INTERSECT va MINUS buyruqlarini qaysi holatlarda
ishlatilishini bilib oldim.
SQL dasturida “Mehmonxona” relyatsion ma’lumotlar bazasini yaratish
jarayonida bir qancha qiyinchiliklarga duch keldim. Shunga qaramay
xatoliklarni bartaraf etib, ko’zlangan natijaga erishdim.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Экономическая информатика -учебник / под ред. И.П. Koсарев и Л.В.
Еремина -M –Финансы и статистика, 2002, стр. 523-563
2. А.А.Козырев Информационные технологии в экономике и
управлении. Учебник / 2000
3. Б.Ю. Ходиев, А.А. Мусалиев, Б.А. Бегалов Введение в
информационные системы и технологии -Учебное пособие. Т. -«ТГЭУ»
2002.-156с.](/data/documents/05e4296a-a6d4-4748-bef2-c265bee89d22/page_24.png)
![4. А.Г. Юркин. Задачник по программированию. Учебное пособие.
Питер.Минск:2002.
5. Ричард, Хезфилд, Лоуренс-Кирби. Искуство программирования на С.
ДиаСофт Питер:2001.
6. Экономическая информатика -учебник / под ред. В.П. Косарев и Л.В.
Еремина -М -Финансы и статистика, 2002, ст. 523-563
7. Б.Ю. Ходиев, А.А. Мусалиев, Б.А. Бегалов. Введение в
информационные системы и технологии -Учебное пособие. Т . -« ТГЭУ »
2002.-156 с .
8. M.M. Aripov, J.O’. Muhammadiyev. Informatika, information
texnologiyalar. Toshkent 2005- y.](/data/documents/05e4296a-a6d4-4748-bef2-c265bee89d22/page_25.png)
MA’LUMOTLAR BAZASI TEXNOLOGIYALARI FANIDAN “Kafedra” MB loyihalash mavzusida KURS ISHI Kirish Biz axborot asrida yashamoqdamiz. Hozirgi kunda axborotni boshqarish juda muhim tushunchaga aylanib bo’ldi. Axborot dunyosidagi eng asosiy vazifa – uni qayta ishlashdir. Axborotni qayta ishlash esa eng murakkab jarayonlardan biridir. Umuman olganda, ma’lumotlarni qayta ishlash deganda, ular ustida bajariladigan amallar – saqlash, uzatish, tahrirdan o’tkazish kabilarni tushunishimiz mumkin. Axborotlar ustida amallar bajarish uchun ularni bir joyga to’plash muhim hisoblanadi. Axborotlar miqdori oz bo’lmaganligi sababli bu jarayon, albatta, kompyuterlar yordamida amalga oshirilmoqda. Axborotlarning bir joyga jamlanishi “ma’lumotlar bazasi” tushunchasini vujudga keltirdi. Ma’lumotlar bazasi texnologiyalarining paydo bo’lishi va rivojlanishi tarixini tor ma’noda qarab chiqaylik. Chunki bu tushuncha tarixi tushunchasi keng ma’noda, insoniyat ma’lumotlarni saqlaydigan va ishlov beradigan har qanday vositalar tarixiga umumlashtiriladi. Ma’lumotlar bazasi tarixi tor ma’noda ma’lumotlar bazalarini an’anaviy (zamonaviy) ma’noda ko’rib chiqadi. Ushbu tushuncha paydo bo’lishiga 1955- yilda dasturlashtiriladigan yozuv uskunalari paydo bo’lgani bilan bog’lash mumkin. Bu vaqtda dasturiy ta’minot fayllarga asoslangan yozuvlarni qayta ishlash modelini qo’llab-quvvatlar edi. Ma’lumotlarni saqlash uchun perfokartalardan foydalanilgan [1]. Internet tarmog’ining ma’lumotlar bazasi 1960- yillarning o’rtalarida paydo bo’ldi. Ma’lumotlar bazasidagi operatsiyalar terminallar yordamida interaktiv ravishda qayta ishlandi. Keyingi muhim qadam
Edgar Koddning ishi tufayli 1970-yillarning boshlarida relyatsion ma’lumotlar modelining paydo bo’lishi bilan bog’liq. Kodd ishi amaliy ma’lumotlar bazasi texnologiyasini matematika va mantiq bilan chambarchas bog’lash uchun yo’l ochdi. “Ma’lumotlar bazasi” atamasi 1960-yillarning boshlarida paydo bo’lgan, garchi dastlab bu tushuncha sun’iy intellekt tizimlari nuqtai nazaridan tor ma’noda tushunilgan bo’lsa-da, 1964-1965-yillarda SDC tomonidan tashkil qilingan simpoziumlarda joriy etilgan. Ushbu atama zamonaviy ma’noda faqat 70-yillarda keng qo’llanilgan. 1.Ma’lumot bazasi tushunchasi Ma lumotlar bazasi'ʼ — markazlashtirilgan ma lumotlar ombori. ʼ Ma lumotlarni o`qish, saqlash, qayta ishlash va qidirish uchun mo ljallangan. O ʼ ʻ ´zining tezligi bilan ajralib turadi. Eng mashxo´r Ma lumotlar Bazasiga ʼ Oracle , MsSQl , MySQL va boshqalar kiradi.Bular bizning ishlarimizni yanada osonlashishiga yordam beradi . Hozirgi kunda inson faoliyatida ma’lumotlar bazasi (MB) kerakli axborotlarni saqlash va undan oqilona foydalanishda juda muhim rol ь o‘ynamoqda. Sababi: jamiyat taraqqiyotining qaysi jabhasiga nazar solmaylik o‘zimizga kerakli ma’lumotlarni olish uchun, albatta, MBga murojaat qilishga majbur bo‘lamiz. Demak, MBni tashkil qilish axborot almashuv texnologiyasining eng dolzarb hal qilinadigan muammolaridan biriga aylanib borayotgani davr taqozasidir. Informatsion texnologiyalarning rivojlanishi va axborot oqimlarining tobora ortib borishi, ma’lumotlarning tez o‘zgarishi kabi holatlar insoniyatni bu ma’lumotlarni o‘z vaqtida qayta ishlash choralarining yangi usullarini qidirib topishga undamoqda. Ma’lumotlarni saqlash, uzatish va qayta ishlash uchun MBni yaratish, so‘ngra undan keng foydalanish bugungi kunda dolzarb bo‘lib qolmokda. Moliya, ishlab chiqarish, savdo-sotiq va boshqa korxonalar ishlarini ma’lumotlar bazasisiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Ma’lumki, MB tushunchasi fanga kirib kelgunga qadar, ma’lumotlardan turli ko‘rinishda foydalanish juda qiyin edi. Dastur tuzuvchilar ma’lumotlarini shunday
tashkil qilar edilarki, u faqat qaralayotgan masala uchungina o‘rinli bo‘lardi. Har bir yangi masalani hal qilishda ma’lumotlar qaytadan tashkil qilinar va bu hol yaratilgan dasturlardan foydalanishni qiyinlashtirar edi. Har qanday axborot tizimining maqsadi real muhit ob’ektlari haqidagi ma’lumotlarga ishlov berishdan iborat. Keng ma’noda ma’lumotlar bazasi - bu qandaydir bir predmet sohasidagi real muhitning aniq ob’ektlari haqidagi ma’lumotlar to‘plamidir. Predmet sohasi deganda avtomatlashtirilgan boshqarishni tashkil qilish uchun o‘rganilayotgan real muhitning ma’lum bir qismi tushiniladi. Masalan, korxona, zavod, ilmiy tekshirish instituti, oliy o‘quv yurti va boshqalar.Shuni qayd qilish lozimki, MB ni yaratishda ikkita muhim shartni hisobga olmoq zarur: Birinchidan, ma’lumotlar turi, ko‘rinishi, ularni qo‘llaydigan programmalarga bog‘liq bo‘lmasligi lozim, ya’ni MB ga yangi ma’lumotlarni kiritganda yoki ma’lumotlar turini o‘zgartirganda, programmalarni o‘zgartirish talab etilmasligi lozim. Ikkinchidan, MBdagi kerakli ma’lumotni bilish yoki izlash uchun biror programma tuzishga hojat qolmasin. Shuning uchun ham MB ni tashkil etishda ma’lum qonun va qoidalarga amal qilish lozim. Bundan buyon axborot so‘zini ma’lumot so‘zidan farqlaymiz, a’ni axborot so‘zini umumiy tushuncha sifatida qabul qilib, ma’lumot deganda aniq bir belgilangan narsa yoki hodisa sifatlarini nazarda tutamiz. Ma’lumotlar bazasini yaratishda, foydalanuvchi axborotlarni turli belgilar bo‘yicha tartiblashga va ixtiyoriy belgilar birikmasi bilan tanlanmani tez olishga intiladi. Buni faqat ma’lumotlar tizilmalashtirilgan holda bajarish mumkin. T i z i l m a l a sh t i r i sh – bu ma’lumotlarni tasvirlash usullari haqidagi kelishuvni kiritishdir. Agar ma’lumotlarni tasvirlash usuli haqida kelishuv bo‘lmasa, u holda ular tizilmalashtirilmagan deyiladi. Tizilmalashtirilmagan ma’lumotlarga misol sifatida matn fayliga yozilgan ma’lumotlarni ko‘rsatish mumkin. Ma’lumotlar bazasidan foydalanuvchilar turli amaliy dasturlar, dasturiy vositalari, predmet sohasidagi mutaxassislar bo‘lishi mumkin. Ma’lumotlar bazasining zamonaviy texnologiyasida ma’lumotlar bazasini yaratish, uni dolzarb
holatda yuritishni va foydalanuvchilarga undan axborot olishini ta’minlovchi maxsus dasturiy vosita, ya’ni ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi yordami bilan markazlashtirilgan holda amalga oshirishni nazarda tutadi. Ma’lumotlar bazasi – EHM xotirasiga yozilgan ma’lum bir strukturaga ega, o‘zaro bog‘langan va tartiblangan ma’lumotlar majmuasi bo‘lib, u biror bir ob’ektning xususiyatini, holatini yoki ob’ektlar o‘rtasidagi munosabatni ma’lum ma’noda ifodalaydi. MB foydalanuvchiga strukturalashtirilgan ma’lumotlarni saqlash va ishlatishda optimal qulaylikni yaratib beradi. Ma’lumki ma’lumotlarni kiritish va ularni qayta ishlash jarayoni katta hajmdagi ish bo‘lib ko‘p mehnat va vaqt talab qiladi. MB bilan ishlashda undagi ma’lumotlarning aniq bir strukturagi ega bo‘lishi, birinchidan foydalanuvchiga ma’lumotlarni kiritish va qayta ishlash jarayonida undagi ma’lumotlarni tartiblashtirish, ikkinchidan kerakli ma’lumotlarni izlash va tez ajratib olish kabi qulayliklarni tug‘diradi. MB tushunchasi fanga kirib kelgunga qadar, ma’lumotlardan turli ko‘rinishlarda foydalanish juda qiyin edi. Bugungi kunda turli ko‘rinishdagi ma’lumotlardan zamonaviy komp ь yuterlarda birgalikda foydalanish va ularni qayta ishlash masalasi hal qilindi. Komp ь yuterlarda saqlanadigan MB maxsus formatga ega bo‘lgan muayyan tuzilmali fayl bo‘lib, undagi ma’lumotlar o‘zaro bog‘langan va tartiblangandir. Demak, ma’lumotlar bazasi deganda ma’lum bir strukturada saqlanadigan ma’lumotlar to‘plami tushuniladi. Boshqacha qilib aytganda MB - bu ma’lum berilgan aniq bir strukturaga ega bo‘lgan ma’lumotlarni o‘z ichiga oluvchi maxsus formatga ega bo‘lgan fayldir. Ma’lumotlarni strukturalashtirish - bu shunchaki ma’lumotlarni tasvirlashda qandaydir moslikni kiritish usulidir. Odatda MB ma’lum bir ob’ekt sohasini ifodalaydi va uning ma’lumotlarni o‘z ichiga oladi, ularni saqlaydi va foydalanuvchiga ma’lumotlarni qayta ishlashda undan foydalanish imkonini yaratib beradi. M a ‘ l u m o t l a r b a z a s i – bu ma’lum bir predmet sohasiga oid tizimlashtirilgan(strukturalashtirilgan)ma’lumotlarningnomlangan to‘plamidir.
Ma’lumotlar bazasi - axborot tmzimlarining eng asosiy tarkibiy qismi bo‘lib hisoblanadi. Ma’lumotlar bazasidan foydalanish uchun foydalanuvchi ishini engillashtirish maqsadida ma’lumotlar bazasini boshqarish trizimlari yaratilgan. Bu tizimlar ma’lumotlar bazasini amaliy dasturlardan ajratadi. Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi (MBBT) -bu dasturiy va apparat vositalarining murakkab majmuasi bo‘lib, ular yordamida foydalanuvchi ma’lumotlar bazasini yaratish va shu bazadagi ma’lumotlar ustida ish yuritishi mumkin. Juda ko‘p turdagi MBBT mavjud. Ular o‘z maxsus dasturlash tillariga ham ega bo‘lib, bu tillarga SUBD buyruqli dasturlash tillari deyiladi. MBBTga Oracle, Clipper, Paradox, FoxPro, Access va boshqalarni misol keltirish mumkin. M a ‘ l u m o t l a r b a z a s i n i b o sh q a r i sh t i z i m i – bu ma’lumotlar bazasini yaratish, ularni dolzarb holatini ta’minlash va undagi zarur axborotni topish ishlarini tashkil etish uchun mo‘ljallangan dasturlar majmui va til vositasidir. Ma’lumotlar bazasi tushunchasi maydon, yozuv, fayl (jadval) kabi elementlar bilan chambarchas bog‘liq . Maydon -bu ma’lumotlarni mantiqiy tashkil etishni elementar birligi bo‘lib, u axborotni eng kichik va bo‘linmas birligi bo‘lgan rekvizitga mos keladi. Maydonni tasvirlash uchun quyidagi tavsiflardan foydalaniladi: Maydon nomi , masalan, familiyasi, ismi, tug‘ilgan sana, lavozimi, ish staji, mutaxassisligi. 1- maydon nomi 2- maydon nomi 3- maydon nomi . . . N- maydon nomi Yozuv Yozuv Yozuv Yozuv Yozuv