MA’LUMOTLAR BAZASI TEXNOLOGOYALARI FANIDAN
![MA’LUMOTLAR BAZASI TEXNOLOGOYALARI FANIDAN
“O’quv markazi” mavzusida
1](/data/documents/af93d326-b00f-454f-bd5f-e5ecf4e8bcdd/page_1.png)
![Kirish
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Farmoniga asosan, Axborot
texnologiyalari va kommunikastiyalarini rivojlantirish vazirligi tashkil etildi.
Farmonning O’zAda keltirilgan matniga ko’ra, vazirlik O’zbekiston Aloqa,
axborotlashtirish va telekommunikastiya texnologiyalari davlat qo’mitasi negizida
tashkil etilgan.Yangi vazirlikning asosiy vazifalari va faoliyat yo’nalishlari sifatida
quyidagilar belgilangan:axborot texnologiyalari va kommunikastiyalar soxasida,
“elektron xukumat”ni joriy etishda yagona davlat siyosati amalga oshirilishini
ta’minlash;aloqa va telekommunikastiyalar soxasidagi faoliyatni, shuningdek,
radiochastotali spektrdan foydalanishni davlat yo’li bilan boshqarish, listenziyalash
va nazorat qilish borasidagi funkstiyalarni amalga oshirish;Internet tarmog’ining
milliy segmenti yanada shakllantirilishini ta’minlash;raqobatdosh dasturiy
maxsulotlarning mamlakatimizda ishlab chiqarilishini va ichki bozorini xamda
ularga ko’rsatiladigan xizmatlarni rivojlantirishga ko’maklashish;axborot
xavfsizligini ta’minlash;zamonaviy kommunikastiya vositalari soxasida ilmiy
tadqiqotlar va ishlanmalarni, kadrlarni tayyorlash, qayta tayyorlash va malakasini
oshirishni tashkil qilish;vazirlik faoliyati doirasiga kiruvchi boshqa yo’nalishlar
bo’yicha xorijiy investistiyalarni jalb etish va boshqalar. “Gazeta.uz” ning qayd
etishicha, Aloqa, axborotlashtirish va telekommunikastiya texnologiyalari davlat
qo’mitasi 2012 yil 16 oktyabrida Aloqa va axborotlashtirish agentligi negizida
tashkil etilgan edi. O’zAAA esa, o’z navbatida, 2002 yili Pochta va
telekommunikastiyalar agentligi negizida, ushbu agentlik esa 1997 yili Aloqa
vazirligi negizida tashkil etilgan edi. Aloqa vazirligining o’zi 1992 yilda tashkil
etilgan. Biz dasturchilar uchun bu qarorlar juda muhim qarorlardan biri bo’ldi.
2013- yildan 2020-yilgacha Elektron hukumat tizimiga o’tilish talab qilinmoqda.
Shuning uchun axborot tizimlariga o’tilishga kata ahamiyat berilmoqda.Yangi
o’quv yurtlari va yangi fakultetlar ochilmoqda. Dunyo globallashib borgani sari
axborot tehnalogiyalarga bo’lgan talab ortib bormoqda. O’zbekiston ham
rivojlangan davlatlar qatoriga kirib bormoqda. Bunda esa yoshlarni ongini
saviyasini oshirish va zamon talablariga mos ravishda kadrlarni tayyorlash
2](/data/documents/af93d326-b00f-454f-bd5f-e5ecf4e8bcdd/page_2.png)
![davlatimiz taraqiyotini rivojlanishiga sabab bo’ladi. Mamlakatimizda axborot-
kommunikatsiya texnologiyalarini rivojlantirish jarayoni izchil davom ettirib
kelinmoqda. Eng avvalo, O‘zbekistonda mazkur sohani tartibga soluvchi
mukammal qonunchilik bazasi yaratilganini alohida ta'kidlash joiz. Shu bilan
birga, bugun dunyoda shiddat bilan kechayotgan globallashuv sharoitida AKT
sohasining keskin taraqqiy etib borishi kuzatilayotganligi, ilg‘or davlatlarning
ushbu soha rivojiga alohida e'tibor qaratayotgani bejiz emas. Darhaqiqat, hozirgi
davrda AKT orqali uzatiladigan axborot jamiyat rivojining eng muhim shartlaridan
biri bo‘lib qoldi. U ishlab chiqarish resursi, insonlar orasidagi aloqani ta'minlovchi
qudratli vositaga aylandi. Shu bois, davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari,
umuman, jamiyatning axborot uzatish tezligi hamda sifatiga bo‘lgan talablari kun
sayin ortib bormoqda. AKT sohasini jadal sur'atlar bilan taraqqiy ettirish
O‘zbekiston iqtisodiyotida amalga oshirilayotgan tarkibiy o‘zgarishlar hamda
iqtisodiy islohotlarning bosh yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. Chunki bu yo‘nalish
nafaqat respublikani axborotlashgan jamiyatga aylantirish uchun xizmat qiladi,
balki mamlakatimiz iqtisodiyotini jadal sur'atlar bilan rivojlantirishda o‘ziga xos
yetakchi tarmoq — «lokomotiv» rolini o‘ynaydi.Dasturiy vazifalardan kelib
chiqib, mamlakatimizda komputer va axborot texnologiyalari, telekommunikatsiya
va ma'lumot uzatish tarmoqlarini, internet xizmatlarini rivojlantirish va
zamonaviylashtirish, ularni dunyo standartlari darajasiga yetkazish maqsadida
keng ko‘lamli islohotlar bosqichma-bosqich amalga oshirilmoqda. Albatta,
ijtimoiy hayotning barcha sohalarida bo‘lgani kabi axborot-kommunikatsiya
texnologiyalari sohasidagi islohotlarni muvaffaqiyatli amalga oshirish, o‘z
navbatida, ushbu sohaning huquqiy asosini shakllantirish va takomillashtirib
borishni taqozo etadi. Shuning uchun ham mamlakatimizda mazkur sohada
samarali huquqiy mexanizmlarni yanada takomillashtirishga jiddiy e'tibor
qaratilmoqda. O‘tgan davr mobaynida sohani yanada rivojlantirishga qaratilgan
11ta qonun, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 3ta farmoni, O‘zbekiston
Respublikasi Prezidenti hamda Vazirlar Mahkamasining 40dan ortiq qarorlari va
300dan ortiq idoraviy qonunosti hujjatlari qabul qilindi. Mustaqillik yillarida
3](/data/documents/af93d326-b00f-454f-bd5f-e5ecf4e8bcdd/page_3.png)
![yaratilgan keng huquqiy maydon mamlakatimizda siyosiy modernizatsiya
jarayonlarida tobora muhim ahamiyat kasb etib borayotgan
axborotkommunikatsiya texnologiyalarining jadal sur'atlarda rivojlanishi yo‘lida
qulay imkoniyatlar yaratmoqda.Jamiyatni axborotlashtirish va axborot-
kommunikatsiya texnologiyalarini yanada rivojlantirish maqsadida 2003-2004
yillarda «elektron» qonunlar bloki qabul qilindi. Bular «Elektron raqamli imzo
to‘g‘risida»gi, «Elektron hujjat aylanishi to‘g‘risida»gi va «Elektron tijorat
to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasi qonunlaridir. Mazkur qonun hujjatlarini
ishlab chiqishda ushbu sohadagi xalqaro huquqiy me'yorlar hamda bir qator
rivojlangan davlatlarning tajribalari ham atroflicha o‘rganilib, milliy
qonunchiligimizga maqbul jihatlari uyg‘unlashtirildi. Ushbu qonunlarning qabul
qilinishi va joylarda ularning ijrosi ta'minlanishi, o‘z navbatida, ish yuritish
madaniyatining elektron ko‘rinishi shakllanishiga, masofa qisqarishiga, vaqt
tejalishiga hamda iqtisodiy samaradorlikning oshishida muhim omil bo‘ldi.
Mamlakatimizda axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining jadal sur'atlarda
rivojlanishi elektron hujjat aylanishi, elektron raqamli imzo, elektron tijorat,
elektron to‘lovlar kabi yana bir qancha yangi xizmat turlarining shakllanishiga,
jumladan, tadbirkorlarimizga masofadan turib dunyoning xohlagan mamlakatidan
o‘ziga hamkor topish va tijorat ishlarini yuritishiga keng yo‘l ochdi. Mamlakatimiz
milliy iqtisodiyotida yangi yo‘nalish hisoblangan mazkur tizimlarning tez
sur'atlarda taraqqiy etishining yana bir omili — bu axborotkommunikatsiya
texnologiyalarini raqamlashtirish darajasining ortishi, xususan, xalqaro axborot
tarmoqlaridan foydalanishning umumiy tezligi o‘tgan yilga nisbatan 61 foizga
oshib, bugungi kunda 7780 Mbit/s.ni tashkil etayotgani va ulardan foydalanish
uchun qulay shart-sharoitlar yaratilganligidadir. Shuningdek, joriy yil boshida
ma'lumotlar uzatish, jumladan, internetga ulanish bo‘yicha xizmat ko‘rsatuvchi
xo‘jalik subyektlarining soni 930 taga yetgan bo‘lsa, jamoaviy foydalanish
maskanlari 1063tani tashkil etdi.Xorijiy mamlakatlar tajribasidan ma'lumki,
elektron tijoratning shiddat bilan rivojlanishiga internetdan foydalanuvchilar soni
aholining 20-25 foizini tashkil etgandagina erishish mumkin. Bugungi kunda
4](/data/documents/af93d326-b00f-454f-bd5f-e5ecf4e8bcdd/page_4.png)
![mamlakatimizda internetdan foydalanuvchilar soni 10 millionga yetgani elektron
tijoratning kelgusidagi yorqin istiqbolidan darak berib turibdi. O‘zbekistonda
elektron hujjatlarga huquqiy mavqe beruvchi «Elektron hujjat aylanishi
to‘g‘risida»gi qonunning qabul qilinishi, shubhasiz, elektron hujjat aylanishi
tizimini rivojlantirishga ko‘maklashib, davlat hokimiyatining turli idoralari
o‘rtasidagi hujjat aylanishini avtomatlashtirishga qulay imkoniyat yaratmoqda.
Elektron hujjat aylanishi tizimini joriy etish o‘zaro axborot almashinuvi darajasi va
sifatini oshirishga, axborot izlash samaradorligi o‘sishiga, katta hajmdagi
ma'lumotlar bilan ishlash va ulardan foydalanishga ko‘maklashib, qog‘ozli hujjat
aylanishi ulushining kamayishiga yordam bermoqda. Ushbu qonun elektron
hujjatning huquqiy maqomini va uning rekvizitlarini aniqlagan bo‘lib, elektron
hujjat aylanishi ishtirokchilarini, elektron hujjatni olish, jo‘natish, ularni saqlash va
muhofaza etish tartibini belgilab berdi. «Elektron raqamli imzo to‘g‘risida»gi
O‘zbekiston Respublikasi Qonuni elektron hujjatdagi elektron raqamli imzo va
qog‘ozdagi shaxsiy imzo teng kuchga ega ekanligini ta'minlab berdi. Natijada
yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan internet tarmog‘idan foydalangan holda
kerak bo‘lgan barcha hisobot formalari va boshqa ma'lumotlarni elektron ravishda
interaktiv holda olish hamda soliq va statistika hisobotlarini topshirish
imkoniyatini yaratdi. Bu tizim kichik biznes va tadbirkorlik subyektlarining vaqtini
tejash, davlat xizmatchilari bilan bevosita muloqot uchun navbat kutish yoki soliq
hisobotlarini to‘ldirishdagi xato va kamchiliklarni tuzatishga emas, balki o‘z
tadbirkorlik ishlarini rivojlantirishga sarf etishlariga imkon bermoqda.Shuningdek,
mazkur qonunning qabul qilinishi va ijrosining ta'minlanishi natijasida
respublikamizda 9ta elektron raqamli imzo kalitlarini ro‘yxatga olish markazlari
tashkil etildi. Agar elektron raqamli imzo kalitlari soni 2006 yilda 93tani tashkil
etgan bo‘lsa, hozirgi kunga kelib 300 mingtadan ortib ketdi.Shu bilan bir qatorda,
mijozlarga yangi xizmat turlarini ko‘rsatishning huquqiy asoslari kafolatlab
qo‘yildi. Bu bilan iqtisodiyotimizga «Paynet» kabi elektron to‘lovlar xizmatini
ko‘rsatuvchi muassasalar kirib keldi, «SMS-banking»,«Internet-banking» kabi
yangi elektron to‘lov xizmatlari joriy etildi. Endilikda ushbu xizmatlar sharofati
5](/data/documents/af93d326-b00f-454f-bd5f-e5ecf4e8bcdd/page_5.png)
![bilan mijozlar kommunal, mobil aloqa va internet xizmatlarini hisob-kitob qilib,
uy-ro‘zg‘or mollarini internet orqali sotib olishmoqda.2005 yildan boshlab
O‘zbekistonda davlat organlarining internetdagi rasmiy veb-saytlari ochilishi tatbiq
etildi. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «Axborotlashtirish
sohasida normativ-huquqiy bazani takomillashtirish to‘g‘risida»gi 256-qarori bilan
ushbu saytlarga asosiy talablar belgilangan bo‘lib, unda saytlarni to‘laqonli
rasmiylashtirish, undan foydalanish va yangilash maqsadida veb-saytda
joylashtiriladigan zaruriy axborotlar ro‘yxati, mazmuni va boshqa kerakli
shartlarga nisbatan xalqaro standartlar aniq shakllantirildi. Davlat va xo‘jalik
boshqaruvi, mahalliy davlat hokimiyati organlarining axborotkommunikatsiya
texnologiyalaridan foydalanish vositasida jismoniy va yuridik shaxslar bilan o‘zaro
tezkor hamkorligini ta'minlash, shuningdek, davlat va xo‘jalik boshqaruvi,
mahalliy davlat hokimiyati organlari tomonidan ko‘rsatiladigan xizmatlardan keng
foydalanilishni ta'minlash maqsadida Vazirlar Mahkamasi tomonidan 2007 yil 23
avgustda «Davlat va xo‘jalik boshqaruvi, mahalliy davlat hokimiyati organlarining
axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalangan holda yuridik va
jismoniy shaxslar bilan o‘zaro hamkorligini yanada takomillashtirish chora-
tadbirlari to‘g‘risida»gi qaror qabul qilinib, u bilan axborot-kommunikatsiya
texnologiyalaridan foydalangan holda interaktiv davlat xizmatlari ko‘rsatish
to‘g‘risidagi nizom tasdiqlandi. Ma’lumotlarni boshqarish vositalarining
rivojlanishi axborot texnologiyalari bazasiga qurilgan har qanday axborot
tizimining asosi hisoblanadi. Ma’lumotlar bazasi (date base) - bu EHM ning tashqi
xotirasida saqlanadigan, har qanday jismoniy, ijtimoiy, statistik, tashkiliy va
boshqa ob’yektlar, jarayonlar, holatlarning o‘zaro bog‘liq va tartiblashtirilgan
majmuidir.Ma’lumotlar bazasi (MB) har xil foydalanuvchilarning axborot
yetishmovchiligini ta’minlash uchun mo‘ljallangan. Amaliyotda ko‘pchilik
ma’lumotlar bazasi chegaralangan predmet sohasi uchun loyihalashtiriladi. Bitta
EHMda bir qancha ma’lumotlar bazasi yaratiladi. Vaqti bilan turdosh vazifalarni
bajarishga mo‘ljallangan ba’zi bir ma’lumotlar bazasi birlashishi ham mumkin.
MB ni loyihalashtirishda asosan ikkita masala echiladi:
6](/data/documents/af93d326-b00f-454f-bd5f-e5ecf4e8bcdd/page_6.png)
![ predmet sohasi ob’ektlarini qanday qilib ma’lumotlar modellarining abstrakt
obektlari shaklida ifodalash. Ayrim hollarda bu masalaga ma’lumotlar bazasini
mantiqiy loyihalash masalasi deyiladi.
ma’lumotlar bazasiga so‘rovlarning bajarilish effektivligini qanday
ta’minlash. Bu masalaga ma’lumotlar bazasini fizik loyihalash masalasi deyiladi.
Ixtiyoriy turdagi MBni loyihalashtirishning birinchi bosqichdagi predmet sohasini
tahlil qilish bo‘lib, u axborot tuzilmasini (konseptual sxemalar) tuzish bilan
yakunlanadi. Bu bosqichda foydalanuvchining so‘rovlari tahlil qilinadi, axborot
ob’ektlari va uning xarakteristikalari tanlanadi, hamda o‘tkazilgan tahlil asosida
predmet sohasi tuzilmalashtiriladi. Predmet sohasini tahlil qilishni uch bosqichga
bo‘lish maqsadga muvofiqdir:
konseptual talablar va axborot ehtiyojlarini tahlil qilish;
axborot ob’ektlari va ular orasidagi aloqalarni aniqlash;
predmet sohasining konseptual modelini qurish va MBni konseptual
sxemasini loyihalashtirish.
7](/data/documents/af93d326-b00f-454f-bd5f-e5ecf4e8bcdd/page_7.png)
![II.Nazariy qism.
2.1. MBBT haqida umumiy ma’lumot.
Informatsion texnologiyalarning rivojlanishi va axborot oqimlarining tobora
ortib borishi, ma’lumotlarning tez o’zgarishi kabi holatlar insoniyatni bu
ma’lumotlarni o’z vaqtida qayta ishlash choralarini qidirib topishga undaydi.
Ma’lumotlarni saqlash, uzatish va qayta ishlash uchun ma’lumotlar bazasi (MB) ni
yaratish, so’ngra undan keng foydalanish bugungi kunda dolzarb bo’lib qolmoqda.
Ma’lumotlar bazasi – bu o’zaro bog’langan va tartiblangan ma’lumotlar
majmuasi bo’lib, u ko’rilayotgan ob’ektlarning xususiyatini, holatini va ob’ektlar
o’rtasidagi munosabatni ma’lum sohada tavsiflaydi.
Darhaqiqat, hozirgi kunda inson hayotida MBda kerakli axborotlarni saqlash
va undan oqilona foydalanish juda muhim rol o’ynaydi. Sababi: jamiyat
taraqqiyotining qaysi jabhasiga nazar solmaylik o’zimizga kerakli ma’lumotlarni
olish uchun, albatta, MBga murojaat qilishga majbur bo’lamiz. Demak, MBni
tashkil qilish axborot almashuv texnologiyasining eng dolzarb hal qilinadigan
muammolaridan biriga aylanib borayotgani davr taqozasi.Ma’lumki, MB
tushunchasi fanga kirib kelgunga qadar, ma’lumotlardan turli ko’rinishda
foydalanish juda qiyin edi. Programma tuzuvchilar ma’lumotlarini shunday tashkil
qilar edilarki, u faqat qaralayotgan masala uchungina o’rinli bo’lardi. Har bir yangi
masalani hal qilishda ma’lumotlar qaytadan tashkil qilinar va bu hol yaratilgan
programmalardan foydalanishni qiyinlashtirar edi. Shuni qayd qilish lozimki,
MBni yaratishda ikkita muhim shartni hisobga olmoq zarur: ma’lumotlarning turi
va ko’rinishi ularni qo’llaydigan programmalarga bog’liq bo’lmasligi lozim, ya’ni
MBga yangi ma’lumotlarni kiritganda yoki ma’lumotlar turini o’zgartirganda,
programmalarni o’zgartirish talab etilmasligi lozim;
MBdagi kerakli ma’lumotni bilish yoki izlash uchun biror programma
tuzishga hojat qolmasin.Shuning uchun ham MBni tashkil etishda ma’lum qonun
va qoidalarga amal qilish lozim. Bundan buyon axborot so’zini ma’lumot so’zidan
farqlaymiz, ya’ni axborot so’zini umumiy tushuncha sifatida qabul qilib, ma’lumot
deganda aniq bir belgilangan narsa yoki hodisa sifatlarini nazarda tutamiz.
8](/data/documents/af93d326-b00f-454f-bd5f-e5ecf4e8bcdd/page_8.png)
![Bugungi kunda ma’lumotlarni eng ishonchli saqlaydigan vositalardan biri
hozirgi zamon kompyuterlaridir. Kompyuterlarda saqlanadigan MB maxsus
formatga ega bo’lgan muayyan tuzilmali fayl demakdir. Kompyuter xotirasida har
bir fayl yozuv deb ataladigan bir xil turdagi qismlardan iborat bo’ladi. Yozuv
o’zaro bog’langan ma’lumotlarning bir qismidir. Fayldagi yozuvlar soni
qaralayotgan ma’lumotning o’lchoviga bog’liq. Har bir yozuv esa maydon deb
ataladigan bo’laklardan tashkil topadi. Maydon ma’lumotlarning qisqa to’plamidan
iborat bo’lishi lozim. Har bir maydon, o’zi ifodalaydigan ma’lumotlariga ko’ra,
biror nomga ega bo’ladi.
MB tashkil qilish, ularga qo’shimcha ma’lumotlarni kiritish va mavjud
MBdan foydalanish uchun maxsus MBlar bilan ishlaydigan programmalar zarur
bo’ladi. Bunday programmalar majmui ma’lumotlar bazasini boshqarish
sistemalari (MBBT) deb yuritiladi. Aniqroq qilib aytganda, MBBT–bu ko’plab
foydalanuvchilar tomonidan MBni yaratish, unga qo’shimcha ma’lumotlarni
kiritish va MBni birgalikda ishlatish uchun zarur bo’lgan programmalar majmuidir.
MBBSning asosiy tarkibiy qismi–ma’lumotlar bo’lsa, boshqa tarkibiy qismi–
foydalanuvchilardir. Bulardan tashqari Hardware - texnik va Software -dasturiy
ta’minoti ham MBBSning samarali ishlashini ta’minlovchi tarkibiy qismlar
hisoblanadi. Hardware tashqi qo’shimcha qurilma iborat bo’lsa, programma qismi
esa MB bilan foydalanuvchi o’rtasidagi muloqotni tashkil qilishni amalga oshiradi.
MBning tuzilishi o’rganilayotgan ob’ektning ma’lumotlari ko’rinishi, ma’nosi,
tuzilishi va hajmiga bog’liq bo’ladi.
Odatda, foydalanuvchilar quyidagi kategoriyalarga bo’linadilar:
foydalanuvchi-programma tuzuvchi;
sistemali programma tuzuvchi;
ma’lumotlar bazasi administratori.
Bunda programma tuzgan foydalanuvchi MBBT uchun yozgan
programmasiga javob beradi, sistemali programma tuzuvchi esa butun sistemaning
ishlashi uchun javobgar hisoblanadi. U holda MB administratori sistemaning
saqlanish holatiga va ishonchliligiga javob beradi.
9](/data/documents/af93d326-b00f-454f-bd5f-e5ecf4e8bcdd/page_9.png)
![MBBT quyidagicha tavsiflanadi:
Ispolnimost-Bajarilishlik, foydalanuvchi so’roviga hozirjavoblik bilan
muloqotga kirishish;
Minimalnaya povtoryaemost – Minimal takrorlanishlik, MBdagi ma’lumot
iloji boricha kam takrorlanishi lozim, aks holda ma’lumotlarni izlash susayadi;
Yaxlitlik –axborotni MBda saqlash iloji boricha ma’lumotlar orasidagi
bog’liqlikni asragan holda bo’lgani, ayni muddao;
Bezopasnost–Xavfsizlik, MB ruxsat berilmagan kirishdan ishonchli himoya
qilingan bo’lishi lozim. Faqat foydalanuvchi va tegishli tashkilotgina
ma’lumotlarga kira olish va foydalanish huquqiga egalik qilishi mumkin;
Migratsiya–ba’zi bir ma’lumotlar foydalanuvchilar tomonidan tez ishlatilib
turiladi, boshqalari esa faqat talab asosida ishlatiladi. SHuning uchun ma’lumotlar
tashqi xotiralarda joylashtiriladi va uni shunday tashkil qilish kerakki, eng ko’p
ishlatiladigan ma’lumotlarga murojaat qilish qulay bo’lsin.
Ma’lumotlar bazasini boshqarish sistemasida har bir MB modeli quyidagi
xususiyatlari bo’yicha tavsiflanadi:
Ma’lumotlar tuzilmalarining turi;
Ma’lumotlar ustida bajariladigan amallar;
Butunlikning cheklanganligi.
Ma’lumotlar. Belgili shaklda ifodalangan ob’ekt yoki ob’ektlarning
muomalasi haqidagi axborotlar ma’lumotni tashkil qiladi.Bu ma’lumotlar inson
yoki qandaydir texnik qurilma tomonidan qabul qilinishi va tegishli tarzda
interpretatsiya qilinishi mumkin. Ma’lumotlarning tavsifli xususiyati shu
hisoblanadiki, ya’ni ularni bir belgili tizimdan boshqasiga qayta kodlash axborotni
yuqotmagan holda o‘tkazish mumkin. Belgili ifodalanishning bunaqangi
xususiyatining ahamiyati - mavjud predmetli holatning qabul qiluvchiga
yo‘naltirilgan, belgilarning har xil tizimlarida ifodalanish imkonini
beradi.Ma’lumotlar bazasini qurishda insonga yo‘naltirilgan mantiqiy ifodalanish
haqida va uzoq muddatli xotira qurilmasiga yo‘naltirilgan jismoniy ifodalanish
haqida gapirish an’anaga aylangan.
10](/data/documents/af93d326-b00f-454f-bd5f-e5ecf4e8bcdd/page_10.png)
![2.1-rasmda predmet sohasining ma’lumotlar bazasida ifodalanishi bilan
bog‘liq asosiy tushunchalar keltirilgan.
2.1-rasm. Ma’lumotlar bazasida predmetli muhitning ifodalanishi.
Ma’lumotlarning joylashuvi va xotira qurilmasida ularning o‘zaro aloqalari
haqida gapirishdan oldin, o‘zigan xos ma’lumotlar modelini yaratgan holda,
ma’lumotlar o‘zaro bog‘liqligini mantiqiy darajada keltirish lozim.Shunday qilib,
predmet sohasining barcha ob’ektlarida yozuv tarkiblari va ularning o‘zaro aloqasi
aniqlandi, ya’ni predmet sohasining ma’lumotlar modeli vazifalashtirildi.
Ma’lumotlar modelining asosiy vazifasi saqlash ahamiyatlari bilan bog‘liq,
chalg‘itadigan detallarsiz axborot kartinasini to‘liq namoyon etish imkonini
berishdan iborat. U ma’lumotlar bankida saqlanayotgan har qanday ma’lumotni
olish mexanizmini ishlab chiqishda yordam beradigan asbobdir.
MBni yaratishda predmet sohasini tahlil qilish
MB ni loyihalashtirishda asosan ikkita masala yechiladi:
1.Predmet sohasi ob’ektlarini qanday qilib ma’lumotlar modellarining
abstrakt obektlari shaklida ifodalash. Ayrim hollarda bu masalaga ma’lumotlar
bazasini mantiqiy loyihalash masalasi deyiladi.
2.Ma’lumotlar bazasiga so’rovlarning bajarilish effektivligini qanday
ta’minlash. Bu masalaga ma’lumotlar bazasini fizik loyihalash masalasi deyiladi.
Ixtiyoriy turdagi MBni loyihalashtirishning birinchi bosqichdagi predmet
sohasini tahlil qilish bo’lib, u axborot tuzilmasini (kontseptual sxemalar) tuzish
bilan yakunlanadi. Bu bosqichda foydalanuvchining so’rovlari tahlil qilinadi,
axborot ob’ektlari va uning xarakteristikalari tanlanadi, hamda o’tkazilgan tahlil
asosida predmet sohasi tuzilmalashtiriladi. Predmet sohasini tahlil qilishni uch
bosqichga bo’lish maqsadga muvofiqdir:
kontseptual talablar va axborot ehtiyojlarini tahlil qilish;
11Real
dunyo Ob’ektlar
Xususiyat
Munosabat. Muammoli muhitning
mantiqiy aks ettirilishi
Muammoli muhitning
jismoniy aks ettirilishi](/data/documents/af93d326-b00f-454f-bd5f-e5ecf4e8bcdd/page_11.png)
![ axborot ob’ektlari va ular orasidagi aloqalarni aniqlash;
predmet sohasining kontseptual modelini qurish va MBni kontseptual
sxemasini loyihalashtirish.
Kontseptual talablar va axborot extiyojlarini tahlil qilishda quyidagi
masalalarni hal qilish kerak:
foydalanuvchilarning MBga bo’lgan talablarini tahlil qilish;
MBdan o’rin olishi lozim bo’lgan axborotlarga ishlov berish bo’yicha
mavjud masalalarini aniqlash;
kelajakda hal qilinishi lozim bo’lgan masalalarni aniqlash;
tahlil natijalarini hujjatlashtirish.
2.2. MBBT da jadvallar,so’rovlar,formalar va hisobotlar bilan ishlash.
Ma’lumot bazasi (MB) buyurtmachisi bilan birgalikda , ma’lumot bazasiga
so‘rovlar tizimini ishlab chiqish zarur. Ishlab chiqilgan so‘rovlar tizimi relevant
yaratilgan Mohiyat aloqa modeliga va buyurtmachini talablarini maksimal darajada
qondirishi kerak . Agar buyurtmachini qo‘ygan talablariga qurilgan mohiyat aloqa
modeli so‘rovlar tizimiga , uni to‘la javob bermasa, unda predmet sohani
qushimcha o‘ranib chiqib, mohiyat aloqa modeli kerakli elnementlar ,
bog‘lanishlar va munosobatlar bilan to‘ldiriladi.
1. So‘rovlar tizimini ma’lumotlar bazasidan foydalanuvchiga beriladigan
axborot bo‘yicha standart va nostandart (reglamentlamagan) so‘rovlarga sinflanadi.
2. Ma’lumot bazasiga reglamentlanmagan so‘rovlar- shunday so‘rovlarki, ular
foydalanuvchilarni joriy ehtiyojlariga qarab , lekin qurilgan model imkoniyatlari
chegarasida va bu surovlarni unga relevantligini saqlagan xolda o‘zini ta’rifini
uzgartirish imkonini beradi.
"Omborxona" predmet sohasi uchun surovlar sistemasi
1. Omborxonada mavjud barcha materiallarni tashki tavsifini toping;
2. Materiallarni nomlarini va qabul qilish sanasini toping;
3. Omborxonada mavjud materiallar nomini toping;
12](/data/documents/af93d326-b00f-454f-bd5f-e5ecf4e8bcdd/page_12.png)
![4. Iste’molchilar va materiallar nomini toping;
5. Materiallarni olgan, omborxona nomlarini toping;
6.bir material uchun omborxona nomeru ularning kirim chiqimini toping;
7.№1 nomerli materiallar sonini va iste’molchini toping;
8. Vazni >100 bulgan materiallarni kirim va chiqim sonini toping;
9. S1 omborxonadagi materiallar nomini va ularni sonini aniklang;
10. Maksimal ogirlikka ega bulgan qizil rangli materiallarni nomini toping;
11. Eng engil vaznli detal uchun zarur bulgan materialga talab (son va
iste’molchi)ni toping;
12. 31.04 kunda kabul k.ilingan material nomerini toping;
13. P1 iste’molchiga zarur bulgan barcha materiallar saqlanadigan hamma
omborxonalarni toping;
14. Qizil rangli materiallar kerak bulgan barcha iste’molchilarni toping;
15. Vazni 40 dan katta bulgan talab kilingan mivdordagi materiallarni va ular
uchun barcha iste’molchilarni toping;
16. K1 va K2 materiallar saqlanaetgan barcha omborxonalarni toping;
17.31.04 sanada olingan materiallar zarur bulgan barcha iste’molchilarni
toping;
18. S1 raqamli omborxonadagi materiallar nomini va ularni mivdorini
aniqlang;
19. P1 iste’molchi zarur bulgan materiallarni umumii mikdorini aniqlang;
20. P1 iste’molchiga zarur bulgan materiallar umumii sonini toping;
21. Xar bir material va har bir omborxona uchun omborxona yangi xolatini
kuyidagi formula bilan hisoblang
22. kol = kol0 + kol1 - kol2
| | |
Qoldiq kirim chikim
23. bir material buiicha kirimlarni umumii sonini toping; bir omborxona va
har bir material uchun chik;imlarni umumii sonini toping;
24. Talab eng ko‘p miqdorda bo‘lgan materiallarni toping;
13](/data/documents/af93d326-b00f-454f-bd5f-e5ecf4e8bcdd/page_13.png)
![25. kirim munosabatiga tanlash quying
26.Omborxona joriy holatini uzgartiring (kirim va chikim hisobga olinsin);
27.Barcha munosabatlarda tanlashlarni olib tashlang;
28.har bir material uchun etishmaslikni hisoblang;
29. Oq materialni ortiqchasini hisoblang;
30. maksimal ortiklikka ega materiallarni tanlang;
31. K1 va K2 materiallar saqlanadigan barcha omborxonalarni kushimcha
munosabat yaratib toping.
2.3.MBBT tillari haqida ma’lumot.
SQL - kompyuter berilganlar bazasida saqlanuvchi ma’lumotlarni qayta
ishlash va o‘qish uchun muljallangan instrumentdir. SQL – bu strukturlashgan
so‘rovlar tilining (Structured Query Language) qisqartirilgan nomlanishidir. SQL
abbreviaturasi odatda “sikvel” deb o‘qiladi. Ba’zi xollarda, “ESKYUEL” talaffuzi
xam SQL abbreviaturasini o‘qishda ishlatiladi. Nomlanishidan ko‘rinib turibdiki,
SQL foydalanuvchining berilganlar bazasi bilan o‘zaro aloqasini tashkil etish
uchun qo‘llaniluvchi dasturlashtirish tilidir. Xaqiqatda esa SQL faqat relyasion deb
nomlanuvchi bir turdagi berilganlar bazasi bilan ishlaydi.
Hozirda bu til MBBT foydalanuvchilariga taqdim etayotgan barcha
funksional imkoniyatlari qo‘llanilmoqda. Bu imkoniyatlar quyidagilardir:
1. Ma’lumotlar strukturasini tuzish. SQL foydalanuvchilarga ma’lumotlar
strukturasini tuzish, o‘zgartirish xamda berilganlar bazasi elementlari o‘rtasida
aloqalarni o‘rnatish imkoniyatini beradi.
2. Ma’lumotlarni o‘qish. SQL foydalanuvchi yoki dasturga berilganlar
bazasida saqlanuvchi ma’lumotlarni o‘qish va ulardan foydalanish imkonini
beradi.
3. Ma’lumotlarni qayta ishlash. SQL foydalanuvchiga yoki dasturga
berilganlar bazasini o‘zgartirish, ya’ni unga yangi ma’lumotlar qo‘shish, mavjud
ma’lumotlarni o‘zgartirish va o‘chirish imkonini beradi.
4. Berilganlar bazasini ximoyalash. SQL yordamida ma’lumotlar bazasi
foydalanuvchilarini undagi ma’lumotlarni o‘qish va o‘zgartirish imkoniyatlarini
14](/data/documents/af93d326-b00f-454f-bd5f-e5ecf4e8bcdd/page_14.png)
![chegaralab qo‘yish mumkin. Bu orqali ruxsat berilmagan foydalanuvchilardan
axborotlar ximoyalanadi.
5. Ma’lumotlardan birgalikda foydalanish. SQL ma’lumotlardan birgalikda
foydalanishni koordinatsiya qiladi, bu esa paralel ishlayotgan foydalanuvchilar
birbirlariga xalaqit bermasdan berilganlar bazasidagi ma’lumotlardan
foydalanishlari imkonini beradi.
6. Ma’lumotlar yaxlitligini ta’minlash. SQL berilganlar bazasini yaxlitligini
ta’minlashga imkon beradi va unda noo‘rin o‘zgartirishlar qilishni oldini oladi.
MySQL ni faqat mSQL kamchiliklariga javob sifatida qarash noto‘g‘ridir.
Uning ixtirochisi Maykl Videnius (+ yana Monty sifatida ma’lum) shved
kompaniyasi TsX xodimi ma’lumotlar bazasi bilan 1979 yildan beri ishlaydi.
Yaqin paytgacha Videnius TsX da faqat dasturchi edi. 1979 yilda firma ichida
foydalanish uchun UNIREG nomli ma’lumotlar bazasini boshqarish vositasini
yaratdi. 1979 yildan so‘ng UNIREG bir necha tillarda yozildi va katta ma’lumotlar
bazalarini qo‘llash uchun kengaytirildi. Bitta dastur bajarilayotgan har bir jarayon
bu dastur nusxasi deyiladi, chunki xuddi o‘zgaruvchi nusxasi kabi xotiradan joy
oladi. 1994 yilda TsX WWW uchun Amaliy dasturlar yarata boshladi va bu
loyihani qo‘llashda UNIREG dan foydalandi. Baxtga qarshi, UNIREG katta
harajatlar talab qilgani uchun, undan veb-sahifalarni dinamik generatsiya qilish
uchun muvaffaqiyatli foydalanib bo‘lmadi. Va TsX shundan so‘ng SQL va mSQL
ga murojaat qildi Lekin o‘sha paytda mSQL faqat 1.x relizlari shaklida mavjud edi.
Yuqorida aytganimizdek mSQL 1.x versiyalari hech qanday indekslarni qo‘llamas
edi va shuning uchun UNIREG dan unumdorligi past edi.Videnius mSQL avtori s
Xyuz bilan bog‘landi va mSQL ni UNIREG dagi V+ ISAM qayta ishlovchisiga
ulash fikri Bilan qiziqtirmoqchi bo‘ldi. Lekin Xyuz shu paytga keldib mSQL 2
yaratish yo‘lida anchaga ketgan va indekslar Bilan ishlash vositalarini yaratgan
edi. TsX o‘z talablariga ko‘proq mos keluvchi ma’lumotlar bazalari serverini
yaratishga qaror qildi. TsX xodimlari Yangidan velosiped ixtiro qilib o‘tirmadilar.
Ular UNIREG ni asos qilib oldilar va soni oshib borayotgan o‘zga dasturchilar
utilitalaridan foydalandilar. O‘z tizimlari uchun boshida mSQL uchun yaratilgan
15](/data/documents/af93d326-b00f-454f-bd5f-e5ecf4e8bcdd/page_15.png)
![API bilan deyarli ustma-ust tushuvchi API yaratdilar. Natijada Yangi kengroq
imkoniyatga ega TsX ma’lumotlar bazasiga o‘tmoqchi bo‘lgan mSQL
foydalanuvchisi o‘z kodiga juda kam o‘zgartirish kiritishi talab qilinardi. Shu bilan
birga Yangi ma’lumotlar bazasi kodi to‘la original edi. 1995 yil may oyiga kelib
TsX kompaniya ichki talablarini qanoatlantiruvchi ma’lumotlar bazasi, - MySQL
1.0 ga ega edi. Firma biznes-partneri Detron HB dan David Aksmark (David
Axmark) TsX ga o‘z serverini Internetda ko‘rsatishni taklif qildi. Serverni
Internetda ko‘rsatishdan maqsad - birinchi bo‘lib Aladdin Peter Deych (Aladdin
Peter Deutsch) qo‘llagan biznes modelldan foydalanishdir. Natijada MySQLni
mSQL ga nisbatan «tekinroq» qiluvchi o‘ta moslashuvchan avtorlik huquqlari
olindi. Nomiga kelganda Videnius bu haqida shunday deydi: «Xozirgacha
noma’lum MySQL nomi qaerdan kelib chiqqani. TsX da asosiy kattalog, hamda
bibliotekalar va utilitalar ko‘p qismi bir necha o‘n yildan beri «mu» prefiksiga ega.
Shu bilan birga mening qizim (bir necha yilga kichik) ismi ham May (My).
Shuning uchun haligacha sir, bu ikki manbaning qaysi biri MySQL nomini
bergan».
16](/data/documents/af93d326-b00f-454f-bd5f-e5ecf4e8bcdd/page_16.png)
![2. “O’quv markazi” ma’lumotlar bazasining mantiqiy strukturasi va uni
shakllantirish
Qo’yilgan masala yuzasidan ma’lumotlar bazasida jadvallar hosil qilindi. Ular
orasidagi bog’lanishlar mos keluvchi (ustma-ust tushuvchi) maydonlari yordamida
bog’langan. Ma’lumotlar bazasidagi jadvallar orasidagi munosabatlar quyidagi
to’rtta turda bo’lishi mavjud: birga-bir, birga-ko’p, ko’pga-bir, ko’pga-ko’p.
Masala yuzasidan ma’lumotlar bazasini loyilahashda birga-ko’p va ko’pga-ko’p
bog’lanish munosabatlaridan foydalanildi. Birga-ko’p bog’lanish munosabati
ma’lumotlar bazasini loyihalashda ko’p uchraydi va uning vazifasi
takrorlanmaydigan qiymat oluvchi (kalit) maydonga ega bo’lgan jadvalning har bir
yozuvi qiymatiga ushbu maydon qiymatlari orqali bog’langan jadvaldagi ko’p
sondagi yozuvlarini mos qo’yishdir.
Ma’lumotlar bazasidagi jadvallar va uning tarkibiy qismlari – maydonlari
haqidagi ma’lumotlarni keltiramiz:
“Education” jadvali o’zida o’quv markazi haqida umimiy boshlangich
ma’lumotlarni saqlaydi
Maydon nomi Tipi Izoh
id Education int(2) Kalit maydon
Name varchar(45) markaz nomi
Telefon varchar(15) Markaz nomeri
Address Varchar(45) Markaz manzili
Mail Varchar(45) Markaz pochtasi
“director” – markaz direktori haqida ma’lumotni saqlovchi jadval
Maydon nomi Tipi Izoh
Id d irektor int(1) Kalit maydon
Name varchar(45) Director FISH
Telefon varchar(15) direktor nomeri
Address Varchar(45) direktor manzili
17](/data/documents/af93d326-b00f-454f-bd5f-e5ecf4e8bcdd/page_17.png)
![direktorprofession Varchar(45) direktor mutaxassisligi
“Xodimlar” markaz xodimlar haqida ma’lumot beruvchi jadval
Maydon nomi Tipi Izoh
id xodimlar int(2) Kalit maydon
Name Varchar(45) Xodim FISH
Profession Varchar(20) Kasbi
Telefon Varchar(15) nomeri
Date_of_birth Datetime Xodim tug’ilgan kuni
“Pupils” o’quvchilar haqida ma’lumotlar saqlanadi
Maydon nomi Tipi Izoh
Id pupil int(3) Kalit maydon
Name Varchar(45) O’quvchi ismi
Birth Datetime Tugilgan kuni
Adresss varchar(255) manzili
Idschool int(3) Maktab nomeri
Jinsi Bool Jinsi
“Subjects” fanlar haqida ma’lumot
Maydon nomi Tipi Izoh
Id subject int(2) Kalit maydon
Name Varchar(45) Fan nomi
“Price” to’lovlar haqida jadval
Maydon nomi Tipi Izoh
Idprice int(3) Kalit maydon
Type varchar(55) To’lov turi
18](/data/documents/af93d326-b00f-454f-bd5f-e5ecf4e8bcdd/page_18.png)
![Price Int(8) To’lov narxi
3. JADVALLARNING O’ZARO BOG’LANISHI
Education va director jadvallari bog’lanishi n:1 tarzda
19](/data/documents/af93d326-b00f-454f-bd5f-e5ecf4e8bcdd/page_19.png)
![Education va xodimlar jadvali bog’lanishi 1:n tarzda
Xodimlar va subjects jadvali bog’lanishi n:m tarzda
20](/data/documents/af93d326-b00f-454f-bd5f-e5ecf4e8bcdd/page_20.png)
![Subjects va pupils jadvallari bog’lanishi n:m tarzda
Pupils va price jadvallari bog’lanishi n:m
21](/data/documents/af93d326-b00f-454f-bd5f-e5ecf4e8bcdd/page_21.png)
![Umumiy kurinishi
22](/data/documents/af93d326-b00f-454f-bd5f-e5ecf4e8bcdd/page_22.png)
![4. SQL operatorlari yordamida jadvallarni hosil qilish va
jadvallarga ma’lumotlar kiritish
1-jadval. “Education” jadvalini CREATE operatori yordamida hosil qilish
CREATE TABLE Education (
idEducation INT(3) NOT NULL PRIMARY KEY,
Name VARCHAR(45) NOT NULL,
Address VARCHAR(55) NOT NULL,
Telefon VARCHAR(15) NOT NULL,
Mail VARCHAR(45) NULL
);
2-jadval. “Director” jadvalini CREATE operatori yordamida hosil qilish
CREATE TABLE Director (
idDirector INT(3) NOT NULL PRIMARY KEY,
Name VARCHAR(45) NOT NULL,
Address VARCHAR(55) NOT NULL,
23](/data/documents/af93d326-b00f-454f-bd5f-e5ecf4e8bcdd/page_23.png)
![Telefon VARCHAR(15) NOT NULL,
direktorprofession VARCHAR(45) NULL
);
3-jadval. “Xodimlar” jadvalini CREATE operatori yordamida hosil qilish
CREATE TABLE Xodimlar(
idXodimlar INT(3) NOT NULL PRIMARY KEY,
Name VARCHAR(45) NOT NULL,
Date_of_birth DATETIME NOT NULL
Telefon VARCHAR(15) NOT NULL,
profession VARCHAR(45) NULL
);
4-jadval. “Subjects” jadvalini CREATE operatori yordamida hosil qilish
CREATE TABLE Subjects(
idSubjects INT(3) NOT NULL PRIMARY KEY,
Name VARCHAR(45) NOT NULL );
5-jadval. “Pupils” jadvalini CREATE operatori yordamida hosil qilish
CREATE TABLE PUPILS(
Idpupils INT(3) NOT NULL PRIMARY KEY,
Name VARCHAR(45) NOT NULL,
Telefon VARCHAR(15) NOT NULL,
24](/data/documents/af93d326-b00f-454f-bd5f-e5ecf4e8bcdd/page_24.png)
![Adress VARCHAR(45) NOT NULL,
Jinsi BOOL NOT NULL
);
6-jadval. “Price” jadvalini CREATE operatori yordamida hosil qilish
CREATE TABLE Price (
idPrice INT(3) NOT NULL PRIMARY KEY,
type VARCHAR(45) NOT NULL,
price INT(8) NOT NULL
);
25](/data/documents/af93d326-b00f-454f-bd5f-e5ecf4e8bcdd/page_25.png)
![5. SQL operatorlari yordamida jadvallarga yozuvlar qo’shish
1-jadval. “Education” jadvaliga INSERT operatori yordamida yozuv qo’shish
INSERT INTO `Education`(`idEducation`, `Name`, `Address`, `Telefon`, `Mail`)
VALUES (1,'Javohir','F.Yuldosh st.','93 333 47 99', 'javohir@mail,ru')
2-jadval. “Direktor” jadvaliga INSERT operatori yordamida yozuv qo’shish
INSERT INTO `Director`(`idDirector`, `Name`, `Address`, `Telefon`,
`direktorprofession`) VALUES (1,'Javohir Tovboyev','Oqtosh','93 333 33
33','Matematika')
3-jadval. “Xodimlar” jadvaliga INSERT operatori yordamida yozuv qo’shish
INSERT INTO `Xodimlar`(`idXodimlar`, `Name`, `Date_of_birth`, `Telefon`,
`profession`) VALUES (1,'Azzamov Bekmurod',03.12.1999,'97 464 68
65','Kimyo')
4-jadval. “Pupils” jadvaliga INSERT operatori yordamida yozuv qo’shish
INSERT INTO `Pupils`(`idPupils`, `Name`, `Address`, `Birth`, `Telefon`,
`Idschool`, `Jinsi`) VALUES (1,'Valiyev Soli','Bulungur',25.03.2000,'99 123 45
67',60 ,1)
5-jadval. “Subjects” jadvaliga INSERT operatori yordamida yozuv qo’shish
INSERT INTO `Subjects`(`idSubjects`, `Name`) VALUES (1,'Matematika')
6-jadval. “Prices” jadvaliga INSERT operatori yordamida yozuv qo’shish
INSERT INTO `Price`(`idPrice`, `type`, `price`) VALUES (1,'naqd', 200000)
26](/data/documents/af93d326-b00f-454f-bd5f-e5ecf4e8bcdd/page_26.png)
![27](/data/documents/af93d326-b00f-454f-bd5f-e5ecf4e8bcdd/page_27.png)
![Xulosa
Hozirgi kunda Respublikamizda keng tarqalib borayotgan ish joylarini
avtomalashtirish va ish joylarida axborot kommunikatsiya vositalaridan keng
foydalanishga katta e’tibor berilmoqda.
Men ushbu “O’quv markazi ma’lumotlar bazasini yaratish” mavzusidagi
kurs ishimni bajarish davomida ko`plab izlanishlar olib bordim. Jumladan,
Xodimlarni oylik maoshini ishlab chiqish bo`yicha yaratilgan ma’lumotlar bazasi
bilan tanishib chiqdim. U yerda kerakli ma’lumotlarni qanday olish haqida
tassavvurga ega bo`ldim.
MB ni yaratish davomida dasturlash texnologiyasi bilan chuqurroq tanishib
chiqdim va chuqur malaka hosil qildim.
Shuningdek ma’lumotlar bazasi bilan ishlash, ularni oddiy va dinamik
usullarda tashkil qilish malakasini hosil qildim. Ma’lumotlar bazasini boshqarish
tizimlari bilan tanishib chiqdim va “O’quv markazi ma’lumotlar bazasini yaratish”
ma’lumotlar bazasini bilan shuningdek undagi turli xil so’rovlar orqali ishlar olib
bordim.
Xulosa qilib shuni ta’kidlash mumkin, xozirgi fan-texnika xamda
informatsion texnologiyalarining jadal rivojlanayotgan vaqtida o’quv martkazlarga
bo`lgan talablar juda xam kuchli bo`lib, bu talablarni to`laqonli qondirish biz va
bizga o`xshash yosh dasturchilarning oldida turgan ulkan vazifalardan biri bo`lib
xisoblanadi.
Shifoxonalar ishini takomillashtirish bilan qog`ozbozlikdan ozod bo`lish va
ish unumdorligini yuqori darajada oshirishga erishishimiz mumkin ekan.
28](/data/documents/af93d326-b00f-454f-bd5f-e5ecf4e8bcdd/page_28.png)
![Foydalanilgan adabiyotlar.
1. O‘zbekiston Respublikasining “Axborotlashtirish to‘g‘risida”gi Qonuni.
(№563-11. № 560-II 11.12.2003 y.). 5. “Ma’lumotlar bazasini boshqarish
tizimlar” fani bo’yicha elektron o’quv qo’llanma, TATU FF.
2. Ayupov R.X., Ismoilov S.I., Azlarov A.X., “MS Access 2002 - ma’lumotlar
majmuasini boshqarish tizimi”(o’quv qo’llanma) Toshkent.: Toshkent
Moliya instituti, 2004.
3. Кодд Э.Ф., “Реляционная модель данных для больших совместно
используемых банков данных”. СУБД . 1995 г .
4. Ma’ruzalardagi taqdimotlar to’plami
Internet saytlari
1. www.ictcouncil.gov.uz-Kompyuterlashtirishni rivojlantirish bo`yicha
Vazirlar Maxkamasi muvofiqlashtiruvchi Kengashining sayti.
2. www.ecsoman.edu.ru–Rossiya Federatsiyasi Oliy o`quv yurtlarida
o`qitilayotgan fanlar bo`yicha o`quv-uslubiy komplekslar.
3. http://www.voydod.uz/ - qidiruv tizimi.
4. ziyonet.uz–O`zbekistonning axborotlarni izlab topish tizimi.
5. http://ITPortal sayti.
29](/data/documents/af93d326-b00f-454f-bd5f-e5ecf4e8bcdd/page_29.png)
MA’LUMOTLAR BAZASI TEXNOLOGOYALARI FANIDAN “O’quv markazi” mavzusida 1
Kirish O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Farmoniga asosan, Axborot texnologiyalari va kommunikastiyalarini rivojlantirish vazirligi tashkil etildi. Farmonning O’zAda keltirilgan matniga ko’ra, vazirlik O’zbekiston Aloqa, axborotlashtirish va telekommunikastiya texnologiyalari davlat qo’mitasi negizida tashkil etilgan.Yangi vazirlikning asosiy vazifalari va faoliyat yo’nalishlari sifatida quyidagilar belgilangan:axborot texnologiyalari va kommunikastiyalar soxasida, “elektron xukumat”ni joriy etishda yagona davlat siyosati amalga oshirilishini ta’minlash;aloqa va telekommunikastiyalar soxasidagi faoliyatni, shuningdek, radiochastotali spektrdan foydalanishni davlat yo’li bilan boshqarish, listenziyalash va nazorat qilish borasidagi funkstiyalarni amalga oshirish;Internet tarmog’ining milliy segmenti yanada shakllantirilishini ta’minlash;raqobatdosh dasturiy maxsulotlarning mamlakatimizda ishlab chiqarilishini va ichki bozorini xamda ularga ko’rsatiladigan xizmatlarni rivojlantirishga ko’maklashish;axborot xavfsizligini ta’minlash;zamonaviy kommunikastiya vositalari soxasida ilmiy tadqiqotlar va ishlanmalarni, kadrlarni tayyorlash, qayta tayyorlash va malakasini oshirishni tashkil qilish;vazirlik faoliyati doirasiga kiruvchi boshqa yo’nalishlar bo’yicha xorijiy investistiyalarni jalb etish va boshqalar. “Gazeta.uz” ning qayd etishicha, Aloqa, axborotlashtirish va telekommunikastiya texnologiyalari davlat qo’mitasi 2012 yil 16 oktyabrida Aloqa va axborotlashtirish agentligi negizida tashkil etilgan edi. O’zAAA esa, o’z navbatida, 2002 yili Pochta va telekommunikastiyalar agentligi negizida, ushbu agentlik esa 1997 yili Aloqa vazirligi negizida tashkil etilgan edi. Aloqa vazirligining o’zi 1992 yilda tashkil etilgan. Biz dasturchilar uchun bu qarorlar juda muhim qarorlardan biri bo’ldi. 2013- yildan 2020-yilgacha Elektron hukumat tizimiga o’tilish talab qilinmoqda. Shuning uchun axborot tizimlariga o’tilishga kata ahamiyat berilmoqda.Yangi o’quv yurtlari va yangi fakultetlar ochilmoqda. Dunyo globallashib borgani sari axborot tehnalogiyalarga bo’lgan talab ortib bormoqda. O’zbekiston ham rivojlangan davlatlar qatoriga kirib bormoqda. Bunda esa yoshlarni ongini saviyasini oshirish va zamon talablariga mos ravishda kadrlarni tayyorlash 2
davlatimiz taraqiyotini rivojlanishiga sabab bo’ladi. Mamlakatimizda axborot- kommunikatsiya texnologiyalarini rivojlantirish jarayoni izchil davom ettirib kelinmoqda. Eng avvalo, O‘zbekistonda mazkur sohani tartibga soluvchi mukammal qonunchilik bazasi yaratilganini alohida ta'kidlash joiz. Shu bilan birga, bugun dunyoda shiddat bilan kechayotgan globallashuv sharoitida AKT sohasining keskin taraqqiy etib borishi kuzatilayotganligi, ilg‘or davlatlarning ushbu soha rivojiga alohida e'tibor qaratayotgani bejiz emas. Darhaqiqat, hozirgi davrda AKT orqali uzatiladigan axborot jamiyat rivojining eng muhim shartlaridan biri bo‘lib qoldi. U ishlab chiqarish resursi, insonlar orasidagi aloqani ta'minlovchi qudratli vositaga aylandi. Shu bois, davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari, umuman, jamiyatning axborot uzatish tezligi hamda sifatiga bo‘lgan talablari kun sayin ortib bormoqda. AKT sohasini jadal sur'atlar bilan taraqqiy ettirish O‘zbekiston iqtisodiyotida amalga oshirilayotgan tarkibiy o‘zgarishlar hamda iqtisodiy islohotlarning bosh yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. Chunki bu yo‘nalish nafaqat respublikani axborotlashgan jamiyatga aylantirish uchun xizmat qiladi, balki mamlakatimiz iqtisodiyotini jadal sur'atlar bilan rivojlantirishda o‘ziga xos yetakchi tarmoq — «lokomotiv» rolini o‘ynaydi.Dasturiy vazifalardan kelib chiqib, mamlakatimizda komputer va axborot texnologiyalari, telekommunikatsiya va ma'lumot uzatish tarmoqlarini, internet xizmatlarini rivojlantirish va zamonaviylashtirish, ularni dunyo standartlari darajasiga yetkazish maqsadida keng ko‘lamli islohotlar bosqichma-bosqich amalga oshirilmoqda. Albatta, ijtimoiy hayotning barcha sohalarida bo‘lgani kabi axborot-kommunikatsiya texnologiyalari sohasidagi islohotlarni muvaffaqiyatli amalga oshirish, o‘z navbatida, ushbu sohaning huquqiy asosini shakllantirish va takomillashtirib borishni taqozo etadi. Shuning uchun ham mamlakatimizda mazkur sohada samarali huquqiy mexanizmlarni yanada takomillashtirishga jiddiy e'tibor qaratilmoqda. O‘tgan davr mobaynida sohani yanada rivojlantirishga qaratilgan 11ta qonun, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 3ta farmoni, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti hamda Vazirlar Mahkamasining 40dan ortiq qarorlari va 300dan ortiq idoraviy qonunosti hujjatlari qabul qilindi. Mustaqillik yillarida 3
yaratilgan keng huquqiy maydon mamlakatimizda siyosiy modernizatsiya jarayonlarida tobora muhim ahamiyat kasb etib borayotgan axborotkommunikatsiya texnologiyalarining jadal sur'atlarda rivojlanishi yo‘lida qulay imkoniyatlar yaratmoqda.Jamiyatni axborotlashtirish va axborot- kommunikatsiya texnologiyalarini yanada rivojlantirish maqsadida 2003-2004 yillarda «elektron» qonunlar bloki qabul qilindi. Bular «Elektron raqamli imzo to‘g‘risida»gi, «Elektron hujjat aylanishi to‘g‘risida»gi va «Elektron tijorat to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasi qonunlaridir. Mazkur qonun hujjatlarini ishlab chiqishda ushbu sohadagi xalqaro huquqiy me'yorlar hamda bir qator rivojlangan davlatlarning tajribalari ham atroflicha o‘rganilib, milliy qonunchiligimizga maqbul jihatlari uyg‘unlashtirildi. Ushbu qonunlarning qabul qilinishi va joylarda ularning ijrosi ta'minlanishi, o‘z navbatida, ish yuritish madaniyatining elektron ko‘rinishi shakllanishiga, masofa qisqarishiga, vaqt tejalishiga hamda iqtisodiy samaradorlikning oshishida muhim omil bo‘ldi. Mamlakatimizda axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining jadal sur'atlarda rivojlanishi elektron hujjat aylanishi, elektron raqamli imzo, elektron tijorat, elektron to‘lovlar kabi yana bir qancha yangi xizmat turlarining shakllanishiga, jumladan, tadbirkorlarimizga masofadan turib dunyoning xohlagan mamlakatidan o‘ziga hamkor topish va tijorat ishlarini yuritishiga keng yo‘l ochdi. Mamlakatimiz milliy iqtisodiyotida yangi yo‘nalish hisoblangan mazkur tizimlarning tez sur'atlarda taraqqiy etishining yana bir omili — bu axborotkommunikatsiya texnologiyalarini raqamlashtirish darajasining ortishi, xususan, xalqaro axborot tarmoqlaridan foydalanishning umumiy tezligi o‘tgan yilga nisbatan 61 foizga oshib, bugungi kunda 7780 Mbit/s.ni tashkil etayotgani va ulardan foydalanish uchun qulay shart-sharoitlar yaratilganligidadir. Shuningdek, joriy yil boshida ma'lumotlar uzatish, jumladan, internetga ulanish bo‘yicha xizmat ko‘rsatuvchi xo‘jalik subyektlarining soni 930 taga yetgan bo‘lsa, jamoaviy foydalanish maskanlari 1063tani tashkil etdi.Xorijiy mamlakatlar tajribasidan ma'lumki, elektron tijoratning shiddat bilan rivojlanishiga internetdan foydalanuvchilar soni aholining 20-25 foizini tashkil etgandagina erishish mumkin. Bugungi kunda 4
mamlakatimizda internetdan foydalanuvchilar soni 10 millionga yetgani elektron tijoratning kelgusidagi yorqin istiqbolidan darak berib turibdi. O‘zbekistonda elektron hujjatlarga huquqiy mavqe beruvchi «Elektron hujjat aylanishi to‘g‘risida»gi qonunning qabul qilinishi, shubhasiz, elektron hujjat aylanishi tizimini rivojlantirishga ko‘maklashib, davlat hokimiyatining turli idoralari o‘rtasidagi hujjat aylanishini avtomatlashtirishga qulay imkoniyat yaratmoqda. Elektron hujjat aylanishi tizimini joriy etish o‘zaro axborot almashinuvi darajasi va sifatini oshirishga, axborot izlash samaradorligi o‘sishiga, katta hajmdagi ma'lumotlar bilan ishlash va ulardan foydalanishga ko‘maklashib, qog‘ozli hujjat aylanishi ulushining kamayishiga yordam bermoqda. Ushbu qonun elektron hujjatning huquqiy maqomini va uning rekvizitlarini aniqlagan bo‘lib, elektron hujjat aylanishi ishtirokchilarini, elektron hujjatni olish, jo‘natish, ularni saqlash va muhofaza etish tartibini belgilab berdi. «Elektron raqamli imzo to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuni elektron hujjatdagi elektron raqamli imzo va qog‘ozdagi shaxsiy imzo teng kuchga ega ekanligini ta'minlab berdi. Natijada yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan internet tarmog‘idan foydalangan holda kerak bo‘lgan barcha hisobot formalari va boshqa ma'lumotlarni elektron ravishda interaktiv holda olish hamda soliq va statistika hisobotlarini topshirish imkoniyatini yaratdi. Bu tizim kichik biznes va tadbirkorlik subyektlarining vaqtini tejash, davlat xizmatchilari bilan bevosita muloqot uchun navbat kutish yoki soliq hisobotlarini to‘ldirishdagi xato va kamchiliklarni tuzatishga emas, balki o‘z tadbirkorlik ishlarini rivojlantirishga sarf etishlariga imkon bermoqda.Shuningdek, mazkur qonunning qabul qilinishi va ijrosining ta'minlanishi natijasida respublikamizda 9ta elektron raqamli imzo kalitlarini ro‘yxatga olish markazlari tashkil etildi. Agar elektron raqamli imzo kalitlari soni 2006 yilda 93tani tashkil etgan bo‘lsa, hozirgi kunga kelib 300 mingtadan ortib ketdi.Shu bilan bir qatorda, mijozlarga yangi xizmat turlarini ko‘rsatishning huquqiy asoslari kafolatlab qo‘yildi. Bu bilan iqtisodiyotimizga «Paynet» kabi elektron to‘lovlar xizmatini ko‘rsatuvchi muassasalar kirib keldi, «SMS-banking»,«Internet-banking» kabi yangi elektron to‘lov xizmatlari joriy etildi. Endilikda ushbu xizmatlar sharofati 5