logo
Русский O'zbekcha
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. Maktabga tayyorlov guruhi bolalar taraqqiyoti

Maktabga tayyorlov guruhi bolalar taraqqiyoti

Yuklangan vaqt:

20.11.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

314.5 KB
Ko'chirib olish shartlari
MAVZU: Maktabga tayyorlov guruhi bolalar taraqqiyoti MUNDARIJA KIRISH…………………………………………………………………….......3 I BOB. MAKTABGA TAYYORLOV GURUHI BOLALARIDA JISMONIY SIFATLARNI RIVOJLANTIRISHNING ILMIY-METODIK ASOSLARI…………………………………………………………………………...7 1.1 Maktabga tayyorlov guruhi bolalarida jismoniy sifatlarni shakllantirish pedagogik muammo sifatida…………………………………………………………..7 1.2 Sharq mutafakkirlari va g‘arb pedagog olimlarining maktabgacha yoshdagi bolalarda jismoniy sifatlarni rivojlanishi to‘g‘risidagi fikr va mulohazalari………...18 I BOB BO‘YICHA XULOSA………………………………………………..25 II BOB. MAKTABGA TAYYORLOV GURUHI BOLALARIDA JISMONIY SIFATLARNI SHAKLLANTIRISHNING MAZMUNI, SHAKL VA METODLARI……………………………………………………………………….27 2.1 Maktabga tayyorlov guruhi bolalarida jismoniy sifatlarni shakllantirishning mazmuni va mohiyati………………………………………………………………...27 2.2 Maktabga tayyorlov guruhi bolalarida jismoniy sifatlarni harakatli o‘yinlar va gimnastika elementlari vositasida shakllantirish………………………………….37 2.3 Maktabga tayyorlov guruhi bolalarida jismoniy sifatlarni shakllantirishda xorij tajribalaridan foydalanish……………………………………………………….54 II BOB BO‘YICHA XULOSA……………………………………………..59 XULOSA………………………...……………………………………………60 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR……………………………...……..62 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Maktabgacha ta’lim tashkilotining eng muhim vazifalaridan biri bolani maktab ta’limiga sifatli tayyorlab berish hisoblanadi. Maktabga tayyor bola bilim olishni istaydi. Bugungi kunda mamlakatimizda Maktabgacha ta’lim sohasiga katta e’tibor berilmoqda. Bu tizimni yanada takomillashtirish, moddiy-texnik bazani mustahkamlash, tizimli malakali oliy ma’lumotli kadrlar bilan ta’minlash, ayniqsa maktabga tayyorlashda bolalarga bilim tarbiya berishning darajasini oshirish, turli xil zamonaviy ta’lim dastur va texnologiyalaridan foydalanishni tatbiq etish, bolalarni har tomonlama axloqiy, aqliy, ruhiy, jismoniy, rivojlantirish uchun sharoit yaratishga katta e’tibor qaratilmoqda. O‘zi maktabgacha ta’lim tizimining asosiy vazifasi bolani maktabga sifatli, barkamol qilib tayyorlash hisoblanadi. Endi guruhlar kesimida oladigan bo‘lsak tayyorlov guruhi katta ahamiyatga ega hisoblanadi. Jamiyatimizda sog‘lom turmush tarzini shakllantirish, aholining, ayniqsa yosh avlodning jismoniy tarbiya va ommaviy sport bilan muntazam shug‘ullanishi uchun zamon talablariga mos shart-sharoitlar yaratish, sport musobaqalari orqali yoshlarda o‘z irodasi, kuchi va imkoniyatlariga bo‘lgan ishonchni mustahkamlash, mardlik va vatanparvarlik, ona Vatanga sadoqat tuyg‘ularini kamol toptirish, shuningdek, yoshlar orasidan iqtidorli sportchilarni saralab olish ishlarini tizimli tashkillashtirish hamda jismoniy tarbiya va ommaviy sportni yanada rivojlantirishga yo‘naltirilgan keng ko‘lamli ishlar amalga oshirilmoqda. Yurtboshimiz Sh . Mirziyoyev ta’biri bilan aytganda: “Yoshlarga milliy vatanparvarlik ruhida ta’lim berish bugungi kunning jiddiy vazifalaridan hisoblanadi” . Darhaqiqat, Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarga ta’lim tarbiya berishda va ularni jismonan sog‘lom va barkamol qilib tarbiyalashda milliy urf odatlarimizning va qadriyatlarimizning ahamiyati juda katta hisoblanadi. Bu borada maktabgacha yoshdagi bolalarning yosh va rivojlanish xususiyatlari inobatga olinishi ahamiyatga molik. Bolalarning jismonan yetuk bo‘lishi ularning aqliy jihatdan kamol topishiga zamin yaratadi. Bu borada ota-onalardan va tarbiyachi pedagoglardan yuksak bilim va mahorat talab etiladi. Tarbiyachi va ota onalar o‘zaro hamkorlikda bolaning sog‘lom turmush tarzini to‘g‘ri tashkil etishi, ularning qiziqishlari bilan o‘rtoqlashishi, uning imkoniyat darajalarini hisobga olgan holda bolalarni ma’lum yo‘nalishga yo‘naltirishi va ularga yuklamalar berishi lozim bo‘ladi. O‘zbekiston Respublikasi Maktabgacha ta’lim tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish Konsepsiyasi Maktabgacha ta’lim sohasini rivojlantirishga yo‘naltirilgan dasturlar va kompleks chora-tadbirlarni ishlab chiqish uchun asos bo‘ladi. Hujjat tizimni malakali pedagog kadrlar ta’minlash, davlat maktabgacha ta’lim tashkilotlar quvvatini oshirish, moddiy-texnik holatini yaxshilash hamda davlat maktabgacha ta’lim tashkilotlarning o‘quv metodik materiallar bilab ta’minlash kabi vazifalarni hal etilishini nazarda tutadi. O‘zbekiston Respublikasida “Maktabgacha ta’lim to‘g‘risida”gi Nizomga muvofiq bola maktabgacha ta’limni uyda ota-onalarning mustaqil ta’lim berishi orqali yoki doimiy faoliyat ko‘rsatadigan maktabgacha ta’lim tashkilotlari hamda, maktabgacha ta’lim tashkilotlariga jalb qilinmagan bolalar uchun maktablarda, mahallalarda tashkil etilgan maxsus guruhlar yoki markazlarda oladi. 6-7 yoshli bolaning maktab ta’limiga tayyorligini aniqlashda maktabgacha yoshdagi bolalar ta’lim-tarbiyasi bilan shug‘ullanuvchilar asosan- bolaning maktabga tayyorgarligi maktabgacha va maktab davridagi hayot tarzi hamda faoliyat uchun ko‘prik vazifasini o‘tashini oila yoki maktabgacha ta’lim tashkilotdagi ta’lim-tarbiya sharoitlarini maktab ta’limiga ozorsiz o‘tkazishini ta’minlash zarurligini hisobga olish zarur. Tarbiyachilar tomonidan bolalarga bilim berish, ularni axloqiy, aqliy, jismoniy, ruhiy jihatdan tarbiyalash bolalarning ijtimoiy muhitga moslashishi uchun ular bilan muloqat olib borishi, guruhga qo‘shilishi qiyin bo‘lgan bolalar bilan individul shug‘ullanishi u bolada yaxshi o‘zgarish bo‘lishini kuzatish mumkin. Tayyorlov guruhlarda jismoniy sifatlarni rivojlantirishda zamonaviy texnologiyalardan, metod va usullardan foydalanilsa biz kutgan natijadanda yaxshiroq natijaga erishishimiz mumkin. Quyidagi dasturlar asosida ish olib borilsa maktabgacha ta’lim sohasida katta o‘zgarish kuzatilishini ko‘rishimiz mumkin. Bitiruv malakaviy ishining maqsadi: Maktabga tayyorlov guruhidagi bolalarda jismoniy sifatlarni shakllantirish, ular sog‘ligini mustahkamlash, ish qobiliyatlarini rivojlantirish va bolalarni maktabga yetuk, sog‘lom tayyorlashning asoslarini yoritish, maktabgacha ta’lim tashkilotlarda jismoniy tarbiya mashg‘ulotlarida yangi zamonaviy usul va metodlarni joriy etish, xulosa va tavsiyalar ishlab chiqish Bitiruv malakaviy vazifalari: Yuqoridagi maqsaddan kelib chiqib bitiruv ishining vazifalari etib quyidagilar belgilanadi: -maktabga tayyorlov guruhi bolalarini sog‘lom va baquvvat qilib o‘stirish; -maktabgacha yoshdagi bolalar organizmini chiniqtirish; -maktabga tayyorlov guruhi bolalarida jismoniy tarbiya jarayonida ta’lim va tarbiyani to‘g‘ri tashkil etish va tarbiyachilar tomonidan turli xil dasturlardan foydalanish; Bitiruv malakaviy ishining obyekti. 42-DMTT dagi 6-7 yoshli tayyorlov guruhidagi bolalar Bitiruv malakaviy ishining predmeti. Maktabga tayyorlov guruhi bolalarini jismoniy sifatlarini rivojlantirishda harakatli o‘yinlar va gimnastika elementlaridan foydalanish Bitiruv malakaviy ishining metodlari: Mavzuga oid adabiyotlar tahlili, suhbat, kuzatuv metodlari, pedagogik tadqiqot Bitiruv malakaviy ishining metodologik asoslari. 2019-yil 31-dekabr kuni O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Uzluksiz ma’naviy konsepsiyasini tasdiqlash va uni amalga oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi 1059- sonli qarori, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2018 yil 8- dekabrdagi “Boshlang‘ich ta’limga bolalarni majburiy bir yillik tayyorlashga bosqichma-bosqich o‘tish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida” gi 999-sonli qarorni ijro etish doirasida O‘zbekiston o‘z zimmasiga 6-7 yoshli bolalarning maktabga to‘lovsiz majburiy bir yillik tayyorgarligi bo‘yicha, 6-7 yoshli bolalarni har tomonlama rivojlantirish, ularga ta’lim-tarbiya berish va maktabga tayyorlash asosida, “Ilm yo‘li” variativ dasturini ham olishmiz mumkin. Bitiruv malakaviy ishining ilmiy yangiligi: Ushbu bitiruv malakaviy ish maktabga tayyorlov guruhi bolalarini jismoniy sifatlarini shakllantirishda yangi metodlarni ochib beradi. Bunda bolalarni chaqqonlikva tezkorlik sifatlarini oshirishda estafeda o‘yinlari, jamoaviy yangi o‘yinlardan, obruchlar va jismoniy tarbiya tayoqchalaridan foydalanish, egiluvchanlik sifatini rivojlantirish uchun esa gimnastika mashqlardan ko‘proq foydalanish, kuchlilik va chidamlilik sifatini oshirishga doir harakatli o‘yinlarni keng targ‘ib qilish ko‘rsatilgan. Bolalarga jismoniy tarbiya berish bilan birgalikda, jismoniy ta’lim ham berish, ularni sportga bo‘lgan muhabbatini oshirish kerak. Bitiruv malakaviy ishining tuzilishi va hajmi: Kirish, 2 bob, 5 fasl, xulosalar va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. I BOB MAKTABGA TAYYORLOV GURUHI BOLALARIDA JISMONIY SIFATLARNI RIVOJLANTIRISHNING ILMIY-METODIK ASOSLARI 1.1 Maktabga tayyorlov guruh bolalarida jismoniy sifatlarni shakllantirish pedagogik muammo sifatida Sog‘lom, baquvvat, chiniqqan, xushchaqchaq, mehribon, tashabbuskor, o‘z harakatini yaxshi boshqara oladigan, jismoniy tarbiya va sport mashqlarini sevadigan, atrof-muhitda mustaqil harakat qila oladigan, maktabdagi o‘qishga hamda kelgusidagi faol ijodiy faoliyatga nisbatan qobiliyatli bola shaxsini shakllantirish,maktabgacha ta’lim tashkiloti jismoniy tarbiya mashg‘ulotining, shaxsni har tomonlama rivojlantirish asoslari sifatidagi alohida ahamiyatini belgilab beruvchi muhim vazifasi hisoblanadi. Jismoniy tarbiya mashg‘uloti ilk yoshdagi va maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarning quyidagi psixofiziologik xususiyatlarini o‘z ichiga oladi: organizmning ish qobiliyati imkoniyatlari, yuzaga keluvchi qiziqish va ehtiyojlar, ko‘rgazmali harakat, ko‘rgazmali obraz va mantiqiy tafakkur formalari, ustun turuvchi faoliyat turining o‘ziga xosligi, bu faoliyat rivojlanishi bilan bog‘liq ravishda bola psixikasida muhim o‘zgarishlar kechadi va “Bolaning yangi oliy rivojlanish bosqichiga o‘tishi”ga tayyorlanadi. Shunga muvofiq bolalar jismoniy tarbiya mashg‘uloti, jismoniy tarbiyani tashkil qilish va ularni optimal pedagogik sharoitlarda amalga oshirishning barcha formalari mazmunini ishlab chiqadi. Jismoniy tarbiya har bir yosh bosqichdagi bolaning imkoniyatlari qonuniyatlarini o‘rganib va hisobga ola borib, jismoniy tarbiyaning butun ta’lim-tarbiya kompleksi ilmiy asoslangan dasturi talablarini (harakat, ko‘nikma va malakalari, jismoniy sifatlar, ba’zi elementar bilimlarni) ko‘zda tutadi. Ularni o‘zlashtirish bolalarni maktabda o‘qishi uchun zarur jismoniy tayyorgarlik darajasini ta’minlash imkonini beradi. Jismoniy tarbiya shaxsni har tomonlama tarbiyalash ishining muhim komponenti hisoblanadi, ayni paytda u aqliy, axloqiy, estetik va mehnat tarbiyasi vazifalarini kompleks tarzda hal etadi. Maktabgacha ta’limning asosiy vazifalari bolalarni xalqning boy milliy, madaniy tarixiy me’rosi va ma’naviy-axloqiy an’analari ruhida tarbiyalash, bolalarda milliy vatanparvarlik hislarini shakllantirish, maktabgacha yoshdagi bolalarda bilim olish ehtiyojini, o‘qishga intilish moyilliklarini shakllantirib, ularni muntazam ravishda ta’lim jarayoniga tayyorlash, bolalarning tafakkurini rivojlantirish, o‘zining fikrini mustaqil va erkin ifodalash malakalarini shakllantirish, bolalarning jismoniy va ruhiy sog‘ligini ta’minlashdan iborat. Bu bosqichda bolalarni maktab ta’limiga tayyorlash masalasi eng dolzarb masalalardan sanaladi. Aynan shuni e’tiborga olgan holda bugungi kunda mamlakatimizda maktabgacha ta’lim sohasida, bolalarni maktab ta’limiga tayyorlash sohasida tub o‘zgarishlar amalga oshirilmoqda. 1 Maktabgacha ta’lim bola shaxsini sog‘lom va yetuk qilib maktabga tayyorlash maqsadini ko‘zlaydi. Ta’lim-tarbiya qancha erta boshlansa, uning samarasi shuncha erta namoyon bo‘ladi, shuningdek, insonning butun hayot tarziga ijobiy ta’sir qiladi. Maktabgacha ta’lim tashkilotlariga bolalar qamrovini kengaytirish, tashkilotlarni obodonlashtirish, ularning kirish qismidan tortib, yo‘laklari, hattoki ekilgan gul, daraxtlari, guruh xonasidagi har bir jihoz bolani rivojlantirish uchun yo‘naltirilganiga alohida e’tibor qaratilmoqda. Bugungi tezkor davrda maktabgacha yoshdagi bolalarni mustaqil fikrlash, fikrini erkin ifodalashga o‘rgatuvchi muhit yaratish, albatta, tashkilotning samarali boshqaruviga bevosita aloqador. Maktabga borish - bola hayotidagi burilish davri. Shu sababli, kattalar ham, bolalar ham maktabga yaqinlashish zarurati bilan ko‘rsatadigan tashvishlari tushunarli.Talaba, talaba pozitsiyasining o‘ziga xos xususiyati shundaki, uning o‘qishi majburiy, ijtimoiy ahamiyatga ega faoliyatdir. U uchun u o‘qituvchi, maktab, oila oldida mas’uldir. Talabaning hayoti barcha talabalar uchun bir xil bo‘lgan qat’iy qoidalar tizimiga bo‘ysunadi. Uning asosiy mazmuni barcha bolalar uchun umumiy 1 Hasanboeva O.U. va boshq. Maktabgacha ta`lim pedagogikasi. – Toshkent:Ilm ziyo, 2016.46-b. bo‘lgan bilimlarni o‘zlashtirishdir 2 O‘qituvchi va talaba o‘rtasida juda o‘ziga xos munosabatlar shakllanadi. O‘qituvchi nafaqat bolaga hamdardlik uyg‘otadigan yoki uyg‘otmaydigan kattalar emas, balki u bolaga qo‘yiladigan ijtimoiy talablarning rasmiy tashuvchisi hisoblanadi. O‘quvchining darsda olgan bahosi bolaga bo‘lgan shaxsiy munosabatining ifodasi emas, balki uning bilimining obyektiv o‘lchovi, ta’lim vazifalarini bajarishi. Yomon bahoni itoat qilish yoki tavba qilish bilan to‘ldirib bo‘lmaydi. Sinfdagi bolalarning munosabatlari o‘yinda rivojlanayotgan munosabatlardan ham farq qiladi. Bolaning tengdoshlar guruhidagi o‘rnini belgilaydigan asosiy mezon o‘qituvchining bahosi va o‘qishdagi muvaffaqiyatidir. Shu bilan birga, majburiy faoliyatda birgalikda ishtirok etish umumiy javobgarlikka asoslangan munosabatlarning yangi turini vujudga keltiradi. Bilimlarni o‘zlashtirish va qayta qurish, o‘zini o‘zgartirish yagona ta’lim maqsadiga aylanadi. Bilim va o‘quv faoliyati nafaqat hozirgi vaqt uchun, balki kelajak uchun, kelajakda foydalanish uchun ham o‘zlashtiriladi. Bolalar maktabda olgan bilimlari ilmiy xarakterga ega. Agar ilgari boshlang‘ich ta’lim fanlarning asoslarini tizimli ravishda o‘zlashtirishga tayyorgarlik bosqichi bo‘lgan bo‘lsa, endi u birinchi sinfdan boshlanadigan bunday assimilyatsiyaning boshlang‘ich bo‘g‘iniga aylanadi. Bolalarning ta’lim faoliyatini tashkil etishning asosiy shakli - bu vaqt bir daqiqagacha hisoblanadigan dars. Darsda barcha bolalar o‘qituvchining ko‘rsatmalariga amal qilishlari, ularga qat’iy rioya qilishlari, chalg‘imasliklari va ortiqcha ish bilan shug‘ullanmasliklari kerak. Bu talablarning barchasi shaxsiyatning turli jihatlari, aqliy fazilatlari, bilim va ko‘nikmalarining rivojlanishi bilan bog‘liq. Talaba ta’lim uchun mas’uliyatli bo‘lishi, uning ijtimoiy ahamiyatini bilishi, maktab hayoti talablari va qoidalariga bo‘ysunishi kerak. Muvaffaqiyatli o‘qish uchun u kognitiv qiziqishlarga ega bo‘lishi, juda keng bilimga ega bo‘lishi kerak. O‘quvchiga o‘rganish qobiliyatini tashkil etuvchi fazilatlar majmuasi mutlaqo kerak. Bu ta’lim vazifalarining ma’nosini, ularning amaliy mashg‘ulotlardan farqini, harakatlarni bajarish usullarini bilish, o‘zini tuta bilish va 2 2 Sodiqova Sh.A. Maktabgacha pedagogika. – Toshkent: Tafakkur sarchashmalari, 2013.92-b o‘zini hurmat qilish ko‘nikmalarini o‘z ichiga oladi. Maktabga jismoniy tayyorgarlikning muhim jihati - bu bolaning ixtiyoriy rivojlanishining yetarli darajasi. Har xil bolalar uchun bu daraja boshqacha bo‘lib chiqadi, lekin yetti yoshli oltita bolani ajratib turadigan o‘ziga xos xususiyat- bu bolaga o‘z xatti-harakatlarini nazorat qilish imkoniyatini beradigan motivlarga bo‘ysunish. Birinchi sinfga kelib, maktab va o‘qituvchining talablarini qabul qilish uchun umumiy mashg‘ulotlarga jalb qilinadi. Kognitiv faoliyatning o‘zboshimchalikiga kelsak, u maktabgacha yoshda shakllana boshlasa-da, u maktabga kirguncha hali to‘liq rivojlanmagan: bolaga ixtiyoriy e’tiborni uzoq vaqt ushlab turish, materialni eslab qolish qiyin. Boshlang‘ich maktabda ta’lim bolalarning bu xususiyatlarini hisobga oladi va shunday tuzilganki, ularning bilim faoliyatining o‘zboshimchaliklariga qo‘yiladigan talablar asta-sekin o‘sib boradi, chunki ta’lim jarayonida u takomillashadi. Bolaning maktabga jismoniy tayyorgarligi bir-biriga bog‘liq bo‘lgan bir necha jihatlarni o‘z ichiga oladi. Birinchi sinfda o‘qiyotgan bolaga atrofdagi dunyo haqida ma’lum ma’lumot kerak: obyektlar va ularning xususiyatlari, jonli va jonsiz tabiat hodisalari, odamlar, ularning ishlari va ijtimoiy hayotning boshqa jihatlari haqidagi jihatlarni o‘z ichiga oladi. Maktabgacha yoshda shakllangan g‘oyalarning to‘g‘riligi, aniqligi va umumlashtirilishi - bu bilimning hajmi emas, balki uning sifati muhim. Biz bilamizki, katta yoshdagi maktabgacha yoshdagi bolaning majoziy tafakkuri umumlashtirilgan bilimlarni o‘zlashtirish uchun juda boy imkoniyatlar beradi va yaxshi tashkil etilgan ta’lim bilan bolalar haqiqatning turli sohalari bilan bog‘liq hodisalarning asosiy qonunlarini aks ettiruvchi g‘oyalarni o‘zlashtiradilar. Bunday fikrlar bolaning maktabda ilmiy bilimlarni o‘zlashtirishiga yordam beradigan eng muhim yutuqdir. Agar maktabgacha ta’lim natijasida bola turli fanlarni o‘rganish predmeti bo‘lib xizmat qiladigan hodisalarning sohalari va jihatlari bilan tanishsa, ularni ajrata boshlasa, tirikni tirikdan, o‘simliklarni hayvonlardan ajrata boshlasa kifoya. Har bir bilim sohasi bilan tizimli tanishish, ilmiy tushunchalar tizimlarini o‘zlashtirish - kelajak masalasidir. Maktabgacha yoshdagi bolalar ta’lim-tarbiyasiga qo‘yiladigan Davlat talablarida belgilangan ko‘rsatkichlarga erishish 6-7 yoshdagi bolalarni maktabga to‘la-to‘kis tayyorlashga, maktabda beriladigan ta’limni mukammal o‘zlashtirishga, mustaqil O‘zbekistonning ravnaqi uchun xizmat qiladigan barkamol inson bo‘lib yetishishlariga zamin hozirlaydi. Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalar, asosan, maktab ta’limiga Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida va oilada tayyorlanadi. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida bolalarni rivojlantirish va maktab ta’limiga tayyorlash 3 bosqichda amalga oshiriladi. 1. Bolalarni aqlan rivojlantirish. 2. Jismonan rivojlantirish. 3. Ma’nan rivojlantirish. Maktabgacha yoshdagi bolalar ta’lim-tarbiyasiga qo‘yiladigan Davlat talablari sog‘lom va yetuk, maktabga, o‘qishga tayyorlangan tarzda shakllantirib borishdan iboratdir. Yetakchi mutaxassislarning fikriga ko‘ra, “Maktabga tayyorgarlik” tushunchasi bolani maktabga tayyorlashning quyidagi yo‘nalishlarini o‘z ichiga oladi: - jismoniy - shaxsiy (ruhiy); - aqliy; - maxsus tayyorgarlik Maktabga umumiy tayyorgarlik bolaning maktabga borish vaqtiga kelib aqliy, ma’naviy, estetik va jismoniy rivolanishda erishgan shunday darajasidirki, u bolaning maktab ta’limining yangi sharaoitlariga va o‘quv materialining ongli egallashga faol kirib borishlari uchun zarur asosni yaratadi. Umumiy tayyorgarlik bola maktab ta’limiga o‘tish davriga kelib erishadigan psixik rivojlanishning muayyan darajasi bilan ifodalanadi. Psixologik tayyorgarlik tushunchasi maktab ta’limi nuqtai- nazaridan 1 sinfga borayotgan bola psixik rivojlanishidagi muhim sifat ko‘rsatkichlarini muvoffaqiyatli jamlaydi. Bolani maktabga maxsus ravishda tayyorligi maktabda o‘qishga umumiy psixologik tayyorligiga qo‘shimchadir. U bolada matematika va ona tili kabi o‘quv fanlarini o‘rganish uchun zarur bo‘lgan maxsus bilim, ko‘nikma va malakalarning mavjudligiga ko‘ra aniqlanadi. Maktabgacha ta’lim tashkilotida bolalarda eng oddiy matematika tasavvurlarini tarkib toptirish, nutqni o‘stirish hamda savodni egallashga tayyorlanish yuzasidan o‘tkaziladigan jadal ish bolalarni maktabda o‘qishga maxsus tayyorlashning zarur darajasini ta’minlaydi. Maktabga qatnaydigan bola yangi turmush tarziga kishilar bilan o‘zaro munosabatning yangi tizimiga, faol aqliy faoliyatga tayyorlanga bo‘lishi darkor. U yangi jiddiy majburiyatlarni uddalashi uchun jismoniy rivojlanishda muayyan darajaga erishgan bo‘lishi kerak. Qisqa muddatli guruhlarda bolalarni maktabga tayyorlashni rejalashtirish haqida aytadigan bo‘lsak. Rejalashtirish – bu zarur shart-sharoit, foydalanilayotgan vosita, shakl va uslublarni ko‘rsatgan holda, ta’lim-tarbiya ishini amalga oshirishning tartibi va ketma-ketligini oldindan belgilash jarayoni. Umuman, ta’lim-tarbiya ishining samaradorligi rejalashtirish qay darajada pishiq-puxta o‘ylangani va amalga oshirilgani bilan belgilanadi. Bu turdagi tayyorlash ham eng samarali usullardan biri hisoblanadi. Xulosa qilib aytish mumkinki, maktabgacha ta’lim tashkilotlarini boshqarishning yangi zamonaviy usullaridan unumli foydalanib, topshiriqlar ijrosining muntazam nazorati natijasida maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni maktab ta’limiga tayyorlashning sifat va samaradorligi oshib boradi. Bugungi kunda mamlakatimizda maktabgacha ta’lim tizimini yanada takomillashtirish, moddiy-texnik bazasini mustahkamlash, maktabgacha ta’lim tashkilotlari tarmog‘ini kengaytirish, malakali pedagog kadrlar bilan ta’minlash, bolalarni maktab ta’limiga tayyorlash darajasini tubdan yaxshilash, ta’lim-tarbiya jarayoniga zamonaviy ta’lim dasturlari va texnologiyalarni tatbiq etish, bolalarni har tomonlama intellektual, axloqiy, estetik va jismoniy rivojlantirish uchun shart- sharoitlar yaratishga juda katta e’tibor qaratilmoqa. Maktabgacha ta’lim tashkilotining eng muhum vazifalaridan biri bu bolalarni maktab ta’limiga sifatli tayyorlab berish hisoblanadi. Shunda bola maktabda o‘qishi, bilim olish mumkin. Bunday farqlash quyidagi tahlillarda namoyon bo‘ladi. Maktab yoshiga yetgan tushuncha psixologlarda ishlatiladi, chunki bolaning psixik rivojlanishi ta’lim olishda muhim ahamiyatga ega. Shuning uchun maktab yoshiga yetibdi, deb gapirilganda asosan bolaning jismoniy yetuklik darajasi nazarda tutadi. Shunday qilib, psixik funksional o‘sishi maktabda bilim olishni ta’minlaydi. Ko‘pgina adabiyotlarda maktabga yetukligining uch pog‘onasi mavjud: intellektual, emotsional va ijtimoiy. Intellektual yetuklikni quyidagi ko‘rinishlarda ko‘rish mumkin: - differensial qabul qilish, bunda umum ko‘rinishdan shakl ko‘rinishning kirishi; - e’tiborni jamlash; - hodisalar oralig‘idagi asosiy bog‘liqlikni ko‘rsata bilish; - ko‘rish orqali eslab qolish; - namunani qayta tiklash qobiliyati; - qo‘lning yengil harakatlanishini rivojlantirish. Shuni aytish mumkinki, intellektual yetuklik bosh miya tuzilishining rivojlanishi funksional ko‘rinishning me’yorini kuzatish mumkin. Emotsional yetuklik shuni nazarda tutadi. - impulsiv reaksiyalarning kamayishi; - hohlamagan ish bilan uzoq vaqt shug‘ullanish. Ijtimoiy yetuklik haqida: - bolaning o‘z tengdoshlari bilan muloqot va o‘zining xulq-atvorini bolalar guruh qonun qoidalariga bo‘ysundirishni bila olish; - maktabda ta’lim olishda o‘zini o‘quvchi sifatida tuta bilishi: Maktabga tayyor degan tushunchaning ma’nosi bir xil emas. Bu borada ishlab chiqilgan ilmiy ishlar bir talay. Maktabga tayyor tushunchaning boshqa turi haqida psixologlar ta’kidlagan, ya’ni L.S.Vigotskiydan so‘ng izdoshlari bilim berish rivojlanishini o‘z ilmiy izlanishlarida aks ettiradi. Bu izlanish quyidagilarni ta’kidlashga olib keladi. Bilim berishni boshlashni amalga oshirish qachonki psixologik funksiyalarning bilim berilishida yetuklik darajasi hali yetmagan shuning uchun psixologik, ruxiy yetuklikni bilib berilishda funksional o‘rinda ko‘rilishi lozim emas. Bundan tashqari, bu izlanishlarni ishlab chiqilishi borasidagi mualliflar shuni ta’kidlashadi-ki, bolaga maktabda bilim berishning muvaffaqiyati faqatgina bolaning bilimi, mahorati va uning qobiliyati muhim o‘rin egallamaydi, balki bolaning shaxsiy va intelektual rivojlanishi darajasini aniqlash va u psixologik holatning maktab darajasida bilim berilishiga omil bo‘ladi. Mana shu holatni biz oldingi holat bilan chalkashtirmaslik uchun ikkinchi holatni maktabga ruxan tayyor deb ajratib olamiz. Bojovich M.I. (1968 y) bolaning maktabga ruhan tayyorligining ikki yo‘nalishini ko‘rib, ajratib chiqqan. Bular: shaxsiy va intellektual tayyorlik. Maktabga intellektual tayyorgarlikni tavsiya berishda asosiy urg‘uni bolaning jixatlarining sanog‘iga emas, balki uning rivojlanish jarayonining intellektual darajasiga qaratish lozim. Vigotskiy L.S. va L.I.Bojovichlarning nuqtai nazaridan bola maktabga intellektual tayyorligi, uning qamrab olgan tashqi dunyodagi hodisalar va predmetlarga umumlashtiruvchi tushunchalarini yetkazib berish. Barcha ko‘rinishlarni taxlil qilishda o‘quv faoliyatini o‘zlashtirish borasida Elkonin D.B. (1981-1989) va uning safdoshlari quyidagilarni birinchi o‘ringa qo‘yadi: - bolaning o‘zi bilgan holda qonuniy xatti xarakat qilishga bo‘ysundirish, bunda xarakat turlarini umumlashtirish; - berilgan talablar tizimiga qanoat qilish. Maktabda berilgan bilimlar yo‘sinida shu narsani ko‘zdan qochirish kerak emas. Nutq rivojlanishi intellekt rivojlanishi bir biri bilan uzviy bog‘liqdir. Bu esa bolaning umumiy rivojlanishini ko‘rsatadi. Shu yo‘sinda o‘ylash qobiliyat darajasini yaqqol namoyon etadi. Bundan tashqari, hozirgi kunda qo‘llaniladigan bilim berish va o‘qish uslubi, so‘zlashuvning va nutqning ovoz chiqarilishi tahlili bilan asoslanadi, bunda fonetik tinglash rivojlanadi. Maktabga shaxsiy jihatdan tayyorgarlik bo‘yicha bilim berishni tavsif etishda avvalom bor bolaning motivatsion va erkin muhit rivojlanishini ko‘zda tutish lozim. Bilim berish uslubining aniqliligi o‘qitish faoliyati bilan uzviy bog‘liqdir. Bularga- bolalarning bilim, qiziqishlari, intelektual faolikka talabchanlik, va yangi bilimlar chanqoqligi kiradi. Bilim berishning ijtimoiy motivlari, keng ko‘lamdagi ijtimoiy qirralarni, bolaning boshqa odamlar bilan muloqot qilish talabi, ularni baxolash qo‘llab- quvvatlash, umumiy jamoa tizimidagi alohidagi o‘rin egallashga imkon berish xoxishini birlashtirishdir. Maktabga tayyor bola bilim olishni istaydi, chunki bolada odamlar jamoasida aniq o‘rin egalash istagi tuziladi. Aniqrog‘i kattalar hayotiga yo‘l ochilishdir. Shuning uchun unda bilim talabi mavjuddir. Bu talablarga bola uyda qoniqish topa olmaydi. Bu ikki talabning qo‘shilishi bolada tashqi muhitga bo‘lgan munosabatning yangi qirralarini namoyon etadi. L.I. Bojovich tomonidan “O‘quvchining ichki dunyosining ko‘rinishi” deb nomlanadi. Bu yangi bilim berishga u juda katta e’tibor ajratgan, chunki bunga katta baho bergan, chunki u maktab o‘quvchisining ichki kechinmalari uning maktab dargohida bilim olishga tayyorligini aniqlab beradi. Maktab o‘quvchisining ichki kechinmasi maktab yoshgacha va kichik maktab yoshi davrida paydo bo‘ladi, shunda bolaga o‘quv jarayoniga subyekt faoliyati sifatida kirishga imkon beradi. Bu maqsad va ko‘zlangan ishlarni bajarilishining tuzilishini aks ettiradi. Boshqacha qilib aytganda, o‘quvchining erkin harakati. Maktab bilimini olish chanqoqoligi bolada asosan maktab yoshiga yetganda (7 yoshlarga yaqin) paydo bo‘ladi. Shunda bola o‘zida xulq-atvor va faoliyatini birlamchi olib borish hislati paydo bo‘ladi. Bolada erkin harakat holati jamoatchilik o‘yinlar o‘tkazilishi mobaynida paydo bo‘ladi. Bu esa bolaning rivojlanish pog‘onasi asta ko‘tariladi, yolg‘iz o‘yin o‘tkazishda bunday natijaga erishilmaydi. Jamoatchilik namuna sifatida ko‘rsatilgan narsaga tahlid qilishini bartaraf etadi, chunki bolaga yolg‘iz nazorat o‘tkazish juda qiyindir. Nazorat funksiyasi hali juda kuchsiz, va hodisalarga tashqi tomondan qo‘llab-quvatlash talab etiladi. O‘yin qatnashchilari bundan mustasno emas. Mana shu tomonlar juda nozikdir, lekin o‘yinlarni erkin harakat maktabi deb hisoblash mumkin. Maktabga chiqish vaqtiga kelganda bolaning barcha qobiliyatlari rivojlangan bo‘lishi lozim, shundagina bola oldiga qo‘yilgan vazifalarni mustaqil ravishda qabul qilishi va bajarish yotadi. Boshqacha qilib aytganda birinchi sinf o‘quvchisi maktabda bilim olishga tayyor bo‘lishi, keng qamrovdagi o‘quv jarayonini qabul qila olishi lozim. O‘quv qirralarini yangi bilim berish deb ko‘rish mumkin u maktab yoshigacha bo‘lgan davr oxirida paydo bo‘ladi. U asosan bola uchun yengilik bo‘lib, yetakchi faoliyat turi- o‘quv jarayon, bu xolat oldingi faoliyat tugashi bilan, ya‘ni o‘yinlar o‘rniga o‘qish faoliyati boshlanadi. Buning ichida bolaning psixologik holati shakllanadi. Maktab yoshigacha bo‘lgan davrning yakunida bolalik o‘yinlari asta- sekinlik bilan orqaga tisarilib, uning o‘rniga bilim olish tuyg‘usi paydo bo‘ladi. (bu esa rivojlanishning psixologik mexanizmi deb qaraladi) shu shart zaylida bola barcha bolalik o‘yinlari rivojlanishining pog‘onalaridan oshib o‘tgan bo‘ladi. Vigotskiy A.S. ta’kidlaganday, o‘yining rivojlanish jarayoni asta-sekinlik bilan uning o‘rni kamayadi va qoidalar o‘rni asta ko‘tarila boshlaydi. Katta bog‘cha yoshidagi, ayniqsa, 6 yoshdan to 7 yoshgacha bo‘lgan bolalarda qoidali o‘yinlar ko‘proq o‘ziga jalb etadi, xarakatni koida asosida bajarish o‘yining asosiy mavzusiga aylanadi. Shunday qilib o‘yin turlari o‘rnini bilim olishga yo‘naltirishga asos solinadi. Bu esa bolani o‘quvchi o‘rnida his etishi va turli qoidalarga bo‘ysinib, harakatlar bajarilishiga olib keladi. 1.2. Sharq mutafakkirlari va g‘arb pedagog olimlarining maktabgacha yoshdagi bolalarning jismoniy rivojlanishi to‘g‘risidagi fikr va mulohazalari Bolaga maktabgacha yoshdan buyuk siymolarga bolgan yuksak hurmat e htiromni shakllantirish, milliy qadriyatlar zamirida kamol toptirish muhim vazifalarimizdan biri ekan, demak, buyuk sharq mutafakkiri, jahon ma’rifati hamda madaniyati taraqqiyotiga katta ta’sir ko‘rsatgan, o‘z davrda sharq va g‘arbda “Shayx- ur-rais”, “Olimlar boshlig‘i”, “Tabiblar podshohi” deb tan olingan qomusiy olim Abu Ali ibn Sino haqida ilk bilimlarni berish va uning haqidagi hikoya va r ivoyatlarni bolalarning yosh xususiyatlariga mos tarzda aytib berish orqali ularda ajdodlarimizga bo’lgan yuksak hurmat-e’tibor hissi tarkib topadi. Shuningdek, Ibn Sinoning boy madaniyati asosida yosh beg‘ubor qalb egalari kelajakka mustahkam g‘urur, iftixor tuyg‘usi bilan shakllanadi. Abu Ali ibn Sino haqida, uning bizgacha qoldirgan boy va serqirra ijodiy faoliyatidagi barkamol insonni tarbiyalash masalasi butun dunyo olimlarini ilmiy tadqiqot ish larini olib borishga imkon yaratgan. Ibn Sinoning etik va falsafiy qarashlari bo‘yicha doktorlik dissertasiyalarini himoya qilgan olimlar X.Tilashev, AIriyeov. M.G‘aybullayev. O.Muxammadjonovlar keng miqiyosda ilmy tadqiqot ishlarini olib borganlar. Pedagogika va uning tarixiga oid darslik va o‘quv qo‘llanmalar olimlar S.Rajabov, K.Xoshimov, J.Xasanboyev, O.Xasanboyeva. S.Nishonova, D.Xasanov, A.Zunnunovlarning darslik va qo‘llanmalarida Abu Ali ibn Sino ijodini chukur asoslab berganlar. Biz o‘rgangan darslik va qo‘llanmalarda maktabgacha yoshdagi bolalarni Abu Ali ibn Sino ijodi, boy merosi bilan tanishtirish dolzarb muammo sifatida xali yetarlicha o‘rganilmagan . Ibn Sino mashxur “Tib qonunlari” asarida bola o‘sib, ulg‘ayib borgach, uning jismoniy tarbiyasiga muhim ahamiyat berishi zarurligini ta’kidlaydi. Uning uqtirishicha, bolaning yoshlik chog‘idan salomatlikni salash uchun zarur bo‘lgan ertalabki badantarbiya va jismoniy mashg‘ulot bilan muntazam shug‘ullanishi kerak. Mutafakkir jismoniy tarbiya deb, inson salomatligi uchun zarur bo‘lgan badanni turli xil mashg‘ulot harakatlariga o‘rgatishni nazarda tutadi. Ibn Sino fikricha, jismoniy mashg‘ulotlar bilan o‘z vaqtida va mustaqil shug‘ullanib boruvchi inson hech qanday davolanishga muhtojlik sezmaydi. Shuningdek, jismoniy mashg‘ulot bola ruhini tetiklashtiradi. Abu Ali ibn Sinogacha insonning kamolga yetishida jismoniy tarbiyaning ta’siri haqida yagona ta’limot yaratilmagan edi. Ibn Sino birinchi bo‘lib, jismoniy tarbiyaning ilmiy pedagogik jihatdan bir butun yangi sistemasini yaratdi. Ibn Sino ilk bora yosh avlod kamolotida jismoniy tarbiyaning tasiri haqida bir butun, yaxlit ta’limotni xam nazariy, ham amaliy jihatdan taqlil etdi jismoniy mashqlar, to‘g‘ri ovqatlanish, uyqu, badanni toza tutish tartibiga rioya etish inson sog‘ligini saqlashda muhim omillardan ekanligi qam amaliy, ham nazariy tomondan asolandi. Zero, Ibn Sino merosining asosiy qimmati xam uning jismoniy, kuchli gimnastik mazmunga ega ekanligidadir. Endilikda maktabgacha ta’lim tashkilotlarda jismoniy tarbiya mashg‘ulotlari va ertalabki badantarbiya jarayonini tarbiyachi emas, balki “Jismoniy tarbiya murabbiysi” o‘tmoqda. Eng muhimi, jismoniy tarbiya o‘qituvchisi ma’lum reja asosida, ish faoliyatini uch qismda olib boradilar: Ertalabki gimnastika Jismoniy mashg‘ulotlar (kunning asosiy qismida) Bolalarning mustaqil jismoniy faoliyati (kunning 2-qismida) Ibn Sino yetti tabiiy narsalar haqida so‘z yuritib, ularning eng birinchisi to‘rt rukndir, deb ko‘rsatadi. Ular olov, suv, havo va tuproqdan iborat va ular xususiyatlariga ko‘ra olov-issiqlik, suv-ho‘llik, xavo-sovuqlik, tuproq-quruqlik q uvvatiga ega bo‘lib, ularning aralashuvidan badanlar vujudga keladi, deb ta’kidlaydi. Ibn Sino jismoniy tarbiya haqida bolani chiniqtirishga oid qarashlarida bolaning shasiy xususiyatlarini barcha jihatlarini xisobga olgan holda yondoshish lozim degai fikrni ilgari suradi. Uning bu fikrlari ayniqsa, jismoniy mashqlar bilan shug‘ullanish davomiyligini belgilash bo‘yicha bergan tavsiyalarida yaqqol namoyon bo‘ladi. Ibn Sino jismoniy mashqlarning bajarish davomiyligini belgilashda mezon sifatida bugungi kunda keng qo‘llanilayotgan vaqt birligi, tomir urishlar soni emas, balki bola organizmi jismoniy ish bajarganda organizmning tashqarisida paydo bo‘ladigan tashki belgilarni asos qilib oladi. Uning fikriga ko‘ra, agar “badantarbiya davomida” terining rangi yaxshilana borsa, harakatlarning bajarilishi yengil bo‘lsa, a’zolarning ko‘chishi, ya’ni hajmining kengayishi davom etsa, demak mashg‘ulotlarni davom ettirish mumkin. Agar bu holatlarning kuzatilishi yo‘qolib, tanadan chiqqan ter tomchi- tomchi bo‘lib oqa boshlasa, u holda harakatlarni darhol to‘xtatish zarur. Shuningdek, Ibn Sino jismoniy mashqlarning bolada sog‘lomlashtiruvchi ta’sirini samaradorligini oshirish masalalariga alohida e’tibor bergan olim. Uning ta’kidlashicha, jismoniy mashqlarning sog‘lomlashtiruvchi ta’sirini oshirishning yo‘llaridan biri - bu shug‘ullanuvchilarga qo‘yiladigan bir qator gigiyenik talablarga rioya qilishdan iborat. Shuningdek, Ibn Sino ko‘rsatib o‘tishicha, jismoniy mashqlarning sog‘lomlashtiruvchi ta’sirini oshirishning samarali yo‘llaridan yana biri- bu jismoniy mashqlarni yil fasllariga ko‘ra tanlashdir. Uning ta’kidlashicha, jismoniy mashqlar bilan bolani yosh davridan saqlash maqsadida ya’ni shug‘ullanuvchi kishi, yoz faslida charchatadigan yuqori yuklamali mashklarni qamroq bajarishi lozim. Chunki bunda inson ko‘p terlash natijasida uning organizmi bo‘shashib ketadi. Qishda esa, kuchli va shiddatli mashqlar bilan ko‘proq shug‘ullanish kerak, ana shunda bola organizmi kishning alamli sovug‘iga qarshi tura oladi. Ibn Sino shu bilan birgalikda charchash haqida so‘z yuritib, uni davolash xususida ham alohida to‘xtalib o‘tadi. U “badantarbiya natijasida vujudga kelgan charchashni davolash” bir qator og‘ir kasalliklarni oldini oladi deb ta’kidlab o‘tadi, hamda charchashni davolashning eng yashi vositalaridan biri sifatida uqalash “massaj” ni ko‘rsatib o‘tadi. U uqalashning inson organizmiga ko‘rsatadigan ta’siriga ko‘ra bir necha turga bo‘ladi. Bular: “gavdani baquvvat qiluvchi-kuchli”, “gavdani yumshatuvchi – kuchsiz”, semiz gavdani “ozdiruvchi -davomli”, gavdani “o‘stiruvchi -mo‘tadil”. Yana shuningdek, uning ta’kidlashicha, “badantarbiya oldidan qilinadigan uqalash ham bor”. Bunda u tana muskullarini isituvchi, organizmni umumiy tonusini va ish qobiliyatini oshiruvchi massajiing tayyorlov turini nazarda tutadi. “Ilm yo‘li” variativ dasturi bolaning to‘laqonli rivojlanishi, tarbiyalanishi va o‘qishini, uning maktabda ta’lim olishga samarali tayyorlanishini ta’minlashga qaratilgan, bolalarni maktabga tayyorlash bo‘yicha xalqaro tajribalarning hisobga olinib, ishlab chiqilgan hujjat bo‘lib sanaladi. Mazkur dastur o‘ziga xos bo‘lib, unga ko‘ra, o‘quv-tarbiyaviy faoliyat kuniga 3 soat davomida amalga oshiriladi, uning majburiy qismi 80 foizniva variativ qismi esa 20 foizni tashkil etadi. Dastur idoraviy bo‘ysunishidan va mulkchilik shakllaridan qat’iy nazar O‘zbekiston Respublikasi hududida joylashgan barcha maktabgacha ta’lim tashkilotlarida qo‘llanilishi mumkin: bolalarni maktabga majburiy bir yillik tayyorlov guruhlariga ega bo‘lgan umumiy hamda ixtisoslashtirilgan tiplardagi davlat va nodavlat ta’lim tashkilotlarida; maktabgacha va boshlang‘ich ta’lim tizimi uchun kadrlar tayyorlashni amalga oshiradigan o‘rta-maxsus va oliy ta’lim tashkilotlarida; maktabgacha va umumiy o‘rta ta’lim tizimi uchun pedagog-kadrlarnining malakasini oshirish va ularni qayta tayyorlash jarayonini amalga oshiruvchi muassasalarda. Shuningdek, har bir maktabgacha ta’lim tashkiloti, shu jumladan, maktabgacha ta’limning muqobil shakllari hududiy, milliy, ijtimoiy-iqtisodiy va boshqa shart- sharoitlardan kelib chiqib, o‘z muqobil shakllarini ishlab chiqishi mumkin. Dastur asosiga bola shaxsining rivojlanishidagi asosiy sohalar (jismoniy rivojlanish va sog‘lom turmush tarzini shakllantirish; ijtimoiy-hissiy rivojlanish; nutq, muloqot, o‘qish va yozish malakalari; bilish jarayonining rivojlanishi; ijodiy rivojlanish) bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasida ilk va maktabgacha yoshdagi bolalarning rivojlanishiga qo‘yiladigan Davlat talablari kiritildi. Dasturning o‘rgatuvchi jarayonidagi integratsiyalashgan yondashuv bola rivojlanishining yaxlitligini ta’minlaydi. O‘zbekiston Respublikasida maktabgacha ta’limi tizimini modernizatsiya qilish maktabgacha ta’limga teng imkoniyatlar yaratishning zarurati va muhimligi hamda bolalarni maktab ta’limiga tayyorlashning muqobil va kamchiqim modellarini ishlab chiqishni taqozo etadi. 6-7 yoshli bolalarni o‘qitish majburiy boshlang‘ich ta’limga bir yillik tayyorlash guruhlari dasturi O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan tasdiqlangan ta’lim sektori rejasi, maktabgacha ta’limni rivojlantirish Konsepsiyasi, Davlat talablariga tayangan holda bolaga yo‘naltirilgan sifatli pedagogikaga prinsiplariga asoslangan. Bolaning erta rivojlanishi uning kelgusida shaxs sifatida shakllanishida hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi. Bolaning erta rivojlanishiga investitsiya ajratilishi quyidagi asosiy omillar bilan belgilanadi: - katta yoshdagi kishi intellektual qobiliyatining 70% hayotining dastlabki 5 yilida shakllanadi; - maktabgacha ta’limga sarf-xarajatlarning iqtisodiy samaradorligi 17:1 nisbatni tashkil etadi (bolalar qamrovi 50% kam bo‘lmaganda); - umumiy ta’limda erishiladigan sezilarli yutuqlar; - ta’limni yuqoriroq bosqichda davom ettirish uchun katta imkoniyat mavjudligi; - g‘ayriaxloqiy va jinoiy xatti-harakatlar ehtimolining kamayishi. Dasturning maqsadlari va vazifalari maktabgacha bolalar uchun quyidagilarni ta’minlashni ko‘zda tutadi: zarur bo‘lgan rivojlanish amaliyoti va maktabga tayyorlash uchun teng imkoniyatlarni vujudga keltirish; 6-7 yoshli bolalar uchun mo‘ljallangan majburiy boshlang‘ich ta’limga bir yillik tayyorlash guruhlar bolalarini to‘liq kunli maktabgacha ta’lim tashkilotiga berish imkoniyatiga ega bo‘lmagan yoki muayyan sabablarga ko‘ra, bunga intilmaydigan ota-onalarning talab-ehtiyojlarini qondirishi kerak; 6-7 yoshli bolalar uchun mo‘ljallangan majburiy boshlang‘ich ta’limga bir yillik tayyorlash guruhlar maktabgacha ta’limga qo‘yiladigan Davlat talablariga muvofiq, 5 muhim sohada bolalarning har tomonlama rivojlanishini ta’minlashi zarur (jismoniy rivojlanish va sog‘lom turmush tarzini shakllantirish; ijtimoiy-hissiy rivojlanish; nutq, muloqot, o‘qish va yozish malakalari; bilish jarayonining rivojlanishi; ijodiy rivojlanish) har tomonlama uyg‘un rivojlanishini ta’minlashga mo‘ljallangan; Dastur zamonaviy pedagogika va psixologiya tamoyillariga tayangan holda: istisnosiz barcha bolalarning ta’lim olish va rivojlanishga teng imkoniyatga ega bo‘lishini ta’minlashga; amaliyotga bola yo‘naltirilgan yondashuvni, inklyuziv ta’lim tamoyillarini joriy etishga; oila va jamoalar bilan hamkorlik; ta’lim-tarbiyaning madaniy jihatdan maqbul uslublariga tayangan holda milliy qadriyat va ustuvorliklarni e’tiborga olish; qulay, do‘stona va xavfsiz rivojlanish muhitini shakllantirishga yo‘naltirilgan. Majburiy boshlang ‘ ich ta ’ limga bir yillik tayyorlash guruhlardagi ta ’ lim jarayoni quyidagi tamoyillarga asoslangan: bolaga yo‘naltirilgan ta’limga yondashuvi; inklyuziv ta’lim haqida mushohada yuritish; bolani xolistik (yaxlit) rivojlanishini ta’minlaydigan ta’lim muhitining xususiyatlarini belgilash; maktabgacha ta’lim tashkilotida faoliyatning yetakchi turi – o‘yin asosida ta’lim berish; bola – ta’lim jarayonining faol ishtirokchisi; rejalashtirish va baholash samaradorligi; bolani tarbiyalash va rivojlantirish jarayoniga ota-onalarni hamkorlik asosida jalb etish; interfaol ta’lim; integrativ o‘qitish. Yuqoridagi keltirilgan tamoyillar orqali yurtimizda bilimli, axloqli bolalarning soni ortib bormoqda. Maktabgacha ta ’ lim tizimiga kirib kelgan “ Ilk qadam ” va “ Ilm yo ‘ li ” variativ dasturi hozirgi kunda o ‘ z samarasini ko ‘ rsatib kelmoqda. I BOB bo‘yicha xulosa Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida bolalarda jismoniy sifatlarni rivojlantirish pedagogik muammo hisoblanadi. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida jismoniy tarbiya mashg‘ulotlarida ishlatiladigan jihozlar yetishmasligi, zarur shart-sharoitlar Maktabgacha ta’lim tashkiloti tomonidan yaratilmaganligi va tarbiyachilarni bolalar bilan alohida ishlamasligi kabi muammolarni misol qilib olishimiz mumkin. Bitiruv malakaviy ishning birinchi bobida ushbu muammoga yechim tarzida nafaqat g‘arb pedagog olimlarning aytgan fikrlaridan kelib chiqqan holda ish ko‘rish, balki ulardan ham avval allomalarimizni fikrlari, aytib o‘tgan qarashlariga tayangan holda Maktabgacha ta’lim tashkilotilarda jismoniy tarbiya mashg‘ulotlarida ushbu metod va usullarni qo‘llash kerak deb o‘ylayman . Jismoniy sifatlarni (chaqqonlik, chidamlilik, tezkorlik, egiluvchanlik, kuch) jismoniy tarbiya mashg‘ulotida turli metod va usullar yordamida bolalarda shakllantirish jismoniy tarbiya yo‘riqchisining asosiy vazifasi hisoblanadi. Bundan tashqari Maktabgacha ta’lim tashkiloti “Ilk qadam” davlat o‘quv dasturida rivojlanish xaritasi 5 ta rivojlanish sohalariga tayanadi va birinchi soha jismoniy rivojlanish va sog‘lom turmush tarzining shakllanishi hisoblandi. Bu esa maktabgacha yoshdagi bolalarning jismoniy jihatdan rivojlanishi ularning hayotida birinchi o‘rinda turishini anglatadi. Bola jismoniy jihatdan yetuk bo‘lsa unda intellektual aqliy salohiyat ortib boradi, ruhiy jihatdan ham rivojlanishi va undagi jismoniy sifatlarning dastlabki jihatlari shakllanadi. Buyuk mutaffakir bobomiz Ibn Sino “Tib qonunlari” asarida aytganidek: “Bola jismoniy tarbiyasiga muhim ahamiyat berish darkor, ya’ni bolalarda ertalabki badan tarbiya va jismoniy mashg‘ulotlar orqali muntazam tarbiyalab borish zarur”. Ibn Sinoning yoz fasliga qarab bolalarga jismoniy mashg’ulotlarni tanlab bajartirish degan fikri diqqatimni tortdi va Maktabgacha ta’lim tashkilotlarda ushbu g‘oyadan kelib chiqqan holda ish olib borilsa ijobiy natijaga erishish mumkin. Masalan, yoz faslida bolalarga yuklamali og‘ir mashg‘ulotlar emas, balki yengil suzish kabi mashg‘ulotni o‘tkazish kerak. Suzish orqali bolalarda chaqqonlik va tezkorlik kabi jismoniy sifatlarni rivojlantirishimiz mumkin. Qish faslida esa shiddatli va kuchli mashqlar bajarish orqali ularda kuchlilik, chidamlilik kabi jismoniy sifatlarni tarkib toptirish mumkin. II BOB Maktabga tayyorlov guruhi bolalarida jismoniy sifatlarni shakllantirish mazmuni, shakl va metodlari 2.1 Maktabga tayyorlov guruhi bolalarida jismoniy sifatlarni shakllantirishning mazmuni va mohiyati O‘zbekiston Respublikasida “Maktabgacha ta’lim to‘g‘risida”gi Nizomga muvofiq bola maktabgacha ta’limni uyda ota-onalarning mustaqil ta’lim berishi orqali yoki doimiy faoliyat ko‘rsatadigan maktabgacha ta’lim tashkilotlarida, shuningdek, maktabgacha ta’lim tashkilotlariga jalb qilingan bolalar uchun Maktabgacha ta’lim tashkilotilarda, maktablarda, mahallalarda tashkil etilgan maxsus guruhlar yoki markazlarda oladi. Bolani maktabga tayyorlashda oilaning o‘rni juda kattadir. Bola tarbiyasida oilaning barcha a’zolaridan nafaqat bolalarga nisbatan to‘g‘ri munosabatni, balki ularning taqdiri uchun yuksak mas’uliyat hissini ham talab qiluvchi qiyin va murakkab ishdir. Oila bolani maktabga tayyorlashda tarbiyani har tomonlama, jumladan ma’naviy, axloqiy, aqliy, estetik, jismoniy va mehnat tarbiyalarini birgalikda olib borish yaxshi samara beradi. Bolalar jismoniy tarbiyasini tashkil etishning turli shakllarida (mashg‘ulotlar, harakatli o‘yinlar, mustaqil harakat faoliyati va h.k.) tarbiyachining e’tibori fikrlaydigan, o‘z yosh imkoniyatlariga ko‘ra ongli harakat qiladigan, harakat ko‘nikmalarini muvaffaqiyat bilan egallaydigan, atrof-muhitda mo‘ljal ola biladigan, uchraydigan qiyinchiliklarni faol tarzda bartaraf etadigan, ijodiy izlanishga intiladigan bolani tarbiyalashga qaratiladi. Bolalarni jismoniy tarbiyalash nazariyasi to‘xtovsiz rivojlanmoqda va bola tarbiyasining turli tomonlarini qamrab oluvchi tadqiqotlar natijasida olinayotgan yangi bilimlar hisobiga boyib bormoqda. Bolalar tashkilotlarining ommaviy tajribasida sinovdan o‘tgan tadqiqot natijalari dasturlar, o‘quv qo‘llanmalari,darsliklarga kiritilmoqda va bolalar bilan ishlash amaliyotiga joriy qilinmoqda. Bu butun ta’lim-tarbiya jarayonining taraqqiyotiga yordam beradi. Shunday qilib, maktabgacha yoshdagi bolalarni jismoniy tarbiyalash nazariyasi butun jismoniy tarbiya tizimini takomillashtirishga yordam beradi. Maktabgacha yoshdagi bolalarni maktabgacha ta’lim tashkilotlarida, oilada jismoniy tarbiyalashning asosiy vazifalari ularni sog‘lom va baquvvat qilib o‘stirish, ular organizmini chiniqtirish, ta’lim va tarbiyani to‘g‘ri tashkil etishdan iboratdir. Maktabgacha yoshdagi bolalarning sog‘lomlashtirish vazifalari - bu jismoniy tarbiyaning eng asosiy vazifasi bo‘lib, bola hayotini muhofaza qilish, uning sog‘ligini mustahkamlash, organizmini chiniqtirish yo‘li bilan o‘zini himoya qilish va turli kasalliklarga chidamlilik xislatlarini oshirishdan iborat. Bola organizmining rivojlanishi o‘ziga xos xususiyatga ega bo‘lgani sababli, uning vazifalari ancha aniqroq shaklda ifodalanadi; bola suyagini bexato va o‘z vaqtida qotishiga orqa umurtqadagi egik joylarning shakllanishiga, tovon yuzasining yaxshi rivojlanishiga, pay-bo‘g‘im apparatlarni pishitishga yordam ko‘rsatiladi. Tana qismlarining to‘g‘ri nisbatda rivojlanishiga, suyaklar o‘sishi va vaznini bir tartibga solishga yordam berish; barcha muskullar guruhini rivojlantirish (tana, oyoq, qo‘l va yelka kamari, panja, barmoqlar, tovon, bo‘yin, ko‘z, ichki organlar - yurak-qon tomirlar, nafas olish va boshqa muskullar); ayniqsa, zaif rivojlangan bukuvchi muskullar guruhining rivojlanishiga alohida e’tibor berish lozim. Ma’naviy tarbiyani bolaga o‘tmishda Vatan ravnaqi, el-yurt tinchligi va farovonligi yo‘lida kurashgan xalq qahramonlari haqida gapirib berish, davlatimizning ramziy belgilari bilan tanishtirish, mustaqillik, Vatan haqidagi she’r va qo‘shiqlarni yod oldirish, qadriyat va an’analarimizni o‘rgatish orqali singdirish mumkin. Oilaviy tarbiya jarayonida shaxsning bir qator axloqiy jihatlari shakllanadi-ki, boshqa hech qaysi tarbiya obyekti oiladagidek yuqori natija bermaydi. Ularga insonparvarlik, mehr-muruvvat, rahm-shafqat, hamdardlik, muomala madaniyati, burchi va sadokat minnatdorchilik kabi insoniy fazilatlar turadi. Kelajak avlodga estetik tarbiya berishda ham oilaning muhim o‘rni bor. Oila davrasida qo‘shiqlar kuylanishi, biror ertak yoki asarni oila davrasida o‘qish, birga spektakl va kino ko‘rish va tahlil qilish, qiyinish madaniyatini shakllantirish, uyda gullar parvarish qilish, rasm solish va hakozolar bolani estetik tarbiyasini shakllantirishdagi jihatlardir. Ota-onalar voyaga etayotgan farzandlarining jismoniy bar kamolligiga o‘ta mas’uliyat bilan qarashlari lozim. Masalan: ertalabki badan tarbiya mashqlarini bolalar bilan birgalikda bajarish, to‘g‘ri va vitaminlashtirilgan ovqat berish, dam olishni, uyquni to‘g‘ri tashkil etish vaqtida shifokor nazoratidan o‘tkazishlari zarur. Bola hayotida mehnat tarbiyasi muhim sanaladi. Bolalarni mehnatga muhabbat ruhida tarbiyalash, ularda jismoniy mashq qilish odobini shakllantirish va ko‘nikmalar hosil qilishda, ularning qiziqishlari hisobga olingandagina erishiladi. Ota-onalar bolani maktabga tayyorlashda unda mehnat ko‘nikma va malakalarini hosil qilishga, mehnatga ehtiyojni tarbiyalashga, boshqalarning mehnatini qadrlashga, mehnat natijalarini ehtiyot qilishga o‘rgatishga jiddiy e’tibor berishlari lozim. Mehnat bolalarda uyushqoqlik, diqqat, saranjom- sarishtalikni tarbiyalash, shuningdek maqsadga erishishda sabot va matonat kabi iroda xususiyatlarini rivojlantirish vositasidir. Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni oilada tarbiyalashni, ota-onalar bilan hamkorlikni bundan keyin yanada takomilishtirish yo‘llarini izlab topish oilaviy tarbiyaning ijtimoiy tarbiya bilan aloqasini mustahkamlash maktabgacha ta’lim tashkilotlari xodimlari pedagogik omillar, bu sohada ilmiy ish olib boruvchi tadqiqotchilar va uslubchilarning muhim vazifasidir. Bolalarni tarbiyalash davlat ahamiyatidagi vazifadir. Uning to‘g‘ri hal qilinishi tarbiya ishining qo‘yilishiga kompleks yondashishga, tarbiyaviy muassasalarning, oila va jamiyatchilikning to‘liq o‘zaro ta’siri va harakatlarning birligiga bog‘liq. Maktabgacha yoshdagi bolaning maktab ta’limiga o‘tishi hamisha uning hayoti, axloqi, qiziqishi va munosabtalarida anchayin jiddiy o‘zgarishlarni yuzaga chiqaradi. Shuning uchun bolani bog‘chadayoq yoki uydayoq maktab ta’limiga tayyorlash, uni uncha qiyin bo‘lmagan bilim, tushuncha, ko‘nikma va malakalar bilan tanishtirish lozim. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida tarbiyachilar tomonidan o‘tkaziladigan ta’limiy faoliyatlar jarayonida bolalarda mustaqil fikrlash ko‘nikma va malakalari hosil qilinadi, tarbiyachining so‘zini tinglash, o‘rtoqlari bilan gaplashmaslik, har bir tarbiyachi tomonidan berilgan savollarga javob berishga harakat qilish, tarbiyachi tomonidan aytilgan fikrlarni takrorlashga o‘rgatib boriladi. Har bir yosh guruhlarda qancha mashg‘ulot o‘tkazish maktabgacha ta’lim tashkiloti ta’lim-tarbiya dasturida belgilab qo‘yilgan. Har bir Maktabgacha ta’lim tashkilotida metodik xonalar mavjud bo‘lib, unda Maktabgacha ta’lim tashkilotida ta’lim-tarbiya dasturining hamma bilimlari bo‘yicha metodik qo‘llamalar bo‘ladi. Tarbiyachi ta’limiy faoliyat jarayonida yangi pedagogik tehnologiya materiallaridan va tarbiyaning samarali metod va usullaridan foydalanadi. Bolaning yoshi, ruhiy- fiziologik xususiyatlari inobatga olinsa, tarbiya berishning samaradorligi oshadi. Tarbiyachi har bir bolaning imkoniyatlarini aniqlab olishi kerak, bolalar o‘zi yashayotgan jamoaga munosabatiga qarab bir necha guruhlarga bo‘linadi: 1-guruh: ijobiy xulqli bolalar bo‘lib, ular tez do‘stlashadilar. Ularni jamoa a’zolari hurmat qiladi. Bu toifadagi bolalar jamoaning faollari bo‘lib, tarbiyachi jamoa munosabatlarini o‘rnatishda ularga suyanadi. 2-guruh: faol tashabbusga qo‘shiladi, ammo beqaror bo‘ladi. 3-guruh: tortinchoq bo‘lib, o‘yinda qatnashmaydilar, mashg‘ulotlarda sust bo‘ladilar. Bunday bolalarga alohida e’tibor zarur. Tarbiyachi guruhdagi har bir bolaga individual yondashib, ularning bir-biri bilan o‘zaro munosabatga kirishib, do‘stlashishiga yordam beradi. Maktabgacha ta’lim tashkilotining asosiy pedagogik vazifasi – bolalarni yuksak ma’naviy-axloqiy ruhda tarbiyalash va ularni maktabda o‘qishga har tomonlama tayyorlashda ota-onalarga muntazam ravishda yordam ko‘rsatishdan iborat: Maktabgacha tarbiya tashkiloti xodimlarining eng birinchi vazifasi – maktabgacha ta’lim tashkiloti tarbiyalanuvchilarining ota-onalari va oilasining boshqa a’zolari ongida bola tarbiyasida oila birinchi darajali ahamiyatga egaligi va har bir oila bolalarining faollashuvida oilaviy va ijtimoiy tarbiyaning birligiga erishilgandagina kutilgan natijaga olib kelishiga chuqur ishonch uyg‘otishdir. Maktabgacha ta’lim tashkiloti ota-onalarda pedagogik bilimlar asosini yaratadi. Ularda tarbiya haqidagi fanga qiziqish uyg‘otadi. O‘z bilimlarini doimo kengaytirish istagini va unga intilish hissini uyg‘otadi. Keyinchalik esa maktab pedagogik umumta’limiga kirishib ketish hissini uyg‘otadi. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida ta’lim-tarbiyani har tomonlama, jumladan, ma’naviy, axloqiy, aqliy, estetik, jismoniy va mehnat tarbiyalari birgalikda olib borilib bola maktabga chiqariladi. Bola maktabgacha ta’lim tashkilotida olgan bilimlarini maktabda davom ettirishga shundagina qiynalmaydi. Aql keng ma’noda sezish, idrok etishdan boshlanadigan tafakkur va xayolni o‘z ichiga oladigan jarayondir. Bolalarni maktabga tayyorlashda aqliy tarbiyaning o‘rni katta. Bilimlar zahirasini kengaytirish, aqliy faollikni va mustaqillikni rivojlantirish, maktabda yaxshi o‘qish, keyingi mehnat faoliyatiga tayyorlanishning muhim shartidir. Bola 6-7 yoshdan maktabga o‘tishi, ularni maktab ta’limiga tayyorlash uchun aqliy rivojlantirish etarli bo‘lishini ta’minlash tarbiyachidan katta mas’uliyatni talab etadi. Maktabgacha ta’lim yoshida bilim tez sur’atda rivojlanib boradi, boyib boradi. Nutq shakllanadi, bilish jarayonlari takomillashadi, bola eng oddiy aqliy faoliyat usullarini egallab boradi. Bolalarda aqliy faoliyatni dastlab muomala orqali, so‘ng ta’limiy faoliyatlar orqali amalga oshiriladi. Tevarak-atrof, buyum va narsalar bolaning sezgi organlariga, ya’ni analizatorlariga ta’sir etadi va sezgi hosil bo‘ladi. Sezgi bolalarda ayrim xossalarni bilib olishga yordam beradi. (Issiq-sovuq, g‘adir-budir). Sezgi atrof-muhitni bilishning dastlabki bosqichi hisoblanadi. Bolalarning bilimlarni egallab olishlari ularning aqliy faolligini rivojlantirish aqliy malaka va ko‘nikma egallab olishlari, ularning maktabda muvaffaqiyatli o‘qishlari uchun bo‘lajak mehnat faoliyatiga tayyorlanishda manba bo‘lib xizmat qiladi. Maktabgacha yoshdagi bolalarni aqliy tarbiyalashning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: 1. Bolalarda tabiat va jamiyat to‘g‘risidagi bilimlar tizimini, ilmiy dunyoqarashni shakllantirish. 2. Bilimga doir ruhiy jarayonlarni rivojlantirish: sezgi, idrok, xotira, xayol, tafakkur, nutq. Bilishga doir ruhiy jarayonlarni rivojlantirish aqliy tarbiyaning muhim vazifasidir. 3. Bilishga qiziqish va aqliy qobiliyatlarni aqliy mehnat madaniyatini rivojlantirish. Aqliy tarbiyaning vazifasi bolalar qiziquvchilarni, ya’ni qiziquvchanligini ular aqlining sinchkovligini rivojlantirish va shular asosida bilishga qiziqish hosil qilishdan iborat. 4. Aqliy malaka va ko‘nikmalarni rivojlantirish, ya’ni eng oddiy faoliyat usullari predmetlarni tekshirish, ulardagi muhim va muhim bo‘lmagan belgilarni ajratib ko‘rsatish, boshqa predmetlar bilan taqqoslash maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarga aqliy tarbiya berish vazifalaridan biridir. Bu ko‘nikma va malakalar bilish faoliyatining tarkibiy qismlari bo‘lib, bolaning bilimlarni chuqur egallab olishiga yordam beradi. Eng muhimi shundaki, bolalarga bilim beribgina qolmay, ularni olgan bilimlaridan aqliy va amaliy vazifalarni hal etishga foydalanishga o‘rgatish. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarining oila bilan ishlash tizimida aniq maqsad, mazmun bo‘lishi kerak. Maktabgacha ta’lim tashkilotining ota-onalar bilan ishlashidan jamoa tarzida va yakkama-yakka holda ishlash shakllarini mohirlik bilan qo‘shib olib borish, keng aholi ommasi orasida pedagogik tashviqot ishlarini tashkil qilish tufayli bolalarni tarbiyalashda ijobiy natijalarga erishish mumkin. Maktabgacha ta’lim tashkiloti xodimlaridan ota-onalar va oila bilan hamkorlikdagi ishlaridan eng keng tarqalgan shakl va usullarini keltiramiz. Ota-ona va oila bilan yakkama-yakka ishlash. Bunda oilaga tarbiyachining borishi, ota-onalar uchun suhbat o‘tkazish, ularga maslahat berish, ota-onalarni bolaning maktabgacha ta’lim tashkilotidagi hayoti bilan tanishtirish kabilar kiradi. Ota-onalar bilan jamoa tarzida tashkil qilinadigan ishlar. Bular otaonalarning guruhiy va umumiy majlislari, ota-onalar maktabi, anjumanlar, shanbaliklar, savol- javob kechalari. Ko‘rsatmali ishlar – ishning bu turi: ko‘rgazmalar uyushtirish, bolalarning ishlarini namoyish qilish, ochiq eshiklar kuni, ota-onalar burchagi, ota-onalar uchun kutubxonalar tashkil qilish Bolaning oilasini borib ko‘rish va oila a’zolari bilan yaqindan tanishish. Bolalar maktab ta’limiga tayyorgarligiga ta’sir etuvchi omillar haqida gapirar ekanmiz, maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni oilada tarbiyaning ota-onalar bilan hamkorlikda, bundan keyin yanada takomillashtirish yo‘llarini izlab topilsa, maqsadga muvofiq bo‘lar edi. Oilaviy tarbiyaning ijtimoiy tarbiya bilan aloqasini mustahkamlash maktabgacha ta’lim tashkiloti xodimlarining, pedagog olimlar, bu sohada ilmiy ish olib boruvchi tadqiqotchi va metodistlarning o‘rni juda ham kattadir. Bolalarni maktabga tayyorlashda talimiy faoliyatlarning ahamiyati. Ta’limiy faoliyat tarbiyachi tomonidan bolalarga kerakli bilim va malakalarni umumiy holda xabardor qilish demakdir. Ta’limiy faoliyatlar kun davomida o‘tkazib boriladi. Kunning birinchi qismiga mo‘ljallangan mashg‘ulotlar ancha samara beradi. Ta’limiy faoliyat jarayonida bolalarda mustaqil fikrlash ko‘nikma va malakalari hosil qilinadi, tarbiyachining so‘zini tinglash, o‘rtoqlari bilan gaplashmaslik, har bir tarbiyachi tomonidan berilgan savollarga javob berishga harakat qilish, tarbiyachi tomonidan aytilgan fikrlarni takrorlashga o‘rgatib boriladi. Har bir yosh guruhlarda necha marta ta’limiy faoliyat o‘tkazish bolalar Maktabgacha ta’lim tashkiloti ta’lim-tarbiya dasturida belgilab boriladi. Ta’limiy faoliyatning turlari haqida gapiradigan bo‘lsak, ta’limiy faoliyatning turlari quyidagichadir: Bolalarning bilimlarini sinovchi talimiy faoliyatlar – ushbu ta’limiy faoliyatlarni o‘tkazishdan maqsad, tarbiyachi dasturda belgilangan bilim va malakalarini egallash darajasini bilib oladi va keyingi ishlari davomida ishlarni inobatga oladi. Kompleks ta’limiy faoliyatlar – bu ta’limiy faoliyat bolalar maktabgacha ta’lim ashkiloti tajribasida keng tarqalgan bo‘lib, bunday ta’limiy faoliyatlarda bolalarga yangi bilim beriladi. Ta’limiy faoliyatning tuzilishi esa: - bolalarni uyushtirish; - asosiy qism; - yakuniy qism. Ta’limiy faoliyatga tayyorlanish mazmuni ham mavjud bo‘lib, ushbu mazmunga quyidagilarni kiritishimiz mumkin; 1. Ta’limiy faoliyatni rejalashtirish. 2. Kerakli jihozlarni oldindan tayyorlash. 3. Bolalarni ta’limiy faoliyatga tayyorlash. Bolalarni maktabga tayyorlashda tarbiyachi ta’limiy faoliyatni bir bo‘limidan bitta emas, balki butun bir ta’limiy faoliyatning mazunini rejalashtirib olib borilsa, ijobiy natijani qo‘lga kiritadi. Tarbiyachiga metodik qo‘llanmalardan foydalanib mashg‘ulot o‘tish tavsiya etiladi. Har bir Maktabgacha ta’lim tashkilotida metodik xonalar mavjuddir. Unda maktabgacha ta’lim tashkiloti ta’lim-tarbiya dasturining hamda hamma bo‘limlari bo‘yicha metodik qo‘llanmalar bo‘ladi. Yetishmovchiliklarni tarbiyachi o‘zi tayyorlaydi va bu ishga ba’zan tayyorlov guruhidagi, ya’ni maktabga tayyorlov guruhidagi bolalarni jalb etadi. Tarbiyachi ta’limiy faoliyat uchun kerakli jihozlarni bir kun avval tayyorlab qo‘yadi. Maktabgacha ta’lim tashkilotining birinchi kichik guruhida haftasiga 10 ta ta`limiy faoliyat o‘tkaziladi. Ular quyidagicha taqsimlanadi: -atrofdagi voqealar bilan tanishtirish va bolalar nutqini rivojlantirish; - rasm chizish va loy yoki plastilindan narsa yasash; - qurilish materiallari bilan mashqlar bajarish; - musiqa mashg‘ulotlari; -jismoniy tarbiya mashg‘ulotlari. Ta’limiy faoliyatlar 10-15 daqiqa davom etadi va ular shanba kunidan tashqari har kuni ertalab va kechqurun o‘tkaziladi. Ta’limiy faoliyatlar bilan bir qatorda sayr vaqtida atrofdagi narsalarni kuzatish, harakatli va didaktik o‘yinlar rejalashtiriladi. ta’limiy faoliyatlarning katta qismi rivojlanishi bir xil darajada bo‘lgan bolalarni birlashtiruvchi kichik guruhlarda o‘tkaziladi. Batafsil tushuntirish va kattalarning yordamini talab qiladigan yangi materialdan foydalaniladigan ta’limiy faoliyatlar (masalan, yig‘ma kartinalar yoki yangi konstruktor, birinchi marta beriladigan mashg‘ulotlar) ana shunday o‘tkaziladi. Harakatlarining navbatiga rioya qilinadigan ta’limiy faoliyatlarda bolalar uncha ko‘p bo‘lmasligi kerak. Masalan, gimnastika asboblari bilan o‘tkaziladigan jismoniy tarbiya mashg‘ulotlari, “Loto” tipidagi va nutqni rivojlantirish mashg‘ulotlari ana shunday bo‘ladi, bunda ayrim bolalar o‘z faolliklari bilan boshqalarini chetga surib qo‘yishlari mumkin. Ammo hayotning uchunchi yilida ta’limiy faoliyatlarning ayrim turlarini butun guruh bilan o‘tkazish ham mumkin, chunki bola xulq-atvor qoidalarini (butun e’tibor bilan tinglash, jim utirish) egallagan bo‘ladi, o‘z harakatlarini boshqa bolalar bilan muvofiqlashtira boshlaydi, kattalarning nutqi uning harakatini yo‘lga soladigan bo‘ladi. Bolalarning butun guruh bilan ayni vaqtda musiqa ta’limiy faoliyatlarini, harakatli o‘yinlarni, shuningdek bolalarning o‘zlari asosan tomoshabin bo‘ladigan ko‘rgazmali insenirovkalarni o‘tkazish mumkin. Ta’limiy faoliyat vaqtida tarbiyachining e’tiborini hech kim chalg‘itmasligi, xona jimjit bo‘lishi, halaqit berishi mumkin bo‘lgan hamma narsalar chetga olib qo‘yilishi kerak. Bolalarning mustaqil faoliyati bilan, ayniqsa, o‘yin bilan bog‘liq mashg‘ulotlar katta samara beradi. Masalan: musiqa mashg‘ulotlari, sensor rivojlanish ta’limiy faoliyat turlaridan foydalanish mumkin. Hayotning uchunchi yilida bolalarni o‘rgatish ko‘rgazmali tarzda olib boriladi. Ta’limiy faoliyatlar maktabgacha ta’lim tashkilotida o‘qitishning asosiy shaklidir. Ular maktabgacha ta’lim yoshidagi hamma bolalar uchun majburiy; ular uchun dastur mazmuni belgilangan, kundalik rejimida doimiy vaqt ajratilgan, ularning qancha vaqt davom etishi tayinlangan. Maktabgacha ta’lim tashkilotida ta’limiy faoliyatlar bolalarni maktabga tayyorlashda katta ahamiyatga ega. Bu ta’limiy faoliyatlarda bolalar o‘quv faoliyati ko‘nikmalari hosil qiladilar, ancha intizomli, uyushgan bo‘lib boradilar. Ularda barqaror diqqat, diqqatni bir narsaga qarata olish, irodaviy zo‘r berilish qobiliyati rivojlanadi. Tizimli o‘qish natijasida bilishga qiziqish paydo bo‘ladi. Bolalarni jamoada o‘qitish muayyan afzalliklarga ega: birgalikda ishda ular bir-birlariga faol ta’sir etadilar, tashabbus, fahm-farosat ko‘rsatish imkoniga ega bo‘ladilar. Bolalar oldilariga ko‘pchilikdan kuch-g‘ayrat talab qiladigan vazifalar qo‘yilganda birgalikdagi kechinmalar paydo bo‘ladi, jamoaviylik tuyg‘usi vujudga keladi. Ekskursiyalar, rasm chizish, loy va plastilindan buyumlar yasash, qurish-yasashga oid ishlarni birgalikda bajarish, umumiy o‘yinlarda va musiqa mashg‘ulotlardagi raqslarda, harakatlarni rivojlantirish ta’limiy faoliyatlarida birlashish, badiiy adabiyotni o‘qish tufayli yuzaga kelgan birgalikdagi kechinmalar – bularning hammasi inoq bolalar jamoasini vujudga keltirishda yordam beradi hamda, jamoada yashash va ishlash ko‘nikmasi hosil qiladi. Ta’limiy faoliyatlardagi o‘qitish jarayonida bolalarda maktabga va o‘qishga qiziqish tarbiyalanadi, to‘g‘ri va xulq- atvor ko‘nikmalari, mas’uliyat hissi, ishchanlik, o‘zini tuta bilish, ishda zo‘r berish odati hosil qilinadi. Bolalarga kerakli bilim va malakalarni ta’limiy faoliyat jarayonida, yangi pedagogik tehnologiya materiallaridan va tarbiyaning samarali metod usullaridan foydalanilsa, bolani yosh, ruhiy fiziologik xususiyatlari inobatga olinsa, tarbiya berishning samaradorligi oshadi. Bolalar ta’limiy faoliyatlarning turli xil ko‘rinishlarini egallashlari orqali, yoshlari o‘sib borishi davomida maktabga bo‘lgan qiziqishlari ham o‘sib rivojlanib boradi. Buning natijasida ular maktabda ham hech qiynalmay o‘qib, rivojlanishni davom ettirib boradilar. 2.2. Maktabga tayyorlov guruhi bolalarida jismoniy sifatlarni harakatli o‘yinlar va gimnastika elementalari vositasida shakllantirish Maktabgacha yoshdagi bolalarni jismoniy tarbiyalash jarayonida ta’limiy vazifalarni hal etish ham muhimdir. Chunonchi: harakat ko‘nikma va malakalarini shakllantirish, jismoniy sifatlar (chaqqonlik, tezkorlik, egiluvchanlik, muvozanat, ko‘z bilan chamalash, kuchlilik, chidamlilik) ni o‘stirish, to‘g‘ri qaddi-qomat, gigiyena ko‘nikmalarini tarbiyalash, jismoniy tarbiya haqidagi bilimlarni o‘zlashtirish. Bolalar asab tizimining plastikligitufayli ularda harakat ko‘nikmalari nisbatan yengil shakllanadi. Ularning ko‘pchiligidan (emaklash, yurish, chang‘ida yurish, velosipedda sayr qilish va boshqalar) kundalik hayotda harakat vositasi sifatida foydalaniladi. Harakat ko‘nikmalari tashqi muhit bilan aloqani osonlashtiradi va uni bilishga yordam beradi: bola emaklab o‘zini qiziqtirgan narsalarga yaqinlashadi va ular bilan tanishadi; velosipedda sayr qila oladigan bolalar qor, shamollarni oson idrok etadilar; suzish chog‘ida esa bolalar suvning xossalari bilan tanishadilar. Jismoniy tarbiya mashqlarini to‘g‘ri bajarish muskullar, paylar, bo‘g‘imlar, suyak tizimini rivojlantirishga samarali ta’sir qiladi. Mustahkam shakllangan ko‘nikmalaridan foydalanish bolaga mashqlarni bajarishda jismoniy kuchni tejash va o‘yin faoliyatida e’tiborni kutilmagan vaziyatlarda yuzaga keladigan turli vazifalarni olishga yo‘naltirish imkonini beradi. Bolalarda 7 yoshgacha shakllangan harakat ko‘nikmalari maktabda ularni yanada takomillashtirish uchun zamin bo‘lib xizmat qiladi va kelajakda sportda yuqori natijalarga erishish imkonini beradi. Bolalarda harakat ko‘nikmalarining shakllanishi jarayonida harakat birmuncha murakkabroq harakatlar va bu harakatlarni o‘z ichiga oluvchi turli faoliyat turlarini osongina egallash qobiliyati hosil qilinadi. Yosh guruhlarga oid harakat ko‘nikmalarining hajmi dasturda berilgan. Maktabgacha yoshdagi bolalarda saflanish, umumrivojlantiruvchi mashqlar, asosiy harakatlar, sport mashqlarini bajarish ko‘nikmalarini shakllantirish lozim. Bundan tashqari, bolalarni sport o‘yinlariga va sport o‘yinlari elementlari (basketbol, xokkey, futbol, voleybol)ni bajarishga o‘rgatish zarur. Harakat ko‘nikmalari hajmi maktabgacha ta’lim tashkilotlarida sharoitning mavjudligi, bolalarning jismoniy tayyorgarligi, tarbiyachilarning malakasi, ota-onalar yordamiga qarab kengaytirilishi mumkin. Maktabgacha yoshdagi bolalarni, o‘tirgan, turgan holatda va yurganda qaddi-qomatni to‘g‘ri tutish ko‘nikmalariga o‘rgatish muhim. Bolalar nutqini rivojlantirish uchun katta insonlarning ahamiyati beqiyosdir. Nafaqat tarbiyachi pedagoglar balki, ota- onalar ham katta ahamiyatga egadir. Ota- onalarning bola uchun eng katta qilgan yaxshiliklaridan biri bu bolalarga ilk so‘zlarni aytib boshlaganidan to‘g‘ri talaffuzni o‘rgatishidir. Maktabgacha ta’lim sog‘lom, har tomonlama yetuk bolalarni tarbiyalash uchun zarur tashkiliy, uslubiy, psixologik, pedagogik shart-sharoit yaratadi, bolalarni maktabda muntazam ravishda ta’lim olishga tayyorlash ota-onalarga yordam beradi. So‘ngi yillarda maktabgacha ta’lim tizimini takomillashtirish, ta’lim-tarbiya mazmuni, shakli vosita va metodlarini yangilashga alohida e’tibor berilmoqda. O‘zbekiston Respublikasi “Ta’lim to‘g‘risida”gi qonunining 11- moddasida: “Maktabgacha ta’lim bola shaxsini sog‘lom va yetuk, maktabda o‘qishga tayyorlangan tarzda shakllantirish maqsadini ko‘zlaydi. Bu ta’lim olti-yetti yoshgacha oilada, maktabgacha ta’lim muassasalarida va mulk shaklidan qat’i nazar, boshqa ta’lim muassasalarida olib boriladi”, - deyilgan. Maktabgacha ta’lim tashkilotlaridagi ta’lim-tarbiya jarayonida ilg‘or pedagogik va axborot texnologiyalaridan foydalanish, tashkilotlarni zamonaviy bilimlarga ega tarbiyachilar bilan to‘ldirish hamda ularda kasbiy malaka, faoliyatga nisbatan ijodiy yondashuv hissini qaror toptirish, uzluksiz ta’lim tizimida olib borilayotgan islohotlarning muhim yo‘nalishlaridan biridir. Kadrlar tayyorlash milliy dasturida qayd etilganidek, maktabgacha ta’lim tizimini takomillashtirish bo‘yicha malakali tarbiyachi va pedagog kadrlar bugungi kunda uzluksiz innovatsion izlanishda bo‘lishi, fikrlashi, shuningdek, Maktabgacha ta’lim tashkilotlarda ham innovatik g‘oyalarni shakllantirish asosida faoliyat ko‘rsatishi zarur. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017–2021-yillarda “Maktabgacha ta’lim tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Qarorida: “Maktabgacha ta’lim tashkilotlari tarmog‘ini kengaytirish, malakali pedagog kadrlar bilan ta’minlash, bolalarni maktab ta’limiga tayyorlash darajasini tubdan yahshilash, ta’lim-tarbiya jarayoniga zamonaviy ta’lim dasturlari va texnologiyalarini tatbiq etish, bolalarni har tomonlama intellektual, axloqiy, estetik, jismoniy rivojlantirish uchun shart-sharoitlar yaratish masalalariga alohida e’tibor qaratildi”. Bu qaror maktabgacha ta’lim tizimini yanada takomillashuviga xizmat qiladi. Respublikamizda uzluksiz ta’lim tizimining barcha bosqichlariga, jumladan uning maktabgacha ta’lim bosqichiga e’tibor ortib borishi bilan bir qatorda maktabgacha yoshdagi bolalarni maktabgacha ta’lim muassasalariga jalb etish ulushi kamayib borishi bu borada maqsadli tadqiqotlar olib borish, mamlakatimiz ilmiy-texnikaviy dasturi, ustuvor tadqiqotlarga yo‘nalishlarining bir qismi sifatida qaralishi lozim. Zero, ta’kidlab o‘tganimizdek, uzluksiz ta’lim bosqichlarining nechog‘lik samarali ishlashi ma’lum darajada maktabgacha ta’lim sifatiga bog‘liq: bu davrda bolaning dunyoqarashi, tasavvurlari shakllanib bo‘ladi. Unga to‘g‘ri mazmun va yo‘nalish berish pedagogika fani, ta’lim amaliyotining dolzarb muammosidir. Bola nutqini rivojlantirish, eng avvalo, til qobilyatini shakllantirishni talab qiluvchi muloqot shakllarini rivojlantiruvchi demakdir (A.A.Leontyev). Ilmiy tadqiqotlar va yo‘nalishlar tahlili maktabgacha yoshdagi bolalar nutqining turli tomonlarini rivojlantirish xususiyatlari hamda ularning ilmiy adabiyotda o‘rganilganlik darajasini aniqlash imkonini beradi. Maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirish masalalarini tadqiq etish O‘zbekiston Respublikasida o‘tgan asrning 50-yillarida boshlangan. Maktabgacha ta’lim sohasidagi birinchi fan nomzodi A.V.Nikolskaya mahalliy millat bolalariga rus tilini o‘qitish zarurligi masalasini ko‘tarib chiqdi. U tomonidan o‘tkazilgan sinov tadqiqotlari (1958–1960-yillar) natijasida maktabgacha katta yoshli o‘zbek bolalariga ruscha og‘zaki nutqni o‘rgatish metodikasining asosiy mazmuni belgilangan va uning asosiy masalalari ishlab chiqilgan. XX asrning 70-yillarida A.V.Nikolskayaning ilmiy rahbarligi ostida E.M.Razbayeva tomonidan maktabgacha yoshdagi katta bolalarda o‘qilgan asarlar asosida kattalar mehnatiga hurmatni tarbiyalash bo‘yicha tadqiqot o‘tkazildi. S.O.G‘oziyeva tomonidan (E.M.Razbayevaning ilmiy rahbarligi ostida) maktabgacha katta yoshdagi bolalarda o‘zbek xalq og‘zaki ijodidan (xalq ertaklari, o‘yinlar) foydalanish asosida atrofdagilarga adolatli munosabatda bo‘lishni shakllantirish masalalari tadqiq qilindi. 1979-yildan boshlab to bugungi kungacha maktabgacha yoshdagi bolalarga ona tili va o‘zga tilni (rus, o‘zbek) o‘qitish muammosi O‘zbekiston olimlari, metodistlari, psixologlarining tadqiqot obyekti hisoblanadi (F.R.Qodirova, R.M.Qodirova, G.X.Jumasheva, D.R.Babayeva, D.Abdurahimova, L.R.Mirjalilova, N.Sh.Nurmuhammedova va boshq.). Barcha tadqiqotchilar bola nutqini va uning rivojlanishini alohida ajratilgan holda emas, balki katta yoshli kishining bolaga pedagogik 12 ta’siri bilan o‘zaro bog‘liqlikda ko‘rib chiqadilar. Ushbu yondashuv o‘rinlidir, zero, fandagi zamonaviy tadqiqotlar nutqni o‘zlashtirish va ijtimoiy o‘zaro hamkorlik – o‘zaro bog‘liq jarayonlardir, nutqni rivojlantirish esa – ijodiy jarayon, biroq u stixiyali jarayon emas, degan fikrga asoslanadi. Maktabgacha ta’lim sohasidagi tayyorlov guruhining ayrim bolalari so‘zlarni aytishga qiynaladi. Bu vaqtda tarbiyachiga yordam sifatida “Logopedlar” tashrif buyurishadi.Ular bolalarni so‘zlashga o‘rgatishga ancha yordam beradi. Maktabgacha yoshdagi katta bolalar nutqini rivojlantirishda erishilgan asosiy natijalar muloqot sohasidagi chuqur o‘zgarishlar bilan bog’liqdir. Tengdoshlar bilan muloqot qilish birinchi o‘ringa o‘tadi. Bola o‘z tengdoshini kattalardan afzal ko‘ra boshlaydi. O‘yin jarayonidagi o‘rtog’iga qaratilgan nutq kattalar bilan bo‘lgan muloqotga qaraganda ancha mazmunliroq bo‘la boshlaydi. Sherik bilan dialog - muvofiqlashtirilgan predmetli va nutqiy faoliyat tusiga ega bo‘ladi. Bolalar endi qo‘shnilari e’tiborini jalb qila oladilar , o‘zlari ham uning ishlari va bildirgan fikrlari bilan qiziqadilar. Bolalarda sport mashg‘ulotlariga muhabbat, ularning natijalariga, sportchilarning yutuqlariga qiziqishini tarbiyalash lozim. Jismoniy tarbiya jarayonida axloqiy, aqliy, estetik va mehnat tarbiyasini amalga oshirishning katta imkoniyatlari mavjud. Mashqlarni bajarish jarayonida bolalarda xarakterning ijobiy xususiyatlari (uyushganlik, intizomlilik, kamtarlik, ko‘ngilchanlik va hokazo) va axloqiy fazilatlari – halollik, haqqoniylik, o‘rtoqlik hissi, o‘zaro yordam, jamoada shug‘ullanish malakasi, jismoniy inventarni ehtiyot qilish, topshiriqni mas’uliyat bilan — botirlik, qat’iylik, o‘z kuchiga ishonch, qiyinchiliklarni yen- gishda sabotlilik, chidamlilik va boshqalarni namoyon qilish uchun juda qulay sharoit yaratiladi. To‘g‘ri tashkil etilgan jismoniy tarbiya bolalarning aqliy o‘si shiga yordam beradi, chunki asab tizimi va boshqa organ hamda tizimlarning normal faoliyati uchun qulay sharoit yaratiladi, bu esa yaxshiroq idrok etish va eslab qolishga yordam beradi. Bolalarda barcha ruhiy jarayonlar (idrok, tafakkur, xotira, xayol va boshqalar), shuningdek, tafakkur jarayonlari (kuzatish, taqqoslash, analiz, sintez, umumlashtirish va boshqalar) rivojlanadi. Maktabgacha yoshdagi katta bolalar nutqining vazifalari turlichadir. Nutqdan atrofdagilar bilan aloqa o‘rnatishda, o‘ziga, o‘z ishlariga va kechinmalariga diqqatni jalb qilishda, bir-birini o‘zaro tushunishda, sherik xulqiga, uning fikri va hissiyotlariga ta’sir ko‘rsatishda, o‘z faoliyatini tashkil etishda, o‘yindagi o‘z o‘rtog’ining harakatlarini muvofiqlashtirishda foydalaniladi. Nutq atrof-muhit haqidagi muhim bilim manbai, tabiat, narsalar va odamlar dunyosi haqidagi tasavvurlarni qayd etish vositasi, bilish faoliyati vositasi bo‘lib xizmat qiladi. Maktabgacha yoshdagi katta bolalarning nutqi shuningdek, obyektiv aloqalarning o‘ziga xos sohasi sifatida namoyon bo‘ladi, u bularni so‘z, tovush, qofiyalar va fikrlar bilan o‘ynab turib anglaydi. Nutqiy rivojlanishga til qobiliyatlarini - til elementlari va ular bilan operatsiyalar o‘tkazish qoidalarini o‘z ichiga oluvchi harakatchan, funksional tizimlarni shakllantirish sifatida qaraladi. Bu til umumlashtirmalari negizida yaratiladigan individual til tizimidir. Turli yosh bosqichlarida turli til vositalarini, ya’ni: nutq tovushlari, leksik-grammatik materiallar va boshqalarni o‘zlashtirishda bolalar nutqida individual farqlar kuzatiladi. Shuningdek, bolalar nutqi shakllanishining asosiy bosqichlarida ham individual farqlar kuzatiladi. Bolalar tili nafaqat kattalar tilining dastlabki bosqichi, balki o‘z xususiy qonunlariga bo‘ysunadigan to‘la mustaqil tuzilmalar hamdir. Bola nutqi - bolaga oid bo‘lgan o‘ziga xos submadaniyatning qimmatli ovozidir. Nutqni rivojlantirish nafaqat bolani atrof-olam bilan tanishtirish tomoni, balki umumiy psixik rivojlanish ustuni hisoblanadi. Bola nutqining rivojlanishi umuman shaxsni va shu bilan birga barcha psixik jarayonlarni shakllantirish bilan bog’liqdir. “Tilni egallash jarayoni - bu faqat va shunchaki bilimlar, mahorat hamda ko‘nikmalarni berish jarayoni emas. Bu eng avvalo tarbiyadir. Qalbni tarbiyalash, aqlni tarbiyalash, fikrlar tuzishni shakllantirish, inson ruhiy qiyofasining eng nozik qirralariga chidam bilan ishlov berishdir” (K.D.Ushinskiy). Bola nutqiy rivojlanishining, bir tomondan, tashqi ta'sirlar bilan belgilanishi, ikkinchi tomondan esa uning to‘satdan yuz berishi, “o‘z-o‘zidan harakatga kelishi” bilan tavsiflanishini tushunish nutq ontogenezi haqidagi zamonaviy tasavvurlarga xos holatdir. Nutqni rivojlantirishning ana shu qonuniyatlari va mexanizmlarini tushunib yetish ularni batafsil ko‘rib chiqishni talab qiladi. Qayd etish lozimki, olimlar fikriga ko‘ra, o‘z-o‘zini rivojlantirish jarayonlari nafaqat nutqda, balki mutlaqo bolalar faoliyati bo‘lmish o‘yinlar va bolalar qiziquvchanligi jarayonida ham yorqin namoyon bo‘ladi (N.N.Podyakov) hamda u kattalar rolini inkor etmaydi: kattalar bolalarning faolligiga javob beradi, bolaga e’tiborini qaratgani holda uni faoliyatga, muloqotga chorlaydi. So‘nggi yillarda nutq rivojlanishidagi ayrim bosqichlarni o‘rganishga katta e’tibor qaratilmoqda. Ma’lumki, har bir inson butun umri mobaynida til boyliklarini egallagani holda o‘z nutqini takomillashtirib boradi. Har bir yosh bosqichi uning nutqiy rivojlanishiga biron-bir yangilik olib kiradi. Nutqni egallashdagi eng muhim bosqich maktabgacha yoshga to‘g’ri keladi. Verbal bosqichgacha bo‘lgan davrni (yoki tayyorgarlik bosqichini) psixologik tahlil qilish tadqiqotchilarni nutqning muhim omillari aynan ushbu davrda shakllanadi, degan xulosaga olib kelmoqda. Zero, mazkur davrda muloqotga ehtiyoj shakllanadi, atrofdagi kattalar bilan emotsional aloqa o‘rnatiladi, ovoz munosabatlari, nutq-harakat apparati, fonematik tinglash qobiliyati, kattalar nutqini faol qabul qilish va tushunish rivojlanadi. Ushbu omillarning shakllanishi - rivojlanishning nutq bosqichiga o‘z vaqtida o‘tishning muhim shartidir. So‘nggi yillarda olingan faktlar bolaning o‘z vaqtida va to‘g‘ri tashkil etilgan kattalar bilan bevosita-emotsional muloqotining bolaning kattalar nutqini qanday tushuna boshlashini, uning qachon faol so‘zlay boshlashini va kelgusida uning nutqi qanday sur'atda rivojlanishini aniqlashda hal qiluvchi ahamiyatga egaligidan dalolat bermoqda. Ilk bolalik davri chegaralari bilan tutash bo‘lgan nutqning shakllanish bosqichi turli soha olimlarini, jumladan: psixologlar , pedagoglar, lingvistlarni eng avvalo bu nutq rivojidagi o‘ziga xos alohida davrligi bilan qiziqtirib keladi. Buning o‘ziga xosligi shundaki, u nutqni rivojlantirish uchun sentiziv hisoblanadi; mazkur davrda nutq muloqot vositasi sifatida paydo bo‘ladi va takomillashadi; uning rivojlanishi shunday tez sur’atlarda amalga oshadiki, keyin u kelgusidagi barcha ontogenez mobaynida boshqa kuzatilmaydi. K.D.Ushinskiy shunday qayd etgan edi: “Bola ikki- uch yoshida shunchalik yengil va tez o‘zlashtirib oladiki, keyin yigirma yil qunt bilan o‘qiganida ham uning yarmini ham o‘zlashtira olmaydi”. Ilk yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirish masalalari ko‘p yillar mobaynida ishlab chiqilgan. Ushbu davr tadqiqotchilarni nutq rivojlanishining nafaqat muayyan davrda, balki bolaning kelgusi rivojida ham katta rol o‘ynaydigan tomonlari bilan o‘ziga jalb qiladi. Nisbatan katta yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirishdagi nuqsonlar va kechikishlarni keltirib chiqaruvchi sabablarning ko‘pchiligi ko‘pincha ilk bosqichlarda bola nutqi shakllanishining o‘ziga xos jihatlariga bog‘liq bo‘ladi. Ushbu jihatga Y.I.Tixeyeva ham e’tiborni qaratgan. Ilk yoshlardagi bolalar nutqini o‘rganish ishiga Y.I.Tixeyeva, N.M.Shelovanov, V.I.Fradkina, N.M.Aksarina, G.M.Lyamina, V.A.Petrova kabi taniqli olimlar, amaliyotchi pedagoglar va metodistlar sezilarli hissa qo‘shdilar. Bolaning faol nutqqa o‘tishi paytida uning nutqini rivojlantirishga oid ko‘p sonli tadqiqotlar natijalarini umumlashtirib, ushbu asosiy qoidalarni bayon qilamiz. Ilk yoshda nutqni rivojlantirish ikki yo‘nalish bo‘yicha olib boriladi: bola nutqini takomillashtirish va uning o‘z faol nutqini shakllantirish. Ilk yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirish chog’ida nutqning talaffuz jihatlarini shakllantirish muddati va sur'atlaridagi individual farqlar juda sezilarli bo‘ladi, odatda faol nutq 2-2,5 yoshlarga kelib paydo bo‘ladi. Bolaning o‘z yaqinlari bo‘lgan kattalar bilan muloqotga ehtiyoji nutqni o‘z vaqtida va to‘g‘ri rivojlantirishning hal qiluvchi sharti hisoblanadi. Kommunikativ funksiya nutqning birlamchi vazifasidir. Ushbu davrda nutq bolani ijtimoiy tajriba bilan tanishtirish, uning faoliyatini kattalar tomonidan boshqarishning eng muhim vositasiga aylanadi, nutq ta’siri ostida barcha psixik jarayonlar qayta quriladi. Bolaning kattalar bilan amaliy hamkorligiga oid vaziyatlarda faol nutqdan foydalanishi nutq shakllanishining uchinchi bosqichiga - uni muloqot vositasi sifatida takomillashtirish davriga o‘tishning asosiy mezonlaridan biri hisoblanadi. Nutq ontogeneziga oid ko‘p sonli tadqiqotlar aynan shu bosqichga bag‘ishlangan. 90-yillarning oxiridan boshlab A.S.Vigotskiy, A.A.Leontyev, F.A.Soxin, A.M.Shaxnorovich, Ye.I.Negnevitskaya va boshqa olimlar tomonidan yaratilgan qoidalarga tayangan holda R.M.Qodirovaning ilmiy rahbarligi ostida ona tilida va shu bilan birga chet tillardagi nutq ontogenezi qirralarini tadqiq qilish ishlari olib borilmoqda. Xususan, D.Babayeva tomonidan maktabgacha yoshdagi katta bolalarni atrof- olam bilan tanishtirish jarayonida ularda nutqni (ona tili - o‘zbek tilida) rivojlantirish, N.Nurmuhammedova tomonidan ikki tillilik sharoitida bilingv bolalarda ravon nutqni (rus tilida) rivojlantirish, Sh.Sharipova tomonidan maktabgacha yoshdagi katta bolalarda vaziyatli o‘yinlar asosida nutqiy muloqot (rus tilida) madaniyati ko‘nikmalarini tarbiyalash masalalari bo‘yicha tadqiqotlar o‘tkazilgan. Fanning turli yo‘nalishlari vakillarining asarlari to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilgan kommunikatsiyaning nutqni rivojlantirishda qanchalik muhim ahamiyatga ega ekanligini isbotlab bermoqda. Maktabgacha yoshdagi bola nutqini rivojlantirishning asosiy vazifasi bola tomonidan ona tilining har bir yosh bosqichi uchun belgilangan normalari va qoidalarini o‘zlashtirilishi hamda uning kommunikativ qobiliyatlarini rivojlantirishdan iboratdir. Qayd etish lozimki, bir xil yoshdagi bolalarning nutqiy darajasi bir-biridan mutlaqo farq qilishi mumkin. Maktabgacha yoshda nutqni rivojlantirish (ona tilini egallash) o‘z tabiatiga ko‘ra ko‘p qirrali jarayon hisoblanadi. U aqliy rivojlanish bilan uzviy bog‘langan, chunki insonning rivojlangan tafakkuri - bu nutqiy, til, so‘z-mantiqiy tafakkurdir. Nutqiy rivojlanish, tilni egallash va aqlni, bilishni rivojlantirish o‘rtasidagi o‘zaro bog’liqlik tafakkurni Shu bilan birga nutqiy (til) va intellektual rivojlanishdagi rivojlantirish uchun tilning qanchalik muhim ahamiyatga egaligidan dalolat bermoqda.O‘zaro bog’liqlikni teskari yo‘nalishda - intellektdan tilga qarab ham ko‘rib chiqish zarur. Bunday yondashuvni shartli ravishda intellektning til (lingvistik) funksiyasini tahlil qilish, ya’ni intellekt, fikrlash faoliyatining tilni egallashdagi ahamiyatini aniqlash sifatida ham belgilash mumkin (F.A.Soxin). Ayniqsa, ravon nutqni, ya’ni mazmunli, mantiqiy, izchil nutqni shakllantirishda nutqiy va intellektual rivojlanish o‘rtasidagi uzviy aloqa yanada aniqroq ko‘rinadi. Biron-bir narsa haqida tushunarli qilib so‘zlab berish uchun hikoya obyektini (predmet, voqeani) aniq tasavvur qilish, tahlil qila olish, asosiy xususiyat va sifatlarni tanlab olish, predmet bilan hodisalar o‘rtasida turli nisbatlarni (sabab-oqibat, vaqt) o‘rnata olish lozim. Bundan tashqari , ushbu fikrni ifodalash uchun eng maqbul so‘zlarni tanlay olishni, oddiy va qo‘shma gaplarni tuzishni bilish, alohida gaplar va fikrlarning bo‘laklarini bog‘lash uchun turli vositalardan foydalanish zarur. Maktabgacha katta yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirishda erishilgan asosiy natijalar tengdoshlar bilan muloqot asosiy o‘rin egallaydigan muloqot sohasidagi chuqur o‘zgarishlar bilan bog‘liq. Bola katta yoshdagi odamdan ko‘ra o‘z tengdoshini afzal ko‘ra boshlaydi. Birga o‘ynayotgan o‘rtog‘iga qaratilgan nutq kattalar bilan bo‘lgan nutqdagiga nisbatan mazmunliroq bo‘lib boradi. Sherik bilan dialog muvofiqlashtirilgan predmetli va nutqiy harakatlar tusiga ega bo‘ladi. Bola endi qo‘shnisining e’tiborini o‘ziga jalb qilishni biladi, uning o‘zi o‘rtoqlarining ishlari va fikrlari bilan qiziqadi. Maktabgacha katta yoshdagi bolalar nutqining funksiyalari ko‘p qirralidir. Bunda bola nutqdan atrofdagilar bilan muloqot o‘rnatish, o‘ziga, o‘z ishlari va kechinmalariga e’tiborni jalb qilish, bir-birini tushunish, sherigining xulqiga, fikr va hissiyotlariga ta’sir qilish, o‘z faoliyatini yo‘lga qo‘yish, o‘zining va birga o‘ynayotgan o‘rtoqlarining harakatlarini muvofiqlashtirish uchun foydalanadi. Nutq atrofdagilar haqidagi bilimlarning muhim manbai , tabiat, narsalar va kishilar olami haqidagi tasavvurlarni qayd etish vositasi, bilish faoliyatining vositasi bo‘lib xizmat qiladi. Maktabgacha katta yoshdagi bola uchun nutq ob’ektiv munosabatlarning alohida sohasi bo‘lib, bola ularni so‘zlar, tovushlar, qofiyalar, ma’nolar bilan o‘ynash orqali anglab yetadi. Bola o‘zining amaliy, bilish va shaxsiy ehtiyojlarini qondirish uchun o‘zida mavjud bo‘lgan barcha vositalardan va noixtiyoriy vaziyatlarda fikr bildirishdan, nonutqiy vositalardan (imo-ishoralardan, mimika va harakat) va bevosita nutqning o‘zidan foydalanadi. Nutqning barcha turlari va shakllari til shaxsining takrorlanmas individual portretini hosil qilgani holda o‘zaro birgalikda mavjud bo‘ladi. Jaranglayotgan nutqqa bo‘lgan qiziqishning shiddat bilan rivojlanishi, til borlig’ini eng oddiy anglashning shakllanishi maktabgacha katta yoshdagi bolalar erishgan eng muhim yutuq hisoblanadi. So‘zga nisbatan lingvistik munosabat tovushlar, qofiyalar, mazmunlar bilan to‘satdan boshlangan o‘yinlar, so‘z mazmuni, ularning jaranglashi va mazmuni haqidagi masalalarda ko‘rinadi. Til borlig’ini anglash uning barcha - fonetik, leksik, grammatik tomonlarini qamrab oladi. Nutqqa nisbatan ongli munosabat lug’atni takomillashtirishga (antonimlar, sinonimlar, ko‘p ma’noli so‘zlarni tushunishga), nutqning tovush madaniyatini (tovush talaffuzi, talaffuz, tinglay olish qobiliyati, ohang ifodaliligi) rivojlantirishga, nutqning grammatik to‘g’riligini (morfologiya, so‘z hosil qilish, sintaksisni) shakllantirishga, ravon nutqni rivojlantirishga ta’sir qiladi. Lug‘atni rivojlantirishda uni sifat jihatdan takomillashtirish dastlabki o‘ringa chiqadi. Bu antonimiya (o‘tkir-o‘tmas, achchiq-chuchuk), sinonimiya (o‘tkir - uchi o‘tkirlangan, o‘tkirlangan), ko‘p ma’nolilik (o‘tkir pichoq, achchiq qalampir, achchiq til) kabi hodisalarni tushunish va ularni nutqda faol qo‘llashga taalluqlidir. Bolalar narsalar, tabiat hodisalari, insonlar qilmishlarini ko‘rib, ulardagi har xillik va umumiylikni aniqlashni hamda ularni ma’nosi qarama-qarshi yoki bir-biriga yaqin bo‘lgan so‘zlar, taqqoslashlar, aniq fe’llar, tashbeh (epitet)lar yordamida nutqda aks ettirishni o‘rganadilar. So‘z birikmasiga sinonim yoki antonimni tanlab olish usullari bolalarga so‘zlarning ko‘p ma’noga egaligini tushuntiradi. Narsalarning funksiyalarini taqqoslash asosida umumlashtiruvchi nomlar (hayvonlar, idish-tovoqlar, transport va boshq.) shakllanadi. Nutqning tovush madaniyatini tarbiyalash ham til borlig‘ini eng oddiy anglashni shakllantirish bilan o‘zaro bog‘liqdir. Maktabgacha yoshdagi katta bolalar so‘zlar, tovushlar, qofiyalar bilan faol o‘ynaydilar. Ular so‘z jaranglagandagi umumiy va alohida jihatlarni payqay oladilar, artikulyatsion va akustik jihatdan bir-biriga yaqin bo‘lgan tovushlarni farqlay oladilar, maqol, matal va tez aytishlardagi 4-5 ta so‘zda uchragan tovushlarni sezadilar. Maktabgacha katta yoshda nutqning grammatik to‘g‘riligini shakllantirish nutqqa nisbatan tanqidiy munosabat paydo bo‘lishi hamda rivojlanishi, aniq va to‘g‘ri so‘zlashga intilish bilan bog‘liq. To‘g‘ri so‘zlashga intilish grammatikaning barcha sohalari - morfologiyada (aniq shakl hosil qilishda, shakllarning turli-tumanligini o‘zlashtirishda: stollar, stullar, qavatlar va boshq.), so‘z hosil qilishda, (non uchun - nondon, tuz uchun tuzdon va boshq.) sintaksisda (og‘zaki nutq qurilmasini yengib o‘tish: va bog‘lovchisini ko‘p marta qo‘llash orqali gapni cho‘zib yuborish, bitta gapda to‘g‘ri va bilvosita nutqni aralashtirib yuborish va boshqalar) ko‘zga tashlanadi. Nutqning grammatik to‘g‘riligiga intilish ko‘proq yetti yoshli bolalarga xosdir. Besh yoshli bolakay hali ham grammatik shakllar ustida zavq bilan mashq qiladi va aynan mana shu so‘z bilan mashqlar kelajakda grammatik jihatdan to‘g‘ri ifodalangan nutq uchun poydevor yaratadi. Lug‘atni rivojlantirish, nutqning tovush madaniyatini tarbiyalash, grammatik jihatdan to‘g‘rilikni shakllantirish ravon nutqni tuzish usullarini (gaplarni bog‘lovchilar, leksik takrorlashlar, sinonimlar yordamida bog‘lash vositalari; tavsiflash, bayon qilish , mulohaza yuritish tuzilmasi) o‘zlashtirish bilan uzviy bog‘liqdir. Turli funksiyalarni bajarish bilan bog‘liq dialogli muloqot negizida rivojlangan nutqning barcha tomonlari til ongining shakllanishiga bevosita bog‘liq bo‘ladi va ular buning uchun bolaning kattalar bilan muayyan shakldagi muloqotiga, to‘g‘rirog‘i, nafaqat tashqi olam va boshqa odamni bilishga qaratilgan muloqotga, balki tilning o‘zini, uning tuzilishi va faoliyatini anglab yetishga qaratilgan muloqotga muhtoj bo‘ladilar. Nutqiy rivojlanishdagi individual qobiliyatlar kirishimlilikda ham, til hamda ravon nutqni o‘zlashtirish sur’atlarida ham ifodalanadi. Ko‘pchilik bolalar o‘z harakatlarini sharhlashni, atrofdagilarning diqqat-e’tiborini o‘zigajalb qilishni yoqtiradilar. Shu bilan birga bunda ayrim bolalarning nutqiy rivojlanishi ularning amaliy faoliyatiga mos kelmaydi, natijada bunday sergap bola ish bajarishda guruhdagi boshqa bolalardan ortda qoladi. Unchalik kirishimli bo‘lmagan bolalar kam gapiradilar, biroq odatda amaliy vazifalarni boshqalardan ko‘ra tezroq va to‘g’riroq bajaradilar. Ravon nutqning vujudga kelish muddatlari va uning mahsuldorligi ham farqlanishi mumkin. Nutqiy rivojlanishning ilk xilida bolaning maxsus o‘qitilmasidan turib hikoya qilishi 4-5 yoshlarda paydo bo‘ladi. Bolalar sehrli ertaklarni bir-birlariga aytib beradilar, o‘yinchoqlar yordamida o‘zlari ham original voqelarni to‘qiydilar. Agarda bola yetti yoshda an’anaviy tanish ertakni mustaqil aytib bera olsa, o‘yinchoqlar, suratlarga qarab kichik og’zaki hikoya tuza olsa - bu normal holat hisoblanadi. Maktabgacha yoshdagi bola nutqining yuqori darajada rivojlanganligi quyidagilarni nazarda tutadi: bola ona tilining barcha tovushlarini va tovush birikmalarini to‘g‘ri, ya’ni adabiy til normalariga muvofiq holda talaffuz qiladi; ovozni ko‘tarishni (pasaytirishni) biladi; aniq talaffuzga ega; fonematik qabul qilish va nutqni tinglash qobiliyati rivojlangan; nutqdagi xatoliklarni sezadi va ularni tuzatadi; maishiy leksikaga ega, mebel, poyabzal, kiyim, daraxtlarni anglatuvchi umumlashtiruvchi so‘zlarni, narsalarning ayrim detallari va qismlarini biladi; antonimlar, otlarga ta’riflarni to‘g‘ri tanlay oladi; otdan sifat yasay oladi (yog’och- yog’ochdan ishlangan va boshqalar.); barcha ranglarni aytib bera oladi;‘ turli kasb kishilarining (vrach, oshpaz va boshqalar), hayvonlarning harakatlarini ko‘rsatib bera oladi (vovullaydi, miyovlaydi, pishqiradi va boshq.); nutqda ravish, sifatdosh, ravishdoshlarni qo‘llaydi; nutqda barcha kundalik so‘zlarni, ayrim turlanmaydigan otlarni (pianino, metro, palto) to‘g‘ri qo‘llaydi; otlarni sonda, kelishikda sifat bilan moslashtira oladi; qaratqich kelishik shaklini to‘g‘ri qo‘llaydi; old qo‘shimcha, suffiks, qo‘shimchalar yordamida so‘zlar hosil qiladi; nutqda oddiy (yoyiq, yig‘iq), qo‘shma (bog‘langan qo‘shma gap va ergashgan qo‘shma gap) gaplardan, har xil turlanadigan fe’llardan (xohlashmoqda, yugurishmoqda, uxlashmoqda, va boshq.) foydalanadi; hikoyani mustaqil aytib bera oladi; matn mazmunini voqealar ketma- ketligiga rioya qilgan holda ortiqcha pauzalarsiz aytib beradi; nutqda ifoda vositalaridan foydalanadi; asosiy qismlarni o‘zga darajali qismlar bilan bog‘lay oladi; narsalarni mustaqil bayon qiladi, o‘z shaxsiy hayotida ro‘y bergan voqealar (hodisalar) haqida hikoya qilib bera oladi. Fikr bildirish hajmi va nutqning tezkorligi nafaqat bolaning faol lug‘at zahirasini, balki uning “o‘ta tezkor sintez” qila olish qobiliyatini ham tavsiflaydi. Bundan tashqari, fikr bildirish hajmi uning obyekt bilan tanishlik darajasidan dalolat bermoqda. Bolalarning biron-bir narsa, hodisa haqidagi bilimlari qanchalik chuqur va xilma-xil bo‘lsa, ularning fikr bildirishlari ham shunchalik keng bo‘ladi. Bolalarning nutqida oddiy gaplar ko‘pchilikni tashkil qiladi. Ba’zan “esa, va” kabi bog‘lovchilar ishtirokida tuzilgan va ba’zan esa ularsiz bog’langan qo‘shma gaplar ham uchrab turadi. Bildirish xususiyatiga ko‘ra bolalar hikoyalaridagi aksariyat gaplar darak gaplardir, nutq bir xil ohangda jaranglaydi, ko‘pincha so‘zlar o‘rtasidagi sintaktik bog‘liqlik, ya’ni: gapdagi so‘zlar tartibi, inversiya buzilishiga oid xatoliklarga yo‘l qo‘yiladi. Bolalar fikrlarining tahlili shuni ko‘rsatdiki, ularning nutqida aniq ma’noli otlar ustunlik qiladi. Nutqni otlar bilan boyitish quyidagi sharoitlar ta’sirida ro‘y beradi: bola o‘zi uchun qandaydir ahamiyatga ega bo‘lgan narsalarninggina nomlarini o‘zlashtirib olmoqda; unga tanish narsalar va shaxslar ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Shuni ta’kidlash lozimki, bolalar nutqida sifatdosh va ravishdosh uchramaydi. Ularning nutqida qiyosiy daraja mavjud emas. Maktabgacha yoshdagi katta bolalarning ravon nutqini tadqiq etish natijalari ertakni aytib berishda bolalar tomonidan qo‘llanilayotgan so‘zlar soni 19 dan 65 tagacha yetdi; gaplar soni esa 5-14 ni tashkil qildi. Bolalar nutqda asosan, oddiy, ikki tarkibli gaplardan foydalanishdi. O‘zbek tilidagi nutq madaniyatini tadqiq etish natijalari shundan dalolat bermoqdaki, o‘rganilayotgan bolalarning artikulyatsiya apparatlarida biron-bir organik kamchiliklar qayd etilmagan (qisqa qizilo‘ngach, dislaliya - tinglash qobiliyati normal bo‘lgani holda tovushlarni talaffuz qilishning buzilishi va boshq.). 3 nafar bolada yashirin rinolaliya (ovoz tembri va tovush talaffuz qilishning buzilishi) - ya’ni, poliplar tufayli burundan havo o‘tmasligi aniqlangan; 4 nafar bolada disfoniya - haddan tashqari baland ovozda gapirish (qo‘shiq aytish, o‘yin paytida qichqirish) natijasidagi zo‘riqish sababli ovozning zaiflashib, xirillab qolishi kuzatildi. Bolalar nutqida nutqiy nafas olishning shakllanmaganligi, bolalarning nutqiy nafas chiqarishni so‘zlanayotgan jumlaning uzunligiga mos ravishda taqsimlay olmaganliklari tufayli pauzalar kuzatildi. Leksik buzilishlar shundan iborat bo‘ladiki, bolalar kerakli so‘zlar o‘rniga ushbu vaziyatga mos kelmaydigan boshqa so‘zlarni qo‘lladilar. Grammatika sohasidagi kamchiliklar shundan iborat bo‘ladiki, bolalar gapda so‘zlarni noto‘g‘ri joylashtirdilar (inversiya). Axborot tusiga ko‘ra bolalar hikoyalaridagi aksariyat gaplar darak gaplardan iborat bo‘ldi. Hikoya tuzishda bolalar nutqi bir xil ohangda jarangladi (monoton), savol yoki undov ovoz bilan ta’kidlanmaydi. Maktabgacha katta yoshdagi bolalarning ona (o‘zbek) tilidagi ravon nutqini tadqiq qilish natijalari og‘zaki matnni so‘zlab berishda jumlalar hajmi 4-10 ta gap doirasida, yoki 13-45 ta so‘zdan iborat bo‘lishini aniqlash imkonini berdi. Eng ko‘p jumlalar hajmi ertakni aytib berish, suratga qarab hikoya tuzish hissasiga to‘g‘ri keladi. Bolalarning hikoyalari leksik jihatdan juda sayoz bo‘lib, ularda sifat, fe’lning sifatdosh va ravishdosh shakllari mavjud emas. Hikoyalar faqat sanab berish bilan cheklanildi, ularda obrazli so‘zlar va ifodalar mavjud emas, o‘z fikrlarini bayon etishda ketma-ketlikka rioya qilinmaydi. Bolalarning nutqi ifodali emas. Hikoya qilish chog‘ida bolalar tomonidan qo‘llanilgan so‘zlar 13-45 tani, gaplar esa 15-60 tani tashkil qildi. Bolalar asosan oddiy, ikki tarkibli gaplardan foydalandilar. Jaranglayotgan nutqqa bo‘lgan qiziqishning jadal rivojlanishi, til borlig‘ini uning barcha - fonetik, leksik, grammatik tomonlarini qamrab oluvchi oddiy anglashning shakllanishi maktabgacha katta yoshdagi bolalar erishgan eng muhim yutuqlardir. Suhbat usulining afzalligi shundaki, mashg’ulotda bolalar ham, tarbiyachi ham faollik ko‘rsatadi, o‘zaro hamkorlik bir-birini qo‘llab-quvvatlash, o‘zaro fikrlash,bilimni nazorat qilish, uni to‘zatish imkoniyatiga ega bo‘ladi, bolalar ta’limda subyekt va obyekt sifatida ishtirok etadilar. Og‘zaki usullardan foydalanish bolalarni maktabga tayyorlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Shuni ham ta’kidlash lozimki, og‘zaki usullar bolalarni kattalar bilan nutqiy muloqotga kirisha olishi, ularning savollarga javob berishi, hozirjavoblik, nutqni ifodali, tartibli bayon etish, nutq meyorlariga rioya qilishni o‘rgatish bilan birga ularni maktabga tayyorlash, xotirasini shakllantirishga xizmat qiladi, ya’ni eshitib eslab qolish xotirasini rivojlantiradi. Ko‘rsatmalilik usuli. Bu usulda o‘quv materiali ko‘rgazma, texnik vositalar, turli didaktik materiallar asosida o‘rgatiladi. Ko‘rsatmalilik usuli maktabgacha ta’limda eng ko‘p qo‘llaniladigan usullardan biridir. Ko‘rsatmalilik usulida bolalar narsa, buyum, voqea hodisani ko‘rish, kuzatish, rasmiy ko‘rish, sayr ekskursiyadagi kuzatishlari asosida mulohaza qiladi, fikrlaydi va nutqni bayon qiladi. Bu usulda guruh xonasidagi buyumlar, tabiat burcgahidagi o‘simlik, hul va hayvonlar, ko‘shlarni kuzatishi, kattalar mexnati, tevarak- atrofdagi voqea-hodisalar ko‘rgazmalilik vositasi bo‘lib xizmat qiladi, bolalar bilim, malaka va kunikmalarni ko‘rish orqali idrok qiladilar va eslab qoladilar, ularda korib eslab qolish xotirasi rivojlanadi. Ko‘rgazmali vositalar bolalarning tasavvuri, fikrlashi va nutqining tartibli, izchil bo‘lishini, umumlashtirish, bilimlarni tartibga solish imkoniyatini shakllantiradi, fikrlash faoliyatlarini mustahkamlaydi. Shuni ham ta’kidlash lozimki, ko‘rsatmalilik usuli og‘zaki usullar bilan birgalikda qo‘llaniladi, ya’ni ko‘rgazma yo‘zasidan bolalarga savollar berish, ko‘rgazma mazmunini tushuntirish, hikoya tuzish kabi faoliyatlar og‘zaki usulda amalga oshiriladi, natijada bolalar bilim va malaka, nutqni ham ko‘rish, ham eshitish, tarbiyachi savollariga javob berish orqali egallab boradi. Korsatmalilik usulida kuzatish muhim ahamiyatga ega, chunki kuzatish bir necha usullar bilan bohlik bo‘lib, rasmiy kuzatish, diafilm, teleko‘rsatuvlarni ko‘rish, ularni tasvirlash, u haqida mazmunli hikoya tuzish yoki suhbat uyo‘shtirish orqali bolalar nutqini o‘stirish mumkin. Bu jarayonda tarbiyachining tushuntirishi, savollar berishi, rasm- illyustratsiyalarni izohlab berishi, bolalarning ko‘rib tushunish va eslab qolishi bilan birga eshitib eslab qolishini ta’minlaydi. 2.3 Maktabga tayyorlov guruhi bolalarida jismoniy sifatlarni shakllantirishda xorij tajribalaridan foydalanish Bugun zamonaviy jismoniy madaniyat (jismoniy tarbiya va sport), soha sifatida dunyoning barcha mamlakatlarida yuksalib borishi, o‘zining isbotini topmoqda. Shu bilan bir qatorda har bir mamlakatda, ayniqsa rivojlangan AQSh, Rossiya, Xitoy, Angliya,Yaponiya, Janubiy Koreya, Germaniya, Frantsiya va boshqa mamlakatlarda soha bo‘yicha juda katta tajribalar to‘planib bormoqda. Ularni o‘rganish, qiyoslash, ba’zilaridan andozalar olish mamlakatimizda ham jismoniy madaniyat sohasini zamonaviy darajada rivojlantirib, yanada yuksaltirishga yordam beradi. Shuning uchunham jismoniy madaniyat mutaxassislarining malakasini oshirishda, ularga jismoniy tarbiya va sport sohasi bo‘yicha, xorijiy tajribalar to‘g‘risida ma’lumotlar berish zarur. Bu jismoniy madaniyat sohasi mutahasislariga o‘z faoliyatlari jarayonlariga ijobiy yondashib, yangicha munosabatda bo‘lishga o‘z ta’sirini ko‘rsatishi aniq. Xorijiy mamlakatlarda jismoniy tarbiya darslarini o‘qitish sifatini oshirish borasida maxsus dasturlar ishlab chiqilgan. Dastur asosida keng ko‘lamli o‘quv ishlari, belgilangan talab muhiti, talabalarning ijodiy va ish qobiliyatlari hamda mustaqil ishlarni tashkil etish belgilab quyilgan. Jismoniy tarbiya darslarini o‘qitish sifatini oshirish asosida talabalarni qo‘llab-quvvatlash va ko‘nikmalarni rivojlantirish dasturda belgilab olingan. Ushbu masalani Amerika Qo‘shma Shtatlari jismoniy tarbiya tizimi misolida ko‘rib chiqamiz. 1987 yilning dekabr oyida AQSh ning Senati jismoniy madaniyat masalalari bo‘yicha qabul qilgan rezolyutsiyasida, AQSh Senati mahalliy o‘zini-o‘zi boshqarish organlariga boshlang‘ich maktablari o‘quv rejalariga har kungi jismoniy madaniyat bo‘yicha mashg‘ulotlar kiritishni tavsiya etgan. Mutaxassislar fikricha o‘rta va yuqori sinflarda 1 soatdan jismoniy madaniyat o‘tkazilishi lozim. Biroq hozirda 40% amerika maktablarida mashg‘ulotlar har kuni o‘tkazilmayapti. Q isqa muddatli guruhlarda bolalarni maktabga tayyorlashni rejalashtirish. Rejalashtirish – bu zarur shart-sharoit, foydalanilayotgan vosita, shakl va uslublarni ko‘rsatgan holda, ta’lim-tarbiya ishini amalga oshirishning tartibi va ketma-ketligini oldindan belgilash jarayoni. Umuman, ta’lim-tarbiya ishining samaradorligi rejalashtirish qay darajada pishiq-puxta o‘ylangani va amalga oshirilgani bilan belgilanadi. Rejalashtirish pedagogik vaziyat rivojida noaniq holatlarning kamayishi bilan bir qatorda, pedagogning bugungi va ertangi faoliyatida uzviylikni ta’minlaydi. Ta’lim-tarbiya ishini rejalashtirish pedagogning bolalar jamoasi va ota-onalar hamkorligiga, ular tomonidan birgalikdagi faoliya t doirasidagi maqsad va vazifalarni anglash, maktabgacha ta’lim tashkilotida bolalar hayotini qiziqarli va foydali bo‘lishini ta’minlash istagiga asoslangan. Rejalashtirish modelini tanlashda har bir pedagogning kasbiy tayyorgarligi, tajribasi, o‘z faoliyati natijalarini ko‘rib, tahlil eta olishi hamda Maktabgacha ta’lim tashkilotidagi shartsharoit e’tiborga olinishi zarur. Istiqbol reja – bolalar bilan ishlashda asosiy hujjat hisoblanib, u bolalar faoliyatining barcha turlarini va ularga xos kundalik ish shakllarini rejalashtirishni talab etadi. Mazkur hujjatsiz tarbiyachining ish boshlashi tavsiya etilmaydi. O‘zini tutish madaniyati va ma’naviy fazilatlar bolalar bilan olib boriladigan tarbiyaviy jarayon mobaynida (maishiy hayotda, o‘yin, mehnat, mashg‘ulot jarayonida) shakllantirilishi sababli, u alohida bo‘lim tarzida rejalashtirilmaydi. Shuning uchun talabning murakkablashib borishini ko‘zda tutgan holda, pedagogik uslub va vositalarga tayanib, istiqbolli rejalashtirishni joriy etish maqsadga muvofiqdir. Istiqbolli mavzu rejasi bir oyga tuzilib, quyidagi bo‘limlarni o‘z ichiga oladi: 1.Ta’limiy faoliyat paytida ta’lim berish. 2.Bolalar bilan individual ish (ta’limiy faoliyatlardan keyin). 3.Ota-onalar bilan ishlash. Rejada guruh bolalarining ro‘yxati, adabiyotlar ro‘yxati, ish kuni davomida bolalar faoliyatini tashkil etish bo‘yicha mashg‘ulotlar jadvali kiritiladi. Kundalik reja 1-2 haftaga mo‘ljallab tuziladi. U reja-konspekt shaklida yozilib, unda butun ish kuni davomidagi faoliyat batafsil yoritiladi: ertalab (bolalar bilan individual ishlash, madaniy-gigiyenik va o‘z-o‘ziga xizmat ko‘nikmalarini shakllantirish bo‘yicha ish, didaktik o‘yinlar o‘tkazish va boshq.), mashg‘ulotlar davomida (uning turi, mavzusi, maqsadi, kerakli jihozi, mashg‘ulotning borishi), sayr paytida (kuzatish, mehnat, harakatli o‘yinlar, o‘yin faoliyati, yakka ishlash, bolalarning uyga ketishi). Pedagog reja shaklini mustaqil tanlashi mumkin. Shunga qaramasdan, Maktabgacha ta’lim tashkiloti pedagogik kengashi tomonidan tasdiqlangan reja yozishning yagona shaklidan foydalanish tavsiya etiladi. Istiqbolga mo‘ljallangan mavzular rejasi quyidagilarni nazarda tutadi: 1. Bolalar asosiy faoliyat turlarining o‘zaro bog‘liqligini (o‘yin, mehnat, ta’lim va h). 2. Bir oyga mo‘ljallangan vazifalarning ketma-ketlik va muntazamlilik tamoyilining amalga oshirilishini. 3. Muayyan yosh guruhiga doir dasturning barcha bo‘limlaridagi vazifalarning o‘zaro bog‘liqligini. 4. Bevosita ta’limiy faoliyat, o‘yin, mehnat faoliyatidan keyin ayrim bolalar bilan individual ishlashning tizimliylik asosida olib borilishini. 5. Kuzatuvlarni bir kun oldin yoki shu kuni rejada qayd etishni. Rejani bunday tarzda yozish turini qo‘llaganda yakuniy ta’limiy faoliyat, suhbat, ekskursiyalar, kompleks faoliyatlarning kuni belgilanib olinishi zarur. Bunday rejalashtirish pedagogning kuchi va vaqtini tejash bilan birga, bolalar bilan ta’lim-tarbiya ishlarining yaxlit manzarasini ko‘rish imkoniyatini yaratadi. Bu o‘z navbatida bir yilga mavzular bo‘yicha rejalashtirish, ta’lim sohalarini o‘zaro uyg‘unlashtirish, loyihalarni va bolalarning sinov-tadqiqot faoliyatini amalga oshirish hamda integral ishlash tamoyilini joriy etishda katta ahamiyat kasb etadi. Ish rejasi: - ta’lim-tarbiya faoliyatining maqsadi, strategik va taktik vazifalarini aniq ifoda etish; - ta’lim-tarbiya ishining mazmunini maqsadli belgilash, uning vositalari va tashkiliy shakllanishini tanlash; - jamoaning va har bir shaxsning ilgarilanma harakatini rejalashtirib hamda tegishli o‘zgartirishlar kiritib borish jarayonida o‘z faoliyatning istiqboldagi natijalarini belgilash imkoniyatini yaratadi. Ilmiy jihatdan asoslangan aniq pedagogik rejaning mavjudligi pedagog ishini yengillashtirib, uning ijodiy imkoniyatlarini oshiradi. Ta’lim-tarbiya ishini rejalashtirish pedagog, bolalar jamoasi va ota-onalarning o‘zaro hamkorligiga, ular tomonidan birgalikdagi faoliyat maqsad va vazifalarini tahlil etishga asoslanadi. O‘zbekiston Respublikasining maktabgacha ta’limga qo‘yiladigan Davlat talablari, bolalarni qisqa muddatli guruhlarda maktabga tayyorlash “Ilk qadam” davlat o‘quv dasturi pedagoglar uchun yangi imkoniyatlarni vujudga keltiradi, maktabgacha ta’lim tashkilotlarida ta’lim jarayonini tashkil etishda qo‘llanayotgan eski shakl va uslublarni qayta ko‘rib chiqishga undaydi, pedagogik tashabbus, tajriba va ijodga keng yo‘l ochadi. Interfaol metodlar: Zamonaviy ta’limni tashkil etishga qo‘yiladigan muhim talablardan biri. U orqali ortiqcha ruhiy va jismoniy kuch sarf etmagan holda, qisqa vaqt ichida yuksak natijalarga erishish demakdir. Qisqa vaqt orasida muayyan nazariy bilimlarni maktabgacha va boshlang‘ich ta’lim o‘quvchilariga yetkazib berish, ularda ma’lum bir faoliyat yuzasidan ko‘nikma va malakalarni hosil qilishdir, shuningdek, o`quvchilarning faoliyatini nazorat qilish, ular tomonidan egallangan bilim, ko‘nikma va malakalar darajasini baholash har bir o‘qituvchidan yuksak pedagogik mahorat o‘z navbatida ta’lim jarayoniga nisbatan yangicha yondashuvni talab etadi. “Klaster” metodi- Klaster (g‘uncha, bog‘lam) metodi pedagogik, didaktik strategiyaning muayyan shakli bo‘lib, u o‘quvchilarga ixtiyoriy muammolar xususida erkin, ochiq o‘ylash va shaxsiy fikrlarni bemalol bayon etish uchun sharoit yaratishga yordam beradi. Mazkur metod turli xil g‘oyalar o‘rtasidagi aloqalar to‘g‘risida fikrlash imkoniyatini beruvchi tuzilmani aniqlashni talab etadi. “Klaster” metodi aniq obyektga yo‘naltirilmagan fikrlash shakli sanaladi. Undan foydalanish inson miya faoliyatining ishlash tamoyili bilan bog‘liq ravishda amalga oshadi. Ushbu metod muayyan mavzuning o‘quvchilar tomonidan chuqur hamda puxta o‘zlashtirilguniga qadar fikrlash faoliyatining bir maromda bo‘lishini ta’minlashga xizmat qiladi. “Klaster” metodidan foydalanishda quyidagi shartlarga rioya qilish talab etiladi: Nimaniki o‘ylagan bo‘lsangiz, shuni qog‘ozga yozing. Fikringizning sifati to‘g‘risida o‘ylab o‘tirmay, ularni shunchaki yozib boring. Belgilangan vaqt nihoyasiga yetmaguncha, yozishdan to‘xtamang. Agar ma’lum muddat biror bir g‘oyani o‘ylay olmasangiz, u holda qog‘ozga biror narsaning rasmini chiza boshlang. Bu harakatni yangi g‘oya tug‘ulguncha davom ettiring. Yozuvingizning orfografiyasi yoki boshqa jihatlariga e’tibor bermang. Muayyan tushuncha doirasida imkon qadar ko‘proq yangi g‘oyalarni ilgari surish hamda mazkur g‘oyalar o‘rtasidagi o‘zaro aloqadorlikni, bog‘liqlikni ko‘rsatishga harakat qiling. G‘oyalar yig‘indisining sifati va ular o‘rtasidagi aloqalarni ko‘rsatishni cheklamang. “Tajriba vositasida o‘qitish sikli” metodi Mazkur metod quyidagi 4 omil asosida quriladi: — reflektiv kuzatish; — abstrakt xulosalash; — faol tajriba olib borishga tayyorlanish; — aniq tajriba o‘tkazish. Yuqorida qayd etilgan omillarning har biri muayyan g‘oyaga asoslanadi. Chunonchi: O‘quvchilar uchun mashqlar mazmunini tanqidiy o‘rganish va ular ustida fikr yuritish imkoniyatini beruvchi sharoit yarat (reflektiv kuzatish); O‘quvchilarga zarur nazariy bilimlarni ber; Muammo yuzasidan bildirilgan fikrlarni umumlashtirish va xulosalash uchun sharoit yarat(abstrakt xulosalash); O‘quvchilarga mukammal shakllangan, ayni vaqtda yana bir bor tekshirib chiqilishi lozim bo‘lgan mashqlarni ishlab chiqish imkonini ber (faol tajriba olib borishga tayyorlanish); Yakuniy xulosani shaxsiy tajribadan o‘tkaz va faoliyatda undan foydalan (aniq tajriba o‘tkazish). “Beshinchisi (6-si, 7-si) ortiqcha” metodi O‘quvchilarning mantiqiy tafakkur yuritish ko‘nikmalariga ega bo‘lishlarida ushbu metod alohida ahamiyatga ega. Uni qo‘llash quyidagi harakatlar amalga oshiriladi: — o‘rganilayotgan mavzu mohiyatini ochib berishga xizmat qiluvchi tushunchalar tizimini shakllantirish; va taalluqli bo‘lmagan bitta tushunchaning o‘rin olishiga erishish; —o‘quvchilarga mavzuga taalluqli bo‘lmagan tushunchani aniqlash va uni tizimdan chiqarish vazifasini topshirish; —o‘quvchilarni o‘z harakatlari mohiyatini sharhlashga undash (mavzuni mustahkamlash maqsadida o‘quvchilardan tizimda saqlanib qolgan tushunchalarga ham izoh berib o‘tishlari hamda ular o‘rtasidagi mantiqiy bog‘likni asoslashlarini talab etish lozim). Mavzu mohiyatini yorituvchi tushunchalar o‘rtasidasigi mantiqiy bog‘likni ko‘rsata va asoslash olish o‘quvchilarda mustaqil fikrlash, shaxsiy yondashuvlarini asoslay, shuningdek, tengdoshlarining fikrlari bilan shaxsiy mulohazalarini o‘zaro taqqoslash ko‘nikmalarini ham shakllantiradi. II BOB bo‘yicha xulosa Rivojlanish kishidagi jismoniy, ruhiy, ijtimoiy jarayon bo‘lib, u barcha tug‘ma va egallangan miqdor va sifat o‘zgarishlarini o’z ichiga oladi. Rivojlanish deb bola vaznini oshishi, suyak va muskul tizimining, tanosil a’zolarining oliy nerv tizimi funksional faoliyatining kamol topishi, aql zakovatining shakllanishiga aytiladi. Bolaning jismoniy rivojlanishida bo‘yi o‘sadi, vazni va muskul kuchi ortadi, sezgi organlari mukammallashadi, o‘z xatti-harakatlarni boshqara oladi. Bolalarni maktabga tayyorlashda nafaqat aqliy, ruhiy eng avvalo jismoniy jihatdan tayyorlash muhim hisoblanadi. Jismoniy jihatdan tayyorlash orqali bolalarda jismoniy sifatlarni takomillashtirish, ularni baquvvat, kuchli, chidamli, chaqqon, tezkor kabi sifatlarda o‘stirish maktabgacha ta’lim tashkiloti oldidagi maqsadlaridan biridir. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarda gimnastika va harakatli o‘yinlar bo‘yicha mashg‘ulotlar olib borish orqali jismoniy sifatlarni oshirish hamda salomatlikni mustahkamlashga doir turli mashqlar, metodlar va usullar mavjud. Jismoniy mashqlarni to‘g‘ri qo‘llash, ularni bolalar qanday o‘zlashtirayotganligini nazorat qilib borish, shu bolalardagi jismoniy sifatlarni, ularning qaddi qomat, jismoniy va funksional taraqqiyoti to‘g‘ri yo‘nalishda tarbiyalanib borishiga imkon yaratadi. XULOSA Xulosa qilib aytganda, Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida bolalarda jismoniy sifatlarni rivojlantirish pedagogik muammo hisoblanadi. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarda jismoniy mashg‘ulotlarda ishlatiladigan jihozlar yetishmasligi, zarur shart-sharoitlar Maktabgacha ta’lim tashkiloti tomonidan yaratilmaganligi va tarbiyachilarni bolalar bilan alohida ishlamasligi kabi muammolarni misol qilib olishimiz mumkin. Bitiruv malakaviy ishning birinchi bobida ushbu muammoga yechim tarzida nafaqat g‘arb pedagog olimlarning aytgan fikrlaridan kelib chiqqan holda ish ko‘rish, balki ulardan ham avval allomalarimizni fikrlari, aytib o‘tgan qarashlariga tayangan holda Maktabgacha ta’lim tashkilotlarda jismoniy tarbiya mashg’ulotlarida ushbu metod va usullarni qo‘llash kerak deb o‘ylayman. Jismoniy sifatlarni (chaqqonlik, chidamlilik, tezkorlik, egiluvchanlik, kuch) jismoniy tarbiya mashg’ulotida turli metod va usullar yordamida bolalarda shakllantirish jismoniy tarbiya yo‘riqchisining asosiy vazifasi hisoblanadi. Bundan tashqari MTT “Ilk qadam” davlat o‘quv dasturida rivojlanish xaritasi 5 ta rivojlanish sohalariga tayanadi va birinchi soha jismoniy rivojlanish va sog‘lom turmush tarzining shakllanishi hisoblandi. Bu esa maktabgacha yoshdagi bolalarning jismoniy jihatdan rivojlanishi ularning hayotida birinchi o‘rinda turishini anglatadi. Bola jismoniy jihatdan yetuk bo’lsa unda intellektual aqliy salohiyat ortib boradi, ruhiy jihatdan ham rivojlanishi va undagi jismoniy sifatlarning dastlabki jihatlari shakllanadi. Buyuk mutaffakir bobomiz Ibn Sino “Tib qonunlari” asarida aytganidek: “Bola jismoniy tarbiyasiga muhim ahamiyat berish darkor, ya’ni bolalarda ertalabki badan tarbiya va jismoniy mashg’ulotlar orqali muntazam tarbiyalab borish zarur”. Ibn Sinoning yoz fasliga qarab bolalarga jismoniy mashg‘ulotlarni tanlab bajartirish degan fikri diqqatimni tortdi va Maktabgacha ta’lim tashkilotlarda ushbu g‘oyadan kelib chiqqan holda ish olib borilsa ijobiy natijaga erishish mumkin. Masalan, yoz faslida bolalarga yuklamali og‘ir mashg‘ulotlar emas, balki yengil suzish kabi mashg’ulotni o’tkazish kerak. Suzish orqali bolalarda chaqqonlik va tezkorlik kabi jismoniy sifatlarni rivojlantirishimiz mumkin. Qish faslida esa shiddatli va kuchli mashqlar bajarish orqali ularda kuchlilik, chidamlilik kabi jismoniy sifatlarni tarkib toptirish mumkin. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarda tashkil etilgan rivojlanish xaritasidagi mashqlarni bajarish orqali bolalarda jismoniy sifatlarni mustahkamlab borish mumkin. Masalan, “Jismoniy rivojlanish, sog‘lom turmush tarzining shakllanishi” sohasida 4 ta kichich soha mavjud bo’lib, birinchisi yirik motorika, ikkinchisi mayda motorika, uchinchisi sensomotorika va oxirgisi sog‘lom turmush tarsi va xavfsizlik hisoblanadi. Ushbu keltirilgan sohalardagi har bir harakatlar, belgilanib borsa bola jismononiy tomondan sog‘lom, baquvvat va asosiysi maktab ta’limiga yetarli darajada tayyor hisoblanadi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI: 1. O‘zbekiston Respublikasini “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni// Qonun hujjatlari, ma’lumotlari milliy bazasi,24.09.2020-y., 03/20/637/1212-son 2. SH.Mirziyoev Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo'lishi kerak. Toshkent – “O‘zbekiston” - 2017.104B. 3. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. – T.: O‘zbekiston, 2017. 4. O‘zbekiston Respublikasining “Maktabgacha ta’lim va tarbiya to‘g‘risida”gi Qonuni. Toshkent 2019-yil 16-dekabr 5. O‘zbekiston Respublikasi “Maktabgacha ta’lim tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish Konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”gi Qonuni. Toshkent 2019. 6. “2022-2026-yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risidagi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022-yil 28- yanvardagi PF-60-son Farmoni 7. “Ilm yo’li” variativ o‘quv dasturi – Toshkent.: 2019 8. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2019-yil 31-dekabrdagi Uzluksiz ma’naviy tarbiya konsepsiyasini tasdiqlash va uni amalga oshirish chora- tadbirlar to‘g‘risidagi 1059-son Qaror 9. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Bolalarni boshlang‘ich ta’limga majburiy bir yillik tayyorlash tizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” gi 132-sonli qarori. 10. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Bolalarni boshlang‘ich ta’limga majburiy bir yillik tayyorlash tizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” gi 66-sonli qarori. 11. “Zamonaviy ustoz” haftalik ilmiy-ma’rifiy gazeta 2021-yil 9-sentabr №24 11-bet. 12. Sh.Fayzullayev “Bolalarni maktabga tayyorlash metodikasi”. – Samarqand 2020. 13. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Bolalarni boshlang‘ich ta’limga majburiy bir yillik tayyorlashga bosqichma-bosqich o‘tish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi 999-sonli qaror 14. “Zamonaviy ustoz” haftalik ilmiy-ma’rifiy gazeta 2021-yil 9-sentabr №24 15-bet. 15. Grosheva I.V., Say E.F., Mirjalilova S.S., Medvedova N.I. variativ “Jismoniy tarbiya nazariyasi” . 66-bet. 16. Maktabgacha yoshdagi bolalar ta’lim-tarbiyasiga qo‘yiladigan Davlat talablari. T, O‘z PFITI, 2000. Tuzuvchilar Rasulova.M, Abduraxmonova.X va boshqalar. 17. Bolalarni maktabga o‘qishga tayyorlash (ilmiy maqolalar to‘plami). T.., O‘z PFITI, 2017. 18. “Uchinchi ming yillikning bolasi”. Mеtodik qo‘llanma. T., 2020 y. 19. P. Yusupova “Maktabgacha tarbiya pеdagogikasi” “O‘qituvchi” T- 2013y. 20. O.U.Xasanboеva va boshqalar. Oila pеdagogikasi. T., “Aloqachi” 2017 21.M.Rasulova, D.Abdullaеva, S.Oxunjonova, “Bolalarni maktabga psixologik tayyorgarligi” T..,2004 yil. 22. X. Axmеdova va boshqa... “Bolangiz maktabga tayyormi?” T.., 2020y. 23. O.U.Xasanboеva va boshqalar... “Maktabgacha ta’lim pеdagogikasi”. T.., “Ilm ziyo” 2016. 24.www.pedagog.uz 25.www.lex.uz

MAVZU: Maktabga tayyorlov guruhi bolalar taraqqiyoti MUNDARIJA KIRISH…………………………………………………………………….......3 I BOB. MAKTABGA TAYYORLOV GURUHI BOLALARIDA JISMONIY SIFATLARNI RIVOJLANTIRISHNING ILMIY-METODIK ASOSLARI…………………………………………………………………………...7 1.1 Maktabga tayyorlov guruhi bolalarida jismoniy sifatlarni shakllantirish pedagogik muammo sifatida…………………………………………………………..7 1.2 Sharq mutafakkirlari va g‘arb pedagog olimlarining maktabgacha yoshdagi bolalarda jismoniy sifatlarni rivojlanishi to‘g‘risidagi fikr va mulohazalari………...18 I BOB BO‘YICHA XULOSA………………………………………………..25 II BOB. MAKTABGA TAYYORLOV GURUHI BOLALARIDA JISMONIY SIFATLARNI SHAKLLANTIRISHNING MAZMUNI, SHAKL VA METODLARI……………………………………………………………………….27 2.1 Maktabga tayyorlov guruhi bolalarida jismoniy sifatlarni shakllantirishning mazmuni va mohiyati………………………………………………………………...27 2.2 Maktabga tayyorlov guruhi bolalarida jismoniy sifatlarni harakatli o‘yinlar va gimnastika elementlari vositasida shakllantirish………………………………….37 2.3 Maktabga tayyorlov guruhi bolalarida jismoniy sifatlarni shakllantirishda xorij tajribalaridan foydalanish……………………………………………………….54 II BOB BO‘YICHA XULOSA……………………………………………..59 XULOSA………………………...……………………………………………60 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR……………………………...……..62

KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Maktabgacha ta’lim tashkilotining eng muhim vazifalaridan biri bolani maktab ta’limiga sifatli tayyorlab berish hisoblanadi. Maktabga tayyor bola bilim olishni istaydi. Bugungi kunda mamlakatimizda Maktabgacha ta’lim sohasiga katta e’tibor berilmoqda. Bu tizimni yanada takomillashtirish, moddiy-texnik bazani mustahkamlash, tizimli malakali oliy ma’lumotli kadrlar bilan ta’minlash, ayniqsa maktabga tayyorlashda bolalarga bilim tarbiya berishning darajasini oshirish, turli xil zamonaviy ta’lim dastur va texnologiyalaridan foydalanishni tatbiq etish, bolalarni har tomonlama axloqiy, aqliy, ruhiy, jismoniy, rivojlantirish uchun sharoit yaratishga katta e’tibor qaratilmoqda. O‘zi maktabgacha ta’lim tizimining asosiy vazifasi bolani maktabga sifatli, barkamol qilib tayyorlash hisoblanadi. Endi guruhlar kesimida oladigan bo‘lsak tayyorlov guruhi katta ahamiyatga ega hisoblanadi. Jamiyatimizda sog‘lom turmush tarzini shakllantirish, aholining, ayniqsa yosh avlodning jismoniy tarbiya va ommaviy sport bilan muntazam shug‘ullanishi uchun zamon talablariga mos shart-sharoitlar yaratish, sport musobaqalari orqali yoshlarda o‘z irodasi, kuchi va imkoniyatlariga bo‘lgan ishonchni mustahkamlash, mardlik va vatanparvarlik, ona Vatanga sadoqat tuyg‘ularini kamol toptirish, shuningdek, yoshlar orasidan iqtidorli sportchilarni saralab olish ishlarini tizimli tashkillashtirish hamda jismoniy tarbiya va ommaviy sportni yanada rivojlantirishga yo‘naltirilgan keng ko‘lamli ishlar amalga oshirilmoqda. Yurtboshimiz Sh . Mirziyoyev ta’biri bilan aytganda: “Yoshlarga milliy vatanparvarlik ruhida ta’lim berish bugungi kunning jiddiy vazifalaridan hisoblanadi” . Darhaqiqat, Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarga ta’lim tarbiya berishda va ularni jismonan sog‘lom va barkamol qilib tarbiyalashda milliy urf odatlarimizning va

qadriyatlarimizning ahamiyati juda katta hisoblanadi. Bu borada maktabgacha yoshdagi bolalarning yosh va rivojlanish xususiyatlari inobatga olinishi ahamiyatga molik. Bolalarning jismonan yetuk bo‘lishi ularning aqliy jihatdan kamol topishiga zamin yaratadi. Bu borada ota-onalardan va tarbiyachi pedagoglardan yuksak bilim va mahorat talab etiladi. Tarbiyachi va ota onalar o‘zaro hamkorlikda bolaning sog‘lom turmush tarzini to‘g‘ri tashkil etishi, ularning qiziqishlari bilan o‘rtoqlashishi, uning imkoniyat darajalarini hisobga olgan holda bolalarni ma’lum yo‘nalishga yo‘naltirishi va ularga yuklamalar berishi lozim bo‘ladi. O‘zbekiston Respublikasi Maktabgacha ta’lim tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish Konsepsiyasi Maktabgacha ta’lim sohasini rivojlantirishga yo‘naltirilgan dasturlar va kompleks chora-tadbirlarni ishlab chiqish uchun asos bo‘ladi. Hujjat tizimni malakali pedagog kadrlar ta’minlash, davlat maktabgacha ta’lim tashkilotlar quvvatini oshirish, moddiy-texnik holatini yaxshilash hamda davlat maktabgacha ta’lim tashkilotlarning o‘quv metodik materiallar bilab ta’minlash kabi vazifalarni hal etilishini nazarda tutadi. O‘zbekiston Respublikasida “Maktabgacha ta’lim to‘g‘risida”gi Nizomga muvofiq bola maktabgacha ta’limni uyda ota-onalarning mustaqil ta’lim berishi orqali yoki doimiy faoliyat ko‘rsatadigan maktabgacha ta’lim tashkilotlari hamda, maktabgacha ta’lim tashkilotlariga jalb qilinmagan bolalar uchun maktablarda, mahallalarda tashkil etilgan maxsus guruhlar yoki markazlarda oladi. 6-7 yoshli bolaning maktab ta’limiga tayyorligini aniqlashda maktabgacha yoshdagi bolalar ta’lim-tarbiyasi bilan shug‘ullanuvchilar asosan- bolaning maktabga tayyorgarligi maktabgacha va maktab davridagi hayot tarzi hamda faoliyat uchun ko‘prik vazifasini o‘tashini oila yoki maktabgacha ta’lim tashkilotdagi ta’lim-tarbiya sharoitlarini maktab ta’limiga ozorsiz o‘tkazishini ta’minlash zarurligini hisobga olish zarur. Tarbiyachilar tomonidan bolalarga bilim berish, ularni axloqiy, aqliy, jismoniy, ruhiy jihatdan tarbiyalash bolalarning ijtimoiy muhitga moslashishi uchun ular bilan muloqat olib borishi, guruhga qo‘shilishi qiyin bo‘lgan bolalar bilan individul shug‘ullanishi u bolada yaxshi o‘zgarish bo‘lishini kuzatish mumkin.

Tayyorlov guruhlarda jismoniy sifatlarni rivojlantirishda zamonaviy texnologiyalardan, metod va usullardan foydalanilsa biz kutgan natijadanda yaxshiroq natijaga erishishimiz mumkin. Quyidagi dasturlar asosida ish olib borilsa maktabgacha ta’lim sohasida katta o‘zgarish kuzatilishini ko‘rishimiz mumkin. Bitiruv malakaviy ishining maqsadi: Maktabga tayyorlov guruhidagi bolalarda jismoniy sifatlarni shakllantirish, ular sog‘ligini mustahkamlash, ish qobiliyatlarini rivojlantirish va bolalarni maktabga yetuk, sog‘lom tayyorlashning asoslarini yoritish, maktabgacha ta’lim tashkilotlarda jismoniy tarbiya mashg‘ulotlarida yangi zamonaviy usul va metodlarni joriy etish, xulosa va tavsiyalar ishlab chiqish Bitiruv malakaviy vazifalari: Yuqoridagi maqsaddan kelib chiqib bitiruv ishining vazifalari etib quyidagilar belgilanadi: -maktabga tayyorlov guruhi bolalarini sog‘lom va baquvvat qilib o‘stirish; -maktabgacha yoshdagi bolalar organizmini chiniqtirish; -maktabga tayyorlov guruhi bolalarida jismoniy tarbiya jarayonida ta’lim va tarbiyani to‘g‘ri tashkil etish va tarbiyachilar tomonidan turli xil dasturlardan foydalanish; Bitiruv malakaviy ishining obyekti. 42-DMTT dagi 6-7 yoshli tayyorlov guruhidagi bolalar Bitiruv malakaviy ishining predmeti. Maktabga tayyorlov guruhi bolalarini jismoniy sifatlarini rivojlantirishda harakatli o‘yinlar va gimnastika elementlaridan foydalanish Bitiruv malakaviy ishining metodlari: Mavzuga oid adabiyotlar tahlili, suhbat, kuzatuv metodlari, pedagogik tadqiqot

Ko'chirib oling, shunda to'liq holda ko'ra olasiz

O'xshashlar

Besh yoshli bolalar taraqqiyoti
UCH YOSHLI BOLALAR TARAQQIYOTI.
MAKTABGA TAYYORLOV (6YOSHDAN 7 YOSHGACHA ) GURUHDAGI BOLALARNING ESTETIK TARBIYASINI RIVOJLANISHIDAGI O‘ZIGA XOSLIGI
Bolalar konsultasiyasining xususiyatlari.
Bolalar konsultatsiyasining xususiyatlari