MAVZU : Markaziy Osiyo olimlarining ,, Bayt ul – hikma “ va Bog’doddagi ilmiy faoliyati REJA : I. Kirish. ,,Bayt ul - hikma” akademiyasining ilmiy faoliyati . II. Asosiy qism: 1. ,, Bayt ul hikma” ilm maskanining tashkil etilishi. 2. M a’mun akademiyasida Al – Xorazmiyning ilmiy faoliyati. 3. Ma ’mun akademiyasida Ahmad Farg’oniyning ilmiy faoliyati. 4. Ma ’mun akademiyasida Abu Nasr Farobiyning ilmiy faoliyati III. Markaziy Osiyo olimlarining jahon sivilizatsiyasi rivojiga qo’shgan ilmiy merosi.

I.Kirish: O‘rta asr Sharq xalqlari fani va madaniyati tarixida Bog‘dodda bunyod etilgan «Bayt ul -hikma» so‘zsiz, yirik ilmiy voqea sanaladi. «Bayt ul -hikma» o‘zbek tilida «Hikmatlar uyi» degan mazmunni anglatadi. Bu iboradagi «hikmatlar» ortida o‘sha davrdagi qator fanlar, jumladan, falsafa, tabobat, falakkiyot, riyoziyot, adabiyot, diniy ilmlar tushuniladi. Binobarin, «Bayt ul -hikma» birinchi navbatda, ushbu sanab o‘tilgan fanlar qolaversa, boshqa fan yo‘nalishlarida ham ish olib borilgan ilm va tarjimalar dargohi bo‘lgan. Mohiyatan avvalda kutubxona sifatida bunyod bo‘lgan «Bayt ul -hikma» ko‘p vaqt o‘tmay, u yerda jamlangan kitoblarn i arab tiliga tarjima qilish markaziga aylandi. Keyinchalik esa, bu markaz tevaragida o‘z davrining eng yirik olim va tarjimonlari to‘planib, ijod qildilar. Ta’kidlash joizki, ularning o‘zagini Movarounnahr va Xuroson olimlari tashkil etdi. Ayni paytda bu maskanda bir tomondan, yunon, hind va fors tillaridagi ko‘plab nodir asarlarning jamlanganligi, ikkinchi tomondan jamlangan kitoblarning eng noyoblari tanlab olinib, arab tiliga o‘girilgani hamda muomalaga kiritilishi, uchinchi tarafdan esa, muhim asarlarn i yaratgan taniqli olimlarning “Bayt ul -hikma”da to‘plangani, uni o‘rta asrlarning eng mashhur ilmiy dargohiga aylanishi va ilmiy adabiyotlarda «Bog‘dod ilmiy maktabi» va «Bog‘dod akademiyasi» degan nomlar bilan tanilishiga asos bo‘ldi. «Bayt ul -hikma» ta’ sis etilgan yil haqidagi ma’lumotlar hozirga qadar ma’lum emas. U Bog‘dodning qaysi nuqtasida joylashgani borasida ham aniq bir xulosaga kelish qiyin. Ammo u xalifa saroyining biror -bir qismida joylashgan bo‘lishi kerak, deb taxmin qilish mumkin. Bundan ta shqari, «Bayt ul -hikma»ning tashkil topishi ba’zan faqat xalifa al -Ma’mun ismi bilan ham bog‘lab ko‘rsatiladiki, bu hakiqatdan ancha yiroqdir. Tarixdan ma’lumki, 749 yilda Abu -l-Abbos Saffah (749 -754) xalifa Marvon II ni taxtdan ag‘dargach, xalifalikni bos hqarish abbosiylar sulolasi qo‘liga o‘tadi. Bog‘dod tez orada sharqda Markaziy Osiyogacha, g‘arbda Ispaniyaga qadar kengaygan yirik davlatning poytaxtiga aylandi. Arablar, odatda, o‘zlari bosib olgan mamlakatlarning boyliklarini o‘z manfaatlari yo‘lida ish latish uchun barcha imkoniyatlarni ishga solar edilar. Shu boisdan bu mamlakatlarning ham moddiy, ham ma’naviy boyliklari asta -sekin Bog‘dodga oqib kela boshladi. Ayniqsa, al - Mansur, Horun ar -Rashid, al -Ma’mun kabi Abbosiy xalifalar qadimiy qo‘lyozma asarl ar va yirik olimlarni o‘z saroylariga jalb etishga alohida e’tibor qaratish bilan bir qatorda, bu borada mislsiz jonbozlik ham ko‘rsatdilar. Natijada Bog‘dod tez orada butun xalifalikda ilmiy faoliyat yuritish uchun katta imkoniyatlarga ega bo‘lgan qulay s haharga aylandi. Bu esa o‘z navbatida, olimlarning o‘sha yerda ijod qilish ishtiyoqini oshirib yubordi.

Saroyda qo‘lyozma asarlarni saqlash odati umaviylar sulolasi davrida ham mavjud bo‘lsa -da, bu ish abbosiy xalifalardan al -Mansur davrida doimiy jarayong a aylandi, sifat va miqdor jihati ham tubdan o‘zgardi. Al -Mansur nodir qo‘lyozma asarlarni to‘plashdan tashqari, o‘zga yurtlardagi olimlarni ham o‘z saroyiga jalb eta boshladi. Uning saroyida Gundishopur maktabidan taklif etilgan turli diniy e’tiqodda bo‘l gan ko‘pgina olimlar, tabiblar, kimyogarlar, geograflar va muhandislar xizmat qilgan. Ular orasida Bog‘dod shahrining qurilishida ishtirok etgan astrologlar - eronlik an -Navbaxt (vaf. 777 y.) va basralik yahudiy Menassiyalar (vaf. tax. 815 y.) ham bor edi. Musulmonlar orasida «Mashallah» nomi bilan tanilgan Menassiya, al -Mansur, Horun ar -Rashid, al -Amin va al -Ma’munlar idavrida eng mashhur astrologlardan biri edi. Al -Mansur saroyida Gundishopur maktabidan Bog‘dodga taklif etilgan qator tabiblar ham faoliyat ko‘rsatgan. Ular ichida Baxtyashu oilasiga mansub bir qancha xristian tabiblari bo‘lib, ularning eng yirik namoyandasi bo‘lmish Jibril ibn Baxtyashu, xalifa al -Mansur uchun tabobatga oid ko‘pgina asarlarni yunon tilidan arab tiliga tarjima qiladi. Jibril ibn Baxtyashuning o‘zi va bu oilaning o‘ndan ortiq boshqa tabiblari Bog‘dod shahrida uzoq yillar davomida tabiblik faoliyati bilan mashg‘ul bo‘lganlar. Harronlik yirik kimyogar va tarjimon Jobir ibn Hayyom ham xalifa al -Mansur davrida yashagan. Ibrohim al -Fazariy xalifa al -Mansurning topshirig‘iga binoan, hindlarning astronomiyaga oid yirik qomusiy asari «Sindhind»ni sanskrit tilidan arab tiliga tarjima qiladi. Yuqorida zikr etilgan asarlardan tashqari, al -Mansur uchun falsafa, tabobat, falakkiyot, riyoziyo t, tarix, adabiyotga oid boshqa kitoblar ham tarjima qilingan. Xalifa al -Mansur mazkur kitoblar, yozilgan noyob qo‘lyozma asarlarni saqlash uchun o‘z saroyidan maxsus joy ajratgan. Shu tariqa «Bayt ul -hikma»ning yaratilishiga asos bo‘lgan saroy kutubxonasi paydo bo‘ldi. Ammo bu kutubxonaning vazifasi kitobxonlarni zaruriy adabiyotlar bilan ta’minlash emas, balki to‘plangan nodir qo‘lyozma asarlar, turli mamlakatlardan keltirilib, arab tiliga o‘girilgan kitoblarni saqlashdan iborat bo‘lgan. Al -Mansur davrida bu maskan hali «Bayt ul -hikma» deb nomlanmagan edi. Ma’lumki, al -Mansurning o‘g‘li Muhammad al -Mahdiy ibn Mansur (775 -785) va nabirasi al -Hodiy ibn al -Maxdiylar (785 -786) hukmronlik qilgan yillarda ilmiy izlanishlar va tarjima faoliyatida katta siljishlar yuz berdi, deb bo‘lmaydi. Shu sababdan ham ular davrida «Bayt ul -hikma» bilan bog‘liq bo‘lgan sezilarli o‘zgarishlar ro‘y bermagan, deyish mumkin. Abbosiy xalifalar ichida eng dong taratgani Horun ar -Rashid (786 -809) taxtga o‘tirganidan so‘ng, ijtimoiy va madaniy hayotning barcha jabhalarida katta

o‘zgarishlar sodir bo‘ldi. Bu, albatta, «Bayt ul -hikma»ga o‘z ta’sirini o‘tkazmay qolmadi. O‘rta asr manbalaridagi ba’zi ma’lumotlar «Bayt ul -hikma» Horun ar -Rashid davrida ta’sis etilgan, degan xulosaga kelish ga asos bo‘ladi. Jumladan, Ibn an - Nadim o‘zining «al -Fixrist» kitobida vazir Sahl ibn Horun, astrolog Abu Sahl al - Fadl ibn Navbaxt va nusxa ko‘chiruvchi A’lon ash -Shu’uvbiylar haqida so‘z yuritar ekan, ularni Horun ar -Rashidning «Bayt ul -hikma»sida faoliya t ko‘rsatgan, deb ma’lumot beradi. Bundan, «Bayt ul -hikma» Horun ar -Rashid davrida mavjud edi, degan mantiqiy xulosa paydo bo‘ladi. Ehtimol, Horun ar -Rashid o‘z saroyida jamlangan katta mikdordagi kitoblar, tarjimonlar va ulamolar uchun alohida joy ajratib , unga «Bayt ul -hikma» nomini bergan bo‘lishi mumkin. Shuni ham aytish kerakki, «al -Fixrist» muallifi bu markazni ba’zan «Bayt ul -hikma», ba’zan esa «Hizanat al -hikma» iborasi bilan ataydi. Ayni paytda o‘rta asrlarning yana bir mashhur mualliflaridan Yoqut al - Hamaviy ham Ibn an -Nadimning fikrini tasdiqlaydi. Umuman, Horun ar -Rashid davrida «Bayt ul -hikma» turli adabiyotlar saqlanadigan maskandan tarjima va tadqiqotlar olib boriladigan markazga aylandi. U yerga kelgan taniqli ulamolar, tadqiqotchilar nafaqat turli mavzulardagi kitoblar bilan tanishish, balki ularni mutolaa qilish imkoniyatiga ham ega edilar. Bu davrda tarjima ishlariga bo‘lgan ahamiyat bag‘oyat ortib, «Bayt ul -hikma»dagi asarlar soni yanada ko‘paydi. Ibn al -Qiftiyning bu markaz haqidagi fikrl ari ham nihoyatda diqqatga sazovor. U shunday deb yozadi: «Haqiqatan, «Bayt ul -hikma» turli ilmiy yo‘nalishlar markazi bo‘lib, Horun ar -Rashid bu institut haqidagi fikrning ibtidosi edi. Uning o‘g‘li xalifa al -Ma’mun bu ishni amalga oshirdi. «Hikmat» so‘zi musulmon olimlarining fikriga ko‘ra ilohiy ilmlar, hisob, tabobat va falakkiyotni qamrab olgan». Fikrimizcha, Ibn al -Qiftiy sanab o‘tgan ilmlar qatoriga falsafa ham kiritilsa, Bog‘dod ilmiy maktabidan o‘rin olgan asosiy fanlar majmuasi to‘liq ifodalanadi. Horun ar -Rashidning kichik o‘g‘li al -Amin (809 -813) davrida «Bayt ul - hikma»ning faoliyati birmuncha susaygan bo‘lsa, uning katta o‘g‘li al -Ma’mun davrida o‘z taraqqiyotining eng yuqori cho‘qqisiga ko‘tarildi. Biz al -Ma’munni - katta, al -Aminni esa kichik o‘g‘il deb shartli ataymiz, aslida ularning har ikkisi ham bir vaqtda, ya’ni 786 yilda ikki onadan dunyoga kelgan. Al -Ma’mun al -Amindan olti oyga katta bo‘lishiga qaramay, xalifalik kursisiga avval al -Amin o‘tirgan. «Bayt ul -hikma»ning takdirida al -Ma’munn ing o‘rni bag‘oyat yuksak bo‘lgani tufayli, biz uning ilmiy va siyosiy faoliyati, shuning barobarida, har ikki aka -uka munosabatlari xususida alohida to‘xtalib o‘tamiz.

Al -Ma’mun «Bayt ul -hikma»ga alohida e’tibor bilan qaradi. Natijada uning davrida (813 -833) «Bayt ul -hikma»dagi ilmiy muhit misli ko‘rilmagan darajada rivojlanib, u yerda yunon, fors va hind tillaridagi muhim kitoblarni arab tiliga o‘girish, sharhlash bilan bir qatorda, mustaqil ilmiy faoliyat ham olib borilib, yangi asarlar yozildi. Al -Ma’mu n diniy ilmlar, falsafa, aniq fanlar bilan qiziqqan va o‘zi ham ular bilan muntazam shug‘ullangan. Shuningdek, u tarjimonlar va olimlarga har bir yozgan yoxud tarjima qilgan kitoblari uchun katta mukofotlar tayinlagan. Al - Ma’munning bevosita homiyligi osti da Yunoniston, Hindiston, Rim, Eron va Marvdan «Bayt ul -hikma»ga katta miqdorda turli mavzudagi kitoblar kelib tushgan. Ularning ba’zilari esa harbiy yurishlardagi o‘lja sifatida Bog‘dodga olib kelingan. Al -Ma’munning qo‘llab -quvvatlashi bilan eng sara asa rlar tanlab olinib, arab tiliga o‘girildi. Umuman, bu davrda tarjimonlik ishlari to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilib, u yaxshi tashkil etilgan doimiy faoliyatga aylandi. Tarjimonlar alohida -alohida guruhlarga bo‘linib ishlaganlar; har bir guruhni albatta malakali, moh ir tarjimon boshqargan va so‘nggi tahrir uchun ushbu shaxs mas’ul bo‘lgan. Tarjimalar, odatda, yunon tilidan suryoniy tiliga, so‘ngra arab tiliga, ba’zan esa yunon tilidan to‘g‘ridan - to‘g‘ri arab tiliga o‘girilgan. Aksariyat hollarda, tarjimalar kitob matn larining asli bilan taqqoslab amalga oshirilgan. Har bir tarjimonlar guruhi tarkibida matn ko‘chiruvchi va kitoblarni muqovalovchi mutaxassislar bo‘lgan. Binobarin, al - Ma’mun davriga kelib, «Bayt ul -hikma» tarkibida yirik kutubxona, tarjima va asarlar yozi sh, ko‘chiruvchilar hamda muqovalash uchun ajratilgan maxsus xonalar mavjud edi. Bog‘dodning ash -Shammosiya mintaqasi hamda Damashq atrofidagi Qasiyun tog‘larida mavjud bo‘lgan rasadxonalar ham «Bayt ul -hikma» tarkibiga kirgan. Manbalarda al -Ma’mun tasarru fidagi bu ikki mashhur rasadxonaning «Bayt ul -hikma» tarkibida bo‘lganini anglatuvchi to‘g‘ridan -to‘g‘ri ma’lumotlar uchramaydi. Zero tarixdan ma’lumki, al -Ma’mun o‘z saroyiga to‘plagan aksariyat astronomlar, jumladan, Muhammad al -Xorazmiy, Ahmad al -Farg‘o niy, Ahmad al - Marvaziy, Yahyo ibn Abu Mansur, Xolid al -Marvarrudiy, al -Abbos al -Javhariy va boshqalar mazkur rasadxonalarda kuzatuv ishlarini olib borganlar. Modomiki shunday ekan, fikrimizcha, bu ikki rasadxonani ham «Bayt ul -hikma» tarkibiga kiritish mum kin. Yuqorida bayon etilgan ma’lumotlar asosida «Bayt ul -hikma»ning ta’sis etilishi haqida quyidagicha xulosaga kelish mumkin: Bog‘dod xalifalari saroyining ma’lum qismini egallagan «Bayt ul -hikma»ning asosi - xalifa al -Mansur davrida yaratildi, Horun ar -Rashidning homiyligi ostida, u ancha kengaytirildi, rivojlantirildi, o‘zining tarixiy «Bayt ul -hikma» nomi bilan yuritila boshladi. Al - Ma’mun esa u yerda mashhur allomalarni to‘plab, ularga har taraflama ko‘mak berdi, uning eng yuqori taraqqiyot darajas iga ko‘tarilishini va o‘sha davr uchun o‘ziga xos ilmiy maktabga aylanishini ta’minladi.