Mil.avv.XI asr oxiri VI asr boshlarida Yunoniston

Yuklangan vaqt:

05.03.2025

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1.4 MB
Mavzu:  Mil.avv.XI  asr oxiri VI asr boshlarida  Yunoniston
                                            Reja  
Kirish 
Asosiy qism  
I.Bob. Qadimgi Yunoniston  
1.1. Qadimgi Yunoniston tarixiga oid manbalar
1.2. Qadimgi Yunonistonning geografik o‘rni va qadimgi aholisi 
II.Bob.Mil.   avv.   XI   -VI   asrlarda   Yunonistonda   ijtimoiy-iqtisodiy   siyosiy
hayoti  
2.1 Mil. avv. XI-IX asrlarda Yunoniston
2.2.   Mil.   avv.   VII-VI   asrlarda     “   Buyuk   Yunon   kaloniyashtirish”   davrida
Yunoniston
2.3. Yunonistonda  polis tiziming vujudga kelishi.  
 Xulosa  
 Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati  
                                                   
1 Kirish
    Gretsiya   va   umuman   yunon   sivilizatsiyasi   tarixi   Krit   orolida   taxminan
Miloddan   avvalgi   6-ming   yillikda,   neolit   davrida   boshlanadi.   Yunonistonning
qulay   geografik   joylashuvi   (savdo   va   dengiz   yo'llari   chorrahasida)   shubhasiz,
uning   madaniy   va   tarixiy   rivojlanishida,   shuningdek,   o'zining   ulug'vorligi   va
nafosatida hali ham hayratlanarli bo'lgan sivilizatsiyaning yaratilishida hal qiluvchi
omillardan biri bo'lib xizmat qildi.  
   Krit o'z qo'shnilari: Gretsiya, Misr, Mesopotamiya va Suriya bilan savdo va
madaniy   aloqalarni   tinimsiz   rivojlantirdi.   Bu   davrda   materikdagi   hayotning
rivojlanish   darajasi   Kritdan   sezilarli   darajada   orqada   qoldi.   Peloponnes   yarim
orolining   janubida  joylashgan   Mekena   va   Tir   shaharlari   keyinchalik  Minoan   Krit
yutuqlariga taqlid qiluvchi va takrorlaydigan madaniy markazlarga aylandi. 
      Yunon   tsivilizatsiyasi   o'z   mavjudligining   birinchi   bosqichidan   boshlab
elementlarning   ta'siri   ostida   bo'lgan   va   Yunoniston   tarixi   dengiz   kuchi   bilan,
dengiz   bilan   abadiy   bog'langan.   Miloddan   avvalgi   1500-yillarda,   Krit   orolidan
unchalik uzoq bo'lmagan joyda (Santorini oroliga yaqin joyda) kuchli zilzila sodir
bo'lib, bu Krit tsivilizatsiyasining qaytarib bo'lmaydigan parchalanishiga olib keldi.
        Miloddan   avvalgi   1400   yillar   atrofida   Axeylar   Peloponnes   yarim   oroliga
kelib,   assimilyatsiya   qilishgan.   Ularning   kelib   chiqishi   haqida   hali   ham
munozaralar   mavjud.   Bir   versiyaga   ko'ra,   bu   Shimoliy   Yunonistonning   yunon
xalqi,   boshqasiga   ko'ra,   ular   Markaziy   Evropadan   kelgan   qabilalar.   Qanday
bo'lmasin,   Olimpiya   xudolarining   butparast   kultini   va   madaniyatning   yangi
elementlarini   o'zlari   bilan   olib  kelgan   Axeylar   bo'lganligi   haqida   dalillar   mavjud,
buning   natijasida   Mycenae   o'z   ta'sirini   sezilarli   darajada   oshirib,   butun   O'rta   er
dengizidagi   eng   qudratli   kuchga   aylandi.   Bu   haqiqatan   ham   afsonaviy   davr
(miloddan  avvalgi  1400-1100  yillar)  bo'lib,  uning ko'p  qismi   Gomerning  she'rlari
va qadimgi Yunoniston qahramonlari va xudolari haqidagi ko'plab afsonalar tufayli
ma'lum bo'lgan. 
     Axeylar davri tarixidagi eng yuqori cho'qqi, shubhasiz, Troyan urushi bo'lib,
uni unutish yo'lidagi birinchi qadam bo'ldi. Gomer tomonidan batafsil tasvirlangan
2 Helenning   hikoyasi   butun   yunon   dunyosining   qulashiga   va   ko'p   yillik   urushning
boshlanishiga olib keldi. 
      Kuchli Miken tsivilizatsiyasining  kuchlari shunchalik charchaganki, u hatto
Dorianlarning   yarim   yovvoyi   shimoliy   qabilalarining   hujumlariga   dosh   bera
olmadi   yoki   ular   o'sha   paytda   "Dumaloq   boshlar"   deb   atalgan.   Miloddan   avvalgi
1100-yillarda tsivilizatsiya qulagan. 
      Qorong`u   davrlar.   Bu   notinch   davr   (miloddan   avvalgi   1200-800   yillar)
Yunoniston   tarixidagi   eng   qiyin   davrlardan   biri   edi.   Dastlab,   Dori   qabilalarining
bosqinidan   so'ng,   mamlakat   tanazzul   yo'liga   o'tdi,   lekin   tez   orada   Miken,   Krit,
Axey, Osiyo va Dorian madaniyatlari qoldiqlaridan butunlay yangi tsivilizatsiyani
sintez   qilib,   asta-sekin   "tezlasha   boshladi",   Bu   davrda   yunon   tili   shakllangan.
Buyuk   Gomer   o'zining   o'lmas   she'rlarini   yaratadi,   ularni   o'z   davrining   barcha
ranglari   bilan   to'ldiradi.   Ushbu   turg'un   davr   oxirida   yunon   sivilizatsiyasi   jonlana
boshladi, bu yunon dunyosining Qora dengizdan Ispaniyagacha kengayishiga olib
keldi.   Finikiyaliklar   tomonidan   yozuv   yunon   tilidan   moslashtirilgan   alifbo   bilan
qayta tiklandi va Shimoliy Italiya va Galliyaga tarqaldi. 
       Qadimgi   Yunoniston   jahon   tarixiy   jarayonida   muhim   o'rin   tutadi.   Uning
yutuqlari   asosan   Yevropa   madaniyatining   asosini   tashkil   etdi.   Qadimgi   yunon
olimlari   va   faylasuflarining   asarlaridan   hozirgi   zamon   ilm-fanining   ko‘plab
sohalari   o‘sib   chiqqan.   Qadimgi   yunon   arxitekturasining   elementlari   hali   ham
zamonaviy   binolarni   bezash   uchun   ishlatiladi.   Qadimgi   Yunonistonning   dostoni,
adabiyoti   va   san'ati   hali   ham   barchaning   e'tiborini   tortadi   va   munosib   hayratda
qoladi.   Ilmiy   terminologiyaning   muhim   qismi   (ayniqsa,   tibbiyotda),   ko'plab
fanlarning   nomlari,   jumladan,   "tarix"   atamasining   o'zi   ham,   erkak   va   ayolning
ko'pgina to'g'ri ismlari, boshqa tillarda uchraydigan ko'plab so'zlar va iboralar (va
ayniqsa Rus), maqol va maqollar qadimgi yunon tilidan kelib chiqqan. 1
 
1
   Алексей Романов «История Греции» 2021 Zenda.ru.218- стр
3 I.Bob. Qadimgi Yunoniston tarixiga kirish
1.1.Qadimgi Yunoniston tarixiga oid manbalar.
Yunoniston tarixi manbashunosligida qadimgi tarixchilaming asarlari muhim
o'rin tutadi. Er. aw. VI—V asrlarda tarix fani gullab yashnagan davridir. Bu davr
tarixchiligini   g'arb   olimlari   «Aholida   polislar   tarixi»   deb   atashadi.   Bu   davrdagi
ko'zga ko'ringan tarixchilardan: Gerodot, Fukidid va Ksenofontni olish mumkin. 
    Makedoniyalik   Aleksandming   sharqqa   yurishlaridan   so'ng   Yunoniston   tarixida
yangi   tarix   maktabi   —   Arastu   maktabi   shakllandi.   Bu   davrning   eng   ko'zga
ko'ringan asari Arastuning «Politiya» asaridir. Bu asar Arastu va uning shogirdlari
tomonidan yozilgan bo'lib, yunon polislari, O'rta yer dengizi qirg'oqlaridagi yunon
koloniyalari   haqida   muhim   ma’lumot   beradi.   Asar   juda   ko'p   bo'limlardan   iborat
bo'lsa-da,   uning   faqat   bizgacha   «Afina   politsiyasi»   qismi   yetib   kelgan.     Ellin
davriga   kelib   yunon   jamiyatidagi   keskin   o'zgarishlar,   katta   davlatlaming   vujudga
kelishi   bilan   umumiy   tarixga   asos   solindi.   Bu   davrning   eng   ko'zga   ko'ringan
tarixchilaridan   biri   Timey   bo'lib,   u   o'zining   asarida   Bolqon   Yunonistoni,   g'arbiy
yunon   mustamlakalari   haqida   muhim   ma’lumotlar   beradi.   Qadimgi   yunon   tarixi
bo'yicha eng muhim manbalardan biri arxeologik topilmalar hisoblanadi. 2
 
    Arxeologlar Bolqon Yunonistoni va Egey dengizi orollaridagi qadimgi ibo -
datxonalar, saroylar, mudofaa inshootlarini qazib ochdilar.     Ayniqsa, Krit orolida
ingliz   arxeologi   E.   Evans   40   yildan   ko'proq   vaqt   Knoss   saroyini   qazib   ochdi.
Kichik Osiyoda nemis arxeologi G. Shlimanning Troya xarobalarini qazib ochishi
qimmatli ma’lumotlarni berdi. 
      Me’muar asarlar. Polislaming yemirilishigacha yunonlar tarix va adabiyotga
oid asarlarni me’muar shaklda yozishgan. Er. Avv. VI asrdagi eng yirik me’muar
asar   Ksenofontga   tegishli.   U   asosan   harbiy   sohaga   oid   ma’lumotlarni   beradi.
Ellinizm   davrida  me’muar   va avtobiografik asarlar   yozish  odat  tusiga  kirdi. Ellin
davri   siyosatchilaridan   Pirra   va   Arata   eng   yirik   tarixiy   asarlar   mualliflari
hisoblanadilar. Ular “Axey ittifoqi”haqida keng ma’lumotlami yozib qoldirishgan. 
2
 Krushkol Y “Qadimgi dunyo tarixi” Toshkent.1975-yil. 6-15 betlar
4       Xatlar.   Antik   jamiyatda   xatlar   muhim   o'rin   tutgan.   Ular   ikki   xil   shaklda
ochiq   va   yopiq   shaklda   yozilgan.   Platon,   Isokrat   va   Sallyustiylar   yozgan   ochiq
xatlarida falsafiy muammolar haqida fikr yuritilgan. 
  Yopiq   xatlar   davlat   ahamiyatiga   molik   xatlarbo'lib,   maxsus   kishilar   nomidan
yozilgan.   Ularda   asosan   siyosiy   va   maxfiy     ma’lumotlar   yozilgan.Shoirlar   va
ularning   asarlari.   Yunon   she’riy   adabiyotining     shakllanishi   er.   avv.   IX—VIII
asrlarga   tegishli   bo'lib,   bu   davrni     “Gomer   davri   she’riyati”   deyishadi.   Gomer,
Gesiod   va   dramaturglar   Esxil,   Sofoklning   asarlari   juda   yaxshi   saqlangan.   Gesiod
o'zining   «Mehnat   va   kunlar»   asarida   yunon   jamiyatidagi   ijtimoiy   ziddiyatlar
haqida yozadi.  3
       Moddiy   manbalar   Shaharlar.   Yunon   tarixiy   manbashunosligiga   shahar
qoldiqlari     muhim   o'rin   tutadi.   Shaharlardagi   saroylar,   ibodatxonalar   yaxshi
saqlangan.   Krit-Miken   davri   saroylari,   inshootlari   juda   ko'plab   topilgan.   Yunon
me’morchigining asosiy yodgorliklaridan bu Palestlar va Gimnasiylardir. Palestlar
—bu sport inshootlari jumlasiga kirib, u yerda asosan yosh bolalar muntazam sport
bilan shug'ullanishgan. Gimnaziy — sport inshooti bo'lib, bu yerda asosan kattalar
3
  Krushkol Y “Qadimgi dunyo tarixi” Toshkent.1975-yil.18-bet.
5 sport   va   fan   bilan   shug'ullanganlar.   Bizgacha   Afinaning   ikki   katta   gimnasiyasi
saqlanib   qolgan.   Ulardan   biri   qahramon   Akadem   bog'ida   joylashgan,   ikkinchisi
likeylik   Appolon   dala   hovlisida   joylashgan.   Yunonistondagi   madaniyat
markazlaridan   yana   biri   bu   muqaddas   joylar   va   ulardagi   haykal   va   inshootlardir.
Shaharlar tarixini o'rganishda qadimgi yo'liar ham muhim ahamiyat kasb etadi.  4
    Eng yirik yo'liar xarobasi Afina va Pirey portidagi yo'l bo'lib, dengiz ortidan
keltirilgan mahsulotlar Pirey portiga tushirilib, shu yo'l orqali  Afinaga keltirilgan.
Bu   mashhur   yo'l   Peloponnes   urushi   davrida   Sparta   va   uning   ittifoqchilari
tomonidan   buzib   tashlangan.   Hozirgi   kunda   faqat   uning   xarobalarigina   saqlanib
qolgan.   Pireydan   tashqari   Yunonistonning   ikki   yirik   porti   Samos   va   Iskandariya
ham o'z ahamiyatini yo'qotgani yo'q. 
     Mudofaa devorlari. Yunon mudofaa va harbiy tarixida himoya devorlari  va
boshqa   fortifikatsiya   inshootlari   muhim   o'rin   tutadi.     Yunon   tarixini   qadimgi
davriga   oid   mudofaa   inshootlari   Troya,   Mikena,   Tirinf   va   Afinada   yaxshi
saqlangan.   Undan   tashqari   Xersones,   Eley,   Metapont,   Akrogant   shaharlari
devorlari asl holicha saqlanib qolgan. 
     Yozuvlar. Yunon tarixini  o'iganishda yozuvlar muhim  ahamiyat kasb  etadi.
Asosan   XIX   asrning   70-yillaridan   papirus   topilmalarni   o'rganish   natijasida   yangi
“papirologiya”   faniga   asos   solindi.     Yunon   jamiyatiga   papirusning   kirib   kelishi
Misr tarixi bilan uzviy bog'liqdir. Qadimgi mashhur yunon —lirik shoirlari Alkey,
Sapfo,     Korin,   Pindara,   Vakximida   va   mashhur   fojeanavislar   Sofokl   va   Evripid
hamda   mashhur   hajviy   asarlar   muallifi   Menandrlar   o'z     asarlarini   papiruslarga
yozishgan.   Papirusga   ko'chirilgan   eng   yirik   asar   Arastuning   “Afina   politiyasi”
asaridir.     Keyinchalik   qog'ozning   kashf   etilishi   bilan   papiruslar   o'z   ahamiyatini
yo'qotgan,  ularni  faqat hukmdor saroyidagi arxivlardan topish mumkin. 
      Tangalar.   Yunoniston   iqtisodiy   tarixini   O'rganishda   tangalar   muhim   o'rin
tutadi.   XVIII   asrda   Venada   o'tkazilgan   qadimgi   yunon   tangalari   ko'rgazmasida
70000   dona   yunon   tangalari   kolleksiyasi   namoyish   etilgan.   Qadimgi   yunon
tangalari   iqtisod   va   savdo   sohasidagi   eng   muhim   ashyoviy   dalildir.   Arxaik   davr
4
  R.Rajabov” Qadimgi dunyo tarixi” Fan va texnalogiya nashriyoti. Toshkent. 2009-yil. 226-227 betlar
6 yunon tangalari kumushdan bo'lib, uning teskari qismida shahar ramzi yoki shahar
nomining   birinchi   harfi   tushirilgan.   Ellin   davri   tangashunosligi   arxaik   davr
tangashunosligi-   dan   farq   qiladi.   Ularda   asosan   hukmdorning   surati   va   teskari
tomonida   esa   yozuv   va   ramzlar   tushirilgan.   Tangalardan   tashqari   tesserlar,   ya’ni
hozirgi kundagi chipta shaklidagi hujjatlar yaxshi saqlangan. Ular asosan sopol va
metalldan tayyorlangan. 
     Tesserlar ikki xil vaziyatda ishlatilgan: harbiy sohalarda kiyimlarga taqilgan
bo'lsa,   kundalik   hayotda   teatr   va   dam   olish   joylariga   kirish   uchun   ruxsatnoma
vazifasini o'tagan. Bizgacha yetib kelgan tesserlardan eng mashhuri Dionis teatriga
kirish   uchun   ko'rsatilgan   tesserlardir.   Ularda   asosan   yunon   harflari   yozilgan,   har
bir tesserda  bitta harf uchraydi. 5
 
      Ostrakonlar.   Ular   sopol   parchalari   bo'lib,   Afina   demokratiyasiga   xavf
soladigan   siyosiy   arbob,   taniqli   shaxslarga   qarshi   ovoz   berishda   ishlatilgan.   Ular
er.   avv.   V   asrga   oid.   Bizgacha   yetib   kelganlaridan   biri   Femistoklga   qarshi
yozilgan. 
   Qadimgi   Yunoniston   tarixini   o'rganishda   logograflarning   asarlari   ham
muhim   o'rin   tutadi.   Logograflar   o'sha   davr   voqea-hodisalarini     hech   qanday   izoh
bermay   tasvirlaganlar.   Ular   er.   avv.   VI—V   asrlarda   yashaganlar.   Ular   tarixni
afsonalar   bilan   aralashtirganlar.   Afsonalarga   tarixiy   voqealar   deb   qarab   unga
ishonganlar. 
     Er.   avv   .   VI   asrning   ikkinchi   yarmida   yashagan   logograf   Miletlik   Gekatey
o'zining   asarida   Yunonistonning   jug'rofik   xaritasini   chizadi.   Uning   asarlaridan
bizgacha ayrim parchalar yetib kelgan. 
Yunon tarixini davrlashtirish
  Yunon   tarixi'   Qadimgi   duriyo   tarixining   bir   qismi   hisoblanadi.   Qadimgi
yunon   tarixi   doirasida   Bolqon   yarim   oroli,   Egey   dengizi   havzasi,   janubiy   Italiya,
Sitsiliya   oroli   va   shimoliy   Qora   dengiz   bo‘yi,     Kichik   Osiyoning   g'arbiy
qirg'og'idagi  qadimgi jamiyatlaming   shakllanishi, gullab-yashnashi  va tushkunlik
davrini o'rganadi;  
5
  Алексей Романов «История Греции» 2021 Zenda.ru.218- стр
7    Yunon sivilizatsiyasi  tarixi uch bosqichga bo‘linadi: birinchisi — bu   er. avv. II
ming   yillikda   Krit   va   Mikenada   ilk   sinfiy   jamiyatlar   va   davlat   birlashmalarining
paydo   bo‘lishi   va   halokati     bu   Krit-Miken   sivifizatsiyasining   halokatidan   keyin
antik Yunonistonning er. avv. XII asrdan er. avv. IV asming so'nggi choragigacha
bo'lgan   taraqqiyot   davrini   o'z     ichiga   oladi.   Qadimgi   Yunon   jamiyati
taraqqiyotining   eng   yuqori   cho'qqisi   ijtimoiy-iqtisodiy,   siyosiy   davlat     tuzilmasi
bo'lgan yunon polislarining tug'ilishi, yuksalishi va  tushkunligi bosqichi bo'ldi. 
Er.avv.IV   asrning   so'ngi   choragida   yunon-makedonlar   tomonidan
Ahamoniylar Eroni davlatining bosib olinishidan yunon tarixining uchinchi so'nggi
bosqichi boshlanadi. Bu bosqich qariyb uch yuz yilni p'z ichiga olib, sharq va g'aib
madaniyati   unsurlarini   o'z   ichiga   olgan   Ellin   davlatlarining   tashkil   topishi,   ellin
madaniyatining   rivqjlanishi   davridir.   Bu   bosqich   er.   aw.   I   asr   so'ngida   ellin
davlatlarining   g'arbdan   Rim,   sharqdan   Parfiya   tomonidan   bosib   olinishi   bilan
tugaydi. 
Bolqon Yunonistonida davlatchilik taraqqiyotining yangi davri taxminan er.
avv.   XI   asrdan   boshlanadi.   Bu   davrdan   antik   Yunoniston   taraqqiyotining   polis
davri boshlanadi. U o'z ichiga uch davmi oladi: 1. Er. aw. XI—IX asrlar — Gomer
yoki polis arafasi («Qorong'i asrlar»). Bu bosqichda Bolqon Yunonistoni hududida
urug'-qabila munosabatlari hukmron bo'ladi. 
2. Arxaika davri (er.avv,VIII-VI asrlar) — polis-davlatlarning shakllanishi, Buyuk
Yunon kolonizatsiyasi va ilk Yunon tiraniyalari daivri. 
3. Klassik Yunoniston (er. avv.V-IV asrlar.) — Qadimgi yunon polislari, ularning 
iqtisodiyoti va yunon madaniyatining gul-lab-yashnagan davri. 
MakedoniyalikIskandaming   Sharq   yurishlaridan   keyin   Ellin   davlatlarining
tashkil   topishi   bilan   qadimgi   yunon   tarixida   yangi   ellin   davri   (er.avv.IV   asming
so'ngi   choragi-er.avv.30-yillar)   boshlanadi.   Er.   avv.   30-yilda   so‘ngi   ellin
davlatlaridan biri ptolomeylar Misr mustaqilligini yo‘qotib Rimga tobe bo'ladi. Shu
bilan antik Yunoniston tarixi tugallanadi .   6
6
   Yu.Krushkol “ qadimgi dunyo tarixi” Toshkent.1975-yil. 6-15 betlar  
8 1.2. Qadimgi Yunonistonning geografik o‘rni va aholisi.
Yunoniston   geografik   jihatdan   3   qismga   bo'linadi:   Fessaliya   va   Epir,
shimolda   Moli   va   Pagasey   ko'rfazlari,   janubdan   Korinf   va   Saronika   bilan
cheklangan,   markaziy   qismi   Peloponnes   yarim   orolidan   iborat   janubga   bo‘linadi.
Shimoliy qismida Fessaliyani Epirdan Pind tog‘lari zanjiri ajratib turadi. Qadimda
bu   ikki   viloyat   yunon   madaniyati   shakllanishfda   muhim   ahamiyat   kasb   etadi.
Chunki  bu yerda ilk bor  shimoldan janubga tomon yunon qabilalari siljib kelgan.
Fessaliyada   qadimgi   yunon   afsonalari   paydo   bo'ldi.   Uning   janubidagi   Sperxa
daryosi   vodiysidagi.   axey   Ftiotidasi   ahil   va   mirmidonlar   vatani.   Fessaliyadan
afsonaviy Yason uzoq Kolxidaga oltin mo‘yna uchun jo'nab ketgan. Dodonda Sella
kohinlari muqaddas dub daraxtining barglarini shitirlashiga qarab fol ochganlar. 7
  
Epir   yunon   madaniyatiga   aloqasi   bo'lmagan   yovvoyi   o'lka   bo'lib,   uni
markaziy   Yunoniston   bilan   faqat   xaon,   tesprot,   moloss   va   oresta   kabi   epir
qabilalari   joylashgan   Axeloy   daryosi   bog'lab   turgan.   Fessaliya   barcha   tomondan
tog'lar   bilan   o'ralgan   bo'lib,   bu   yerda   ikki   tekislikni   Fessaliyalik   bosqinchilar
ishg'ol qilganlar. Ular mahalliy aholini qaram -penestlarga aylantirganlar. Qisman
7
  Krushkol Y “Qadimgi dunyo tarixi” Toshkent.1975-yil.20-bet.
9 ulami   vodiydan   tog'larga   siqib   chiqarganlar.   Fessaliya   g'arbiy   qismida   g'alla   va
chorvachilik   rivojlangan.   U   yerda   qulay   qirg'oq   va   qo'ltiqlar   yo'q.   Shimoliy
Yunonistonni   markaziy   Yunonistondan   dengiz   va   Oyta   tog'lari   orasida   yotgan
Fermopil daryosi ajratib turadi. 
Markaziy Yunonistonda kam sonli tog'lik qabilalar joylashgan. Egey dengizi
qirg'og'ida   Evbey   oroli   qarshisida   Opunt   lokrlari   joy lashgan.   Er.   avv.   V   asrda
afinaliklar uchun lokrlar qoloqlikning namunasi bo'lgan. 
Pamas   (2450   m)   va   Kifris   tog'larida   joylashgan   vakiy   qabilalari   yanada
qoloq   bo'lgan.   Markaziy   Yunoniston   yo'lidagi   eng   muhim   joy   bu   Elateya   shahri
bo'lgan.   Delfa   qadimgi   Elladaning   diniy   markazi   vazifasini   o'tagan.   Parnasdan
shimolda   Yunonistonning   eng   kichik   viloyati   —Dorida   (185   kv.km)   bo'lgan,
aflidan   doriylar   shu   yerdan   kelib   chiqqanlar.     Fokidadan   g'aibga   Agra,   evitan
nomidagi illiriya qabilalari yashagan tog'li va ozroq unumdor vodiyga ega bo'lgan
Etoliya   viloyati   joylashgan.   Shimolda   Epir   bilan   tutashgan   Abrakiy   qo'ltig'igacha
bo'lgan   hudud   Akamaniyada   illiriya   qabilalari   yashagan.   Janubda   3000   kv.   km.
hududni egallagan Beotiya viloyati birdaniga dengiz bilan tutashgan. Poytaxti Fiva
bo'lgan   Beotiyada   g'allachilik,   chorva-   chilik   va   baliqchilik   kuchli   rivojlangan.
Beotiyani   janubdan   Kiferon   va   Pamas   tog'lari   o'rab   turadi.     yunonistonning
markazida   tuprog'i   dehqonchilikka   noqulay   bo'lgan     Attikviloyati   joylashgan.
Qadimgi Attikada suv tanqis bo'lsa-da, ammo marmar, loy, 
kumush va zaytun darcrtlariga boy bo'lgan. Afinaning dengiz yo'lini Salamin oroli
to'sib turadi. Salamin uchun Afina Megara va Egina bilan uzoq urush olib borgan,
faqat Eginaning bo'ysundirilishi Afinaning dengiz savdosiga yo'l ochdi.  
Korinf   va   Saronik   qo'ltiqlari   orasidagi   tog'lik   hududda   Megara   shahri
joylashgan.   Korinf   qo'ltig'idan   so'ng   Peleponnes   yarim   oroliga   o'tish   mumkin.
Uning   markazida   Arkadiya   balandligi   turadi.   Lakoniya   va   Messeniya   viloyatlari
yarimorol   g'arbida   joylashgan.   Bu   viloyatlarda   g'alla   ekilgan.   Messeniyadan
shimolda   Ellada   viloyati   joylashgan   bo'lib,   Alfey   va   Юadey   daryolari   qo'shilish
joyi   da   har   4   yilda   bir   marta   Olimpiya   o'yinlari   o'tkaziladigan   olimpiada
joylashgan. Ellidadan shimolda Axeya viloyati turadi. 
10   Yunonistonning   iqlimi   yumshoq,   harorati:   16   °C   ni   tashkil   etadi.   Landshafti
qadimda-   hozirgidan   farq   qilgan.   Qalin   o'rmonlar   ko'p   bo'lib,   tuproq   hozirgidek
toshloq   bo'lgan.   Faqat   ozgina   yer   unumdor   bo'lgan.   Er.   avv.   VI   asrgacha   faqat
bug'doy va tariq ekilgan. Keyin esa uzum va zaytun bu ekinlarni siqib chiqargan. 
Yunonistonda   oltin   yo'q.   Mis   juda   ko'p.   Xalqida   shahrining     nomi   ham
«mis»   degan   ma’noni   bildiradi.   Bu   yerdan   mis   qazib     chiqarilgan.   Beotiya   va
Lakoniyada   sifati   past   temir,   Tasos   va   Sif-nos   orollaridan   er.   avv.   VIII—VI
asrlardan kumush qazib olingan. 
Er.   avv.VI   asrdan   Lavrion   kumush   koni   ochilgan.   Bu   konlardan   olingan
daromad   er.avv.   V   asrda   Afinani   qudratli   flot   qurishga   va   Yunonistonda
yetakchilik   rolini   o'ynashga   imkon   berdi.   Afinada   tog'-konchilik   sohasida   ulkan
yutuqlarga erishildi. 
             Konlarning chuqurligi 100 m. ga yetgan. Qimmatli metallarni qidirib   topish
san’ati   yuqori   darajada   bo'lgan.   Kulolchilikda   yunonlar     haqiqiy   san’atkor
bo'lganlar.   Tosh   juda   yuqori   baholangan.   Hamma   joyda   tosh   mo'l-ko'l   bo'lgan.
Marmarning   vatani   Pentelikon   Afinadan   bor-yo'g'i   10   km   masofada   joylashgan.
Mashhur Parfenon va  Propiley pentelikon marmaridan bunyod etilgan. 8
8
 Wekipediya” Qadimgi Yunonistonning geografik joylashuvi” 
11 12 II.Bob.Mil. avv. XI -VI asrlarda Yunoniston
2.1 Mil. avv. XI-IX asrlarda Gomer davrida Yunoniston.
Krit-Miken   davridan   keyingi   Yunon   tarixi   davrini   sobiq   sovet   va   ba’zi   bir
g‘arb   tarixshunoslari   “lliada”   va   “Odisseya”   asarlari   muallifi   Gomer   nomi   bilan
Gomer   davri   deb   atashgan.   Sababi,   mazkur   davr   bo‘yicha   asosiy   ma’lumotlar
Gomer dostonlarida keltirilgan tarixiy voqeilikka asoslanib yoritilgan. Shuningdek,
zamonaviy   g‘arb   tarixi   maktablari,   jumladan,   arnerika,   ingliz,   fransuz   va   boshqa
maktab  vakillari bu davmi “Zulmat asri” deb ham nomlashadi. 
Gomer   davri   bo‘yicha   ma’lumotlami   arxeologik   tadqiqotlar   sezilarli
ravishda   to‘ldiradi   va   kengaytiradi.   Bu   davr   uchun   asosiy   arxeologik   topilmalar
nekropol (qabriston)lardan topilgan. Ulaming eng yiriklari Afinadan (Keramika va
so‘nggi   Agora),   Salamin   oroli,     Evbeyadan   (Lefkanda   yaqinida)   va   Argos
atroflarida ochib o‘rganilgan. 9
Mil. avv. XI-IX asrlarga oid bo‘lgan manzilgohlarning  soni hozirgacha ko‘p
emas.   ularning   deyarli   hammasi   yetib   borish   qiyin,   tabiiy   himoyalangan   joylarda
joylashgan.   Ularda   doriylar   tomonidan   siqib   chiqarilgan   mahalliy   minoy-axey
aholisining     qoldiqlari   yashagan.   Gomer   davri   dengizbo   yi   aholisi   quruqlik   bilan
tor   yo‘llar   orqali   bog'langan   yarim   orollarda   joylashgan.   Ular   qaroqchilardan
himoyalanish   uchun   devorlar   bilan   o‘rab   olingan.     Bunday   manzilgohlaridan   biri
sifatida   Eoliya   kolonistlari   tomonidan   asos   solingan   Kichik   Osiyo   sohilidagi
Smimani   ko‘rsatish   mumkin.   Arxeologik   topilmalar   shuni   ko‘rsatadiki,   doriylar
bosqini     Yunoniston   taraqqiyotini   bir   necha   asrlarga   orqaga   ketishiga   sabab
bo‘lgan.   Miken   davrida   erishilgan   yutuqlardan   faqatgina   yangi   yerlarni
o‘zlashtirish   uchun   kerak   bo‘lgan   ishlab   chiqarish   usullari   va   texnikalar   saqlanib
qolgan   edi.   Bunga   kulolchilik   charxi,   metallga   ishlov   berish   texnikasi,   yelkanli
kema, zaytun va uzum  yetishtirish madaniyatini  misol  keltirish mumkin.     Miken
sivilizatsiyasiga   xos   bo'lgan   ijtimoiy-iqtisodiy   munosabatlar,   davlat   muassasalari,
diniyg‘oyaviy tasavvurlar o‘zining mavjudligini to‘xtatgan edi. Butun Yunoniston
hududida uzoq vaqtgacha yana ibtidoiy jamoa tuzumi qaror topdi. 
9
  Алексей Романов «История Греции» 2021 Zenda.ru.2 50 - стр
13 Miken   saroylari   va   qal’alari   tashlandiq   holda   yotgan.   Ularning   devorlari
ortiga   endilikda   hech   kim   kelib   joylashmadi.   Hattoki,   doriylar   bosqinidan   zarar
ko‘rmagan   Afinada   ham   mil.   avv.   XII   asrda   Akropol   uzoq   vaqtgacha   huvillab
yotdi. Bu davrda 
deyarli   barcha     uylar   yog‘och   yoki   xom   g‘ishtdan   qurilgan.   Gomer   davrida   dafn
qilish   marosimi   ham   Miken   qabrlariga   nisbatan   qiyoslaganda   ancha   nochorroq.
Erkaklar   qabrlarida   faqatgina   sopol   ko'zalar   bronza   yoki   temir   qilichlar   hamda
nayza va kamon o ‘qi uchlari mavjud bo‘lsa,  ayollar qabrlarida arzon taqinchoqlar
uchraydi. Ularda deyarli qimmatbaho buyumlar bo‘lmagan. 
Gomer   davri   hunarmandchiligi   ham   badiiy   ham   texnik   jihatdan   Miken
davridan ortda qolganligini ko‘rish mumkin. Shuningdek, qabrlarda o‘zga xalqlar,
xususan,   sharqiy   xalqlarga   tegishli   bo‘lgan   buyumlar   uchramaydi.   Bularning
hammasi   hunarmandchilik   va   savdoning   keskin   susayib   ketganligi,   malakali
ustalarning   urush   natijasida   ommaviy   tarzda   qochib   ketganligi,   Miken
Yunonistonini Yaqin Sharq va boshqa 0‘rtayer dengizi bilan bog‘lab turgan dengiz
savdo  yo‘llarining  uzilganini  ko‘rsatadi.      Lekin  shuni  ta’kidlash  lozimki,  Gomer
davri   Yunonistonning   madaniy   rivojiga   hech   narsa   bermadi,   deb   bo‘lmaydi.   Bu
davrda   ba’zi   bir   muhim   yangiliklar   ham   qilindi.   Ulardan   eng   muhimi   yunonlar
tomonidan   temimi   eritish   va   qayta   ishlash   bo‘ladi.   Miken   davrida   temir
qimmatbaho metall hisoblanib, undan faqat  uzuk, tumor kabi taqinchoqlar yasash
uchun foydalanilgan. 10
  
Bolqon   Yunonistoni   va   Egey   orollari   hududlaridan   topilgan   temir
qurollaming qadimiy ko‘rinishlari (qilich, hanjar, o‘q va kamon uchlari) mil. avv.
XII-XI   asrlarga   tegishlidir.   Birozdan   keyin   mil.   avv.   X-IX   asrlarda   temirdan
birinchi mehnat qurollari yasala boshlanadi. 
    Misol   tariqasida   Afina   agorasidagi   qabrlardan   birida   topilgan   bolta   va   iskana,
keramika   nekropolidagi   qabrlardan   biridagi   iskana   va   poytesha,   Tirinfdagi   temir
o‘roq va boshqalami keltirish mumkin. 
10
   Krushkol Y “Qadimgi dunyo tarixi” Toshkent.1975-yil.25-bet.
14 Gomer   davri   iqtisodiyotida   natural   ishlab   chiqarish   hukmron   bo‘lib,   asosiy
sohalar   Miken   davriga   o   ‘xshab   dehqonchilik   va   chorvachilik   edi.   Gomeming
“Iliada”   va   “Odisseya”   dostonlarida   dehqonchilik   bilan   bog‘liq   bo‘lgan   ko‘plab
sahnalar   o‘rin   olgan.   Gomer   davri   iqtisodiyotida   chorvachilik   favqulodda   muhim
rol o'ynagan. Chorva asosiy boylik o‘lchov birligi hisoblangan. Masalan, Odissey
“Itaka va yaqin materikdagi qahramonlaming birinchisi” hisoblangan, chunki unga
12 suruv yirik shoxli qoramol, shuncha  miqdorda echki, qo‘y va cho‘chqa tegishli
bo‘lgan.     Arxeologik   jihatdan   Gomer   davrini   o‘rganish   natijalaridan   shunday
xulosa   chiqarish   mumkinki,   mil.   avv.   XI-IX   asrlarda   Yunoniston   va   Butun   Egey
havzasi iqtisodiy izolyatsiyada yashagan. 
Gomer davri jamoalari hattoki o‘zi bilan qo‘shni bo‘lgan jamoalar bilan ham
deyarli   aloqaga   kirishmagan.   Jamoalar   xo‘jaligi   natural   ko‘rinishga   ega   bo‘lgan.
Umuman   olganda   bu   davrda   ishlab   chiqarish   sust   rivojlangan,   ijtimoiy   qolgan
bosqich sifatida tarixda qoldi.
2.2. Buyuk Yunon kaloniyalashtirish davri.
Qadimgi Yunoniston tarixida mil. avv. IX-VIII asrlarda chuqur o‘zgarishlar
sodir   bo'ladi.   Mayda,   bir-biridan   ayro   bo‘lgan   urug‘   va   qishloq   jamoalari   yangi
ijtimoiy-siyosiy   institutlarga   aylana   boshlaydi.   Bunda   turli   xil   ijtimoiy   guruhlar
o‘rtasida   qonli   to'qnashuvlarga   olib   kelgan   o   ‘tkir   qarama-   qarshiliklar   paydo
bo‘ladi, davlatchilik organlari tizimi shakllanadi, yuksak madaniyat yaratiladi. Bu
yangi   ijtimoiy-siyosiy   tashkilotlar   polis   nomini   olib,   qadimgi   yunon   jamiyati,
davlatchiligi  va  madaniyatining  asosiy  yacheykasiga   aylandi.  Polislar   faqat  urug”
jamoalari   negizidagina   shakllanib   qolmasdan   Egey   havzasi,   Qora   va   0‘rtayer
dengizi   sohillarida   yangi   manzilgohlar   -   koloniyalarga   asos   solinishi   bilan
hamahamiyatlidir.   Bu   jarayon   faqatgina   mil.   avv.   VI   asr   oxiriga   kelib   yakuniga
yetadi. Mil. avv.VIII-VI asrlarda yunon jamiyatining ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va
madaniy   taraqqiyoti   qadimgi   yunon   tarixida   Buyuk   kolonlashtirish   jarayonini
boshlab   beradi.   Aholi   Egey   havzasidagi   yunon   shaharlaridan   0   ‘rtayer   va   Qora
dengiz   sohillari   bo‘ylab   joylashgan   ko‘p   sonli   koloniyalarga   (yunoncha
“apoykiya”)   ko‘chib   o‘tadi.   Umumiy   aholisi   1.5-2   mln.   kishi   bo‘lgan   bir   necha
15 yuz, koloniyalar vujudga keldi. Buyuk kolonniyalashtirishning bir necha sabablari
bor   edi.   Birinchidan   yangidan   paydo   bo`layotgan   yunon   polislarida
hunarmandchilik va savdoning rivojlanishi faoliyat maydonini kengaytirishni talab
qilardi:  o‘zining chek yerlarini  yo‘qotgan fuqarolar  uchun yangi  yerlar  kerak  edi,
hunarmand   ustalar   uchun   xomashyo   manbalari   va   sotish   uchun   bozor   talab
qilinardi. Bu sharoitlari barchasini atrofi mahalliy qabilalar bilan o‘ralgan 0‘rtayer
va Qora dengizning boy va qulay viloyatlaridan topish mumkin edi. 
Koloniyalarning   vujudga   kelishining   yana   bir   sababi   yunon   jamiyatida
tabaqalashuv va ijtimoiy differensiyalash jarayoni bo‘ldi. 0‘zining yerini yo‘qotgan
kambag‘allar,   sudxo‘rlar   domiga   tushganlar,   turli   ijtimoiy   kurashlarda
mag‘lubiyatga uchragan guruh vakillari o ‘zga koloniyalardan oinad va farovonlik
qidirdilar.   Aristokratlar   bunday   ko'chishlarga   qarshilik   qilmadilar.   Chunki
koloniyalarga hukmron tabaqa uchun xavfli, norozi bo‘lib yurgan siyosiy raqiblar
ketayotgan   edi.   Shu   bilan   birga   shahar-metropoliya   hukmron   doirasi   uchun   ham
o‘zaro manfaatli aloqaiar o‘rnatilgan,qimmatbaho xomashyo olish mumkin bo‘lgan
koloniyalarning   bo‘lishi   manfaatli   edi,   shu   tufayli   metropoliyalar   o‘zlarining
siyosiy ta’sirini kengaytirar edilar.  11
Koloniyalarga   ko‘p   sonli   aholining   ko‘chishi   umumiy   yunon   aholisi   sonini
ko‘paymasdan   sodir   bo'lmas   edi.   Yunoniston   mil.   avv.   VIII-VI   asr   o‘ziga   xos
demografik   portlashni   boshdan   kechirdi.   Buyuk   yunon   kolonizatsiyasi   uchta
yo‘nalishda amalga oshirildi.  Ular orasida birmuncha kuchlirog‘i g‘arbiy yo‘nalish
edi.   Miloddan   avvalgi   VIII   asrda   ko‘plab   aholi   Yunonistondan   Sitsiliya   va
Italiyaning   janubiga   qishloq   xo‘jaligi   uchun   yangi   yerlami   o‘zlashtirish   uchun
ko‘chib ketadi. Ular g‘arbga qishloq xo‘jaligi uchun emas, balki savdo-sotiq tufayli
borgan ilk sayohatchilar  ortidan ergashdilar. Tez orada yirik va gullab-yashnagan
g‘arbiy Yunon  polislariga aylangan shaharlar - Sirakuza (mil. avv. 733-y), Zankla
(mil. avv. 730-y), keyinchalik Messana deb nomlangan Regiya (mil.   avv. 720-y),
Tarent (mil. avv. 706-y), Sibaris, Kroton, Gela, Selinunt  Akragant va boshqalarga
asos   solinadi.  Sitsiliya  va   Janubiy  Italiyada    yunon  kolonistlari   shu  darajada   zich
11
    Боева А. Е. Появление греческих колоний.  Yandex. Dzen  
16 o‘mashgan   edilarki,   bu   hududlami   “Buyuk   Yunoniston”   atamasi   bilan   atay
boshladilar. Yana bir kuchli kolonizatsiya harakatlari shimoliy-sharqiy yo‘nalishda
yuz berdi. Bunda yirik va boy yunon shaharlaridan biri bo‘lgan Milet yetakchi rol
o‘ynadi. Rivoyatlarga ko‘ra, Miletdan 100 ga yaqin manzilgoh va koloniyalar ajrab
chiqqan.   Bu   yo‘nalishda     Kizik   (mil.   avv.   756-y),   Xalkedon   (mil.   avv.   685-y),
Vizantiy   (mil.   avv.   667-y)   lar   eng   mashhurlari   sanalgan.   Mil.   avv.   VI   asrda
kolonizatsiya to‘lqini Shimoliy Qora dengiz bo‘yiga etib boradi. Bu yerdagi yunon
koloniyalaridan Olviya, Tavrika, Pantikapey, Tir, Gorgippiya va boshqalami aytib
o‘tish   mumkin.   Yunon   kolonizatsiyasining   birmuncha   kuchsiz   yo‘nalishi   sifatida
janubiy-sharqiy   va   janubiy   yo‘nalishlar   bo‘lib,   Finikiya   sohillari,   Misr     va
Liviyaning   dengizbo‘yi   hududlari   hisoblangan.   Bu   hududlarda   Yunon
koloniyachilari   qudratli   Ossuriya   va   Yangi   Bobil   podsholari   va     Misr   fir’avnlari
qo‘llab   turgan   Finikiya   savdogarlarining   qattiq   qarshiligiga   duch   keladi.   Shu
boisdan bu hududlarda faqatgina bir nechta savdo faktoriyalari rolini o‘ynagan va
mahalliy   hukmdorlarga   bo‘ysungan   sanoqli   manzilgohlarga   asos   solingan,   xolos.
Bular   Shimoliy   Suriyadagi   El   Mina,   Finikiyadagi   Sukas,   Misrdagi   Dafna   va
Navkratislardir.   Faqatgina   dengizdan   bir   necha   kilometr   uzoqlikda   joylashgan,
Finikiya savdogarlari va Misr fir’avnlari qo‘li yetmagan   Kirena (mil. avv. 630 y)
rivojlangan Yunon polisi sifatida Bolqon   Yunonistoni shaharlari bilan faol savdo
aloqalarini olib boradi. Yunon kolonistlari xalqaro savdo ittifoqiga qo‘shilganlar va
hech   qancha   vaqt   o‘tmasdan   boshqa   Evbeyaliklar   Italiyaning   janubidagi
Pitekussada   savdo   koloniyasiga   asos   solganlar.   Shu   bilan   birga   ko‘p   sonli   yunon
kemalari   0‘rtayer   dengizi   bo‘ylab   o   ‘tgan   savdo   yo‘llarida     suzganlar   va   hattoki
0‘rtayer dengizidagi yetakchi dengiz  savdogarlari bo‘lgan fmikiyaliklar bilan ham
raqobatlashganlar. 12
   G‘arbda   paydo   bo‘lgan   yangi   yunon   koloniyalari   nafaqat   dehqonchilik
uchun qulay yerlar, balki o‘zlari ishlab chiqargan mahsulotlarni sotish va qadimgi
Yunoniston   bilan   shimoliy   Yevropa   aholisi   uchun   xomashyo   materiallar,   ayniqsa
metallga ehtiyoj tufayli ham borgan  edilar. 
12
  Алексей Романов «История Греции» 2021 Zenda.ru.2 55 - стр
17 Birinchi   koloniyalaming   aholisi   uncha   ko‘p   bo‘lmagan.   Ko‘chib     borgan
guruhlar   odatda   bir   necha   yuz   kishidan   iborat   bo‘lgan.   Koloniyachilar   m   a’lum
darajada mahalliy  aholi  bilan  aloqaga   kirishishi  lozim   boigan.  Odatda  (har   doim
ham emas) bunday aloqalar tinch o‘tmagan, kolonistlar agressiv siyosat olib borish
uchun kamchilik qilganlar. O'z navbatida mahalliy qabila boshliqlari ularga   vino,
zaytun yog‘i, taqinchoq buyumlari olib keladigan birmuncha   sivilizatsiyalashgan
yunonlar   bilan   aloqa   o‘rnatishga   qiziqqanlar.   Begona   joyga   ko‘chib   borgan
birinchi 
ko‘chmanchilar metropoliya  bilan qalin aloqalami saqlab qolganlar va ulatning har
tomonlama   qo‘llab-quvvatlashiga   tayanganlar.   Biroq   bunday   qalin   aloqalar   va
yaqin   qarindoshchilik   munosabatlariga   qaramasdan   koloniyalar   mustaqil   polis
sifatida tashkil etiladi. 
Mil. avv. VIII-VI asrlardagi buyuk kolonlashtirish butun yunon dunyosining
siyosiy-iqtisodiy va madaniy rivojidagi eng muhim  omillardan biri bo‘ldi. Ko‘chib
boruvchilarning   yangi   qabilalar,     mamlakatlar   bilan   tanishishi   yunonlaming
madaniy jihatdan dunyoqarashini kengaytirdi. Yangi shaharlami qurish, hududlarni
o‘zlashtirish   zarurati   shahar   qurilishi   va   arxitektura   hamda   tasviriy   san’atning
rivojiga   katta   turtki   beradi.   Qadimiy   sharq   mamlakatlari   madaniyati,   0   ‘rtayer
dengizi   qabilalari   dunyosi   bilan   o   ‘zaro   aloqalar   yunon   madaniyatini   yangi   g
‘oyalar   va   bilimlar   bilan   boyitdi,   yunon   falsafasi   va   adabiyotini   rivoji   uchun
rag‘batlantiruvchi omil bo‘lib  xizmat qildi.  
18         Oliviya -  Qora dengiz sohilidagi koloniya 
Eng   yirik   yunon   koloniyalaridan   biri   Oliviya   deb   atalgan.   U   Qora   dengiz
sohilida joylashgan va tashkil etilgan. Miloddan avvalgi 6-asrda Dnepr daryosining
og'zida. Oliviya bu mintaqaning eng muhim savdo markazi bo'lib, uning aholisi 15
ming kishidan oshdi, bu o'sha paytda juda ko'p edi. 
Oliviya   boshqa   yunon   siyosati   kabi   boshqarildi   -   hokimiyatning   markaziy
organi Xalq majlisi edi. Olbiyada savdodan tashqari hunarmandchilik ham yaxshi 
rivojlangan.   Mohir   masonlar,   kulollar   va   yog‘ochsozlik   ustalari   yasagan
hunarmandchilik   buyumlari   sotildi.   Ushbu   koloniya   Oliviyaga   tashrif   buyurgan
qadimgi yunon olimi Gerodotning ta'riflari tufayli tarixga kirdi. Olbiya qo'shnisida
skif   qabilalari   -   mahalliy   ko'chmanchilar   yashagan.   Gerodotning   eng   yorqin
hikoyalaridan biri Olbiya va skiflar o'rtasidagi aloqalarga bag'ishlangan. 
Gerodotning   yozishicha,   skiflarning   Skil   ismli   podshosi   bo‘lgan.   Skif
madaniyatining   yunon   madaniyati   bilan   hech   qanday   umumiyligi   yo'q   edi,   lekin
Skil  uning  katta   muxlisi   edi.  Ehtimol,  bu  uning  onasi  yunon  bo'lganligidir.  Skeel
tez-tez va bajonidil Olbiyaga tashrif buyurib, o'zini mahalliy aholidan biri sifatida
ko'rsatdi.   Tabiiyki,   u   o'zi   bilan   ko'plab   soqchilarni   olib   ketmadi,   bu   darhol   uning
qirollik kelib chiqishini ko'rsatadi. Qo'riqchilar esa noo'rin kiyinishgan. Scylos har
doim o'zini yunon xiton va himationda kiyib olgan   Skil Olbiyada ko'rgan hamma
narsaga   -   tor   ko'chalarga,   mahobatli   ibodatxonalarga,   marmar   haykallarga,
yunoncha   kiyimlarga   va   turmush   tarziga   qoyil   qoldi.   Uzoq   vaqt   davomida   hech
kim   skif   podshohi   yunonlar   orasida   niqoblangan   holda   yurganini   bilmas   edi,   u
hatto   an'anaviy   yunon   o'yin-kulgilarida   qatnashgan   -u   sharob   xudosi   Dionis
sharafiga o'tkazilgan festivalda mahalliy aholi bilan raqsga tushgan. Boshqa skiflar
yunon urf-odatlari va bayramlari haqida bilishgan, ammo bu ular orasida masxara
qilishga   sabab   bo'lgan.   Bir   kuni   bir   Olivian   masxara   qilishga   chiday   olmadi   va
skiflarga   o'zlarining   shohlari   yunon   kiyimlarida   kiyingan   barcha   yunonlar   bilan
qanday   raqsga   tushishlarini   ko'rsatishga   qaror   qildi.   Skiflar   g'azablandilar   -
ularning shohi o'zining milliy urf-odatlari va madaniyatini yunonlarga almashtirdi!
Skeel o'z fuqarolari tomonidan o'ldirilgan. 
19 Qadimgi   yunonlar   qayerda   yashamasinlar,   hatto   o‘z   vatanlaridan   juda
uzoqda   joylashgan   Olbiyada   ham   o‘z   urf-odatlari,   turmush   tarzi,   madaniyati   va
boshqaruv   tartibini   saqlab   qolganlar.   Yangi   yerlarga   ko chib   o tish   orqali   ularʻ ʻ
dehqonchilik,   savdo   va   hunarmandchilikni   rivojlantirish   imkoniyatlariga   ega
bo ldilar. Ularning barchasi bir tilda gaplashishdi va o'zlarini yagona xalqning bir	
ʻ
qismidek his qilishdi. 13
2.3. Yunon polislarining shakllanishi.
Shahar-davlat   asosan   markaziy   shahar   va   unga   tutash   bo‘lgan   hududlarni
birgalikda   yagona,   o‘z-o‘zini   boshqaradigan   siyosiy   tuzilma   sifatida
birlashtiruvchima’lum   geografik   rayon   hisoblanadi.   Yunonlar   bu   kelishuvni   polis
deb   atashgan.Yuqorida   ta’kidlanganidek,   yunon   shahar-davlatlarining   asosiy
elementlari   so‘nggi   zulmat   asridayoq   paydo   bo‘lgan   edi.   Butun   zulmat.   asrida
mavjud   bo'lgan   poytaxt   shaharlar   shahar-davlatlarga   aylandi   va   ularning
ko‘pchiligi Miken davridayoq markaz shaharlarga aylanib ulgurgan edi. 
Gomer   eposlarida   tasvirlangan   yunon   shahar-   davlatlarining   ikki   asosiy
boshqaruv organlari bo‘lmish chaqiruv yoshidagi  erkaklar yig‘ini va “oqsoqollar”
kengashi   to‘la   rivojlanib   bo'lgan   edi.   Mil.   avv.   800-   yilda   demos   jamiyatlari
mavjud   bo‘lgan   bo‘lsa,   mil.   avv.   700-   yillarga   kelib,   mazkur   jamoalar   shahar-
davlatlar ko‘rinishida faoliyat yurita boshladi.Yunon polislarining vujudga kelishi.
Mil. avv. VII-VI asrda quldorlik jamiyati va polis tizimi shaklidagi davlat tuzildi.
Bu sinfiy jamiyat taraqqiyoti va davlat tuzumida yangi yo‘l bo‘lgan.Mil. avv. VIII-
VI asrda yunon sivilizatsiyasi ma’muriy bo‘linishga ko‘ra emas, balki urug‘-jamoa
va qarindoshlik munosabatlari asosida shakllangan. Bu murakkab madaniyat Krit-
Miken sivilizatsiyasining merosxo‘ri bo‘lgan. 
Mil. avv. II mmgyillikdagi tarixiy tajriba shunchaki qolib ketmay, u umumiy
tarixiy   jarayonni   yanada   boyitdi.Ishlab   chiqarish   kuchlari   II   mingyilliklarga
nisbatan   mil.   avv.   VIII-VI   asrlarda   yuqori   darajada   rivojlandi.   Yangi   metall-
temiming ixtiro qilinishi ishlab chiqarish kuchlariga sezilarli ta’sir ko‘rsatdi. Temir
uskunalar   yordamida   tosh   yerlami   tozalash   va   daraxtzor   yerlami   kesib   ulami
13
  Finley M. I. Early Greece: The Bronze and Archaic Greece. L., 1970, p. 68.
20 tekisliklarga aylantirish imkoni paydo bo‘ladi.  Tabiiyki, bu material yunonlaming
xomashyoga   bo‘lish   imkonini   beradi.   Murakkab   iqtisodiyot   vujudga   keldi,   tovar
ishlab   chiqarish   tezlashdi.   Bu   jihat   xo‘jalik   va   jamiyat   rivojlanishi   uchun   sabab
bo‘ldi.   Yunoniston   tabiati   qadimgi   sharq   mamlakatlaridan   ko‘ra   boshqacharoq
bo‘lib, hududda yerga ishlov berish uchun murakkab gidrotexnika shart bo‘lmagan.
Bu   sharoit   xususiy   yerlarning   rivojlanishi   uchun   imkon   bergan.   Davlatga   asosiy
daromad podsho yerlaridan emas, balki qullar ishlagan xususiy yerlardan kelgan. 
  VIII-VI asrda yunon jamiyatining rivojlanishi  kichik respublikalarga, o‘rta
boy   tabaqagaga   bog‘liq   bo‘lgan.   Shu   kichik   mamlakatlar   va   jamiyatlarda   iqtisod
rivojlanishi   uchun   zamin   yaratiladi.   Albatta,   har   bir   polis   o‘ziga   xos   rivojlanish
yo‘liga ega  bo‘lgan.  14
  Hududi   va   aholi   soni   bo'yicha   yunon   polislari   bir-biridan   ajralib     turgan.
Polislar   orasida   juda   kattalari   ham   bo‘lgan.   Masalan,     lokedemon   yoki   Sparta
hududi   8400   km,   aholisi   taxminan   200   -300     ming   kishi   atrofida   bo‘lgan.   Afina
polisining hududi 2, 5 km. kv bo‘lib, 250-300 ming atrofida aholi yashagan. Lekin
shunday polislar ham bo‘lganki, hududi 30-40 km. kv dan iborat bo‘lib, bir necha
yuz   aholiga   ega   bo‘Igan,   xolos.   Mintaqadagi   Fokid   polisi,   Panopey   (Beoteya   )
polislari   shular   jumlasidandir.   Eng   ommalashgan   va   keng   tarqalgan   yunon
polisining hududi 100-200 km. kv, ya’ni 10x10, 10x20 kmni tashkil etgan. Aholisi
5   mingdan   10   minggacha   bo‘Iib,uning   tarkibi:   bolalar,   ayoilar,   chet   elliklar   va
qullardan   iborat   bo‘lgan.   Aristotel   aytganidek,   polis   hududi   ko‘zga   ko‘rinadigan
bo‘lishi   kerak,   sababi   himoya   qilish   oson   bo‘ladi.   Polis   markazida   shahar
joylashgan.   Bu   shahaming   vazifasi   markaziy   punkt   vazifasini   bajarish,   ya’ni
polisning   barcha   hududiga   yordam   jo   ‘natish,   o‘rmon   mahsulotlarini   yetkazib
berish, bu mahsulotlarni o‘sha yeming o ‘zida qayta ishlash lozim bo‘lgan. 
Shahar va polislaming dengizga chiqish imkoniyati bo‘lishi ular uchun juda
katta   ustunlikni   ta’minlagan.   Birinchidan,   davlat   xavfsizligini   ta’minlangan,
ikkinchidan,   mahsulotlarni   yetkazib   berish   qulay   bo‘lgan.   Bu   kabi   qulayliklarga
ega   bo‘lgan   polis   Aristotelning   fikricha   ideal   ko‘rinishdagi   polis   hisoblangan
14
  Andreev Yu.V., Koshelenko G.A., Kuzishchin V.I., Marinovich L.P. Qadimgi Yunoniston tarixi: Darslik. - M 
.: Oliy maktab, 2001 yil.38-bet
21 odatda   yunon   polislari   kichik-kichik   davlat   bo‘Igan.   Hududining   kichik   bo‘lishi
polis   hududining   boshidan   oxirigacha   borib-kelish   oson   bo‘lishini   ta’minlagan.
Shaharni   bir   necha   soatlarda   aylanib   chiqish   mumkin   bo‘lgan.   Aholisi   ham   kam
bo‘lib ko‘pchilik bir-birini tanigan. 
Markaz   bitta   bo‘Iib   xalq   shu   yerda   yig‘ilgan.   Bu   yerda
ibodatxona,hunarmandchilik   ustaxonalari   joylashgan.   Shahar   dengiz   qirg‘og‘ida
yoki   bir   necha   km   uzoqlikda     joylashgan.   Shaharning   markaziy   polisi   mudofaa
devorlari bilan o‘ralgan boMishi kerak edi.  
Shahar   aholining   50%dan   ortig‘i   istiqomat   qilgan.   Yer   egalari   va   yerga
ishlov beruvchilar har hafta unga ishlov berishga borishgan.  Chunki, yer markazga
yaqin bo‘lgan. Markaziy maydonda turli xil bayramlar, savdo operatsiyalari, sport
o‘yinlari o‘tkazilgan. Polis hududida bir nechta qishloq aholisi bo‘lishiga qaramay,
shahar markazi butun bir davlat hududida bitta edi, xolos. Polisning asosiy iqtisodi
yer hisoblangan. Tabiiy sharoitdan kelib chiqqan holda yunon shaharlarining katta
qismi   va   qishloq   xo‘jaligi     murakkab   tuzilishga   ega   edi.   Masalan,   qishloq
xo‘jaligining   o‘zi   bir     necha   tarmoqqa   bo‘lingan   bo'Iib,   g‘al!achilik,   uzumchilik,
zaytun  etishtirish, bog‘dorchilik, polizchilik, chorvachilik asosiy xo‘jalik  turlarini
tashkil qilgan. 
Uzumchilik, polizchilik va zaytun yetishtirish juda katta mehnat   va mablag
talab   qilar   edi.   Shuning   uchun   iqtisodiy   imkoniyatni   hisobga   olib,   qo‘shimcha
qullar   kuchidan   foydalanishgan.   Ko‘p   hollarda   shahar   markazlari   dengiz   bo‘yida
joylashganligi sababli u yerda hunarmand, savdogarlar mol ayirboshlash va savdo
operatsiyalarini qulay sharoitlarda olib borishgan. 
Kichik hajmdagi  yunon polislarining hududida zarur  metallar    ya’ni, temir,
mis,   bronza   va   boshqa   turli   xil   xom   ashyolar   etishmas     edi.   Tovarga   bo‘lgan
munosabat   va   bozor   orqali   mahsulot   savdosi   olib     borilishi   polis   xo‘jaligining
asosiga aylandi. Yer egalari va dehqonlar bozorga sharob, yog1, don, jun olib kelib
sotishar edi. Sharqqa nisbatan polislardagi iqtisod keng imkoniyatlarni ochdi, ya’ni
tovar-pul munosabatlarini rivojlantirdi. 
22 Qishloq   joylarda   katta   yer   egalari,   shaharda   esa   yirik     hunarmandchilik
do‘konlari paydo bo‘ldi. 
Polisning ijtirnoiy tarkibi uchta tabaqadan iborat bo‘lgan: 
1. Quldorlar 
2. Erkin mayda ishlab chiqaruvchilar 
3.Turli kategoriyadagi qullar. 
Quldorlar   toifasiga   katta   yer   egalari,   hunarmandchilik   do‘kon!ari
xo‘jayinlari,   savdo   kemalari   sohiblari   kirgan.   Erkin   mayda   ishlab     chiqaruvchilar
polis aholisining asosiy qismi bo‘lib, dehqonlar, hunarmandlar, afinaning ijtirnoiy
hayotidagi   zevkit   va   fetlar,   savdogar   ya’ni   o   ‘z   mehnati   evaziga   o‘z   rizqini
topuvchilar ham shular jumlasidandir. 
Mil. av VI asrda qullar toifasi  kam  sonli boigan. Qullar katta yer egalarida
ham   kam   bo‘lib,   hunarmandchilik   do‘konlarida   ham   ularning   roli   sezilarli
bo‘lmagan.   Biroq   polis   iqtisodiyotining   qiyinlashuvi,   hunarmandchilik   ishlab
chiqarilishining   rivojlanishi,   savdo   operatsiyalarining   kengayishi   natijasida   qullar
soni o‘sib bordi. 
Yunon   polislarining   o‘ziga   xos   muhim   bir   ijtimoiy   tarkibi   ijtimoiy
kategoriya,   ya’ni   teng   huquqli   fuqarolar   jamoasidan   iborat.   Polis   fuqaroligini
quyidagi   toifalargina   qabul   qila   olgan:   Avloddan   -   avlodga   o‘tadigan   yer
merosxo‘rlari; xalq  xizmatchilari; falangadagi og‘ir qurollangan goplitlar. Boshqa
shaharlardan   kelgan,   hattoki   qo‘shni   polisdan   kelgan   kishilar   ham   bu     yerning
fuqaroligiga kirmagan. 
Yer   tomorqalarini   yo‘qotish   fuqarolik   huquqidan   va   fuqarolar   jamoasidan
mahrum bo‘lishga olib kelgan. Savdo va hunarmandchilik rivojlangan markazlar 
Korinf va Afmada yer tomorqalaridan mahrum bo‘lgan fuqarolar hunarmandchilik
va   savdo-sotiq   bilan   shug‘ullanishga   majbur   edi.   Bunday   odamlar   fuqarolik
huquqidan   mahrum   bo'lmas   edi,   lekin   ikkinchi   darajali   fuqarolarga   aylanar   edi.
Ular birinchi imkoniyatdayoq tomorqalarini qaytarib olishga harakat  qilgan va shu
bilan   o‘zlarining   jamiyat   oldidagi   obro‘larini   tiklab   olganlar.   Polis   hukumati
yerdan   ajragan   fuqarolarga   siyosiy   yordam   ko‘rsatgan.   Har   bir   polisda   xususiy
23 yerdan   tashqari   zahiradagi   fond   yerlari   ham   bo‘lgan.   Ushbu   joylar   fuqarolarga
bo‘lib   berilgan.   (agerpublikus)   Bu   yerlar   tarkibiga   yaroqsiz,   ya’ni,   botqoqliklar,
o‘rmonlar kirgan.  
Fuqarolar  jamoasi  shu yerlardan foydalanganlar  va  shu yerga egalik   qilish
butun bir polis oldida va fuqarolar oldida fuqarolik majburiyati ko‘rib chiqilar edi.
Yer   sotish   chegaralab   qo‘yilgan   edi,   chunki   yer   uchastkalarini   yo‘qotilishi
fuqarolik huquqidan mahrum qilish  darajasigacha borgan.. 
Iqtisodiy   rivojlanish   jarayoni   fuqarolik   jamoasini   mol   -mulkka     bo‘lgan
egaligini   kuchaytirdi   va   uning   oqibatida   fuqarolik   jamoasining   ijtimoiy   jihatdan
ajraluviga   olib   keldi.   Ayrim   fuqarolaming   birdamligini   quvvatlash   uchun   polis
hukumati   bir   nechta   chora-tadbirlar   qabul   qilgan.   Boy   fuqarolarga     lutergiyalar,
ya’ni   o   ‘zlarining   mulklaridan   jamiyat   ehtiyojlariga   sarflash,   kemalar   yetkazib
berish,   bayramlami   o‘tkazish   va   boshqa   majburiyatlar   belgilangan.   Jamiyat   fikri
bo‘yicha   pul   yig‘   ib   to‘plaganlar   muhokama   qilinib,   qoralangan.   Aksincha
namunali     fuqarolar   sifatida   o‘rta   yer   egalari,   o'zining   xo‘jaligini   yaxshi   tashkil
qilib, fuqarolik burchlarini bajargan, o‘zlarining polislarini vijdonan  himoyachilari
tan olingan.  
Bir   tarafdan   o‘zaro   munosabatlar,   ya’ni   erkin   va   xususiy   mulkdorlarning
munosabati   ularni   tashqi   olamga   qarshi   birlashtiradi.   Davlat   boshqaruvi   nuqtai-
nazaridan Yunon polisi respublika tizimiga  ega edi. Oliy hukumat va qonunchilik
xalq yig'iftiga tegishli edi. Xalq yig‘ ini  polisni  amaldor  shaxslar  bilan birgalikda
qonun   bo'yicha   bir   yil   boshqargan.   Doimiy   davlat   apparati   bo‘lmagan.   Amaldor
shaxslar   muddatidan   keyin   xalq   yig'ini   oldida   hisobot   bergan.   Polis   fuqarosi
vatanparvarlik odob- qoidalariga binoan kuchli   bo‘lishi kerak edi. Yunonlar faqat
o'zining kichik davlatida fuqaro   edi. Agar u qo‘shni davlatga borsa haq-huquqsiz
metekga   aylanar   edi.   Mana   shuning   uchun   yunonlar   o'zlarining   polislarini
qadrlashar   edi.   Ular   o'zlarining   kichik   shahar   davlatida   chin   erkinligini   sezishar
hamda   haqiqiy   shaxs   sifatida   his   qilishar   edi.   Barcha   yunon   shahar-     davlatlari
ikkita asosiy tipga bo‘lingan edi:  15
15
  Andreev Yu.V., Koshelenko G.A., Kuzishchin V.I., Marinovich L.P. Qadimgi Yunoniston tarixi: Darslik. - M 
.: Oliy maktab, 2001 yil.42-bet
24 1.Agrar   polis.   Qishloq   xo'jaligi   rivojlangan,   biroq   savdo-   hunarmandchilik   va
tovar-pul   munosabatlari   zaif   bo'lgan;   misol   uchun     Sparta   va   Iakemidonni   aytish
mumkin. 
2.Tovar-pul   munosabatlari,   savdo-hunarmandchilik   ishlab   chiqarishda   qo‘l
mehnatidan foydalanib rivojlangan polis. Jumladan,   Afina polisi shunday polislar
tarkibiga   kirgan.   Umuman   olganda   qadimgi   yunon   sivilizatsiyasi   rivojida
polislarning   mavjud   bo‘lishi     alohida   o‘rin   egallagan.   Sparta   davlati.   Peleponnes
hududida  ilk  davlatlarning  paydo   bo`lishi.  Peleponnesda  mil.  avv.  XII-X  asrlarda
Miken   sivilizatsiyasi   qulaganidan   so‘ng   Yunonistonning   hamma   joyida
bo‘lganidek   to’xtovsiz   ravishda   qabilalaming   ko‘chishlari   sodir   bo'ladi.   Uch   asr
davomida   yarim   orol   hududida   aholining   sezilarli   qismi   almashadi.     Mil.   avv.   II
ming yillikda Peleponnesda o‘mashgan axey va ioniylaming bir qismi o‘z yerlarini
tashlab Sharqqa - Kichik Osiyo va Kiprga qochadilar, bir qismi esa yarim orolning
Arkadiya deb  nomlangan ichki tog‘li hududlariga siqib chiqarilgan. Biroq ularning
katta qismi o ‘z yerlarida qolib yoki ko‘chib kelganlar bilan aralashib ketdi. Ba’zi
qabilalar bo‘ysundirilib, tovon to‘lashga majbur qilindi. 16
  
Peleponnesning   shimoli   va   janubidagi   nisbatan   hosildor   hududlar
hisoblangan Argolida Istma rayoni yoki Korinf bo‘yni, Lakoniya va  Messeniyaga
shimoliy   g‘arbiy   Yunonistondan   (Epir   rayoni)   ko‘chib   kelgan   jangovor   doriy
qabilalari   joylashadi.   Argolida   va   Lakoniya     hududlariga   birinchi   doriy
qabilalarining   kirib   kelishi   mil.   avv.   XI-X   asrlarda   yuz   beradi.   Taxminan   shu
davrda Peleponnesning shimoliy-  g‘arbiy viloyatiari sanalgan  Korinf ko‘rfazining
janubiy sohillaridagi Axayya va Elidani - doriylar kabi yunon xalqining shimoliy-
g‘arbiy     tarmog‘iga   tegishli   ko‘chmanchilar   egallab   olishadi.   Bu   ko‘chishlar
natijasida Peleponnes aholisining xilma-xil etnik tarkibi shakllanadi. Ba’zi joylarda
yunon tilining turli  shevalarida  so‘zlashadigan   turli   xil  etnik  guruhlar  yonma-yon
joylashadi.   Ba’zi   joylarda   esa   bosqinchilar   va   ular   tomonidan   bo'ysundirilgan
mahalliy   aholining   qoldiqlari   o‘rtasida   o‘tkir   tabaqaviy   dushmanlik   avj   oladi.
Mag‘lub   etilgan   axeylar   g‘olib   doriylar   tomonidan   yerga   bog‘lab   qo‘yilgan
16
  Krushkol Y “Qadimgi dunyo tarixi” Toshkent.1975-yil.38-bet.
25 ishchilarga   aylantiriladi.   Bularga   misol   sifatida   birmuncha   taniqli   bo‘Igan   Sparta
ilotlari   va   ular   bilan   bir   xil   darajadagi   Peleponnesning   doriy   davlatlari   Bo`lgan
Argos,   Sikion,   Epidavr,   shuningdek,   Krit   oroli   va   uning   atrofidagi   doriylar
hukmrori bo'lgan joylar aholisini keltirish mumkin. 
      Butun   arxaik   davr,   ya’ni   mil.   avv.   VIII-VI   asrlarda   Peleponnes   asosiy
rayonlarining   ijtimoiy-iqtisodiy   va   madaniy   rivoji   bir   maromda   kechmagan.   Bu
jihat   asosan   ulaming   geografik   joylashuvi   va   tabiiy   sharoitlari   o‘zaro   bog‘liq
bo‘lganligi   bilan   izohlanadi.   Dengizdan   uzoqda   joylashgan   tog‘li   Arkadiyaning
asosiy   iqtisodiyoti   mil.   avv.   V-   IV   asrlarda   ham   qishloq   xo‘jaligi   bo‘lib,   unda
chorvachilik yetakchi o‘rin tutgan edi. Mil. aw . IV asming ikkinchi yarmiga qadar
ham   bu   yerda   birorta   shahar   bo‘lmagan.   Shuningdek,   Peleponnesning   janubiy   va
g‘arbiy   viloyatiari   bo‘lgan   Lakonika,   Messeniya   va   Axeyya   ham   asosan   Egey
dengizidan   uzoqda   bo‘lganligi   uchun   iqtisodiy   taraqqiyotda   ancha   orqada   qolgan
edi.   Sparta   davlati.   Mil.   avv.   VII   asming   ikkinchi   yarmida   Peleponnes
davlatlarining   ichida   Sparta   alohida   yetakchi   sifatida   ajralib   chiqadi.   Butun
davlatga   o‘z   nomini   bergan   Sparta   shahri   mil.   avv.   XI   yoki   X   asrda   vujudga
kelgan.   Lakonikaga   bostirib   kirgan   doriylar   Frot   vodiysining   o‘rta   qismidagi
hosildor   yerlarga   borib   o‘rnashadilar.   Mil.   avv.   IX-VIII   asming   birinchi   yarmida
spartaliklar   qo‘shni   qabilalar   bilan   Lakonika   ustidan   hukmronlik   qilish   uchun
shiddatli   kurash   olib   bordilar.   Oxir   oqibat   ular   janubda   Arkadiya   tog'
yonbag'irlaridan   Peleponnesning   janubidagi   Tenar   va   Maleya   burnigacha   bo‘lgan
bo`lgan yerlarni o z hukmronligi ostida birlashtirishga muvaffaq bo‘ladi. Mahalliy
aholining   asosiy   qismini   (aftidan   asosan   axeylar)   asoratga   olinib,   ilotlarga
aylantiriladi. 17
  
Lakonikaning   eng   hosildor   yerlariga   o‘rnashib   olgan   spartaliklar   o‘z
manfaatlari   Yo`lida   siyosat   olib   bordilar.   Tog‘   yonbag'irlaridagi   kam   hosilli
yerlarni   egallagan   boshqa   Lakonika   jamoalari   ko‘ngilli   ravishda   Spartaning
ustunligini   tan   olib,   aholisi   perieklar   (atrofda   yashovchilar)   deb   nomlangan
Lakedemoniya davlati tarkibiga kirganlar. Hotlardan farqli ravishda perieklar erkin
17
  Rajabov R “Qadimgi dunyo tarixi” Fan va texnalogiya nashriyoti. Toshkent. 2009-yil. 225-bet
26 ozod   hisoblangan   va   hattoki   yashagan   polislari   yoki   polislaridagi   hududlarda
fuqarolik   huquqlardan   ham   foydalanganlar.   Shu   tariqa   Sparta   jamiyatida   uchta
tabaqa:   toifa   huquqli   spartaliklar,   qul   qilingan   ilotlar   va   erkin   lekin   to‘la   huquqli
bo‘lmagan   perieklar   shakllangan.   Xuddi   shu   davrda  o'zming   barqarorligi   va   ko‘p
asrlar   davomida   kam   o'zgarganligi   bilan   ajralib   turgan   Spartaning   davlatchilik
asoslari   yaratilgan.   Bu   o‘ziga   xos   siyosiy   tizimning   muhim   elementlari   juft
podsholik   hokimiyati,   oqsoqollar   kengashi   yoki   gerusiya   va   xalq   kengashi   yoki
apella   hisoblangan.   Qadimgi   davrlardan   Spartada   bir   vaqtning   o‘zida   ba’zida   o
‘zaro raqobatlashgan va dushmanlashgan ikkita podsho sulolasi hukmronlik qilgan.
Kelib chiqishi Geraklning o‘ziga borib taqaladigan  podsholar hurmat va ehtiromga
sazovor   bo'lganlar.   Biroq   ulaming   hokimiyati   qonunyo‘li   bilan   chegaralab
qo'vilgan, Harbiy vaqtlarda ular harbiy yo‘lboshchilar vazifasini bajargan, tinchlik
vaqtida esa sud va din ishlari bilan shug‘ullanganlar. Ikkala podsho ham oqsoqollar
kengashi   tarkibiga   kirgan   bo‘lib,   (ular   bilan   30   kishi   bo‘lgan)   asosan   davlat
boshqaruvi   masalalari   hal   qilinadigan   yig‘ilishlarda   ishtirok   etganlar.   Butun   to‘la
huquqli   Sparta   fuqarolarini   qamrab   olgan   Xalq   yig‘i!ishi   bu   davlat   tizimida
ikkinchi   darajali   rolni   o'ynagan.   O'zining  mohiyatiga   ko‘ra   u  faqatgina   podsholar
va   oqsoqollarning   qo'shma   yig'ilishida   qabul   qilingan   qarorlami   tasdiqlagan,
xolos.Spartaning   ilk   tarixida   Messeniya   urushlari   deb   nomlangan   davr   alohida
o‘rin tutadi. Taxminan mil. avv. VIII asrda boshqa yunon davlatlarida bo'lgani kabi
hududda o‘tkir yer yetishmovchiligi sodir bo‘ladi. Bu muammoni hal qilish uchun
spartaliklar   boshqa   yunon   polislari   kabi   kolonlashtirish   siyosatini   olib   bormay,
qo‘shnilarining     hududlari   orqali   erlari   kengaytirishga   kirishadilar.   6Sparta
ekspansiyaning   asosiy   obyekti   Peleponnesning   janubiy-g‘arbidagi   boy   va   keng
viloyat- Messeniya bo‘ldi.Messeniya uchun kurash uzoq va mashaqqatli kechgan. 
Birinchi     Messeniya   urushi   (mil.   avv.   VIII   asming   ikkinchi   yarmi)   20   yil
davom   etdi   va   spartaliklaming   g‘alabasi   bilan   tugadi.   Ular   Messeniya   aholisini
yillik   oladigan     hosilining   teng   yarmini   tovon   sifatida   to‘lashga   majbur   qiladilar.
Messeniya   yerlarining   bir   qismi   spartaliklar   tomonidan   o‘zaro   bo‘lishib   olinadi.
Biroq, bu barcha yerga muhtojlaming ehtiyojini qondirish uchun yetarli bo‘lmadi.
27 Spartada   fuqarolar   o   ‘rtasida   nizolar   va   isyonlar   boshlanadi.Shu   bilan   birga
messeniyaliklar   spartaliklar   hukmronligiga  qarshi   bosh   ko‘taradilar.   Avvalgisidan
kam   davom   etmagan   yangi   urush   (mil.   avv.   VII   asming   ikkinchi   yarmi)
boshlanadi.
Messeniyaliklaming   mardligi   va   qahramonligi,   shuningdek,   Spartaning
kuchayib   ketayotganidan   tashvishga   tushgan   ayrim   Peleponnes   davlatlarining
yordamiga   qaramasdan   ular   yana   mag‘lub   etiladilar.   Bu   safar   bir   nechta   periek
mavqei   berilgan   dengizbo‘yi   shaharlari   aholisini   hisobga   olmaganda   aksariyat
fuqarolar   ilotlarga   aylantiriladi   va   ularga   tegishli   yerlar   spartaliklar   ixtiyoriga
o‘tadi. 
Hosildor   Messeniya   yerlarining   egallanishi   Sparta   hukumatiga   o‘sib
borayotgan   agrar   inqirozni   to‘xtatishga   yordam   beradi.   Ikkinchi   Messeniya
umshidan   so‘ng   chek   yer   egalari   va   to‘la   huquqli   fuqarolar   miqdori   qat’iy
tenglashtirish prinsipiga asoslangan yer egaligi tizimi vujudga keladi. Lakonika va
Messeniyadagi   birmuncha   hosildor   yerlar   daromad   keltirishiga,   ko‘ra   bir-biriga
yaqinroq   bo‘lgan   9000   ulush   (yer   bo‘lagi)   ga   bo‘linadi   va   shunga   mos   ravishda
spartaliklar   o‘rtasida   taqsimlanadi.   Keyinchalik   Sparta   hukumati   alohida   ulushlar
har doim o‘zgarishsiz qolishini (masalan uni meros sifatida bo‘lib berish mumkin
emas   edi)   diqqat   bilan   kuzatadi.   Yerlar   bilan   birga   bo‘ysundirilgan   Lakonika   va
Messeniya aholisi ilotlar sifatida ularga biriktirilgan. 18
Bunda har bir ulushga bir nechtadan ilot oilasi to‘g‘ri kelib, o‘zining mehnati
bilan   ulushning   xo‘jayini   va   oilasini   butun   kerakli   buyumlar   bilan   ta’minlashi
kerak   edi.   Har   yili   ilot   o‘zining   xo‘jayiniga   arpa   doni   yoki   un,   vino,   yog‘i   va
boshqa   mahsulotlar   ko‘rinishida   obrok   to‘lagan.   Odatda   bu   norma   qonun   bilan
belgilanib (ba’zi ma’lumotlarga ko‘ra u hosilning yarmini tashkil qilgan), spartalik
o‘z  xohishiga  ko‘ra uni  o‘zgartirishi  mumkin bo‘lmagan.   Obrokdan ortib qolgan
qismini xohishiga qarab ishlatilish mumkin bo‘lgan. 
Spartaliklar odatda ulaming ishiga aralashmaganlar,  ilotlar  ham  o‘z vaqtida
to‘laganlar.   Spartaliklar   ilotlami   o'ldirish   yoki   sotish   huquqiga   ega   bo‘lmaganlar,
18
  Rajabov R “Qadimgi dunyo tarixi” Fan va texnalogiya nashriyoti. Toshkent. 2009-yil. 229-bet
28 Spartada   qullar   yer   kabi   davlat   mulki   hisoblangan.   Shu   bilan   birga   ilotlar
o‘zlarining yo‘qotilgan ozodligini hech qachon unutmaganlar. 
Sparta hududidagi arxeologik qazishmalar shuni ko'rsatadiki, mil. avv. VI1-
VI   asrning   birinchi   yarmida   ushbu   davlat   butun   Yunonistondagi   eng   sezilarli
badiiy   hunarmandchilik   markazlaridan   biri   bo‘lgan.   Bu   davr   Lakonika
hunarmandlarining   mahsulotlari   Afina   Korinf   va   Evbeya   hunarmandlarining   eng
yaxshi buyumlaridan qolishmagan. 
Mil.   avv.   VI   asrning   ikkinchi   yarmida   Lakonika   maktabi   keskin   inqirozga
uchraydi   va   butunlay   vo'qolib   ketadi.   Bu   davrda   chetdan   Spartaga   o‘zga   yurt
hunarmandlarining   buyumlarini   kirib   kelishiga   ham   chek   qo‘yiladi.   Shuningdek,
katta   ibodatxonalar   va   boshqa   me’moriy   inshootlar   qurilishi   ham   to‘xtatiladi.
Ajablanarlisi,   mil.   avv.VI   asr   Olimpiada   o‘yinlarida   spartaliklar   o‘yin
g‘oliblarining   deyarli   yarmini   tashkil   qilgan   bo‘lsa   ham,   mazkur   o‘yinlardan
qatnashishdan   voz   kechishadi.   Shu   tariqa   Sparta   uzoq   vaqtgacha   o‘zini-o‘zi
yakkalab   boshqa   yunon   polislari   bilan   xo‘jalik   va   madaniy   aloqalami   ongli
ravishda uzadi. 
Messeniya egalanganidan so‘ng Sparta jamiyati ko‘p minglab ilotlar jamoasi
ustidan   hukmronlik   qiladigan   professional   jangchi-goplitlar   toifasiga   aylandi.
Spartaning  ko‘pchiligini   tashkil   qiladigan  ilotlar  doimo spartalik  bosqinchilaming
hukmronligidan   ozod   bo‘lishni   o‘ylar   edilar.   Ulami   tizimli   va   shafqatsiz   terror
yordamida   ushlab   turishga   urinishgan.   Plutarxning   ma’lumotlariga   ko‘ra,   Sparta
hukumati   vaqti-vaqti   bilan   ilotlar   qirg‘inini   uyushtirib   turgan.   Bunday   turdagi
operatsiyalar   “kriptiya”   (yunonchada   “kriptos”   -   “yashirin”,   ‘‘sirli”)   deb
nomlangan. 
Doimiy   ilotlar   qo‘zg‘oloni   xavfi   Sparta   hukmron   tabaqasidan   yuqori
darajada   birdamlikni   va   hamjihatlilikni   talab   qilgan.   Shuning   uchun   yer   islohoti
bilan birga Sparta qonun chiqaruvchisi Likurg tomonidan tarixga Likurg qonunlari
nomi   bilan   kirgan   bir   qator   muhim   ijtimoiy   islohotlar   o‘tkaziladi.   Bu   islohotlar
Sparta   davlati   qiyofasini   o‘zgartirib,   uni   qat’iy   tartib-   intizomga   bo‘ysungan
yagona harbiy lagerga aylantiradi.  
29 Spartada   Likurg   qonunlariga   so‘zsiz   amal   qilganlargina   to‘la   huquqli
fuqarolar   hisoblangan.   Ushbu   qonunlarda   Sparta   fuqarolari   amal   qilish   kerak
bo‘lgan ko‘ylagining andozasidan tortib, soqol va mo'ylov shakli kabi eng mayda
detallargacha belgilab qo‘yilgan edi. Qonun har bir spartalikka yetti yoshga to‘lgan
o‘g‘lini   maxsus   lager-   agellarga   (ma’nosi   “poda”)   berish   majburiyatini   yuklagan.
U  yerda   chidamlilik,  kattalarga   xurmat,   ayyorlik,   shafqatsizlik,   buyruq  bera   olish
qobiliyati   va   boshqa   “haqiqiy   spartalikka”   xos   bo‘lgan   sifatlar   o‘rgatilgan.   19
  Bu
kabi tartib-qoidalar Sparta davlatini mustahkam jamoaga aylantirib, o'ziga xos tarix
sinovlariga   bardosh   berishiga   olib   kelgan.   Masalan,   mil.   avv.   464-   yildagi   buyuk
ilotlar   qo‘zg‘oloni   yoki   mil.   avv.   431-404-   yillardagi   Peleponnes   urushlarida
doimiy   harbiy     tayyorgarliklar   o   ‘z   mevasini   beradi.   Mashhur   Sparta   falangasi
(og‘ir   qurolangan   piyodalar)   uzoq   vaqtgacha   kurash   maydonlarida   engilmagan.
Mil.   avv.   VI   asming     o‘rtalaridayoq   Sparta   Peleponnes   davlatlari   o   ‘rtasida
gegemonlik   o‘rnatib,       Peleponnes   ittifoqiga   asos   solgan   edi.   Keyinchalik
spartaliklar boshqa yunon davlatlariga ham o‘z ta’sirini yoyishga urindilar. Biroq,
Spartaning   buyuk   davlatchilik   uchun   bo‘lgan   da’volari   faqatgina   harbiy   kuchga
aoslangan   edi.   U   madaniy   va   iqtisodiy   jihatdan   boshqa   yunon   polislaridan   ancha
ortda qolgan. Siyosiy biqiqlik va tashqi dunyoga dushinanona kayfiyat, demokratik
qarashlardagi Yunonistonda unga qarshi noroziliklami keltirib chiqargan edi. 
Attika   jamiyati.   Attikada   davlatchilik   institutlari   Peleponnesning   turli
viloyatlariga nisbatan erta shakllana boshlagan bo‘lsa ham Afina faqatgina katta va
qudratli davlat birlashmasi bo‘lib qolmasdan, polis Yunonistonining ramzi, klassik
davrdagi Elladaning markaziga aylandi. 
Attikada polis tizimi urug‘ muassasalarining doimiy ichki transformatsiyasi
orqali   sodir   bo‘ldi.Arxeologik   qazishmalar   shuni   ko‘rsatadiki,   Attikada   neolit
davridayoq aholi istiqomat qilgan. Uning hududida mil. avv. II ming yillik oxirida
qadimgi   podsholik   shakllangan.   Peleponnesda   qabilalaming   jiddiy   ko'chishlariga
sabab   bo‘lgan   doriylar   bosqini   Attikaga   unchalik   ta’sir   o'tkazmagan.   Doriylar
Attikaga   suqilib   kira   olmaganlar,   bu   yerda   asosan   qadimgi   aholi   (ioniylar   va
19
  D. Uraqov “Jahon tarixi, Qadimgi sharq, qadimgi Yunoniston va Rim tarixi” Innovatsiya-ziyo nashriyoti. Toshkent. 
2020-yil. 158-159 b  
30 pelasglar)   yashagan.   Shu   bilan   birga   Attikada   Peloponnesdan   siqib   chiqarilgan
ba’zi   axey   qabilalari   ham   boshpana   topgan.   Bu   elementlardan   mil.   avv   .   I   ming
yillik   boshlarida   yunon   tilining   ioniy   lahjasida   gaplashadigan   Afina   qabila
guruhlari paydo bo‘ladi.  
  Gomer davrida Attika hududida basileylar va oqsoqollar kengashi tomonidan
boshqarilgan   mustaqil   urug‘   jamoalar   boigan.   Aholi   qonqarindoshchilik   belgilari
bo'yicha 4 fda (qabila), u esa o ‘z navbatida 3 ta firatriyadan tashkil topgan. Har bir
fratriyada bir necha o ‘nlab urug‘Iar mavjud bo‘lgan. 
Attikada boshqa yunon viloyatlarida boiganidek, mil. avv. IX- VIII asrlarda
urug'   jamoa   munosabEitlari   yemirilib,   ilk   davlatchilik   belgilari   paydo   boiadi.
Attikada   polis   tizimini   paydo   bo‘lishi   boshqa   urug`   manzilgohlar   ichida   Afinani
yuksalishiga   imkon   beradi.   Afinada     sifatli   gil   tuproq   bo‘lgan   va   u   kulolchilikni
rivojlanishi uchun katta  turtki bergan.
Mazkur   tuproqlar   Afinadagi   Dipilon   rayonidan   topilgani   uchun   Dipilon
ko‘zlari   deb   nomlanib,   butun   Yunonistonda   mashhur   bo`lgan.   Afina   dengizdan   5
km uzoqlikdajoylashib, qaroqchilarning hujumidan pana bo`lgan qoyali Akropolda
joylashganligi   Attikani   boshqa   manzilgohlariga   nisbatan   aholining   xavfsizligsni
ta’minlashga  xizmat qilgan.  20
Afina   atrofida   Attikadagi   barcha   urug'   jamoalar,   ularning   bir     qismi
ko‘ngilli,   bir   qismi   majbtiriy   ravishda   qo'shilish   jarayoniga   (sinoykizm)   jalb
qilinadi.     Bunday   birlashuvni   rivoyatlarga   ko‘ra   Afina   qahramoni   Tesey   oxiriga
etkazadi.   Tesey   butun   urug‘   manzilgohlaridagi   boshqaruv   organlanni   yo‘q   qiladi.
Butun   Attikada   barcha   ishlar   bilan   Afinada   joylashgan   basileylardan   iborat
oqsoqollar kengashi shug‘ullana boshlaydi. Mahalliy xudo Afina - shahar homiysi
sifatida Attika xudosiga aylanadi. (Jning sharafiga Panafiney diniy bayrami  ta’sis
qilinib,   mahalliy   aholi   uni   tantanali   nishonlaydigan   bo‘ldi.   Afiriaga   boshqa
manzilgohlardan ко plab urug‘  zodagonlarining ko‘chib kelishi shahar aholisining
ko‘paynshiga olib keladi. 
20
 Rajabov R “Qadimgi dunyo tarixi” Fan va texnalogiya nashriyoti. Toshkent. 2009-yil. 226-227 betlar
31 Mulkiy   va   xoLjalik   jihatdan   tabaqalanish   Afina   jamiyatini   uchta   ijtimoiy
guruhga   ajralishiga   olib   keladi:   yevpatridlar   nomini   olgan   urug‘   zodagonlari,
aholiningasosiy   qismi   boigan   dehqon-geomorlar   va   hunarmand   -   demiurglar.
Siyosiy   sohada   basileylar   -   qabila   sardorlari   o‘z   o‘rnini   arxontlarga   bo‘shatib
beradi. Oqsoqollar yig'ini bo‘lsa o‘z muddatini bajarib bo‘lgan arxontlardan iborat
Areopag   yig‘ini   yoki   Areopagga   aylanadi.   Garchi   arxontlar   va   Areopag   urug‘
zodagonlari orasidan shakllantirilgan bo‘lsa ham yangi lavozimlar va yangi yig‘in
urug‘ tizimining an’anaviy organlariga zarba beradi. 
Mil.   avv.   VIII-VII   asrlarda   shakllanayotgan   Afina   polisida   yetakchi   rolni
urug‘   zodagonlari   -   yevpatridlar   egallaydi.   Avval   barcha   qabiladoshlarga   tegishli
bo‘lgan ko‘plab yerlar zodagonlar tomonidan o‘zlashtirib olinadi. Yeridan ajralgan
qarindoshlarning   aksariyat   qismi   qashshoqlashadi   va   yevpatridlarga   qaram   bo‘lib
qoladi.  
O‘sha   davr   an’analariga   ko‘ra   urug‘   tartiblari,   ya’ni   huquq   qoidalari
yozilmagan, bu esa zodagonlaming o‘z manfaatlarini suiste’mol qilishlariga sabab
bo‘lgan.   Yevpatridlar   urug‘munosabatlari   qoldiqlaridan   yangi   sharoitlarda   o‘z
hukmronliklarini qo‘llab-quvvatlash maqsadida foydalanganlar.
                                           
32 Xulosa
Qadimgi   Yunoniston   sivilizatsiyasi   insoniyat   taraqqiyotida   muhim   rol
o'ynagan.   Ilm-fan,   falsafa,   san'at,   siyosat   va   ko'plab   tillar   Qadimgi   Yunonistonda
paydo   bo'lgan.   Matematika   darsliklarida   asrdan-asrga   Evklid   o‘z   davrida   bergan
ta’riflarning   deyarli   bir   xili   qayta   yozilib,   rassom   va   shoirlar   Gerkul,   Zevs,
Apollon,   Axilles,   Perikl,   Gomer,   Iskandar   Zulqarnayn   obrazlarini   qaytadan
yozganlar. 
Hozirgi   zamon   odamlari   erkinlik,   haqiqat   va   tenglik   uchun   kurashayotgan
hamma narsa uchun yunonlar ham minglab yillar oldin kurashgan. Aytgancha, biz
ishonch   bilan   ayta   olamizki,   ular   qanday   xarajat   qilishdan   qat'i   nazar,   o'z
maqsadlariga erishdilar. 
Agar   siz   rivojlanishi   barcha   davrlarga   asoslangan   zamonaviy   dunyoni
yaxshiroq   tushunishni   istasangiz,   Qadimgi   Yunoniston   tarixiga   iloji   boricha
yaqinroq   bo'lishingiz   kerak.   Gretsiya   hududi   qadim   zamonlardan   beri   yashab
kelgan va bu erda ajablanishga  o'rin yo'q. Axir, qulay geografik joylashuv,  qulay
dengiz iqlimi va saxovatli tabiat tufayli hamma narsa mumkin edi. Ammo, afsuski,
ko'plab   yunonlar   oziq-ovqat   izlab   yaqin   va   uzoq   mamlakatlarga   hijrat   qilishdi,
chunki bu joylarda etishtirish uchun yaroqli er yo'q edi. Qadimgi madaniyat, san atʼ
va   falsafa   miloddan   avvalgi   5—4-asrlarda   boshlangan.   Bu   davr   Periklning   oltin
davri deb nomlandi. 
Qadimgi   yunonlar   zamonaviy   mustamlakachilar   kabi   emas   edi.   Ular
o'zlarining   bilimlari   va   rivojlangan   madaniyati   tufayli   ular   bilan   birlashdilar.
Qadimgi   Ellada   Egey   dengizi   orollaridan   uzoqda,   Bolqon   yarim   oroli
chegaralaridan   tashqarida   gullab-yashnagan.   Ushbu   turdagi   aholi   punktlari   o'ziga
xos   tarzda   rivojlangan   va   natijada   bugungi   kunda   er   yuzida   minglab   odamlar
o'zlarini   haqiqiy   yunonlar   va   hatto   yunoncha   bir   so'z   ham   gapira   olmaydiganlar
deb  bilishadi.  Yunonlarningavlodlari   Afg oniston,  O zbekiston,   Hindiston,   Afrika	
ʻ ʻ
va Lotin  Amerikasida yashaydi. 
Yunon   mifologiyasidan   olingan   sahnalar   ko'plab   san'at   asarlari   uchun   asos
bo'ldi,   mifologiya   qahramonlari   rasmlarda   jonlandi,   shuningdek,   ularni   marmar,
33 tosh va me'moriy inshootlarning jabhalarida ko'rish mumkin edi. Venera de Milo,
aniqrog'i,   Milos   orolidagi   Afroditani   haqli   ravishda   san'atning   beqiyos   durdonasi
deb   hisoblash   mumkin.   Sevgi   ma'budasi   Venera   rimliklarning   o'zlari   tomonidan
atalgan,   ular   o'zlarining   mifologiyasini   qadimgi   yunonlarning   hayotiy   materiali
asosida   qurganlar.     Shuni   qo'shimcha   qilish   kerakki,   Gretsiya   mifologiyasi,
aniqrog'i, din - bu iste'dodli muallifning navbatdagi ixtirosi emas. Ko'pgina afsona
va   afsonalarga   asos   bo'lgan   hikoyalar   biroz   bezatilgan   bo'lsa-da,   haqiqiydir.   Va
buning isboti:  
XX   asrning   ko'plab   arxeologik   topilmalari,   masalan,   Geynrix   Shlimann
tomonidan   topilgan   Troya,   Artur   Evans   tomonidan   olib   borilgan   qazishmalar   va
hukmdor bo'lgan qirol     Minosning Knossos saroyining topilishi. Krit labirintlari.
Shubhasiz,   hanuzgacha   afsona   deb   hisoblangan   va   real   dunyo   bilan   zarracha
umumiylik   yo'q   hikoyalar   mavjud.   Biroq,   arxeologlar   yaqin   kelajakda   boshqa
afsona yoki afsonaning haqiqatini isbotlashlari mumkin.
34 Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati
 1. Алексей Романов «История Греции» 2021  Zenda . ru  
2. R.Rajabov” Qadimgi dunyo tarixi” Fan va texnalogiya nashriyoti. Toshkent. 
2009-yil. 226-227 betlar 
3. Yu.Krushkol “ qadimgi dunyo tarixi” Toshkent.1975-yil. 6-15 betlar 
4. Finley M. I. Early Greece: The Bronze and Archaic Greece. L ., 1970,  p . 68. 
5. Боева А. Е. Появление греческих колоний. Yandex .  Dzen  
6. Тронский И.М. История античной литературы. Dzen  
7. D. Uraqov “Jahon tarixi, Qadimgi sharq, qadimgi Yunoniston va Rim tarixi” 
Innovatsiya-ziyo nashriyoti. Toshkent. 2020-yil. 158-159 b 
8. Wekipediya. “Qadimgi Yunoniston” 
9. Andreev Yu.V., Koshelenko G.A., Kuzishchin V.I., Marinovich L.P. Qadimgi 
Yunoniston tarixi: Darslik. - M .: Oliy maktab, 2001 yil. 
10. Andreev Yu.V., Koshelenko G.A., Kuzishchin V.I., Marinovich L.P. Qadimgi 
Yunoniston tarixi: Darslik. - M .: Oliy maktab, 2001 yil.
35

Mavzu: Mil.avv.XI asr oxiri VI asr boshlarida Yunoniston Reja Kirish Asosiy qism I.Bob. Qadimgi Yunoniston 1.1. Qadimgi Yunoniston tarixiga oid manbalar 1.2. Qadimgi Yunonistonning geografik o‘rni va qadimgi aholisi II.Bob.Mil. avv. XI -VI asrlarda Yunonistonda ijtimoiy-iqtisodiy siyosiy hayoti 2.1 Mil. avv. XI-IX asrlarda Yunoniston 2.2. Mil. avv. VII-VI asrlarda “ Buyuk Yunon kaloniyashtirish” davrida Yunoniston 2.3. Yunonistonda polis tiziming vujudga kelishi. Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati 1

Kirish Gretsiya va umuman yunon sivilizatsiyasi tarixi Krit orolida taxminan Miloddan avvalgi 6-ming yillikda, neolit davrida boshlanadi. Yunonistonning qulay geografik joylashuvi (savdo va dengiz yo'llari chorrahasida) shubhasiz, uning madaniy va tarixiy rivojlanishida, shuningdek, o'zining ulug'vorligi va nafosatida hali ham hayratlanarli bo'lgan sivilizatsiyaning yaratilishida hal qiluvchi omillardan biri bo'lib xizmat qildi. Krit o'z qo'shnilari: Gretsiya, Misr, Mesopotamiya va Suriya bilan savdo va madaniy aloqalarni tinimsiz rivojlantirdi. Bu davrda materikdagi hayotning rivojlanish darajasi Kritdan sezilarli darajada orqada qoldi. Peloponnes yarim orolining janubida joylashgan Mekena va Tir shaharlari keyinchalik Minoan Krit yutuqlariga taqlid qiluvchi va takrorlaydigan madaniy markazlarga aylandi. Yunon tsivilizatsiyasi o'z mavjudligining birinchi bosqichidan boshlab elementlarning ta'siri ostida bo'lgan va Yunoniston tarixi dengiz kuchi bilan, dengiz bilan abadiy bog'langan. Miloddan avvalgi 1500-yillarda, Krit orolidan unchalik uzoq bo'lmagan joyda (Santorini oroliga yaqin joyda) kuchli zilzila sodir bo'lib, bu Krit tsivilizatsiyasining qaytarib bo'lmaydigan parchalanishiga olib keldi. Miloddan avvalgi 1400 yillar atrofida Axeylar Peloponnes yarim oroliga kelib, assimilyatsiya qilishgan. Ularning kelib chiqishi haqida hali ham munozaralar mavjud. Bir versiyaga ko'ra, bu Shimoliy Yunonistonning yunon xalqi, boshqasiga ko'ra, ular Markaziy Evropadan kelgan qabilalar. Qanday bo'lmasin, Olimpiya xudolarining butparast kultini va madaniyatning yangi elementlarini o'zlari bilan olib kelgan Axeylar bo'lganligi haqida dalillar mavjud, buning natijasida Mycenae o'z ta'sirini sezilarli darajada oshirib, butun O'rta er dengizidagi eng qudratli kuchga aylandi. Bu haqiqatan ham afsonaviy davr (miloddan avvalgi 1400-1100 yillar) bo'lib, uning ko'p qismi Gomerning she'rlari va qadimgi Yunoniston qahramonlari va xudolari haqidagi ko'plab afsonalar tufayli ma'lum bo'lgan. Axeylar davri tarixidagi eng yuqori cho'qqi, shubhasiz, Troyan urushi bo'lib, uni unutish yo'lidagi birinchi qadam bo'ldi. Gomer tomonidan batafsil tasvirlangan 2

Helenning hikoyasi butun yunon dunyosining qulashiga va ko'p yillik urushning boshlanishiga olib keldi. Kuchli Miken tsivilizatsiyasining kuchlari shunchalik charchaganki, u hatto Dorianlarning yarim yovvoyi shimoliy qabilalarining hujumlariga dosh bera olmadi yoki ular o'sha paytda "Dumaloq boshlar" deb atalgan. Miloddan avvalgi 1100-yillarda tsivilizatsiya qulagan. Qorong`u davrlar. Bu notinch davr (miloddan avvalgi 1200-800 yillar) Yunoniston tarixidagi eng qiyin davrlardan biri edi. Dastlab, Dori qabilalarining bosqinidan so'ng, mamlakat tanazzul yo'liga o'tdi, lekin tez orada Miken, Krit, Axey, Osiyo va Dorian madaniyatlari qoldiqlaridan butunlay yangi tsivilizatsiyani sintez qilib, asta-sekin "tezlasha boshladi", Bu davrda yunon tili shakllangan. Buyuk Gomer o'zining o'lmas she'rlarini yaratadi, ularni o'z davrining barcha ranglari bilan to'ldiradi. Ushbu turg'un davr oxirida yunon sivilizatsiyasi jonlana boshladi, bu yunon dunyosining Qora dengizdan Ispaniyagacha kengayishiga olib keldi. Finikiyaliklar tomonidan yozuv yunon tilidan moslashtirilgan alifbo bilan qayta tiklandi va Shimoliy Italiya va Galliyaga tarqaldi. Qadimgi Yunoniston jahon tarixiy jarayonida muhim o'rin tutadi. Uning yutuqlari asosan Yevropa madaniyatining asosini tashkil etdi. Qadimgi yunon olimlari va faylasuflarining asarlaridan hozirgi zamon ilm-fanining ko‘plab sohalari o‘sib chiqqan. Qadimgi yunon arxitekturasining elementlari hali ham zamonaviy binolarni bezash uchun ishlatiladi. Qadimgi Yunonistonning dostoni, adabiyoti va san'ati hali ham barchaning e'tiborini tortadi va munosib hayratda qoladi. Ilmiy terminologiyaning muhim qismi (ayniqsa, tibbiyotda), ko'plab fanlarning nomlari, jumladan, "tarix" atamasining o'zi ham, erkak va ayolning ko'pgina to'g'ri ismlari, boshqa tillarda uchraydigan ko'plab so'zlar va iboralar (va ayniqsa Rus), maqol va maqollar qadimgi yunon tilidan kelib chiqqan. 1 1 Алексей Романов «История Греции» 2021 Zenda.ru.218- стр 3

I.Bob. Qadimgi Yunoniston tarixiga kirish 1.1.Qadimgi Yunoniston tarixiga oid manbalar. Yunoniston tarixi manbashunosligida qadimgi tarixchilaming asarlari muhim o'rin tutadi. Er. aw. VI—V asrlarda tarix fani gullab yashnagan davridir. Bu davr tarixchiligini g'arb olimlari «Aholida polislar tarixi» deb atashadi. Bu davrdagi ko'zga ko'ringan tarixchilardan: Gerodot, Fukidid va Ksenofontni olish mumkin. Makedoniyalik Aleksandming sharqqa yurishlaridan so'ng Yunoniston tarixida yangi tarix maktabi — Arastu maktabi shakllandi. Bu davrning eng ko'zga ko'ringan asari Arastuning «Politiya» asaridir. Bu asar Arastu va uning shogirdlari tomonidan yozilgan bo'lib, yunon polislari, O'rta yer dengizi qirg'oqlaridagi yunon koloniyalari haqida muhim ma’lumot beradi. Asar juda ko'p bo'limlardan iborat bo'lsa-da, uning faqat bizgacha «Afina politsiyasi» qismi yetib kelgan. Ellin davriga kelib yunon jamiyatidagi keskin o'zgarishlar, katta davlatlaming vujudga kelishi bilan umumiy tarixga asos solindi. Bu davrning eng ko'zga ko'ringan tarixchilaridan biri Timey bo'lib, u o'zining asarida Bolqon Yunonistoni, g'arbiy yunon mustamlakalari haqida muhim ma’lumotlar beradi. Qadimgi yunon tarixi bo'yicha eng muhim manbalardan biri arxeologik topilmalar hisoblanadi. 2 Arxeologlar Bolqon Yunonistoni va Egey dengizi orollaridagi qadimgi ibo - datxonalar, saroylar, mudofaa inshootlarini qazib ochdilar. Ayniqsa, Krit orolida ingliz arxeologi E. Evans 40 yildan ko'proq vaqt Knoss saroyini qazib ochdi. Kichik Osiyoda nemis arxeologi G. Shlimanning Troya xarobalarini qazib ochishi qimmatli ma’lumotlarni berdi. Me’muar asarlar. Polislaming yemirilishigacha yunonlar tarix va adabiyotga oid asarlarni me’muar shaklda yozishgan. Er. Avv. VI asrdagi eng yirik me’muar asar Ksenofontga tegishli. U asosan harbiy sohaga oid ma’lumotlarni beradi. Ellinizm davrida me’muar va avtobiografik asarlar yozish odat tusiga kirdi. Ellin davri siyosatchilaridan Pirra va Arata eng yirik tarixiy asarlar mualliflari hisoblanadilar. Ular “Axey ittifoqi”haqida keng ma’lumotlami yozib qoldirishgan. 2 Krushkol Y “Qadimgi dunyo tarixi” Toshkent.1975-yil. 6-15 betlar 4

Ko'chirib oling, shunda to'liq holda ko'ra olasiz