logo

NOAN’ANAVIY USLUB VA UNDA TIL BIRLIKLARINING QO‘LLANILISH XUSUSIYATLARI (FAXRIYOR SHE’RIYATI MISOLIDA)

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

367 KB
NOAN’ANAVIY USLUB VA UNDA TIL BIRLIKLARINING
QO‘LLANILISH XUSUSIYATLARI (FAXRIYOR SHE’RIYATI
MISOLIDA)
MUNDARIJA:
KIRISH. (Ishning umumiy tavsifi ) ……………………………….
I   BOB.   NOAN’ANAVIY   USLUB   VA   UNDA   TIL   BIRLIKLARINING
QO‘LLANILISH XUSUSIYATLARI 
1.1.Modern   adabiyot   shakllanishi   va   uning   o‘zbek   adabiyotiga   kirib
kelishi………………………………………………………………………….
1.2. Modern adabiyotida   til birliklarining qo‘llanilish xususiyatlari ….  
  1.3.Faxriyor she’riyati va noan’anaviy uslub…………………………….
Bob   bo ‘ yicha   xulosa ………………………………………………………..
II   BOB .   FAXRIYOR   SHE ’ RIYATINING   LEKSIK - SEMANTIK   VA
GRAMMATIK   XUSUSIYATLARI  
2.1.  Faxriyor ijodida leksik birliklarning qo‘llanilishi…………………
2 .2.   Badiiy   tasvir   vositalari   Faxriyor   ijodida   individuallikni   ta’minlovchi
vosita sifatida  ………………………………… …………………………………
2.3.  Shoir she’riyatida grammatik birliklar  lingvopoetikasi…………… 
2.4. Poetik sintaksis turlarining Faxriyor  she’riyatida qo‘llanilishi
Bob bo‘yicha xulosa………………………………………………………..
XULOSA …………………………………………………………………....
  FOYDALANILGAN  ADABIYOTLAR  RO‘YXATI  ………………… KIRISH ( ISHNING UMUMIY TAVSIFI )
Mavzuning dolzarbligi va zaruriyati.   Badiiy adabiyot inson, uning hayoti,
u yashayotgan  jamiyat, uni  qiziqtiradigan masalalalarni    o‘rganibgina qolmasdan,
inson qalbini ochib beruvchi, hayotning go‘zal tomonlarini,   yaxshilik, muhabbat,
mehr-oqibat,   sadoqat,   haqiqat,   poklik,   iymon   kabi   insoniy   xislatlarni   tarannum
etuvchi bir  olam sanaladi. Badiiy adabiyot, undagi tur va janrlar, maqsadni amalga
oshiruvchi   uslub   va   yo‘nalishlar   –   barchasi,     nafaqat,   insonni   tarbiyalaydi,   unga
ta’sir   ko‘rsatadi,   estetik   zavq   beradi,   balki   millatning   eng   yaxshi   ma’naviy
qadriyatlarini, milliy tilning barcha jihatlarini   o‘zida jamlaydi, dunyoga tarannum
etadi, avloddan avlodga, asrlardan asrlarga yetkazadi. Shu sababdan yurtboshimiz
o‘z nutqlarida quyidagi fikrlarni ta’kidladilar: “Barchamizga yaxshi ayonki, ona tili
– millat ma’naviyatining  mustahkam poydevoridir. Ulug‘ ma’rifatparvar bobomiz
Abdulla   Avloniy   ta’kidlaganidek,   har   bir   millatning   dunyoda   borligini
ko‘rsatadigan oynai hayoti – bu uning milliy tili va adabiyotidir”. 1
 Badiiy adabiyot
tili,   ijodkorlar   uslubini   o‘rganish   bilan   birga   tilimizning   barcha   imkoniyatlarini,
barcha   qirralarini   o‘rganib   chiqish   mumkin   bo‘ladi.   Chunki   adib ning   individual
uslubi til vositalaridan ijodiy foydalanishda namoyon bo‘ladi. Yozuvchi, shoirning
til   vositalaridan   ijodiy   –   individual   foydalanishini   o‘rganish   faqat   nazariy
jihatdangina   emas,   amaliy   jihatdan   ham   katta   ahamiyatga   egadir.   Yozuvchi,
shoirning   tildan   ijodiy   foydalanishini   o‘rganish,   bir   tomondan,   uni   individual
uslubini,   badiiy   mahoratini   chuqurroq   tushunishga   imkon   bersa,   ikkinchi
tomondan,   adabiy   til   taraqqiyotining   ko‘pgina   nazariy   masalalarini   hal   etishga
yordam beradi”. 2
  Shu ma’noda modern yo‘nalishda yaratilgan ijod namunalarining
til   xususiyatlarini   tadqiq   etuvchi     “ Noan’anaviy   uslub   va   unda   til   birliklarining
1
  Президент   Шавкат   Мирзиёевнинг     ў збек   тилига   давлат   тили   мақоми   берилганининг   ўттиз   йиллигига
бағишланган тантанали маросимдаги нутқи.  http://xs.uz/uz/     –Toshkent,    2019. 
2
  Қўчқортоев И. Бадиий нутқ стилистикаси. –Тошкент, 1975. –Б.47-48. qo‘llanilish   xususiyatlari ”   mavzusidagi   malakaviy   bitiruv     ishi   ham   amaliy,   ham
nazariy jihatdan ahamiyatga egadir, - desak yanglishmaymiz. 
Muammoning   o‘rganilganlik   darajasi .   O‘zbek   adabiyotida   modern
adabiyotga xos ijod namunalarining kurtaklari   XX asrning 20-yillarida Cho‘lpon,
Fitrat   kabi   ijodkorlar   ijodida   ko‘rinish   bergan   bo‘lsa-da,   bu   yo‘nalishdagi
asarlarning   keng   ko‘lamda   yaratilishi   XX   asrning   80-90-yillariga   borib   taqaladi.
Shu   sababdan   noan’anaviy   uslubda   yaratilgan   asarlarni   adabiyotshunoslikda
o‘rganilishi ham bugungi davrda kuchaydi. Adabiyotshunoslikda bu yo‘nalishdagi
asarlar   bir   qancha   tadqiqotlarda   o‘rganilgan. 3
  Biroq   tilshunoslikda   noan’anaviy
yo‘nalishda   yaratilgan   asarlarning   til   xususiyatlari   monografik   tarzda
o‘rganilmagan.   Bu   ishning   bugungi   kundagi   dolzarbligi   va   o‘rganilishi   katta
ahamiyatga ega ekanligini belgilaydi.  
Tadqiqot   maqsadi   va   vazifalari.     Ishning   maqsadi   n oan’anaviy   she’riyat
tili   va   uslub   xususiyatlarini   aniqlash,   xususan,   Faxriyorning   til   vositalaridan
foydalanish   mahoratini   ochib   berishdan   iborat.   Mazkur   malakaviy   bitiruv   ishida
quyidagi vazifalarni amalga oshirishni ko‘zda tutganmiz: 
-  Modern adabiyot tilining o‘ziga xos xususiyatlarini ochib berish;
      -Faxriyor   she’riyati   misolida   leksik   birliklarning   modern   adabiyotda   invidual
ko‘rinish kasb etish darajasini  o‘rganish;
      -   noan’anaviy   uslubda   badiiy   tasvir   vositalarining   qo‘llanilish   xususiyatlarini
Faxriyor she’riyati misolida tadqiq etish;
-   noan’anaviy   uslubda   grammatik   birliklarning     uslubiy   vosita   sifatida gi   ishtiroki
darajasini o‘rganish; 
-poetik   sintaksis   namunalarining   qo‘llanilish   xususiyatlarini   Faxriyor   she’riyati
orqali  misollar asosida izohlash; 
- Kuzatish natijalarini umumlashtirish.  
3
 Йўлдошева М. Ҳозирги ўзбек модерн шеъриятининг асосий хусусиятлари: Филол.фан.номз....дисс.автореф.
–Тошкент, 2004; Холова М. Ўзбек модерн шеърияти:  тарихи ва назарияси. –Тошкент:  Наврўз, 2018. –Б.23;
Давронова   М.   Ҳозирги   ўзбек   шеъриятида   индивидуал   услуб   поэтикаси:   Филол.фан.докт(DSc)...дисс   –
Самарқанд, 2019. Bitiruv ishining obyekti va predmeti.      Ishning obyekti   sifatida   Faxriyor
she’riyati   misolida   modern   adabiyot   tili   va   uslubi   tanlangan.   Tadqiqotning
predmetini   Faxriyor   she’riyatining   lingvopoetik   xususiyatlari   tashkil   etadi.
Ishining   obyekti va predmetini ochib berishda   Faxriyorning “Izlam”, “Geometrik
bahor”,   “   Ayolg‘u”   she’riy   to‘plamlaridan   olingan   misollar   material   vazifasini
o‘tadi.  
Bitiruv ishining ilmiy yangiligi quyidagilar bilan belgilanadi: 
-M odern adabiyot tilining o‘ziga xos xususiyatlarini tadqiq etildi.
-   Modern   she’riyatda     leksik   birliklarning,     badiiy   tasvir   vositalarining
invidual ko‘rinish kasb etish darajasi  Faxriyor she’riyati misolida o‘rganildi.
-Noan’anaviy   uslubda   grammatik   birliklarning     uslubiy   vosita   sifatida gi
ishtiroki darajasi o‘rganildi. 
-Poetik   sintaksis   namunalarining   qo‘llanilish   xususiyatlari   Faxriyor
she’riyati orqali  misollar asosida izohlandi. 
Malakaviy   bitiruv   ishining   tadqiq     usullari .   Mavzuni   yoritishda   hozirgi
kunda   o‘zbek   tilshunosligi   qo‘lga   kiritgan   yutuqlardan,   bayon   qilingan   nazariy
fikrlardan, semantik-uslubiy, tavsifiy, qiyosiy metoddan foydalanildi. 
Malakaviy   bitiruv   ishining   nazariy   va   amaliy   ahamiyati .   Malakaviy
bitiruv ishinig ahamiyati quyidagilarda namoyon bo‘ladi: 
Tadqiqotda   erishilgan   natijalardan   oliy   o‘quv   yurtlarida   lingvopoetikani
o‘rganish   bo‘yicha   ilmiy   tadqiqotlar   olib   borishda   foydalanish   mumkin.
Tadqiqotda   to‘plangan   materiallardan   badiiy   asar   tili   bo‘yicha,   magistrlik
dissertatsiyalari   va   bakalavrlik   bo‘yicha   malakaviy   bitiruv   ishlari   yozishda
foydalanish     mumkin.   Ishda   to‘plangan   misollar     o‘zbek   tili   uslubshunosligi   va
nutq   madaniyati,   badiiy   asar   tili,   lingvopoetika   bo‘yicha   amaliy   dars   soatlarini
o‘tishda material vazifasini o‘taydi.   O‘ninchi sinf darsligida leksik, morfologik va
sintaktik   vositalarning   nutqiy   uslublarda   qo‘llash   mavzulari   ostida   bir   qancha
mavzular   o‘rin   olgan.   Ushbu   mavzularni   tushuntirishda   maktab   o‘qituvchilari
uchun qo‘shimcha ma’lumot vazifasini o‘taydi. Malakaviy bitiruv ishining tuzulishi va hajmi.  Malakaviy bitiruv ishi  ikki
asosiy   bob,   xulosa   va   foydalanilgan   adabiyotlar   ro‘yxatidan   iborat.   Malakaviy
bitiruv ishining umumiy hajmi  60  sahifani tashkil etadi.  
I BOB
NOAN’ANAVIY USLUB VA UNDA TIL BIRLIKLARINING
QO‘LLANILISH XUSUSIYATLARI
1.1.Modern   adabiyot   shakllanishi   va   uning   o‘zbek   adabiyotiga   kirib
kelishi
     Insonga   estetik   zavq   beradigan   badiiy   adabiyot   olami     ham   san’atning
boshqa turlari singari  doimiy  yangilanib boradi. Bu uning mavzu ko‘lamida, ifoda
tarzida, turlar va janrlar talabi, shakllari o‘zgarishida ko‘rinadi.   Shu sababdan ham
turli   uslublar,   yo‘nalishlar   shakllanadi   va   bu   yo‘nalishlarda   turli   xil   asarlar   paydo
bo‘ladi.       Xuddi   shunday   istak   talabi   bilan   vujudga   kelgan   yo‘nalish   bu   –modern
adabiyotdir.  D.Quronov, Z.Mamajonov, M.Sheraliyevalarning  “Adabiyotshunoslik
lug‘ati”da   bu   haqida   quyidagi   fikrlar   keltirilgan:   “Modernizm   (fr.   Moderne   –   eng
yangi, zamonaviy) – XIX asr oxiri –XX asr boshlarida ommalashgan termin, san’at
va   adabiyotda   dekadansdan   keyin   maydonga   chiqqan   norealistik   oqimlarning
umumiy   nomi   sifatida   tushuniladi.   Modernizm   doirasidagi   maktab   va   oqimlar
nechog‘li   turfa   bo‘lmasin,   ularni   umumlashtiruvchi   qator   nuqtalar   mavjud.   ...Mga
xos umumiy xususiyatlardan biri shuki, u obyektiv voqelikning tasviri o‘rniga uning
ijodkor   tasavvuridagi   badiiy   modelini   yaratishni   maqsad   qiladi.   Ya’ni   bu   o‘rinda
voqelikni aks ettirish emas, ijodkorning o‘z-o‘zini ifodalashi ustivor ahamiyat kasb
etadi. 4
  Demak   modern   yo‘nalishda   yaratilgan   asarlarda   ijodkor   tasavvuri   asosiy
o‘rinni   egallaydi.   Obyektiv   voqelik   esa   to‘lig‘icha   tasvir   etilmaydi.   Bu   haqida
adabiyotshunos   U.   Normatovning   fikrlari   ham   qimmatli:   “Modernizm   shunchaki
adabiy-badiiy   eksperment-tajriba,   shakliy-uslubiy   izlanish   natijasi   emas,   balki   u
dunyoni,   insonni   yangicha   ko rish,   tushunish,   anglash,   anglatishning   o ziga   xosʻ ʻ
4
  Қуронов   Д.,   Мамажонов   З.,   Шералиева   М.   Адабиётшунослик   луғати.   –Тошкент:     Akademnashr,   2010.   –
Б.177. falsafiy-nazariy   asoslariga   ega”.   Haqiqatdan   ham   ijodkor   dunyosini   anglash   yangi
bir xilqatni tanish bilan barobar. Manbalarda ta’kidlanganidek, modern adabiyot 19-
asrning oxirlarida shakllangan bo‘lib,  uning asosini yangilikka intilish tashkil etadi.
Shu sababdan “modernizm”   fransuzcha “modern” – yangi so‘zidan olingan bo‘lib,
moda   so‘zining   o‘zagi   bilan   bir   xil   va   undan   asosan   “yangi   san’at”,   zamonaviy
san’at   ma’nolarini   ifodalashda   foydalaniladi.   5
  Bu   yo‘nalish   san’atning   barcha
turlarida   o‘ziga   xos   tarzda   aksini   topgan.   Modernchilar   o zgargan   davrdaʻ
yashayotgan   kishilarning   yangilangan   estetik   ta’biga   muvofiq   keladigan   tamomila
yangi   san’at,   adabiyot   yaratishni     o‘z   oldilariga   maqsad   qilib   qo‘ydilar.     Shunga
ko‘ra bu yo‘nalishda har bir san’atkorning olamni boshqalarga o xshamagan tarzda
ʻ
individual   tasvirga   yo‘g‘rilganligi     estetik   qadriyat   sanaladigan   bo ldi.     Chunki	
ʻ
modernchilar har bir shaxsning haqiqati alohida bo ladi, deb hisoblardilar. Shuning	
ʻ
uchun   ham   ong   bilan   ongsizlik   hamda   ularning   o zaro   munosabatlari   tasviri	
ʻ
modernchilar uchun eng sevimli va doimiy mavzuga aylandi. Modernchilar adabiyot
taraqqiyotining   oldingi   davrlarida   ijodkorlar   nazaridan   butunlay   chetda   qolgan,
boshqalardan   ajralib   turmaydigan   g oya   oddiy,   el   qatori   (srednestatistik)	
ʻ
odamlarning   hayoti   va   ichki   dunyosini   ko rsatishga   ayricha   e tibor   qaratdilar:	
ʻ ʻ
modern   asarlarda   bunday   shaxslarning   ruhiyatidagi   g oyat   ichki   tuyg ular,   o ta	
ʻ ʻ ʻ
nozik sezimlar mayda ikir-chikirlariga qadar batafsil qalamga olina boshlandi. 
        Modernchi   yozuvchilar   badiiy   tasvirga   yangicha   ko rinish   berish,   bir-biriga	
ʻ
o xshamaydigan odamlar ruhiyatining qaytarilmas manzarasini chizish uchun shakl,	
ʻ
vosita, usul, uslub ustida adoqsiz ijodiy tajribalar o tkazishdan erinmadilar. Ammo	
ʻ
ular   bosh   qahramon   jamiyat   qarshisida   gangib   qolgan   yoxud   unga   qarshi   botiniy
yoxud   zohiriy   noroziligi   bor   shaxs   sifatida   tasvirlash   borasida   bir-biriga   yaqin
positsiyalarda   edi.   Shafqatsiz   borliq   qarshisida   yolg iz   va   himoyasiz   qolgan   bu	
ʻ
kimsaning tuyg ular olami uni o rab turgan voqelik qarqini (sur’ati) bosimiga dosh	
ʻ ʻ
berolmasligi   oqibatida   jamiyatdan   begonalashib   abgor   bo lishni   tasvirlash   g oyat	
ʻ ʻ
keng yoyildi.  Bundan tashqari, ayrim  modernchi   ijodkorlar   insonni   o rab   turgan	
ʻ
voqelik   va   ijtimoiy   muhitni   o zlarining   badiiy   niyatlariga   mos   keladigan   tarzda	
ʻ
5
Холова М. Ўзбек модерн шеърияти: тарихи ва назарияси. –Тошкент: Наврўз, 2018. –Б.23.   istagancha   o zgartirib   ko rsatish   yo lidan   borishdi.     Xullas,   modern   uslub   insonniʻ ʻ ʻ
o‘rab   turgan   muhitni   go‘zallashtirish   zaruriyatini   maqsadlardan   biri   qilib   oldi,   shu
maqsadni   ochib   berishga   harakat   qildi,   hayotiy   jarayonlarga   hissiy   tasvirlarni
faollashtirish   orqali   hayotiy   jarayonlarga   ta’sir   etishni   ko‘zladi,   dekorativlikka
ahamiyat qaratdi.  
Modernizm   yo‘nalishida   yaratilgan   adabiyot   namunalarining   o‘ziga   xos
xususiyatlari haqida Q.Yo‘ldosh va M.Yo‘ldoshlarning monografiyasida “Modern
asar va uning tahlili” nomli bo‘limida   fikrlar bildirilgan. Mazkur kitobda modern
atamasining  mazmuni,  bu atamaning  kelib chiqish  tarixi, bu  yo‘nalishning  badiiy
estetik yo‘nalish sifatidagi  o‘ziga xos belgilari  tadqiq etilgan. Modern adabiyotga
bo‘lgan   qarashlar   tahlil   etilib,       ba’zi   qar a shlarga   e’tirozlar   bildirilgan.   Modern
adabiyotning   o‘zigacha   bo‘lgan   an’anaviylikdan   butunlay   yuz   o‘girmaganligi,
balki   o‘z   badiiy  yaratiqlarida  ulardan  ma’lum  ma’noda  foydalanishlarini   ularning
xalq   og‘zaki   ijodidan   foydalanishlari   misolida     asoslab   beradi 6
.   Ushbu
monografiyada     berilgan   ushbu   fikr,   bizningcha,   modern   adabiyotning   asosini
ko‘rsatib beradi va bu yo‘nalish xususidagi ayrim noto‘g‘ri fikrlarning oldini oladi:
“...Bunda   insonning   o‘zi   bosh   qadriyat   ekani,   u   hech   kim   va   hech   narsa   oldida
burchli bo‘lmasligi, o‘z ko‘ngil mayli va xohish istaklarigagina bo‘ysinib yashashi
maqsadga   muvofiq   degan   to‘xtam   ustivor   bo‘ladi.   Modernizmda   har   bir   odamga
qaytarilmas alohida yaratiq sifatida qaraladi...menchilik falsafasiga tayaniladi”.  7
      Xullas,   inson   “men”i,   uning   ichki   kechinmalari   asosiy   e’tiborda   bo‘ladigan
“San’at   san’at   uchun”   g‘oyasidan   ham   oziqlanadigan   va   qator   individual
xususiyatlarga   ega   modern   yo‘nalish   va   uning   xilma-xil   oqimlari   XIX   asr
oxirlaridan   shakllana   boshladi. 8
    Manbalarda   ilk   modernistlar   –Yevropa
madaniyatining   umumiy   inqirozi   voyaga   yetkazgan   XIX   asr   oxiri   odamlaridir,
deya   ta’kidlanadi. 9
  XIX   asr   oxiri-XX   asr   boshlarida   F.Nitsshe,   Z.Freyd,
A.Bergson,   K.Yung   kabi   faylasuf   va   ruhshunoslarning   qarashlaridan   ta’sirlangan
bir   guruh   ijodkorlar   yangicha   –   modernizm   yo‘nalishiga   asos   soladilar.   Dastlab,
6
  Йўлдош Қозоқбой,  Йўлдош Муҳайё. Бадиий таҳлил асослари. –Тошкент: Камалак, 2016.–Б.386-387.
7
 Йўлдош Қозоқбой,  Йўлдош Муҳайё. Бадиий таҳлил асослари. –Тошкент: Камалак, 2016.–Б.3 93 .
8
Холова М. Ўзбек модерн шеърияти: тарихи ва назарияси. –Тошкент: Наврўз, 2018. –Б.23.  
9
  Холова М. Ўзбек модерн шеърияти: тарихи ва назарияси. –Тошкент: Наврўз, 2018. –Б.2 4. Yevropa   madaniyatida   keng   tarqalgan   mazkur   yo‘nalish   XX   asrga   kelib   butun
dunyoda ommalasha boshladi. 
O‘zbek   adabiyotiga   modernizmning   kirib   kelishi   yoki   ta’siri   borasida
olimlarimizning   qarashlari   turlicha.   Xususan,     professor   U.Normatov   o‘tgan
asrning 20-yillarida Cho‘lpon, Qodiriy, Fitrat, Botu, Oybek kabi  ijodkorlar G‘arb
modernizmidan   kuchli   ta’sirlanganini   ta’kidlab   o‘tadi”.   10
  O‘zbek   adabiyotida
modernga   bo‘lgan   intilish,   ayniqsa,   she’riyatda   yaqqol   ko‘rinadi.   O‘tgan   asrning
80-90-yillar o‘zbek poeziyasida bir qancha ijodkorlar bu sohada o‘z qalamini sinab
ko‘rdi.     M.Xolova     “O‘zbek   modern   she’riyati:   tarixi   va   nazariyasi”
monografiaysida   aynan   shu   davrda   bu   yo‘nalishning     rivojlanish   sababllarini
ko‘rsatib   berishga   harakat   qiladi.   Olimaning   ta’kidlashicha,   uning   birinchi   sababi
ijodkorning   yangilikka   intilishi   bo‘lsa,   yana   bir   sababi   o‘sha   davrdagi   ijtimoiy
tuzumdan   norozilik   kayfiyatlarini   moderncha   uslubda   gavdalantirish   bo‘lgan.
Uchinchi   sababi   XX   asr   modern   she’riyatining   mashhur   vakillari   asarlari
tarjimalarining   o‘zbek   she’riyatiga   ta’siri   sanaladi.   11
  Modern   she’riyat   ta’siri
R.Parfi, A.Qutbiddin, Faxriyor singari shoirlarning ijodida, ayniqa, kuchli seziladi. 
1.2. Modern adabiyotida   til birliklarining qo‘llanilish xususiyatlari  
O‘zbek   adabiyotida   modern   yo‘nalishning   ma’lum   qirralri   mavjud     deb
qaralgan R.Parfi, A.Qutbiddin, Faxriyor, A.Said kabi ijodkorlari she’riyati tilini, til
birliklaridan foydalanish  uslubini  o‘rganib chiqqanimizda, quyidagi  umumiyliklar
ko   ‘zga   tashlandi.   1.   Inson   nimadandir   yoki   kimdandir   o‘ta   ta’sirlanganda     (xafa
bo‘lganda, qo‘rqqanda, xursand bo‘lganda va hk) nutqida o‘zgarishlar ro‘y beradi.
Bu   so‘zlarni,   tovushlarni   talaffuz   qilganda,   nutq   ohangida   yaqqol   ko‘rinadi.   Ana
shu nutqiy o‘zgarishlar  so‘zlarning xohlagan o‘rinda takror kelishi,  tovushlarning
takrori, qavatlanishi, tushib qolishi kabi ko‘rinishlarda to‘liq tasvirlab beriladi:   Bu
savdoyi   xayol   tentirar,/   Yuraklarim   ketmoqda   yoni-i-ibb!     (Faxriyor,   “Geometrik
bahor”,   9);   Yoyinki   /faqat   bo ydan   iborat   /suvga   to lg azilgan  ʻ ʻ ʻ chuqu-u-u-rrr   bir
10
Normatov U. Umidbaxsh tamoyillar.  Sharq yulduzi, 1993.
11
  Холова М. Ўзбек модерн шеърияти: тарихи ва назарияси. –Тошкент: Наврўз, 2018. –Б. 43 .   taassurot.     (Faxriyor.   “Ayolg‘u”,   147):     Ma’zur   tuting   meni,   baxtli(k)man,
Baxtiyorman   haddan   tashqari.     (Faxriyor.   “Ayolg‘u”,   133);   Uzilgan   ko‘ngilni
qog‘ozday yoyib/ Dastani o‘radim/ chirrroyli qilib  (“Izlam”, 76). 
2.Modern   yo‘sinda   ijod   qilayotgan   ijodkorlar   she’riyatida   so‘zning   barcha
ichki   ma’nolaridan,   sememaning   semalaridan,   uning   pragmatik   xususiyatlaridan
foydalanish   alohida   ahamiyat   kasb   etadi.   Kitobxon   bir   necha   marta   o‘qigandan
keyingina   modernchi   aytayotgan   so‘z   ma’nosiga   tushunib   yetadi.   Bu   yo‘nalishda
yaratilgan   yoki   shu   yo‘nalishga   taqlidan   yaratilgan   she’rlarni   o‘qish,   uqish,
anglash,   zavqlanish   kitobxondan   maxsus   tayyorgarlik   talab   qiladi:     Kel,   xasrat,
qora kunlarni/  sharob bilan yuvaylik./ Kunlar oqarsa Shirindur,/ oqarmasa gar –
Layli…   (Faxriyor, “Geometrik bahor”, 32).
3.   Bunday   ijodkorlar     she’riyatini     (asosan,     bu   yo‘nalishda   ijod   qilgan
o‘zbek     shoirlari)   tahlil   qilganimizda,   adabiy   me’yor   sanalmaydigan,     umumxlq
lug‘at   fondidan   ham   hali   joy   olib   ulgurmagan,   ammo   ayni   kunda   lisoniy   kod
sifatida   ishlatilayotgan   so‘zlarning   qo‘llanilganligini   ko‘ramiz:   jelvak   qilib   ilar
teleminorani/   moshini   kalitiga   /yoki   selfi   tayoq   qilib     o‘ynar   rasmga   /tushmoq
uchun dabldekker yonida  …(Faxriyor. “Izlam”, 200). 
4.   Modern   she’riyat   tilida   so‘zlar   o‘ta   ramziy   tus   olgan   va   ma’no
qavatlanishi yuz bergan. Metaforik birliklar juda ko‘p qo‘llanilgan: Hatto epitetlar
odatiy   sifatlashlar   emas,   balki   metaforik   epitetlarga   aylantirilgan:   Gullarim
qonaydi. /Alvon gullarni/ Menga ravo ko rmish bu taqdir./  ʻ Hijronro y	ʻ   qizg aldoq	ʻ
bo ldi yupanchim.   	
ʻ (Faxriyor. “Ayolg‘u”,  85)
5.   Shakliy   o‘zgachalikka   e’tibor   bu   yo’nalishda   alohida   ahamiaytga   ega
ekanligi   sabab,   tilimizning   barcha   imkoniyatlari:   tag   ma’no,   shakldoshlik,   so‘z
o‘yinlaridan   keng   foydalanilgan:   Men   sendan,   baribir,   to‘ymasman,   hayot,
Ko zing och, ko zim och. 
ʻ ʻ Ochko zim	ʻ  – ko zim. 	ʻ (Faxriyor. “Ayolg‘u”,  8);   Bozorga
aylanar Solor/ Tun – yarim, yarim tun, tun – yarim…   (Faxriyor. “Ayolg‘u”,  43)  Suygulim   suy   gulim   suygi   lim/   yuraklarim   ko zimdan   tosharʻ /   meni   yengib
bormoqda   o lim   /   seni   esa   qiynaydi   yashash    	
ʻ (Faxriyor,   “Geometrik  bahor”,   93);
O‘rtada yanglig‘bor o‘tolmaydigan,  o‘t olmaydigan  (“Izlam”, 179).  
6.Badiiy   tasvir   vositalariga   yondashish   ham   alohida     tadqiqni   talab
etadi.Chunki modern she’riyat tilida jonlantirish, o‘xshatish, metafora, kinoyaning
individual   ko‘rinishlari   uchraydi:   Daryo, /   Seni   qandoq   cho‘miltiramiz, / Qayda
yuvinarsan, bo‘lg‘anchiq daryo? /   Hammomga olib borayinmikin, /   Qaynoq suvdan
qo‘rqarmisan  yo?   Loyqam mening, bulg‘anchim daryo, yelkangga sovunlar surib
qo‘yaymi? Yelkang qani, beyag‘ringinam, yelkang yo‘qligiga kuyaymi?   (  Faxriyor.
“ Ayolg‘u ”   ,  17.)
7.   Iboralar,   parameologik   birliklar,   aforizmlardan   foydalanishda   ham
modernchilar   boshqa   yo‘ldan   boradilar.   Bu   birikmalardagi   turg‘unlikni
yangilamoqchi   bo‘ladilar.   Yo   bu   birliklar   ifodalaydigan   mazmunga   qarshi
chiqadilar,   yoki   uning   shaklini   o‘zgartirib   ko‘radilar.   Masalan,   xalqimiz   orasida
omad kulsa, omadim kuldi, omadim kulmadi kabi ibora ishlatiladi. Shoir Faxrriyor
shunga   boshqacha   tavsif   beradi:   Miyig‘i   bor   omadning   faqat/   miyig‘ida   kulib
qaraydi/   Shu   bir   qarich,   bir   enlik   kulgu/   biror   qaro   kunga   yaraydi…/   Men   ming
bora   aytdim-ku   sizga,   Qitig‘i   yo‘q   uning   azaldan./   O‘qtin-o‘qtin   jilmayar,   xolos,
Yangi   turgan   kabi   kasaldan   ( Faxriyor.   “ Ayolg‘u ”   ,   1 1 5 .)   Yoki   xalqimiz   orasida
ishlatiladigan  oydan tushganmisan ,  o‘zing uchun o‘l yetim ,  tili  qisiq  parameologik
birikmalari   shoir   she’riyatida   ham   shaklan,   ham   mazmunan   boshqacha   ko‘rinish
oladi.    Agar xalq   oldida, jamoat joyda U shakl kiymasa, menda ne gunoh? To‘g‘ri
u   oq   emas,   tushmagan   Oydan     oyoqlarin   uzatib   shundoq.   Hozir   zamon   boshqa,
davrlar boshqa, O‘zi uchun o‘ladi yetim. Mayli boshlarini ursin u toshga, Yo‘qdir
undan tilim qisiqlik   yerim.  ( Faxriyor. “ Ayolg‘u ”   , 67 .)
8.   Modern   she’riyatda   arxaik,   tarixiy   so‘z   va   iboralar,   qo‘shimchalar,
grammatik   shakllar,     so‘z   turkumlarining   tarixiy   variantlari,   shevaga   xos   so‘zlar
shoir   maqsadiga   binoan   faol,     juda   faol   qo‘llaniladi.   Bu   til   birliklariga   yangi “vazifa”   yuklanadi:   Azon   aytar   muazzin   minoralar,   /   falon   yilki,   /karvonsiz
saroylar va xonaqohlar,/ bari-bari boyqushning mulki  ( Faxriyor. “ Ayolg‘u ”   ,  9 ) .  
9. Modern she’riyat tilida turli ko‘rinishda yasalgan okkozional so‘zlar ko‘p
uchraydi:   Suygan   o zim,   kuygan   ham   o zim/   Ishq   atalgan   alamzorlarda/   Sengaʻ ʻ
yetmay   tentirar   so zim
ʻ /   She’r   unmagan   qalamzorlarda   (Faxriyor.   “Geometrik
bahor”, 85).
  10.   Bu   adabiyot   tilida   biri   ikkinchisiga   mazmunan   birika   olmaydigan
leksemalar   birikib,   yangi   ma’no   hosil   qilishga,   ta’sirchanlikni   oshirishga   xizmat
qiladi.   Ya’ni   bu   asarlarda   mantiqsizlikdan   mantiq   va   ta’sir,   individuallik   va
badiiylik   izlanadi:   gunohsizlik   fojiasi,   tadbir   imkonsizligin /   nima   bilan   oqlayajak
sababsiz   oqibatlar? /   Quyosh   bo‘lsa   tangrining   erga   boqqan   ko‘zligi, /   oqibatning
tizginin qo‘lga olar-ku qatlab.. .( Faxriyor. “ Geometrik bahor ”,  13.)
11.   Badiiy   adabiyotda   badiiylik   talabi   bilan   adabiy     me’yordan   chekinish
hodisasi bor narsa. Biroq modern usulda yozilgan she’rlarda bu an’ana tusini oladi.
Masalan,  sheriyatda har bir misra katta harf bilan boshlanadi. Modern adabiyotda
bu   qoidaga   hamisha   amal   qilinmaydi.     An’anaviy   she’riyatda   birinchi   misra
hamisha   bosh   harf   bilan   bo‘ladi.   Modern   she’ryat   namunasi   bo‘lgan   Faxriyor
she’riyatida ba’zan she’rning birinchi misrasi ham kichik harf bialn boshlanadi. Bir
fikr   bir   bandda   tugab,   ikkinchi   bandga   o‘tmaydi.   Modernda   esa   bir   fikr   tugamay
band tugaydi, ikkinchi bandda birinchi banddagi  fikr  davomi bo‘ladi. Ba’zan fikr
tugamay,   yangi   bir   fikr   yoki   kechinma   ifodasi   yuz   beradi.Masalan,   shoirning
“Ko‘ngil g‘ashligi” she’riga e’tibor qaratamiz.  Bu she’rda, umuman, shoirning bir
qancha she’rlarida tinish belgilari ham qo‘llanilmaydi: 
to‘rtta devorday
siqib kelaverar to‘rtta tomondan
hali otini ham qo‘yib olishga  ulgurmagan ko‘ngil g‘ashligi
kuzatib o‘tirib g‘ashlikni
bexosdan unga shakl bera boshlaysan
 yoxud 
xona shaklida 
undan kub taroshlaysan
va xayolan ichiga
uysiz biror talabani qo‘yasan
ijaraga haq ham olmasdan (Faxriyor. “Izlam”, 190).
Modern she’riyat vakillari ta’rif   berish shart bo‘lmagan narsalar, hodisalar,
belgilarga   ham   ahamiyat   qaratadi.   Har   qanday   belgi   shoir     kechinmalarini,   inson
holatini   ifodalashga   qodir,   degan   qarash   modern   adabiyotning   o‘ziga   xos
xususiyatlaridan   biri   sanaladi.   Masalan,   Faxriyorning   tinish   belgilari   haqidagi
fikrlariga   e’tibor   bersangiz,   go‘yo   shu   belgilda   ham,   haqiqatan,   nimadir   bordek.
Uning   fikrlariga   beixtiyor   qo‘shilasiz.   Ha,   inson   tasavvur   olami   o‘zi   bir   dunyo.
Lekin bu dunyoga hech kim, hech qachon daxl qilolmaydi. Faqat bir narsa: kimdir
uni   so‘z   orqali   ifodalab   beradi,   kimdir   esa   yo‘q,   yana   kimdir   bunga   hojat   yo‘q
deydi, yana kimdir o‘z tasavvur olamidan  o‘zini olib qochadi. Faxriyorning ushbu
tinish   belgilari   to‘g‘risidagi     qarashlarida   nimagadir   ishora  bor.  Bu   nimanidir   har
bir   kitobxon   o‘zi   kashf     etadi.   Eng   qizigi   shoirning   ushbu   gaplari   orasida   o‘sha
tinish belgilari vazifa bajarmaydi:  nuqta tinish belgisimas siz o‘ylaganchalik o‘lim
ham emas u arqondir bir uchidan ko‘rinayotgan tarang tortilgan arqon/undov esa
dor ustida langarsiz tomosha ko‘rsatayotgan dorboz u o‘ziga shu qadar ishonadiki muvozanat   saqlamoq   uchun   qo‘llarin   yozmoqni   ep   ko‘rmas   hatto   so‘roq   belgisi
dordan   pastga   qarayotgan   dorboz/tire   bu   taxta   bu   taxtadan   ko‘ngil   qushiga   uya
yasab   berish   mumkin     ( Faxriyor.   “ Ayolg‘u ”   ,     69 ) .   Xullas,   modern   adabiyot,
xususan,   modern   she’riyat   tili   o‘zbek   tilidagi   barcha   so‘z,   birikma,   iboralardan
boshqa adabiyot yo‘nalishlari foydalangan kabi ishlatadi. Biroq shu  so‘z, birikma,
iboralarni   qo‘llash   tarsi   bilan   yaqqol   farqlanadi.     Modern   adabiyotning     estetik
qimmati   borligi   va   uning           kishilar     ma’naviyatini   shakllantirishdagi   ahamiyati
to‘g‘risidagi   kuzatishlarimiz   quruq   mulohazalardagina   iborat   bo‘lib   qolmasligi
uchun   ayrim   modern   asarlarni   tahlil   qilib   ko‘rish   maqsadga   muvofiq   bo‘ladi.
Bugungi   o‘zbek   modern   she’riyatining   taniqli   vakili   Faxriyorning   asarlari   tilini
tahlil   qilish   milliy   modern   adabiyotining   mohiyati   borasida   tasavvur   uyg‘otishga
yetarlicha asos beradi. 
1.3.Faxriyor she’riyati va noan’anaviy uslub
    Hozirgi o zbek she’riyatida taniqli adib Faxriyorning o z o rni bor.  ʻ ʻ ʻ U XX
asrning   80-90-   yillarida   o zbek   adabiyotida   o ziga   xos   uslub   bilan   paydo   bo ldi.	
ʻ ʻ ʻ
Dastlab,   uning   moderncha   she’rlari   adabiy   jamoatchilikda   turli   munosabatlar
uyg otdi. 	
ʻ    “Faxriyorning she’rlarini o‘qish ham, uqish ham, ta’sirlanish ham oson
emas.   Lekin   uning   bitganlari   milliy   she’riyatimiz   taraqqiyotining   shunday
darajasidirki,   uni   tushunmaslik   estetik   va   ma’naviy   qiyofaning   kemtikligiga   olib
kelishi mumkin. Shuning uchun ham bugungi o‘zbek kitobxoni Faxriyor asarlarini
o‘qishi,   o‘rganishi,   tahlil   qilishga   ehtiyoj   sezishi   kerak”. 12
      Haqiqatan   ham,
Faxriyor   she’riyati   o‘zining   yangicha   ko‘rinishi,   shakllarga   boyligi,   falsafiy
fikrlarga   boy,   kitobxondan   o‘tkir   sezgi   va   mushohada   talab   etadigan   she’riyati
bilan   ajralib   turadi.   Bu   haqida   Ahmad   A’zam   quyidagi   fikrlari   e’tiborga   loyiq:
Faxriyor   an’anaviy   she’r   shakl-u   ravishlarini   yaxshi   o‘zlashtirgan,   ruhiyatiga,
sayqaliga   yetgan   milliy   ohanglarni   chuqur   his   qilgan   holda   ayricha   tafakkur
ifodalari,   aniq-tiniq   tashbehlardan   majoz   yaratadi.   Shu   ma’noda   u   o‘z   yo‘li,   o‘z
fikrlash   tarzini   oydin   yaratgan   shoir;   bu   oydinlikda   uzoqlar   ko‘rinadi,   tikilib
12
 Йўлдошев Қ. Нозиклашув жараёни   //   Ёшлик, 2014. №10. qaraganda   yangi   fikr   manzaralari   bo‘y   ko‘rsatadi.     Uning   so‘zning   tag
ma’nolaridan, tilimizga xos bo‘lgan ko‘p ma’nolilik, shakldoshlik xususiyatlaridan
unumli foydalanishi hatto, jahon adabiyotshunoslari tahsiniga sazovor bo‘ldan. Bu
haqida   Reychel   Harrel   Faxriyorning   she’rlarida   kuchli   so‘z   o‘yinlarini   ko‘raman,
degan   fikrlarni   keltirib   o‘tgan.   13
  Haqiqatan   ham   Faxriyor   she’rlari   mag‘zi   oson
chaqilmaydi.   Uning   bir   she’ri   mazmunini   bir   qirrasini   ilg‘agan   kitobxon,   bir
hissiyotni  o‘ziga yuqtirib olgan she’rxon ikkinchi  bir she’rda butunlay boshqacha
ma’no-mazmunga,   ifoda   usuliga,   boshqa   bir   hissiyot   chizgilariga,   boshqacha
sifatlash,   tavsif,   metafora,   o‘xshatishga     duch   keladi.   Ammo   uning   she’rlarini
o‘qigan kitobxon shunchaki hordiq chiqarish uchun o‘qiydigan she’rlar emasligini
his qiladi. Bu she’rlarda insonning olam  haqidagi fikrlariga, insonning o‘ziga xos
ichki   dunyosi   va   bu   dunyodagi   rang-barangliklarga     duch   keladi.   Bu
mushohadalarimizga A.A’zamning quyidagi fikrlari hamohangdir: “...Faxriyorning
she’rlari   ko‘ngil   xushi   uchun   rohat   qilib   o‘qiydigan   emas,   arg‘umoqning   dag‘al
yoli   tortilgan   kamoncha   bilan   chalinadigan   sozga   mengzaydi,   balki   ayolg‘usi
shudir; ko‘ngilni bezovta qiladi, tirnaydi, titadi, fikrni turtadi; tarix haqida, e’tiqod
haqida, muhabbat haqida, tabiat haqida, umuman, Uyg‘oqlik haqida odamning o‘zi
bilan   o‘zini bahs qilishga dalda beradi.   14
  Munaqqid Ulug‘bek Hamdam Umarali
Normatov bilan suhbatida Faxriyor ijodi xususida so‘z yuritadi: “... negadir menga
Abduvali   Qutbiddin   va   Faxriyor   bilan   Bahrom   Ro‘zimuhammad   she’riyati
o‘rtasida   ildizli   tafovvut   borga   o‘xshaydi.   Birinchi   ikki   shoir   an’ana   doirasida,
an’ana   zaminida   turib   modernistik   kashfiyotlarga   intilayotgan   bo‘lsalar,   Bahrom
Ro‘zimuhammad   ijodiyoti   ko‘proq   modernistik   sohil   tomonida   kabi.   Chunki
Abduvali Qutbiddin va Faxriyorga dunyoni boshi va oxiri mavjud bus - butun olam
o‘laroq   ko‘rish   xos,   binobarin,   ular   yaratayotgan   badiiy   dunyo   izchil
mantiqiylikka,   uzviy   davomiylikka   asoslangan   bo‘lsa,   Bahrom   Ro‘zimuhammad
“dunyosi”ning   haqiqatdan   ham   “oyog‘i   osmonda”.   Uning   she’rlari   Faxriyor   va
Abduvali   Qutbiddin   asarlarida   aks   etgan   “butun   dunyo”ning   sochilib   ketgan
13
 Фахриёр .  Излам. – Тошкент: Akademnashr,  2017.
14
 Фахриёр. Аёлғу. –Тошкент: Шарқ, 2000. –Б.6. siniqlaridek   taassurot   qoldiradi”. 15
  Darhaqiqat,   Faxriyor   mavjud   an’analar
doirasidan uzoqlashmay, undan ilhomlanib, uni yangilashga intiliayotgan shoirdir.
Bundan tashqari  u   sheriyatga butunlay yangicha usullarni  dadil  olib kirgan shoir
hamdir: Faxriyorning “Geometrik bahor” deb nomlangan turkum she’rlari mazmun
jihatdan ham, shakl  jihatdan ham o‘zbek adabiyotida yangilik sanaladi. Bu haqda
S.Quronov quyidagi fikrlarni bayon etadi: “Yangi davr adabiyoti she’rning tashqi
qurilishi,   uning   grafik   shakli   ham   ahamiyatli   ifoda   vositasi   ekanligini   ko‘rsatdi.
Jumladan,   XX   asr   o‘zbek   she’riyatida   zinapoya   shaklidagi   misralar,   so‘zlarni
alohida   misraga   chiqarish,   turli   usullarda   tovush   tovlanishlarini   berishga   intilish,
bosh   harflar   bilan   yozish   kabi   qator   usullarning   keng   ommalashgani   buning
dalilidir.   O‘tgan   asrning   oxirgi   choragidan   boshlab   she’riyatimizda   kuzatilgan
ijodiy   izlanishlar   bu   jabhani   ham   chetlab   o‘tmadi.   Ammo   shunday   asarlar   ham
uchrab   turadiki,   bir   qarashda   uning   nima   ekanligini   anglab   olish   juda   mushkul
tuyuladi” .  16
 Faxriyor barcha o‘zi qo‘llagan mavhum tushunchalarni yoki metafora,
yoki epitet yo‘li bilan tasvirlashga, hatto “Geometrik bahor” to‘plamida rasmlarini
chizishga   harakat   qiladi:   “ Faxriyor   ijodi   va   uning   uslubi   so‘zga,   insonga,   fikrga,
go‘zallikka   bo‘lgan   tasavvurlarni   yangilaydi,   tasavvur   tushunchasiga   erkinlik
beradi.   S h u   sabab   ko‘ngil   va   tafakkur   mahsulidek   taassurot   qoldiradi.   Faxriyor
ijtimoiy   voqelikni   kuzatish   asnosida   tasavvurdan   fikrga,   fikrdan   kechinmaga   va
shularning uyg‘unlashib ketishidan originallikka erishadi. Faxriyor uslubidagi yana
bir   qirra   rang-tasvir   san’ati   xususiyatlarini   she’rlariga   singdirayotganligida
namoyon   bo‘ladi.   “Ayolg‘u”,   “Geometrik   bahor”   kabi   to‘plamlar   bu   jihatdan,
ayniqsa,   xarakterli ” 17
.   Faxriyor   she’riyati   tilimizdagi   birliklarning   boy
imkoniyatlaridan   foydalanib   yaratilgan   mazmunan   boy,   shaklan   yangicha
yaratiqlardir.Masalan,   shoirning   bir   she’riga,   undagi   tasvirlarga   diqqat   qilaylik:
Yurak   ingrar   chorasiz/   Chatnab   yotar   muzligi,/   Na   adoq   bor,   na   xulosa/   Azob
uzluksizligi.   Bu she’r  har  bir    she’rxonga o‘z yuragidagi  muzlik miqyosini  tuyish
imkonini   beradi.   Bunda   tuymoq   bilmoqqa,   bilmoq   esa   muzdan   qutilmoqqa   olib
15
 Норматов У. Ижод сеҳри.  –  Тошкент: Шарқ, 2007. –Б. 273 .
16
  Қуронов С. Ифода ва ифодавийлик.  – Тошкент: Академнашр, 2013 . –Б. 47.
17
 Давронова М. Ҳозирги ўзбек шеъриятида индивидуал услуб поэтикаси: Филол.фан.докт(DSc)...дисс –
Самарқанд, 2019. –Б.195. kelish mumkin.  Shoir yurak holatidan shunchaki axborot bermaydi, lekin kimnidir
nimagadir da’vat ham etmaydi. Faqat insonni  o‘z ko‘ngli xususida o‘yga toldiradi.
Bunday samaraga erishish  uchun  shoir g‘oyatda chigal, o‘ta mavhum tuyg‘ularni
anglashiladigan   tarzda   moddiylashtiradi,   mavhum   so‘zlarni   go‘yo   reallikka
yaqinlashtiradi.     Shunday   o‘xshatishlar,   sifatlash,   metaforalardan   foydalanadiki,
eng   mavhum   tushunchalar   ham   ko‘z   oldingizga   kelib,     tasavvur   hosil   qiladi,
sezgilarga   ta’sir   etib,   qalbingizga   yetib   boradi.   Faxriyor   ruhiy   holatlar
murakkabligini   his   qiladi,   eng   muhimi   shu   hislarni   tilimizning   boy
imkoniyatlaridan   foydalangan   holda   ochib   bera   oladi.   Quyidagi   she’rda   lirik
qahramonning   ruhiy   holati   salbiy   ma’no   ifodalovchi     faryod,   kuymoq,   Majnun,
Layli,   sabr,   sabot,   hajr,   ayriliq,   visol,     g‘ajir   kabi   so‘zlar   orqali   ochib   berilgan.
Hali she’rni o‘qiganimiz yo‘q, lekin Faxriyor qo‘llagan ushbu so‘zlarni o‘zidayoq
qahramon   ruhiy   holati   yaxshi   emasligi,   u   qarama-qarshi   hislar   ichida   ekanligini
anglaymiz. Bu fikrga kelishimizga salbiy baho munosabati  kuchli bo‘lgan so‘zlar
qatori sabab bo‘lmoqda:   Seni ko‘rdim, faryoqlandim, / lekin kuydim jimgina/ sim-
simladim, yuraging berk/ -ochilmadi simgina. / Na salom bor, na kalom bor, / na
do‘stmiz, na begona/ Na majnunman, na Laylisan/ na sabr bor, na sabot. Yomon
ekan,   battar   ekan/   ko‘rishib   turgan   hajr/   yuragingni   ayriliqmas,   ne   ajab,   visol
g‘ajir.   (“Izlam”,   95).   Faxriyorning   “Bo‘g‘zimdan   sirqirar   tovush   –   qon”   qatori
bilan   boshlanadigan   she’rida   ishq   yo‘lida   yuragi   laxta   qonga   aylangan   oshiq
istiroblari     aks   etgan.   Shoir   she’rda   tuyg‘ularning   shunchaki     tasvirini   bermaydi.
Buning   uchun   ham   u   ikkinchi   misrada   o‘z   holatini   favqulodda   tarzda   ifodalaydi.
“Bo‘g‘zimdan   sirqirar   tovush   –   qon” .   Bunday   muqaddima   she’rxonni   beixtiyor
hushyor   torttirib,   tovushning   qonligi   ovozning   hirqirash   o‘rniga   sirqirash   sababi
haqida   o‘ylashga   majbur   etadi.   She’rxon     so‘zlardan   ma’no   izlay   boshlaydi.
Chunki she’rda shunchaki  axborot yo‘q, unda dardli qalb kechinmalari aks etgan.
Shoir holatni ochib beruvchi so‘zlarni topa olgan. Metafora usulida tovushni qonga
qiyoslab,   oshiqning   hayoti   og‘irlashib   qolganini   aytmoqchi   bo‘lgan.   Unda   ishq
shunday kuchliki, ishqqa mubtalolik   sabab   oshiq butun tanasi yurakga aylangan.
Hijron   azobi   bu   yurakni   zardob-u   qonga   to‘ldirgan.   Ma’lumki,   idishga   solingan suv   ham   to‘lib   ketsa,   to‘kiladi,   to‘kilganda   ham   sizib   chiqadi,   asta-asta   oqadi.
Xuddi shunday qahramonning yuragi zardobga to‘lib ketgan, bu zardob tashqariga
chiqishni     istaydi.   Yo‘l   esa   bo‘g‘izdan.     Shu   sabab   bo‘g‘izdan   tovush   emas,   qon
chiqadi   va   u   xuddi   yurak   kabi   sirqiraydi.   Tovush   chiqishi   aslida     chiqmoq,
yangramoq, jaranglamoq, chiyillamoq, tiqilmoq (tovushi chiqdi, tovushi yangradi,
tovushi   jarangladi,   tovushi   tiqildi,   tovushi   chiyilladi   kabi)   fe’llari   orqali   bizga
anglashiladi.   Lekin   shoir   qon   sirqirashini   tovushga   ko‘chirishi   bu   badiiy   topilma
sanaladi. Aynan mana shu so‘z orqali chizgi mubolag‘aning hosil bo‘lishiga sabab
bo‘ladi. 
Bu   she’rdagi   “Gul   mening   eng   so‘nggi   so’zimdir”   tasviri   zamiridagi
ma’noni   izohlash   o‘quvchining   badiiy   zakovatini,   iqtidorini     oshiradi.   Ma’lumki,
gul   faqat   chechaknigina   emas,   ramziy  ma’noda   yorni   ham   anglatadi.   Manbalarda
gulning   o‘ndan   ortiq   shakldoshlari   haqida   fikr   yuritilganda,   uning   yor   ma’nosi
alohida tilga olinadi. Mumtoz adabiyotimizda ham aksariyat hollarda yorga ey gul,
deb   murojaat   qilishadi.   Shu   o‘rinda   aytish   kerakki,   Faxriyor   tilimizning   barcha
imkoniyatlaridan tarixiy, arxaik, badiiy shakllaridan unumli foydalana olgan. Kezi
kelganda   xalq   og‘zaki   ijodi   tasvirlariga   tayangan,   ba’zi   hollarda   mumtoz
adabiyotimizning ulkan xazinasidan  foydalangan va yangicha tasvir, shakl hamda
mazmun   yarata   olgan.   Shulardan   biri   gul   so‘zini   butunlay   o‘ziga   xos   tarzda
qo‘llagani hisoblanadi. E’tibor bering:  Gul so‘zi  oshiqning bo‘g‘zidan chiqadigan
so‘nggi   so‘z,   bu   esa   yor   degani.   Shoir   she’rning     ikkinchi   bandiga   “Yuragim
tovondir   –   yorilar”   deb   nola   qilsa,     so‘nggi   paytda   o‘z   qarashlarini   “Yuragim
tovondir   –   to‘layman”   tarzida   ifoda   etgan.     Shakldosh   so‘zlardan   ustalik   bilan
foydalanish   natijasida   shoir     juda   chiroyli   tasvirlar   yaratadiki,     kitobxon   bu
yaratiqlardan   zavqlanadi.   Lekin   shu   o‘rinda   aytish   kerakki,   Faxriyor   aynan
shakldoshlardan so‘z o‘yini qilishi bejiz emas. Bu tilimizning     o‘ziga xos tomoni
bo‘lib,   mumtoz   shoirlarimiz  bekorga   tuyuq  janrini   hosil   qilishmagan,   bekorga  bu
turkona   “janr”   deb   faxrlanishmagan.   Yana   bir   narsa,   shakldosh   so‘zlardan   hosil
qilingan   misralar,   she’rlar     favqulodda   yodda   qolishi   bilan   ajralib   turadi.   Hech bo‘lmaganda   shu   sh’erning   mazmuni,   unda   qatnashgan   shakldosh   so‘zlar   esda
qoladi. Ba’zan shakldosh so‘zlar she’r ichida yashirinib oladi Topib olgach, shoir
buni   qaysi   ma’noda   qo‘llagan   ekan   degan   fikr   xayolingizdan   o‘tadi.   Bu   mumtoz
adabiyotda “iyhom” deb yuritiladi. Bu haqida adabiyotshunoslik lug‘atida quyidagi
fikr keltiriladi: “Iyhom (ar. Shubhaga solish, adashtirish) –   mumtoz adabiyotdagi
she’riy san’atlardan biri, she’rda (ba’zan nasrda ham) bir so‘zni bir joyning o‘zida
ikki ma’noda ishlatish. Iyhomda matndagi so‘zning bir qarashda anglashilib turgan
yaqin ma’nosidan tashqari, yana bir uzoqroq ma’nosi mavjud bo‘ladi va shu uzoq
ma’no shoirning asl muddaosi hisoblanadi. 18
  Yuqorida aytilganidek, Faxriyor ham
tovon   so‘zining   ikki   ma’nosini   ko‘zda   tutadi.   “Yuragim   tovondir   –
yorilar”misralarida   esa   shu   ikki   ma’no   anglashilmoqda.     Agar   inson   ko‘p   yursa,
tovonim   yorildi,   deydi.     Ayniqsa,   bir   maqsad   yo‘lida   ko‘p   mashaqqat   chekib
harakat   qilsa-yu,   o‘ylagani   bo‘lmasa,     aynan   shu   birikmani   qo‘llaydi.   Shoir   ham
yor   visoli   yo‘lida   joni   halak,   shuning   uchun   yurakni     tovonga   o‘xshatmoqda.
Ma’shuqa sitami tufayli mana shu yuragi tovonday yorilgan. Bundan tashqari shoir
yana bir ma’noni ko‘zlamoqda. Zakovatli, qalb sezgisi kuchli, nozik hissiyot egasi
bo‘lgan she’r ixlosmandlari buni   juda tez anglab oladi.   Shoir har daqiqada ishqi
uchun   yuragi   bilan   tovon   to’lashga   shay   oshiq   holatini   ham   bu   misrada   chizib
beryapti,   ya’ni   oshiq   tovoni   yorilganidan   nolimaydi,   aksincha   ishq   uchun   jonini
berishga, ishq uchun yuragini tovon qilishga rozi. Mana shu hizlarni chuqur anglab
yetgan she’rxon shundagina she’rdagi “Suyarman, kuyarman, boshimga yetar ishq,
men   senga   yetmasman”shaklidagi   umidsiz   to‘xtam   sababini   anglab   yetadi.
Kutilmagan   izlanishlarga   boy   o’zbek   adabiyotida   ham   zidlik   ma’nosi   butun   bir
asarning boshidagi oxiriga qadar bu qadar izchillik bilan va sezdirmay ifoda etilgan
she’rlar juda kam uchraydiki,  bu  hol Faxriyor poeziyasi betakrorligidan belgidir.
“   Osmon   yaratganning…”   so‘zlari   bilan   boshlanadigan   she’rda   shoirning
hayot tartiboti, yaratganning intizom va adolati haqidagi falsafiy o‘ylari o‘ziga xos
tarzda   ifoda etilgan. She’rning birinchi va ikkinchi bandlarida Allohning qudrati,
18
  Қуронов   Д.,   Мамажонов   З.,   Шералиева   М.   Адабиётшунослик   луғати.   –Тошкент:     Akademnashr,   2010.   –
Б.111. uning   odamzodga   qilgan   cheksiz   marhamatlar   cheksiz   tasviri   etiladi.   Shoir
o‘quvchining   she’rda   kelib   chiqishi   mumkin   bo‘lgan   kutilmagan   ma’noga
Yaratganning   irodasi   natijalarni   xolis   tasvirlash   yo‘liga   kishi   bilmas   tarzda
tayyorlab boradi. Odamga berilgan ne’matlar orasida she’rning uchinchi bandidagi
“ Ko‘ngilga dog‘ berdi, diydalarga yosh”  misrasi mazmunini chaqish yosh va dog‘
tafsillari nima ekanini o‘ylash kitobxonni  tashqi hayrat olamidan ichki dardkashlik
olamiga  olib kiradi.
She’rning   “Kuymoqqa   dil   berdi,   suymoqqa   –ayol.   Cho‘kmoqqa   tiz   berdi,
egmoq   uchun   –   bosh”   satrlari   zamiridagi   teran   ma’nolarni   yuzaga   chiqarishga
urunish   she’rxonga   kutilmagan   hayotiy   va   badiiy   haqiqatlarni   kashf   qilish
imkonini   bradi.   “Jon   berdi   ayolga   etguday   nisor,   uni   deb   yonmoqga-   sham   kabi
hayot   “   misralarida   er   kishiga   tegishli   qanday   yuksak   tuyg‘ular   kuylanayotgani
anglash   kitobxon     sezgilarini   noziklashtirib   shaxsiyati   yuksalishiga   turtki   beradi.
Shoir yaratgan tomonidan in’om qilingan narsalarda faqat ko‘ngil va sevgiga doir
oliy   ne’matlarnigina   ko‘radi.   U   o‘z   borlig‘ini   yolg‘iz   ishq   og‘ushida,   muhabbat
quchog‘idagina   tasavvur   etadi.   Shoir   kuchli   ruhiy   zarbaning   she’rning   so‘ngida
beradi.   “Yaralmay   qolgan   birgina   visol”   –   deydi   u   osongina   qilib.   Demak,   oshiq
chin visol  qiyomatda ekanligi  ko‘nikmog‘i    lozim  bo‘ladi. Ammo bu holat  uning
sevgisi   darajasini   pasaytirmaydi.   Ishqdan   natija   kutish   ta’maga   o‘xshab   qoladi.
Sevgidan   hech   narsa   ta’ma   qilinmaydi   va   baxtsizlik   uchun   sevgidan   yozg‘irish
shart   emas.       Faxriyorning     “Sensizlik”   turkumiga   kiruvchi   she’rlardan   biridagi
“sochlaringda   adashdi   so‘zlar.   Ney   so‘z   edi,   qora   tuyqus,   Sochlaringa   qo‘shilib
kuydi”     misralari   ma’nosini   anglash   so‘zning   ifoda   imkoniyatlari   ochish   nuqtayi
nazaridan   katta   samara   beradi.   Ma’shuqaning   sochi   qora   ekani   ma’lum.     Lekin
aytilgan   so‘z   asli   qora   emasdi,   to‘satdan   qorayib   ketdi.   Demak   unga   oshiqning
istagiga ters mazmun joylangan. Kuymoq yanada qoraymoqdir. So‘zning qoraligi
sochning   qoraligiga   qo‘shilib   ketdi   va   uni   kuchaytirdi.   Bunda   ham   kelib
chiqadigan   badiiy   ma’noni   topish   uchun   she’rxon   so‘zlar,   bu   so‘zlarning   nozik
ma’nolari  aks etgan misralarni anglab yetishi, uning uchun leksemaning  semema,
semalari     beradigan   badiiy   ma’nolarni   bilib   olishi   zarur.     Shoir   ifodalamoqchi bo‘lgan  ma’no  balki quyidagi misralarda yashiringan. “Ne qismatki, so‘z va soch
uyqash” (“Izlam”, 66) . Nega shoir so‘z bilan sochni uyqash qilib olyapti. Undagi
bog‘liklik   nimada?     Shoir   bu   yashirin   o‘xshatishini   qo‘llayotganining   maqsadini
izohlamaydi.   Zero,     shoirning     niyati   bu   emas.     Bu   satrlarni   har   kim   o‘zicha
izohlaydiki,  modern  she’rni   o’ziga   xosligi   ham   uni   his   qilish   turlicha     ekanligida
ko‘rinadi.Xullas, Faxriyor she’riyatida so‘zning ma’no tovlanishlari, gap ichida bir
qancha ma’nolarni ifodalashi uning she’riyatining o‘ziga xos  tomonidir.  
Modern   adabiyot   inson   kechinmalarni   ifodalashni   bosh   maqsadlardan   biri
qilib   oladi.     Inson   tuyg‘ulari   shunchalik   murakkabki,   uni   to‘liq   tasvirlab   berish
qiyin.   Ammo   Faxriyor   buning   uddasidan   chiqadi.   Lekin   uni   ifodalash   ancha
qiyinligini  shoirning o‘zi hammadan ko‘proq his qiladi va bir  o‘rinda   bu holatni
she’rda tasvirlab o‘tadi:  Tushlaringni yorar tuyg‘ular  (“Izlam”, 127). 
O‘zbek     she’riyatida     noan’anaviy     uslubda     yaratilgan   she’rlar   ichida
alohida   ajralib   turadigan   Faxriyor   she’riyati   boshqa   shu   yo‘nalishdagi   ijod
namunalaridan   qay   tarzda   farqlanadi?   Yuqorida   biz   shoirning   so‘zning   ma’no
qirralaridan   qay   darajada   foydalanishini   misollar   asosida   ko‘rib   o‘tdik.   Biroq   bu
savolga   to‘liq   javob   berish   uchun   Faxriyor   she’riyatining   barcha   o‘ziga   xos
tomonlarni   ochib berish zarur, deb o‘ylayman.     Haqiqatan ham, Faxriyor ijodida
har     bir   til   birligini   qo‘llash   o‘ziga   xos.   Masalan,     ijodkor     fonetik   birliklar,
ularning   takror   shaklidan   poetik   individuallik   hosil   qilishda   foydalanadi.
Noan’aniv   ijod   namunalarini     yaratishda   shoir   nafaqat   so‘zning   semema   va
semalaridan       mohirona foydalanadi, balki   tilimizning barcha xazinasidan, hatto
arxaik   va   tarixiy   shakllaridan   ham   foydalanadi.   Shoirning     o‘ziga   xos   yutug‘i   bu
so‘zlardan noan’anaviy shaklni  yaratishida,  yangicha qo‘llashida ko‘rinadi. Shoir
bu   shakllarni   shunday   qo‘llaydiki,     bundan   tilimiz   birliklari:   so‘zlari   ham,
qo‘shimchalari ham   har qanday yo‘nalish maqsadini ochib berishda muhim o‘rin
egallashi   ayonlashadi.   Masalan,     Faxriyor   shaxs-son,   sifatdosh,   ravishdosh,
harakat   nomi,   mayl,   nisbat,   zamon   qo‘shimchalaridan   ham   yangicha   shakl
yaratishda   foydalanadi.   Bizga   ma’lumki,   -t   orttirma   nisbat   qo‘shimchasi   hozigi
o‘zbek   adabiy   tilda   unli   tovush   bilan   tugagan   so‘zga   qo‘shiladi:   o‘qit,   bo‘shat, so‘rat,   to‘lat   kabi.   Biroq   Faxriyorda   mana   shu   -t   orttirma   nisbat   qo‘shimchasi
undosh   bilan   tugagan   so‘zga   –tir,   -dir   qo‘shimchasi   o‘rnida   qo‘llaniladi:
O‘zgartaman   dunyoqarashni,/   tashabbuslar   bilan   chiqaman./   Oqizmayman
behuda   yoshni,   /   Ko‘zlarimga   paxta   ekaman   (“Ayolg‘u”,   36);   Ishonchimning
qizargan joylarini men / Buyoq chaplab  oqartaman   (“Ayolg‘u”, 78)
Istak   maylining   ko‘plik   shakli   -aylik   o‘rnida   Faxriyor   boshqa   shaklni
ishlatadi. Bu she’rga allaqanday erkalik, yengillik kiritadi: Xokistar xok istar, pok
istar – /  Muhabbatni yuvib ololi…Har kimning yo‘liga bir Yasrib muztar./ Yallama,
yorim, yallola    (“Ayolg‘u”, 97). Sifatdosh shakli ham Faxriyor she’riyatida arxaik
shakl   orqali   beriladi:   Umuman   ro‘y   bermas   voqea,/   Ro‘y   berguchi   menman,
umuman.   (“Ayolg‘u”, 19). Sifatdoshning badiiy ifodaga xos ko‘rinishlari Faxriyor
she’riyatida   faol:   Tugab   borar   kuz   ham.Yil   –tamom!/   Iztiroblar   tushadi   ishga:/
shamol to‘zg‘utgulik yo sichqon/ uyasiga tashib ketgulik/ yozilmabdi bir satr, ishon
yoki tutantiriq etgulik  (“Izlam”, 123). Shaxs-son, zamon shakllarini qo‘llashda ham
shoir o‘ziga xos yo‘l tutadi:    Gul ko‘nglagi ko‘ngil shomidir, titrayurman miskin,
g‘amboda/   sensizlikning   ajdar   komida/   Sipqorurman   so‘ngsiz   hasratim,   bir
o‘tinchim   bo‘lmaydi   ado:   seni   bahorlardan   asrasin!   (“Ayolg‘u”   ,   197).Yana
tuproq   bo‘lar   aldangan   aql,   Shamollar   ruh   bo‘lib   qaytajaklar   boz.   (“Ayolg‘u”   ,
21).   Men   azaliy   udumga   ko‘ra   /   Shafqat   qilmam   u   nobakorga,   Qiladurman   uni
sazoyi, osadurman va yoki dorga (“Ayolg‘u”, 16). 
Yuqoridagi   shoir   she’riyatida   qo‘llanilgan       misollar   orqali   tilimizga   xos
bo‘lgan   barcha   imkoniyatdan       Faxriyor   o‘rinli   foydalanganini   ko‘ramiz.
Tilimizning arxaik, tarixiy, dialektal shakllaridan aynan  noan’anaviy mazmun  va
shaklni hosil qila olgan til ustasidir.    
Bob bo‘yicha xulosa Mazkur bobda  modern so‘zining ma’nosi (lug‘atlardan foydalangan holda),
modern   adabiyotning     yo‘nalish   sifatidagi   o‘rni,   alohida   xususiyatlari,   maqsadi,
modern   adabiyotning   jahon   adabiyotida   shakllanishi,     o‘z bek   adabiyotida   kirib
kelishi,   bugungi   kunda   qaysi   ijodkorlar   ijodida   modern   yo‘nalish   mavjudligi
yoritib berildi. 
Noan’anaviy     uslubda     til   birliklarining   qo‘llanilishi,   til   birliklaridan
foydalanishda   modern   adabiyot   yo‘nalishida   ijod   qilgan   ijodkorlarning     tutgan
o‘ziga xos yo‘li ochib berilgan.  Modernizmda  insonning o‘zi bosh qadriyat ekani,
u hech kim  va  hech narsa oldida burchli bo‘lmasligi, o‘z ko‘ngil mayli va xohish
istaklarigagina   bo‘ysinib   yashashi     maqsadga   muvofiq   ekan,     mana   shu   maqsad
qay tarzda ifodalab  berilganligi Faxriyor she’riyati misolida  aniqlandi.
    I nson “men”i, uning ichki kechinmalari asosiy e’tiborda bo‘ladigan “San’at
san’at   uchun”   g‘oyasidan   ham   oziqlanadigan   va   qator   individual   xususiyatlarga
ega   modern   yo‘nalish     shakllan ishi   XIX   asr   asr   oxiri   XX   asr     boshla riga   to‘g‘ri
keladi.     Yevropa   madaniyatida   keng   tarqalgan   mazkur   yo‘nalish   XX   asrga   kelib
butun   dunyoda   ommalasha   boshladi.     O‘tgan   asrning   20-yillarida   Cho‘lpon,
Qodiriy,   Fitrat,   Botu,   Oybek   kabi   ijodkorlar   G‘arb   modernizmidan   kuchli
ta’sirlanib   ayrim   asarlarini   yaratadilar.     O‘zbek   adabiyotida   modernga   bo‘lgan
intilish, ayniqsa,  she’riyatda yaqqol  ko‘rinadi. O‘tgan asrning 80-90-yillar o‘zbek
poeziyasida   bir   qancha   ijodkorlar   bu   sohada   o‘z   qalamini   sinab   ko‘rdi.     Modern
she’riyat   ta’siri   R.Parfi,   A.Qutbiddin,   Faxriyor   singari   shoirlarning   ijodida,
ayniqsa, kuchli seziladi. 
II BOB FAXRIYOR  SHE’RIYATINING  LEKSIK-SEMANTIK  VA
GRAMMATIK XUSUSIYATLARI
2.1.  Faxriyor ijodida leksik birliklarning qo‘llanilishi
Faxriyor   ijodida   badiiy  buyoqdor   leksik   birliklar   juda  faol.   Ayni   mana   shu
xususiyat   uning   o‘ziga   xos   uslubini   va   til   xususiyatlarini   belgilovchi   omillardan
biridir. Modern adabiyotning asosiy vazifasi inson kechinmalarini tasvirlash ekan,
bu   kechinma,   his-tuyg‘ular   zamirida     lirik   qahramonning     o‘zi   yashab   turgan
olamga,   sodir   bo‘layotgan     voqea-hodisalarga,   zamondoshlariga,   o‘ziga   o‘z
“men”idan   kelib   chiqib   bildiradigan     munosabatidan   iborat   bo‘ladi.   Bunday
asarlarda   ba’zan   munosabat   bildirilmasligi,     shunchaki   aytib   o‘tish,   tasvirlash
muhim   o‘rin   tutishi   mumkin.   Eng   muhimi   bu   tasvir   kitobxonga   tasvirlanayotgan
hodisa   xususida   tasavvur   uyg‘otishi     va   u   orqali   hissiyot   hosil   qilishi   zarur.   Shu
sababdan   bo‘lsa   kerak,   o‘zbek     modern   she’riyatida   emotsional-ekspressiv   baho
munosabatiga   ega   so‘zlar   faol   qo‘llaniladi:   Bu   zalil   ko‘ngilning     ne   zalolati:
suygani sen bo‘lding, gullarga qasam! Ne tongki, manglayda ishq malomati?   Zalil,
zalolat,   malomat,   ishq,   manglay,   ne   tong,   suymoq   so‘zlaridagi   kitobiylik   she’rga
favqulodda   ta’sirchanlik    baxsh   etmoqda.   “O‘zbek  tilining   izohli   lug‘ati”   da   ham
ushbu so‘zlar kitobiylik belgisi bilan berilgan.  Z alil   [ a. xo‘rlangan]  kt.  Xo‘rlangan,
haqoratlangan,   tahqir   qilingan.   G‘aribu   faqiru   zalilu   haqir   Edim,   lek   yo‘q   erdim
usru   dalir.   S.   Xondayliqiy.(2-jild,   144);   Zalolat   [a.   yo‘ldan   adashish,   xato;
yolg‘on|   Haqiqiy   e’tiqoddan   yuz   o‘girish;   yo‘ldan   ozganlik,   adashganlik;
gumrohlik.   [Xatib   domla   mulla   Muhsinga:]   Go‘yo   siz   ham   domlasiz-da!   Ham
o‘zingiz osiy, ham qavmlaringiz zalolatda.   A. Qodiriy, Obid ketmon.   “ Mushtum ”
eskicha:  o‘g‘rilik, zalolat  va g‘ayrilar bilan kurashni  davom ettiradi.   A. Qodiriy,
Kichik asarlar. ( 2-jild,   144) ;   M alomat   [a.     ta’na  qilish;  ayb taqash]  Birovni  haq-
nohaq   yomonlab   ay-tilgan   ran;   mazammat,   ta’na.   Malomat   qilmoq.   Malomatda
qolmoq. Malomatga qo‘ymoq. Tegmasin nogoh malomat o‘qlari, Sezgir-u hushyor
bo‘l ohu kabi.  Habibiy.(2-jild, 641). 19
 
19
  Ўзбек тилини н г изоҳли луғати. V томлик.  2-жилд. – Тошкент: ЎзМЭ, 2006. Masalan,     Faxriyorning   “Ayolg‘u”   to‘plamida   ishlatilgan   leksik   birliklarga
e’tibor   qaratsak,   bunga   amin   bo‘lamiz.   G‘ussa,   mustabid,   moddiyun,     boz,
avramoq, go‘sha, a’loyi arsh, malak, vahiy, amr, kushanda, shafaq, sohibi qudrat,
ustivor,   alqash,   no‘sh   etmoq,   tasarruf,   hijrat,   xokistar,   suluk,   volida,   mo‘jaz,
qarog‘,     chobuksuvor,   sag‘ir,   zafar,   qo‘nalg‘a,   shomiy,   musiqor,   xun,   faromush,
sarkash,   ishtiboh,   lojuvard,   nigoron,   mustajob,   zalolat,   malomat,   muztarib,
mustahiq,   shahsuvor,   malham,   zoxir,   ayroliq,   g‘amboda,   vido,   g‘anim,   minba’d,
musibatpanoh     kabi   ko‘plab   badiiylik   bo‘yog‘i   kuchli   so‘zlar   Faxriyor   maqsadi,
kechinmalarini   ochib   berishda   lingvopoetik   vazifa   bajaradi.   Quyidagi   she’r
fikrimizni   yaqqol   dalili   bo‘lib   xizmat   qiladi.   Bu   sonet   janridagi     she’rda   barcha
so‘z   badiiylikka   safarbar   etilgan,   ustama   vazifa   olgan,   ma’nosida   hosila   ma’no
paydo   bo‘lgan:   Torayadi   qurbim   fazosi,/   toldiradi   sabrimni   g‘ussang./   Bu   ne
motam,   ishq   qazosimi,ne   ranglarga   bo‘lding   mustahiq?/   Qaysi   chamanlarning
gulisan,   sevilmagan,   topmagan   qadr?   Kimga   muhabbatning   qulisan,   gaming
nadir,   alamin   nadir,   Qurbim   fazosida   yolg‘izun,   yurak   ot   suradi   –shahsuvor,
iztirobning yo‘llari uzun,Yetolmayman yoningda turib, malhamim yo‘q dardigga –
uvol, ololmayman bahordan qo‘rib  ( Faxriyor. “ Ayolg‘u ”   ,  194 ) .    
Faxriyor   bir   so‘zning   sinonimlaridan   juda   o‘rinli   foydalanadi.     Inson
tuyg‘ulari,   hissiyotlari,     qarashlari   takrorlanmaganidek,     shoir     lirik   qahramonlari
so‘zlari  ham takrorlanmaydi.  Ana shu  takrorlanmaslikni  yaratish uchun shoir bir
so‘zning     ma’nodoshlaridan,   arxaik,   dialektal   variantlardan     unumli   foydalandi:
Kuz   qo‘qqisdan   kelmaydi   aslo,   /   chiqarmaydi   shovurin.     Asta,   sas   chiqarmay
beradi salom, iljayadi  siniq, shikasta  (“Izlam”, 124).    Ming buyurgin, ming marta
yalin, / biror jonga bermaydi ozor./  U  beg‘ubor, ko‘ngilchan, halim  /  go‘dakning
ko‘z yoshiday toza.   (“Izlam”, 125).
Shoir   she’riyatida     eng   ko‘p   qo‘llanilgan   so‘zning   shakl   va   ma’no
munosabatiga   ko‘ra   turi   bu     –   antonim   sanaladi.   Har     bir   she’rida   shoir   tasvirni,
fikrni,   maqsadni   ochib   berish   uchun   antonimdan   foydalanadi.   J.Rumiy
aytganlaridek,   har   qanday   “ashyo”ning       qimmati   zidi   bilan   ayon   bo‘ladi,   zidi bo‘lmagan   narsani   ta’rif   etish   imkoniyatdan   tasqaridadir 20
.     Ayniqsa,   shoirning
“Muchal   yoshi”   she’ri     mana     shunday   antonim   so‘zlar   orqali   vujudga   kelgan,
inson   hissiyotlari,   qarama-qarshilik   orasida   yashashi   yorqin   ochib   berilgan:
Adashmoq   istagi   yo‘qdir   insonda,   /   lekin   haqqi   bor./       Shu   haqda   –biror   yo‘l
tanlash   imkoni,   shu   haqda   –   baxt   hamda   baxtsizlik,/   gunoh   va   savob,   /   vasl   va
hijronlar   potensiali,   shu   haqda   kelajak   ma’nilari   bor,   /   shu   haqda   –   kelajak
ma’nisizligi,   /   shu   haqda   o‘lim   bor,/   shu   haqda   hayot,   /shu   haqda   yo‘ling   bor,
yo‘lsizliging bor/ shu haqda muhabbat, muhabbatsizlik.  ..(“Izlam”, 288).
Shakldosh   so‘zlardan   foydalanish   bizning   mumtoz   adabiyotimizda,ehtimolki,
adabiyotimizning       ilk   boshlanishidan     badiiy   tasvir   vositasi,   badiiy   san’at   quroli
sifatida   boshlangan.   Chunki   tilimizning     tabiati   bunga   imkoniyat   yaratgan.
Askiyalar  negizida, so‘z  o‘yinlarida shakldosh so‘zlar borligi, tuyuq janrining ana
shu   shakldoshlikdan   hosil   bo‘lishi   va   faqat   turkiy   adabiyotga   xosligi   ,   mumtoz
adabiyotimizda   favqulodda     originallik   hosil   qilish   uchun   qo   ’llanilgan   tashbeh
san’ati   fikrimiz   isbotidir.   21
    Faxriyor   ham   ana   shu   shakldosh   so   ‘zlarning
xususiyatlaridan individuallik  yaratishda, turli so‘z o‘yinlari hosil qilishda unumli
foydalanadiki,   hatto   chet   el   adabiyotshunoslari,     tanqidshunoslarining   e’tirofiga
sazovor   bo‘ladi.   Bu   haqida   Reychel   Harrel     Faxriyorning   she’rlarida   kuchli   so‘z
o‘yinlarini ko‘raman,  degan fikrlarni keltirib o‘tgan.  22
   Suygulim suy gulim suygi
lim / yuraklarim ko zimdan tosharʻ  / meni yengib bormoqda o lim	ʻ  /  seni esa qiynaydi
yashash  (“Geometrik bahor”, 93);   Qayonsan, qay yonsan,  izlaring suygan/
Yurakda kul bosgan ko hna otashday?     (“Geometrik  bahor”, 41); Men sendan  ,	
ʻ
baribir   ,   to‘ymasman   hayot,/   ko‘zing   och,   ko‘zim   och.   Ochko‘zim   –ko‘zim
(“Ayolg‘u”, 8). 
 
Bundan tashqari,  Faxriyor poetik individuallik uchun, hissiyotlarni tugal ochib
berish   uchun,   o‘z   hissiyotlarini   o‘quvchiga   tezroq   yuqtirish   uchun   milliy
20
 Nurmonov A., Sobirov A., Yusupova Sh. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. –Toshkent: Ilm-Ziyo, 2015. –B. 222.
21
  Қуронов Д., Мамажонов З., Шералиева М. Адабиётшунослик луғати. –Тошкент:   Akademnashr,  2010. –
Б. 319; –Б.336 .
22
 Фахриёр .  Излам. – Тошкент: Akademnashr,  2017. tilimizning   barcha   boyliklaridan   unumli   foydalanadi.     Uning   she’riyatida   arxaik,
tarixiy so‘zlar shunchaki  qofiya, vazn talabi bilan qo‘llanmaydi.   Balki qandaydir
bir   sirlilikni,   o‘tmish   singari   sirlilikni   tashiydi.   Faxriyor.   “ Ayolg‘u ”   to‘plamida
xonaqoh,   muazzin,   janda,   shoh,   mulozim   kabi   tarixiy   so‘zlar,     yo‘qsil,   raiyat,
al’amon,   avom,   lak,   ayon,   mustabid,   harif,   g‘anim,   ochun   ,   soqiy   kabi   arxaik
so‘zlar     shoir   maqsadini   ochib   berishga   xizmat   qilgan:   Kufrdan   izlabon   haqning
visolin   Haris   g‘oyalarga   talangan   ustoz   ortimdan   ergashar   shogird   misoli…
(Faxriyor. “ Ayolg‘u ”,   21 ) .       Shoir ushbu she’rda   g‘oya so‘zining sifatlashi  qilib
haris so‘zini olmoqda.   Shu   so‘zning ma’nosini kitobxon aniq bilmasa-da,   salbiy
bo‘yoqdorlik   borligini   his   etadi.   Biz   esa,   shu   hissiyotni   aniq   izohlash   uchun
“O‘zbek   tilining   izohli   lug‘ati”ga   murojaat   qilamiz:   Haris   [a.   -     hirsli,   biror   nar-
saga berilgan; ochko‘z, tamagir; tejamkor]   1 .   Bir narsaga hirs qo‘y g an, hirsli; ish -
qivoz,   juda   orzumand.   Shaxmatga   haris   odam.   Xokkeyga   haris.   2   Ochko‘z,
tamagir;   qurumsoq.   Men   qornidan   bo‘lak   g‘ami   yo‘q,   haris,   jo h il   ulamolarni
yomon ko‘raman.  S. Siyo y ev, Avaz.   H arislik.   Haris bo‘lish, harisga xos xususiyat,
xatti-harakat.   Harislik   bilan   pul   yig‘mo q .   Samandar   uning   qo‘lidagi   shishaga
harislik   bilan   qarab   qo‘ydi.   N.  Norqobilov,  Bekatdagi   oq  uycha.   ..sotuvchi   yi-git
uning   har   bir   qilig‘i,   xatti-harakatini   harislik   bilan   kuzatmoqda   edi.   E.   A’zam,
Kechikayotgan   odam. 23
    Ba’zan   shoir   o‘z     kechinmalarini   yana-da   aniqroq
ifodalash     uchun   arxaik   birliklardan   foydalanadi:   Har   neki   o‘tkinchi:qadr,   badr
ham,/   Barini   omonat   yaratmish   tangri/   Faqat   gunoh   qilmoq   erki   abadiy/   Faqat
yukunmoqlik istagi mangu   (“Ayolg‘u” , 223). Eski turkiy til va eski o‘zbek adabiy
tilida     yukunmoq   so‘zi   faol   qo‘llanilgan.   Aslida   yukanmoq   shaklida   bo‘lib,
keyinchalik     yukunmoq   tarzida   qo‘llanila   boshlagan.   Bu     haqida   lug‘atda
quyidagicha keltirilgan:    Yukanmak, yukunmoq, sig‘inmoq.  Eshit , but bu so‘zga
qamug‘   tengda teng, / Qo‘zub, tilga yukanub tazarru  qilur (H.H.). 24
  Ba’zan shoir
takrordan   qochish   uchun   arxaik   so‘zlardan   foydalanadi:   Senga   baxt   ne   kerak,
baxtsizlik   –   nega,   Gunohdan   tasalli   izlagan   odam?   Yoziqlarga   chiqmoq   istaysan
ega,   Nimangdan,   kimingdan   qolgan   bu   odat?   (“Ayolg‘u”   ,   223) ;
23
  Ўзбек тилининг изоҳли луғати. V томлик.  5-жилд. – Тошкент: ЎзМЭ, 2008. – Б.509.
24
  Berdaq Yusuf. Mumtoz adabiy asarlar lug‘ati. –Toshkent: Sharq, 2010. –B.477.  Noma’lumliklarda   bormisan,   ulki   nechuk   izdihom,   zirva,   meni   yengding
ixtiyoringdan   (“Izlam”, 71).     Faxriyor o‘z she’rlarida grammatik vositalar zamon,
shaxs-son,     mayl,     sifatdosh,     ravishdosh     shakllarining     ham   tarixiy
ko‘rinishlaridan foydalanadi:   Gul ko‘nglagi ko‘ngil shomidir,   titrayurma n miskin,
g‘amboda/   sensizlikning   ajdar   komida/   Sipqorurman   so‘ngsiz   hasratim,   bir
o‘tinchim   bo‘lmaydi   ado:   seni   bahorlardan   asrasin!   (“Ayolg‘u”   ,   197 ) ; Yana
tuproq bo‘lar aldangan aql, Shamollar ruh  bo‘lib   qaytajaklar    boz.   (“Ayolg‘u” ,
2 1 ) ;     Men   azaliy   udumga   ko‘ra   /   Shafqat   qilmam   u   nobakorga,   Qiladurman   uni
sazoyi,   osadurman   va   yoki   dorga   (“Ayolg‘u”   ,   16). Goho   to‘yib   ketar   sevgimdan
ayol, Ko‘z yoshlar to‘ydirar  ichgum  bir o‘zim  (“Ayolg‘u” ,  8 ) ; 
Jamiyatdagi o‘zgarishlar,    fan-texnikadagi taraqqiyot,    globallashuv jarayoni
sabab bugungi kunda     tilimizga     juda ko‘p yangi     so‘zlar, terminlar, iboralar kirib
kelmoqda.     Bu   birliklarning     ayrimlari   adabiy   til   leksikasidan   o‘rin   olgan   bo‘lsa,
ayrimlari     so‘zlashuv   nutqida   faol.   Ana   shunday   tilimizga   kirib   kelgan   yangi
so‘zlar   Faxriyor   she’riyatidan   o‘rin   olgan   bo‘lib,   ayrimlari   shoirning
kechinmalarini     ifodalashga   xizmat   qilsa,   ayrimlari   hayotiy   voqelikka   shoir
qahramonining     qarashlarini   ochib   berishga   xizmat   qiladi.   Bundan   tashqari   bu
so‘zlar   qatnashgan   she’rlar   bugungi   davr   falsafasini,   zamonaviy   insonlar
tafakkurini   ochib   berishga   xizmat   qiladi.   Asrlar   osha   hozirgi   davrdan     keyingi
avlodga   xabar   beradi.   Xuddi   shunday   o‘z   davrining   yangicha   qarashlari,   yangi
kirib kelgan  so‘zlar  bilan ifodalanishi  20-yillar  modern adabiyotining uchqunlari
deb   tilga   olinadigan   A.Cho‘lpon,   A.Fitrat   kabi   shoirlarimiz   she’riyatida   bo‘y
ko‘rsatgan   bo‘lsa,   keyinchalik   A.Muxtor   she’riyatida   yaqqol   ko‘zga   tashlandi.
A.Muxtor   terminlarni,   yangi   kirib   kelgan   so‘zlarni   o‘z   asarlarida   qo‘llab,
individual   til   yaratgan   adiblardan   biridir.   Xuddi   shu   holatni   biz   Faxriyorda   ham
uchratamiz.   Uning     she’rlarida   stop,   kadr,   plyonka,   teleminora,   fayl,   usell   bilan
beelin ,   wifi  yoki   email, selfi,  onliyn,  like, 3D  printer,  ventilyator,  pult, multfilm
kabi   so‘zlar   qo‘llanilib,   ayni   zamondagi   ijtimoiy   hayotni   aks   ettirishga   xizmat
qilyapti:   Ko‘ngil   bir   chekkada,   tuyg‘u   boshqa   yon, /stop   kadr   kabi       bari
muallaq:/Biri   kechirilmas,   biri   kechmaydi   –bu   ne   sinoating   bo‘ldi,   yo   Xalloq! (“Izlam”,   215); vaqt     umringni     xotira   fayliga   joylaydi   taxlab     /xotiraning   ehtiros
tegmagan   joylari   sarg‘aya   boshlaydi/   yo   hali   ishlanmagan   plyonkaday   kuyib
ketar/bugun   yorug‘lik   tekkan   zahoti   …(“Izlam”,   144);   taassufki   uzoqlardasan/
hech   bo‘lmasa   guldasta   suratini   /   wifi   yoki   email   bilan/   uzatay   desam/   afsus
ko‘ngil uzib qo‘yilgan / umid ham uziq  …(“Izlam”, 76).
jelvak qilib ilar teleminorani/ moshini kalitiga/yoki selfi tayoq qilib  o‘ynar rasmga
tushmoq uchun dabldekker yonida  …(“Izlam”, 200);  usell bilan beeline ning /
arqog‘i bo‘sh to‘lqinlaridan/ puli kuygan obunachilarga / dokasimon yaktak to‘qib
berar/ jaziramada   …(“Izlam”, 200);    Flash-kasi yo‘qdir ko‘zguning,/Ne ko‘rgulik
buning, xudoyim:/Neni eslab qolsa, u sening / Xotirangga saqlaydi doim!  (“Izlam”,
234).  Ba’zan shoir hozirgi davrning og‘riqli nuqtalarini, hozirgi davr kishilarining
jamiyatda   bo‘layotgan   o‘zgarishlarga   munosabatini,     tilga,   madaniyat,   milliy
qadriyatlarga   munosabatini   shu   so‘zlardan   foydalangan   holda   ochib   berishga
intiladi.   Masalan,     shoirning   “Onliyn   hayot”   she’ri   shoirning   kinoya   vositasidan
foydalanib   yozgan   she’ri bo‘lib, aynan kinoyani, shoir maqsadini ochib berishda
mana shu  yangi kirib kelgan so‘zlar lingvopoetik vazifa bajargan. Bu she’rda shoir
hozirgi     muammoli   masalani   ko‘tarib   chiqadi.   O‘z   ibo-hayosi,   mehnatsevarligi,
andishaliligi,   xulq-atvori bilan jahon qizlariga o‘rnak bo‘ladigan qizlarimiz,   xalq
suygan   Kumush,   Ra’no,       Zulfiyalarning     evara   qizlarining   bugungi   ma’naviyati
shu   she’r   orqali   kinoya   vositasida   ochib   berilgan.   Oddiy     hayot     tarzi   ochib
berilgan bu she’r tagida qancha  ma’no bor.  Bu bilan shoir har birimizga, farzand
tarbiyalayotgan   ota-onalarga,     shuningdek,     yoshlarga,   shu   millat   o‘g‘il-qizlariga,
xullas,     barchaga   go‘yo   ko‘zgu   tutgan:   Boylik   kerak   emas   bu   qizga,   like   yig‘adi
ijt.tarmoqlarda./   Like   sanaydi,   yana   like   izlar/   bir-bir   bukib   barmoqlarini.
/Likelarini joylar sandiqqa?/  saralab  oladi bittalab. / Jandasin yechmagan gadoy
kabi/   yiqqan   har   bitta   like-ni/   hech   kimsaga   bermas,   atoyi/   xudo   bilar.   Adidas,
Nike-ni   /egalari   xatlab   olganday   /likelariga   egalik   qilar,/   boshqa   ishi   qurib
qolganday/   har   bittasin   boshini   silar./   Kun   kelar   bir   like-ni   tanlar   qiz,/   Nikohni
o‘qittirar o‘shanga. To‘y virtual bo‘ladi  so‘zsiz, / biror website bo‘lar go‘shanga/ Urfdan   chiqib   ketdi   gilamlar/   Like-dan   bola   ko‘radi   ayol./   Dam   bu   damdir   –
online damlar, / omon bo‘lsin virtual hayot! … (“Izlam”, 233).
Badiiy asar tilining boshqa lug‘aviy qatlamlar singari   dialektizmlarsiz   ham
tasavvur   qilib   bo‘lmaydi.     Dialektizmlar,   ya’ni   shevaga   xos   so‘zlar   personaj
nutqini   individualligini   ta’minlash   jarayonida   uslubiy   bo‘yoqdorligi   jihatidan
boshqa  nutq vositalaridan sezilarli darajada ajralib turadi.  Shu   boisdan   badiiy   asar
tili   xususida   fikr   yuritilganda   dialektizmlarni   chetlab   o ‘ tib   bo ‘ lmaydi .   Garchi
she ’ riyatda   shevaga   xos   so ‘ zlar   kam   uchrasa - da ,   ma ’ lum   maqsadlar   bilan
qo ‘ llaniladi .     “ Dialektizmlar   –   umumxalq   tilining   ajralmas   bir   qismi   bo ‘ lib ,   ular
asosan     jonli   so ‘ zlashuvda   uchraydi ,   biroq   ijodkorlar   dialektizmlardan   personajlar
nutqini     mahalliy   koloritga   mos   tarzda   tasvirlash     hamda   badiiy   ta ’ sirchanlikni
oshirish     uchun   foydalanadilar ”. 25
  Xalq   tili,   shevalaridan   yangicha   kuch   oladigan
Faxriyor   she’riyati     ham   bundan   mustasno   emas.     Uning   she’riyada   o‘g‘uz
lahjasida   xos   bo‘lgan   dialektal   birliklar:   so‘zlar,   qo‘shimchalar   ko‘p   uchraydi.
Masalan,   mengzamoq,   tinjiramoq,   kunjak,   kuvi,   boznadi,   erganak,   sondiratar,
nishxo‘rd,   yolmadi,   to‘rtkilladi     kabi   so‘zlar,   jo‘nalish   kelishigi   –ga
qo‘shimchasining –a  tarzida qo‘shilishi kabilar fikrimiz isbotidir:   Saqlamoqqa …
yurak muvozanatin… /Horg‘in bir tabassum jilvasi ezar/ olislarda  qolgan sevgiga
mengzab.  Goho ezilasan, goh quvonasan…(“Izlam”, 31); Sopol sinig‘iday tinjirar
hayot,/   bilmon,   yoqlaring   ne,   nedir   xohlaring?/   Yelkangga   bosh   qo‘yib   xo‘rsinar
ayol,   /   bo‘g‘zingga   ko‘chadi   gul   titroqlari   …(“Izlam”,   55);   Majruh   yuragimning
kunjaklariga/     nur   bo‘lib   enadi   baxmal   ovozing./   kuy   qanot   bog‘laydi   ruhning
paridan/   namxush   kechalarning   zil   havosiga…(“Izlam”,   56);   Dardim   yangi,
qalbim   qadim,   ishq   qadim,   /   Oylara   men   boshim   urib   yig‘ladim./   Dardga   chora
etolmasman   bu   kecha/Men   tonglara   yetolmasman   bu   kecha…(“Izlam”,   89);
Tinimasa   daryolar   suvi,/   sug‘orilsa   ekinlar   hali,/sigir   sog‘ib,   pishilsa   kuvi/   so‘fi
azon   aytar   mahali.   …(“Izlam”,   126);     Yuzing   izlab   uchib   ketdi   ko‘zlarim,
sog‘nchlarim   boznadi   … (“Izlam”,   90);   sondiratar   otsiz   bir   tuyg‘u,   o‘ngni
tushlaringga ulaydi  (“Izlam”, 243);  vaqt nishxo‘rdga chiqarmaydi hech/ na sen, na
25
 Абдуллаев Д. Тоғай Муроднинг диалектизмлардан фойдаланиш маҳорати. //Til va adabiyot ta’limi.    –  2005.
№6. –Б.42 hayoting   –   barini   (“Izlam”,   243)   kabi.   Yuqoridagi   misralardan   ko‘rinadiki,   shoir
dialektizmlardan   xalqchillikni   ta’minlash   maqsadida   emas,   aksincha,   yangicha
tasvir   yaratishda,   takrorga   yo‘l   qo‘ymaslik   uchun,   yangi   mazmunga   yangi   shakl
topish   uchun   foydalanmoqda.       “Tilimizning   tilla   sandig‘i”   esa   shoir   istagini
amalga   oshirishga   qodir.   Masalan,   yaltiramoq   so‘zini   qo‘llashi   mumkin   bo‘lgan
holda   shoir   bu   so‘zning         sheva   variant   tinjirar   so‘zidan     foydalanadi:   Sopol
sinig‘iday   tinjirar   hayot,   bilmon,   yoqlaring   ne,   nedir   xohlaring?   Yelkangga   bosh
qo‘yib   xo‘rsinar   ayol,   bo‘g‘zingga   ko‘chadi   gul   titroqlari.   (“Izlam”,   55);   Yuzing
izlab   uchib   ketdi   ko‘zlarim,   sog‘inchlarim   boznadi   (“Izlam”,   90);   Yosumanlar
sepadi ifor, / ortingdan chechaklar iyarar  (“Izlam”, 91). 
Faxriyor   she’riyatida   dialektizmlar   juda   faol   qo‘llanilgan.   Ayrim
dialektizmlarning  ma’nosini har qanday she’rxon tushunishi qiyin Shuning uchun
shoir   to‘plamning   o‘zida   shu   dialektizmga   izoh   berib   ketadi:   Parvoz   chizig‘ini
ming   bor   sindirar   cho‘ponnalavich.   To‘plamda   cho‘ponnalavich   so‘ziga   izoh
berilgan.  Bu  so‘z  shevaga     oid bo‘lib, “cho‘ponni  aldovchi  qush”  degan  ma’noni
bildirar   ekan   (“Izlam”,   112);.   Bahor   kelar   dalalarga   to‘rkillab,   qushlar   ham
qaytadi   olis-yaqindan.   Qishki   uyqusidan   uyg‘onar   millat,   zamburug‘lar   bola
ko‘rar   chaqindan   misralarida     shoir   to‘rkillamoq   so‘zini   sheva   s‘oz   deydi   va
quyidagicha   izohlaydi:   Boshqa   uyga   kelin   bo‘lib   tushgan   qizning   ilk   marta   ota
uyga mehmon bo‘lib kelishini anglatadi (“Izlam”, 45). Yuragimni armon yolmadi,
xudojon   To‘plamda   yolmadi   so‘zi   yamlamoq   so‘zining   sheva   variant,   deyiladi
(“Izlam”, 98).  
Til  doimiy  ravishda yangi lug‘aviy birliklar hisobiga boyib boradi. Hech bir
so‘z   kommunikativ   ehtiyojsiz   tug‘ilmaydi.   Ammo   yangi   paydo   bo‘lgan   so‘zlar
tildagi   mavqeyiga   ko‘ra   farqlanadi.   Har   qanday   yangi   paydo   bo‘lgan   lisoniy
birliklar  til tizimida o‘z o‘rniga ega bo‘lishi yoki ega bo‘lmasligi mumkin. Lug‘at
tarkibida o‘z o‘rniga ega bo‘lmasdan  yakka (individual) nutqqa xos va o‘sha nutq
(matn)   doirasidagina   qolib   ketadigan,   tasodifiy,   ya’ni     favqulodda   yaratilgan   va
ko‘pincha lisoniy aloqa jarayonida atigi bir martagina qo‘llanilagan so‘zlar borki,
ular   hamisha   yangiligi,   g‘ayritabiiy   tuyulishi,   betakrorligi,   adabiy   normadan tashqarida   bo‘lishi   bilan   ajralib   turadi.   O.To‘xtasinova     okkazionalizmlar   xalq   va
til   ijodkorlari   tomonidan   yaratilib,   og‘zaki   nutq   okkazionalizmi,   badiiy
okkazionalizm   deb   yuritilishini   ta’kidlab,   okkazional   so‘zlar   haqida   quyidagi
fikrlarni   bildiradi:   Okkazional   so‘zlar   so‘zlovchi   yoki   ijodkorlar   tomonidan   o‘z
fikri va maqsadini  o‘ziga xos tarzda va aniq ifodalash, o‘zlari tasvirlayotgan biror
shaxs,     narsa,   obyekt,     voqea-hodisalarning   barcha   qirralari   bilan   namoyon   etish
hamda   ularga   nisbatan   bo‘lgan   o‘z   munosabati,   ya’ni   his-tuyg‘ularini   yorqin
ifodalash maqsadida   yaratiladi va qo‘llaniladi. Okkazionalizmlar tasvir obyektini
tasvirlashda   tildagi imkoniyatlar nutq egasini  qanoatlantira olmaganda yaratiladi.
Okkazionalizmlar   bir   marta   qo‘llanilishi   va   o‘ta   ta’sirchanligi,   obraz   yaratishda
nihoyatda qulayligi bilan til birliklaridan farqlanib turadi.  26
 Okkazional so‘zlarning
o‘ziga xos xususiyatlari quyidagilar: 1) nutqqa- matnga bog‘liqlik; 2) ijodiylik; 3)
anormallik; 4) okkazional so‘zlarning to‘g‘ri va noto‘g‘ri ekanligini idrok etish; 5)
qo‘llanish   jihatidan   bir   martalik;   6)   ta’sirchanlik;   7)   majburiy   bo‘lmagan
nominatsiya; 8) sinxron-diaxron qorishiqlik.
1.   Nutqqa   –   matnga   bog‘liqlik   okkazional   so‘zlarining   eng   muhim   belgisi
hisoblanadi.   Uzual   (barqaror)   so‘zlarning   matnga   bog‘liqlikligi   nisbiy   bo‘lib,
okkazional   so‘zlarning   matnga   bog’liqligidan   farq   qiladi.   Okkazional   so‘zlar
o‘zlari   taalluqli   matnlarda   yaratilib,   ushbu   matnda   qo‘llanadi   va   u   bilan   birga
yashab   qoladi.   Okkazional   so‘zlarning   matnga   bog‘liqligi   ko‘pchilik   hollarda
mutlaqo zarur bo‘lib , nutqda ular alohida, matndan tashqarida yashay olmaydi. 
2. Okkazional so‘zlarning ijodiyligi uzual so‘zlarning turg‘unligiga qarama-
qarshidir.
3.   Okkazional   so‘zlarning   yasalishi   til   leksik-semantik   normasining   u   yoki
bu   darajada   buzilishidir.   Asaliston,   changiston,   balchig‘iston,   shovqinzor,
qo‘ng‘iroqzor   kabi   okkazional   so‘zlar   mavjud   mahsuldor   so‘z   yasash   qoliplari
asosida yaratilgan bo‘lsa ham, ularda so‘z yasalishi qoidasi buzilgan.
26
  Тўхтасинова   О.   Ўзбек   тилида   лексик   оккaзионализмлар   ва   уларнинг   бадиий-эстетик   хусусиятлари:
Филол.фан. номз….дисс. автореф. –  Тошкент, 2007. –Б.3. 4.   Til   qoidalarini   bilmaslik   natijasida   imloviy,   orfoepik,   grammatik   va
uslubiy   xatolar   bilan   okkazionalizmlarning   to‘g‘ri   va   xato   ekanligi   bir   xil   narsa
emas. 
5.   Okkazional   so‘zning   matnga   bog‘liqligi   barqaror   so‘zning   matnga
bog‘liqligidan   ancha   kuchli   bo‘lib,     u   o‘zi   ishlatilayotgan   matn   bilan   faqat   bir
marta nutqiy funksiya bajarishi, ya’ni xabar berish xususiyatini ro‘yobga chiqarishi
mumkin.   Okkazional   so‘z     o‘zi   ifodalayotgan     ma’nosi   bilan   muayyan   matnda
faqat bir marta qo‘llangach, ikkinchi marta ayni shu ma’noni ifodalamaydi.
6.   Ma’lumki,   so‘zning   ta’sirchanligi     matn   bilan   bog‘liq   va   ichki   bo‘ladi.
Ichki   ta’sirchanlik matnga bog‘liq emas, balki u so‘z mohiyatiga xos bir narsadir
okkazional so‘zlarning ta’sirchanligi ichki xususiyatiga ega.
7.Majburiy   bo‘lmagan   nominatsiya   okkazional   so‘zlarning   belgilaridan
biridir.   Unga xos bo‘lgan nominatsiya boshqa barqaror so‘zlar orqali ifodalanishi
mumkin.   Masalan,   asaliston   okkazional   so‘zi   bildiradigan   ma’no   “asal   ko‘p”
ifodasidagi   so‘zlar   vositasida   anglashilishi   mumkin.   Almashtirilgan   shaklda
nominatsiyagina ifodalanadi, ta’sirchanlik bo’lmaydi.
8.Okkazional     so‘zlarning   sinxron   va   diaxron   qorishiqligi   eng   qiyin   ilg‘ab
olinadigan   belgi   bo‘lib,     okkazional   so‘z   til   sistemasi   koordinatining   sinxron   va
diaxron   o‘qi   kesishgan   nuqtasida   joylashganligidan   kelib   chiqadi.     Faxriyor
she’riyatida   ham   o‘ziga   xos   okkazional   so‘zlar   mavjud.   Falakning   ko zlariʻ
mensirar   –   xunxor,/   Men   qayon   gizlayin   g am   dashti   hamvor,/   Bir   kunda	
ʻ
paymonam to ladi ming bor,  (“Ayolg‘u”, 76). Vaqt o rmalar/, tinimsiz bo g adi,	
ʻ ʻ ʻ ʻ
qaygadir   sudrar   anglamsizlikdan                                 bo g riqib,   ichikkan   hissiyotingni.	
ʻ ʻ
(Ayolg‘u”,208); Xavotiring ko ngilday ochiq / kirguchi aniqsizlik, 	
ʻ ma’lumsizlikka.
(Ayolg‘u”,211);     Sandiqda   oqursan   Jurjonga/   yo lsizlikdan	
ʻ   izlab   himoyat.
(Ayolg‘u”,217);  Suygan o zim, kuygan ham o zim/ Ishq atalgan 	
ʻ ʻ alamzorlarda.
Senga   yetmay   tentirar   so zim/   She’r   unmagan  
ʻ qalamzorlarda .     (“Geometrik
bahor”,85; )Suyuntirar seni, qiynar meni hijron visoli, kuzgi yaproqlar misoliumid
to zib   boradir,/  	
ʻ muhabbatjo y	ʻ   hislarimda   g amlarning   istilosi.   (“Geometrik	ʻ
bahor”,   100);   Mung    ham  qismat   va   g‘am  singari/   yengilmaydi,   chekilar.   Tutun. Mungrarim   sen,   sendir   singrarim   (“Izlam”,   23).   aqchadonday   /   oyni   ro‘za
tutilgan kunlar savobi bilan to‘ldirib borar   (“Izlam”, 202) . 
    Faxriyor she’riyatida   uchraydigan okkozionalizmlar asosan so‘zga     qo‘shimcha
qo‘shib yasalgan yangi so‘zlardir.   Ular shunchaki, qoidalarga e’tibor berilmasdan
yasalgan   emas.   Bunga     Faxriyor   ijodidagi     fe’llarning   yasalishi   misol   bo‘ladi.
Hozirgi   o‘zbek   adabiy   tilida   kompozitsiya   usulida   yasaladigan   fe’lllar   Faxriyor
she’rlarida morfologik usul bilan yasalgan,   ya’ni affiksatsiya usuli bilan yasalgan
fe’llar anchagina.   Masalan,  imkon izladim – imkonlandim; vaqti keldi –vaqtlandi,
so‘z   aytilmadi   –so‘zlanmadi,     faryod   chekdi   –   faryodlandim,   tozartdi–toza   qildi,
mensiraydi     kabi.   Imkonlandim,   imkonsizlandim   goh   intiqib,   gohida   qaqshab.
[17]   Bir   she’rida   shoir   qishlamoq   so‘ziga   o‘xshash   qilib   kuzladim   so‘zini   hosil
qiladi: Qaylardasan, dilbarim, jonim, / yuraklarim qaqshab izladim. / Sakkiz emas,
sakson   tomonim/   sensiz   bo‘ldi   –   qishu   kuzladim   (“Izlam”,   62) ;   bu   ham
yetmagandek/   sichqonga   aylanib   sen   tozartgan   so‘z/   .   kemira   boshlasa   so‘zlik
varaqlarini (“Izlam”, 170); Minora soatni  klonlab  qo’yar  (“Izlam”, 202).
Shoir   o‘z   maqsadlarini   ifodalashda   o‘zbek   tilining   ichki   imkoniyatidan   tugal
foydalaniladi.     –sira   qo‘shimchasi   suvsira,   sensira,   manmansira   kabi   fe’llarni
yasaydi.   Shoir   esa   qor   so‘ziga   qo‘shib,   qorsira   so‘zini   yasaydi,   qishda   qor
yog‘mayotganligini,   qishning   o‘zi   ham   qorga   intiqligini   osongina   tasvirlab
qo‘yadi.     Qorsiraydi   qish/   yurak   og   ‘rig‘iday   bosilmas   qor   sog‘inchi   (“Izlam”,
132);     sababsiz     va   tinimsiz   iztiroblar   manglayga   tirnaladi   fojia   bo‘lib/   vaqtlana
boshlar fojia  (“Izlam”, 186). 
Faxriyor   hosil   qilgan   ayrim   sodda   yasama   fe’llar   faqat   uning   o‘zi   qo‘llay
oladigan, bir marta o‘sha matnning o‘zida kela oladigan okkazional fe’llar bo‘lib,
hatto uning adabiy me’yordagi ko‘rinishini topib bo‘lmaydi yoki qanday qo‘shma
fe’lga   tengligini   qiyoslab   bo‘lmaydi:     Sen   munajjim   bo‘lganda   ham   yulduzlar
joylashuvi/ makoniy hodisadir, ul zamonlar bashorati –/ uchun imkon bergaymikin
zamonlar   oylashuvi ,   kunlashuvi   misol   (“Geometrik   bahor”,   12);salor   qizning
ishvasida  samarqandlanar / olti yuz yil naridagi ota yurt samarqand(“Izlam”, 161) 2 .2.  Badiiy tasvir vositalari Faxriyor ijodida individuallikni
ta’minlovchi vosita sifatida
O‘xshatish     badiiy   tasvir   vositalardan   biri     bo‘lib,   obyektni   obrazli,
ta’sirchan,     konkret     va     ixcham     ifodalash     xususiyatlari     bilan     ajralib     turadi.
San’atkor   qahramonlarni     tipiklashtirishda,   ularning   o‘ziga   xos   individual
xususiyatlarini   ochishda,   ruhiy   holatlarini   aks   ettirishda,   tabiat   manzaralarini
tasvirlashda   o‘xshatishdan   keng   foydalanadi,   ularni   konkretlashtiradi,   bo‘rttiradi.
Bolish   patlariday   orzular   to‘zar/   Sag‘ir   umidlaring   jon   so‘rar   mendan/   Boshing
uzra   bobo   Turkiston   bo‘zlar/   Nega   biz   ayrildik,   negalar   sendan?   O‘zbek   tilining
izohli   lug‘atidan   bolish   haqidagi   ma’lumotlarimizni   bayon   etadigan   bo‘lsak.
Bolish   – (forscha – yostiq) yostiq.   Har bir ayvonning tokchasida behisob baxmal,
ipak   ko`rpachalar,   bolishlar.   J.   Sharipov,   Xorazm.   Mamat   qassob   bolish   chetini
maxkam changallagan ko‘yi o‘g‘liga qattiq tikilib qoldi.  “Yoshlik”. 27
 
      Endi   misradagi     bolish   so‘zi   qanday   vazifa   o‘tayotganiga   qaraylik:   Bolish
patlariday orzular to‘zar.     Ko‘rib turganimizdek,   ijodkor o‘ziga xos o‘xshatishda
yostiqning   yumshoq,   yengil,     tezda   to‘zib   ketadigan   patlarini   orzularning
tarqoqliga qiyos etmoqda.   Ushbu misralarda esa milliy o‘xshatish sodir bo‘lmoqda,
ya’ni   toshlar   eriydi   deb,   uning   erishini   novvotning   erishiga   o‘xshatmoqda.
Maysalarning qiyoq tilida/ Toshlar erir novvot misoli/  Mixlarni sug‘irar qo‘lidan/
Masih   bahor   shahid   Insonning.   Faxriyor     o‘xshatishlari   favqulodda   original
o‘xshatishlar   bo‘lib,   inson   tasavvurlari,   qiyosi   juda   keng   ekanligidan   dalolat
beradi:   Kutayotgan   odam   beshafqat, /   Zindonga   tashlanganday /   kutgan   odamni
solar   yodiga,/   yoyinki/   Tushlariga   qamab   qo yadi.   (“Ayolg‘u,   16)ʻ   Momiq
payondozda   yurgan   shoh   kabi/   biz   qorni   tepkilab   bemalol   yurdik   (“Ayolg‘u,25)
misralarida  qorni tepkilab yurishni  shohning yurishiga o‘xshatmoqda. Haqiqatan,
e’tibor   bersak,     qalin   qor   yog‘ganda   qorni   kechib   emas,   qorni   tepkilab   yuramiz.
Faxriyor   iste’dodining   bir   qirrasi   ham   shu.     U   o‘zimiz   e’tibor   bermagan   odatiy
holatlarni kuzatib, yana o‘zimizga she’r qilib qaytaradi   va insonni har bir narsaga
27
  Ўзбек тилининг изоҳли луғати. V томлик.  1-жилд. – Тошкент: ЎзМЭ, 2006. – Б.309-310. bee’tibor bo‘lmaslikka chorlaydi:    Bahor lo lilarday ko chib boradi.  (“Geometrikʻ ʻ
bahor”, 130)
Shoir   bir   tasvirni     yozish   uchun   o‘xshatishdan   foydalanadi,   uning   izohi
uchun     ikkinchi   o‘xshatishni   qo‘llaydi,   uchinchi   o‘xshatish   boshqa   bir   fikrini
tavsiflash   uchun   unga   yordamga   keladi.   Xullas,   bir   necha   misra   ustma-ust
o‘xshatishlar     orqali     fikrini   ifodalashga   erishadi.   Bunda   shoirga   o‘xshatish   va
uning   vositalaridan   biri   –day   qo‘shimchasi   yordamga   keladi.     Ya’ni   shoir   kulni
donishmandga,   donishmandni   kulga   o‘xshatadi:   Donishmandday   sovuqqon   va
xotirjam   kul,   yurak   ehtiroslarin   butunlay   yondirib   bo‘lgan   kulday   donishmand,
arvohlar   sham   bilan   o‘ynaganiday   kul   bilan   o‘ynashar   ajina/   ajina   o‘tmishning
arvohi(“Izlam”,151).
Shoir bir   she’rida daraxtlarning ketishini tasvirlaydi. Daraxtlar ham ketishi
mumkinmi?     Ketishi   mumkin.     Tabiat   olami     insonlarning   salbiy   munosabati,
ekologiyani   buzilishi   tufayli   aql   bovar   qilmas   tarzda   o‘zgarib   ketdi.   Bundan
daraxtlar   ham   ayri   emas.   Juda   ko‘p   dud,   changlarni   yutib,   yana   bizga   toza   havo
yetkazib berish qiyin masala. Daraxtlarning kamayib ketayotganligiga shoir ishora
qiladi va  keyinchalik sodir bo‘lishi mumkin bo‘lgan fojiani ramziy tarzda ifodalab
beradi.  Shoir by yerda xayoliy  tasavvur,  jonlantirish,  tag ma’no  va o‘xshatishlar
orqali   daraxtlarni   ona   zaminni   qay   tarzda   tark   etishini   tavsiflaydi,     tasvirlaydi   va
bizni   ogohlantiradi.   Yo‘laklar   yoqalab   ketmoqda/   daraxtlar/   iftorga   aytilgan
chollarga qator / yozning qoq chillasida / kovushini poygakka yechib / xonaqogga
kirgan   qalandar   misol   /   ildizini   tashlab   sarpoychan   /   ketib   borar   /   yo‘l   bo‘lsin
demas   birov   /   yo‘li     bo‘lmay   qolgan   daraxtlar   /   ketib   borar/   boshini   olib   /
xiyobonning   panjarali     to‘siqlaridan   /   oshib   o‘tadi   sakrab   /   chiqib   olar
yukmoshinlarga/ mirshabdan qochgan mardikorlarday   (“Izlam”, 178). 
Faxriyor  o‘xshatishlardan foydalanib, mavhum narsalarni ham aniq narsalar orqali
shunday   taqqoslaydiki, beixtiyor   shu mavhumlik aniqlik tomon boradi. Masalan,
shoir   kuzga   go‘dakning   ko‘z   yoshiday   toza,   kelinchakdek   ma’sum,     deb   ta’rif
beradi.   Biz   bilamizki,   xayol   surish,   xayol   bor,   lekin     tasviri   yo‘q,   mavhum   ot,
ta’rifla     deganda   har   xil   ta’rif   berilishi   mumkin.Shoir   esa   xayolni,   uning   tarqab ketishini     shunday   qiyoslaydiki,     e’tirozga   aslo   o‘rin   qolmaydi:   Buzuvga   tushgan
uyday   buziladi   xayoling   (“Izlam”,   190) .   Yoki   sevgiga   berilgan   ta’rifga   e’tibor
bering.  Daydi it kabi / daydi it sevgi.   Garchi  e’tiroz bo‘lishi mumkin bo‘lsa ham,
bu   ta’rif   kimlardir   sevgiga   berishi     mumkin   bo‘lgan   ta’rif.     Axir   inson   o‘ylarini,
his-kechinmalarini  ta’qiqlab bo‘lmaydi-ku. (“Izlam”, 120). 
   Faxriyor   she’rlaridagi   o‘xshatishlar   asosan   –dek,   day   qo‘shimchalari   bilan
hosil   qilingan.     Shoir   ayrim   o‘xshatishlarda   kabi,   singari,     yanglig‘   vositalaridan
foydalangan:   istehkom   yanglig‘/   sen   bilan   meni/   ajratib   turadi   bittagian   so‘z
(“Izlam”, 203);   derazasi  ochiq uy yanglig‘/ esib o‘tar sendan yelvizak/  umid kabi
gohida yanglish, / og‘riq kabi goho chin sezar  (“Izlam”, 204). 
Turli   ijodkorlar,   shoirlar   o‘z   she’rlarida   metaforani   turli   xil   usullarda
qo‘llaydilar   va   turli   yo‘sinlarda   ifodalaydilar.     Chunki   metafora     poetik
individuallikni   ta’minlaydigan vositalardan bo‘lib, ijodkorning   o‘ziga xos badiiy
qarashlarini ifodalab beradi.  Metafora  –  grekcha  metaphora   “kochirma” demakdir.
So‘z ma’nolarining   predmet, narsa, hodisalarning   tashqi  shakliy o‘xshashligi  va
ichki belgiga asoslanib ko‘chishga metafora deyiladi. Bu usul bilan nom ko‘chishi
predmetlar,   hodisalar   orasidagi   nisbiy   o‘xshashlikka   ko‘ra   bo‘ladi   va   ularning
shakli,   rangi,   harakati   ikkinchi   shunday   predmet   belgisi   bo‘lgan   nomni   oladi.
Bunday   birlik   esa   endi   she’riyatda   tamomila   o‘zgacha,   shu   bilan   birga   Faxriyor
ijodida o‘ziga xos tarzda ifodalanadi. Masalan:   Erimas uning ham boshidagi qor./
Yelkasiga   tirmashar/   nevarasi   alpinist   kabi.   Butun   boshli   xonadon/   turar   unga
suyanib…   She’r   boshdan   oyoq   metafora   usulida   bitilgan,   deb   ayta   olishimiz
mumkin, metafora bo‘lganda ham oddiy emas,   shtrexli metafora usulida yozilgan.
Negaki,   she’r   jumlalarini   tahlil   qila   boshlasak,   birinchi   misraning   o‘zidayoq
metafora     yordamida   o‘quvchi     ko‘z   o‘ngiga   boboni   keltiradi,     fikr   ikkinchi
jumlada   davom   ettiriladi,   ya’ni     boboning   yelkasida   o‘tirgan   nabira   alpinistga,
bobo esa tog‘ga qiyos qilinmoqda.    Keyingi birliklarga  nazar tashlaydigan bo‘lsak,
shoir   bahorni     tiriltiruvchi,     halok   bo‘lgan   insonning,     ya’ni   tabiatning
tiriltiruvchisi   sifatida   talqin   qilinmoqda   yoki   Ko ‘ zlari   to ‘ rt   bo ‘ lgan   onam
yonidan / Tomlarga   yugurib   chiqar   qizg ‘ aldoq /   Menga   yo ‘ l   qaraydi   uning tomidan   /   To ‘ rt   qibla   tutash   yo ‘ l.   Bari   –   aldoq.     “Ona   sog‘inchi”   nomli   ushbu
she‘rida   birgina   “Tomlarga   yugurib   chiqar   qizg‘aldoq”   jumlasidan   ijodkor   o‘z
go‘shasiga   ishorat   etmoqda,   deyishimiz   mumkin.   Qizg‘aldoqning   ko‘ylaklarini
shamol yulqisa-da,   u beparvo yo‘l qarab turaveradi,     ya’ni qizg‘aldoqning nozik
barglari to‘kilib ketsa-da,  u borolmayotganini, onasining sochlari oqarib qolganini
sog‘inchga yo‘yayotganining  guvohi bo‘lamiz.  Shamollar yulqiydi ko ‘ ylaklarini,/
U   tomdan   tusholmas   menga   yo ‘ l   qarab.   /   Onamning   sochida   sog ‘ inch   qariydi,/
Huvullab   yotadi   mensiz   to ‘ rt   taraf.   She’r   oxiri   u   bir   kuni,   albatta,   qishloqqa
qaytishini     ungacha   onasiga   qarashib   turishini   “singlisi   qizg‘aldoq”dan   iltimos
qiladi.    Senda ayb  yo ‘ q, bilaman,  /     ketmoqchi   emasding  qoshimdan./   Seni  avrab
olib ketdi yo ‘ l,/   laganbardor yo ‘ l.   Ushbu   misralarda   bu ayriliqqa sabab o‘z lirik
qahramoni   emas,   uni   olib   ketgan   yo‘lni   deydi   shoir   va   yo‘lni     laganbardor
kimsalarga o‘xshatadi.    
Bahor   hech   narsani   esdan   chiqarmas./   har   safar   gul   qo ‘ yar/   har   bir   qabr
poyiga.   Mana   shu   uch     misradan   tashkil   topgan   ajib   she’rning   o‘zidayoq
xayolimizga   birdan onalar   haqidagi   “Dunyoning ishlari” asari keladi, unda ham
shunday   “bahor   qabristondan   boshlanadi”   degan   jumlalar   bor   edi.   Chindan-da
bahor har  safar qabrlar poyiga gul qo‘yishni hech qachon yoddan ko‘tarmaydi.
Yana bir misraga e’tibor qaratsak:  Dalalar gumburlar – qahqah urar gul – /
bog ‘ larni uyg ‘ otar momoguldirak.   / Dalalar ko ‘ k kiyar –  ayoz qolar tul ,/
quyoshni   qitiqlab  maysa   kuldirar.   “O‘zbek  tilining   izohli   lug‘ati”   da   bu  so‘zning
ma’nosi quyidagicha izohlangan:    Tul –   eri yoki xotini o‘lib yolg‘iz qolgan; beva,
yesir.   Tul   xotin.   Tul   qolmoq.   Qancha-qancha   onalar,   kelinchaklar   tul   bo ‘ ldi.
Pastdagi   qo ‘ shnisi   tul   erkak,   juda   bo ‘ shang,   beozor   odam   edi.   F.Musajonov,
Himmat. 28
  Endi   misradagi     tul   qolmoq   so‘ziga   qaraydigan   bo‘lsak,   shoir   ayozni
ya’ni,   achchiq,   izg‘irin kunlarni tul qoldiryapti, ya’ni, bahor kelishi  bilan ayozli
kunlar o‘tib ketishini,   dalalar bahor libosini (ko‘k) kiyishi bilan ayoz beva bo‘lib
qolishini   o‘quvchiga   takrorlanmas   metafora   qilib   yetkazmoqda.   Hayot,   sen
28
 Ўзбек тилининг изоҳли луғати. V томлик.  2-жилд. – Тошкент: ЎзМЭ, 2006. – Б.185. sharobsan,   maysan   bir   so zim,/   Yigirma   to rt   yilki   to ymadim,   ayo./   Yurar   mayʻ ʻ ʻ
ichinda g ussalar yutib,/ Soqiyo, aysh qayon, uqubat qayon?(“Ayolg‘u”, 8).	
ʻ
Bu   misralarda     shoir   hayotni   mayga   o‘xshatib,   esda   qoladigan   metaforani
shakllantiryapti.   Nega   hayot   mayga   o‘xshaydi.   Sababini   izohlamaydi,   chunki
modern     she’riyat   vakili   bo‘lgan   Faxriyor   asosan   kechinmalarini   kitobxon   bilan
o‘rtoqlashadi:   Azon aytar muazzin   minoralar, /   falon yilki, /   karvonsiz saroylar va
xonaqohlar, /   bari-bari boyqushning mulki  (“Ayolg‘u”, 9).  Minoraning tik turishi,
ko‘kka bo‘y cho‘zib turishini shoir azon aytayotgan muazzinga taqqoslaydi va bu
taqqos to‘g‘ridan to‘g‘ri amalga oshadi.
Quyidagi   bandda shoir shafqatsiz  hukm chiqaradi, ya’ni  daholarni  jodugar
deb ataydi. Aslida bu hammaning xayoliga kelavermaydi, chunki daho so‘zini biz
ijobiy   ma’nda   ishlatamiz.   Dahoga   talpinma,   dahodan   talpin,/   Ma’nisin   unutma
qadim   oyatning./   Daholar   –   jodugar,   g oyalar   folbin,/	
ʻ   Ko zlarin   bog laydi	ʻ ʻ
insoniyatning.  (“Ayolg‘u”,  21);  Shoir  mavhum tushunchalarni ko‘proq metaforaga
aylantiradi   va   bu   bilan   shu   tushunchalarga   osongina   tavsif   beradi.   Masalan,
quyidagi   she’rlarida   Faxriyor   yurakni   vayron   bo‘lgan   ishq   qal’asiga,   vaqtni
sahroga,   sahroda   ketib   borayotgan   burnidan   ip   o‘tkazilgan   tuyalarga   qiyoslaydi.
G anim   yo q,   yurak   –   ishq   qal’asi   vayron,	
ʻ ʻ   So roqday   egildim,   egildim   yomon	ʻ
(“Ayolg‘u,53);   Vaqt   sahrosi./   Ketib   borayotgan   tog lar   karvoni./   Burnidan   ip	
ʻ
o tkazilgan  tog lar karvoni.(“Ayolg‘u,37); Tun tun emas – ko nglim qorasi,/	
ʻ ʻ ʻ
Yulduzlari   –   umid   yarasi,   (“Geometrik   bahor”,   33;   )Oynalari   singan   deraza   –
ko ngil,  (“Geometrik bahor”, 120); Bahor hech narsani sedan chiqarmas.
ʻ
Har   safar   gul   qo yar/   har   bir   qabr   poyiga.[27]    	
ʻ Haqiqatning     ko‘ylagi   bormi?
Shoir o‘z she’rida unga yolg‘izlikdan ko‘ylak kiygizadi,     lekin bu ko‘ylak odmi,
sababi ayon, nochorlik. Qolgan sharh, izoh she’rxonning o‘ziga, muhimi shoir shu
holatni   metafora   va   jonlantirish     orqali   tavsiflay   olgan:   Yolg onlar   yaltirab	
ʻ
turganda,/ ayniqsa,/ xushomadlar kiyganda ipak,/ yolg izlik – haqiqatning/ nochor	
ʻ
kiygan   odmi   ko ylagi.(“Ayolg‘u”,60)  	
ʻ Shoir   bir   she’rida     yurakning   urishini   inson
qadamiga   qiyoslaydi:   She’r   yozgisi   kelar   odamning   /to‘yib-to‘yib   kun   qatorasi/
Gursillaydi yurak qadami, / lekin ko‘rinmaydi qorasi  (“Izlam”, 123).   S h oir   Faxriyor     she’riyatida   voqelikka   kinoya   orqali   nazar   tashlash   ancha   ustun.
Aslida   kinoya     badiiy   tasvir   vositasi   sifatida   juda   qadimiy,     eramizdan   oldingi
davrdan boshlab  to  bugungi  adabiy  jarayongacha  bo‘lgan  badiiy vositalardan  biri
sanaladi.   Ushbu   badiiy   vositaga   Aristotel   ahamiyat   qaratadi   va   uning   ilk
ko‘rinishlari   berishga   muvaffaq   bo‘ladi.   O‘rta   asr   hamda   XX   asrda   bu   vosita
adabiy   jarayonda   asosiy     o‘rinni   egallay   boshlaydi.   Shu   sabab   bir   qancha
adabiyotshunoslar,     jumladan:   Atoulloh   Husayniydan   boshlab   Fitrat,
B.Sarimsoqov,     N.Hotamov,   T.Boboyevlar   bu   atamaning   o‘ziga   xos
xususiyatlariga   ta’rif   berishadi.     Biroq   A.Fitratdan   tashqari   biror   adabiyotshunos
kinoyani   o‘zbek     she’riyatda   qo‘llanilishi   xususida   so‘z   yuritmaydi.   Yuqorida
ta’kid   etganimizdek,     kinoya   she’riyatda   ham   muhim   ahamiyatga   ega   bo‘lgan
masalalardan   biridir.     Kinoya   istehzo,   piching   ma’nosining   ottenkalarini   hamda
satirik   ruhni   ifoda   etishi   mumkin.   Shoirning     “Onlayn   hayot”   she’rida     hozirgi
hayot,   yoshlarning       internet   kommunikatsiya vositalariga berilib ketishi, uning
ijobiy jihatlaridan   tashqari salbiy tomonlari   borligini, sabablarini tushuntirmaydi
shoir,   izohlamaydi ham,   faqat shu salbiy jihatlarning yomon oqibatlarini kinoya
orqali   tasvirlaydi:   oylik   kerak   emas   bu   qizga,/   like   yig‘adi   ijt.tarmoqlarda./   Like
sanaydi,   yana   like   izlar/   bir-bir   bukib   barmoqlarini./Likelarini   joylar   sandiqqa?/
saralab  oladi bittalab./  Jandasin yechmagan gadoy kabi/ yiqqan har bitta like-ni/
hech   kimsaga   bermas,   atoyi/   xudo   bilar.   Adidas,   Nike-ni   /egalari   xatlab
olganday   /likelariga   egalik   qilar,/   boshqa   ishi   qurib   qolganday/   har   bittasin
boshini  silar./  Kun kelar bir like-ni tanlar qiz,/  Nikohni  o‘qittirar o‘shanga. To‘y
virtual   bo‘ladi     so‘zsiz,   /   biror   website   bo‘lar   go‘shanga/   Urfdan   chiqib   ketdi
gilamlar/   Like-dan   bola   ko‘radi   ayol./   Dam   bu   damdir   –   online   damlar,   /   omon
bo‘lsin   virtual   hayot!   …   (“Izlam”,   233).   I nternet     kommunikatsiya   vositalariga
mukkasidan   ketgan   bir   qiz   timsolida   hozirgi   aksariyat   yoshlarning   vaqtini,
imkoniyatlarini   behuda   sarflayotgani,   baxtini   ham   boy   berishi   mumkinligini
kinoya   yo‘li   bilan   ochib   beradi.   Shu     sababdan   Faxriyor   ijodi   bugungi   o‘zbek
she’riyatida   muhim   o‘rin   tut adi.   U   yaratgan     she’rlar   o‘zining   yangi   ohanglari,
yangi mazmundagi qarashlari bilan o‘zbek she’riyatini boyitib kelmoqda. Ayniqsa, shoir   ijodida   kinoyaning   o‘rni   o‘zbek   she’riyatini   yana   bir   qirrasini   ochishi   bilan
ham belgilanadi. Shoir  hayotiy haqiqatni  ikki vosita bilan ochib beradi:  1.Kinoya
2.Ayni   shu   zamonning   o‘zgarishlarini,   jamiyatdagi   o‘zgarishlarni   o‘zida   aks
ettiradigan  neologizmlar. Bundan  tashqari  dostonlarda  ko‘p  qo‘llaniladigan     Dam
bu   damdir   o‘zga   damni   dam   dema,   boshing   eson   davlatingni   kam   dema
misralaridagi     dam   bu   damdir   birikmasi   ham   kinoyani   yanada   mustahkamlashga
xizmat   qilmoqda.   B u   haqida   ilmiy   tadqiqotlarda   ham   fikr   bildiriladi:   “ S h oir
neologizmlardan   foydalanar   ekan,   to‘g‘ridan   to‘g‘ri   hayotga   bo‘lgan   munosabat
ochila boradi. Umuman, neologizmlar har doim ham shoir g‘oyasini ochib berishga
imkoniyat   bermaydi.   Ushbu   she’rda   esa   kinoyaning   asl   mohiyatini   berishda
neologizmlardan   foydalanadi.   Zamonaviy   texnikaga   oid   terminlarning   bu   kabi
qo‘llanilishi zamondosh ruhiyatini jonli muloqotga yaqinlashtiradi. Ushbu she’rda
biz   achchiq   hayot   haqiqatini   kuzatamiz.   Achchiq   kulguga   esa   umuman,   o‘rin
qolmagan.   E’tiborni   tortadigan   yana   bir   jihat,   shoir   hech   qanday   ijodiy   idealni
qarama - qarshi qo‘ymaydi .  S h oirning xulosasi yoshlar hayotiga bo‘lgan munosabat
sifatida beriladi ”.  29
 
Faxriyorning   quyidagi   she’rida   ham   kinoya   voqelikka   g‘oyaviy - hissiy
munosabatni   ifoda   etishda   xizmat   qiladi:   tokni   sovuq   urib   ketdi   bu   yil   ham /   bir
zamonlar / uni   ochish   uchun /   ko‘kqarg‘aning   qaytishin   kutgan   qishloq / bugun
televizorga   qarab tirikchilik qiladi .   Buni zamirida hayotdagi oddiy hayot tarsi aks
ettirilayotgandek, ya’ni avval  hozirgidek ob-havo haqida bir kun, bir hafta, biro y
oldin   ma’lumot   berilmagan.   Insonlar   texnika   orqali   olingan   xabarga   emas,   tabiat
belgilariga  qarab ish  qilishgan.  Lekin bugungi   kundagi  zamonaviy  texnologiyalar
sabab bunga hojat yo‘q. Lekin…hamma gap mana shunda. Shoir bu fikrni davom
ettiradi:     bilmaydiki /   ko‘kqarg‘adayin /   televizor   bir   so‘zli   emas /   kechagi   gapini
bugun qaytarib ham olaveradi . (“Izlam”, 115). Bu sekingina aytilgan o‘tkir kinoya
nimalarga   ishora?   Bundan   ko‘p   mazmun   toppish   mumkin,   bu   misralar   juda   katta
haqiqatlarni   ochib   berish   mumkin.Ammo   shoir   bu   fikrlarni   o‘ylashni
29
  Давронова   М.   Ҳозирги   ўзбек   шеъриятида   индивидуал   услуб   поэтикаси.   (Усмон   Азим,   Иқбол   Мирзо,
Фахриёр ва  Абдували  Қутбиддин мисолида): Филол.фан.докт(DSc)...дисс. – Самарқанд, 2019. –B.66. kitobxonnning   o‘ziga   havola   etadi.   S h oirning   “Ekologik   she’r”i   ham   xuddi   shu
yaqin   ma’nolarni   ifodalaydi.   Shoir   yuqoridagi   uchala   she’rida   ham   jamiyatdagi
illatlar,   muammolar   haqida   fikr   yuritadi,     ayni   vaqtdagi   kamchiliklarni   qalamga
oladi:   Daryo, /     sen   zahar   ichgansan,   xastaxonaga /   olib   bormoqlikning   o‘zi   bir
g‘urbat. /   S h ahar - ku     notanish,   qishloqda   esa /   bir   xastaxona   bor   va   u   ham
tirband. /Bu   bandda     shoir     suv   hamma   narsani   tozalashiga   ishora   qilyapti,   lekin
suvning   o‘zi   notoza     bo‘lsa-chi,   daryolar   ifloslangan   bo‘lsa,   uni   qanday   tozalash
mumkin.   Asli     shu   savollarni   shoir   insoniyatga   beradi,   lekin   daryoga   murojaat
qiladi.Bu   yerda   shoir   ikkinchi   bir   muammoni   ham   aytib   ketyapti.   Qishloqdagi
kichik,   imkoniyatlari   chegaralangan,   shifokori   kam,   mutaxassisligi   o‘rta
ma’lumotli   kadrlardan   iborat   shifoxona   muammosini   ham   kichik   she’rga   bir
bandga   yuklayapti:   Daryo, /     imtiyozlar   guvohnomasi /   senda   yo‘q - ku?   Navbat
saflari haryoq. /  Do‘xtirlarga    navbatda turib   qurib    ketmasmisan, kasalmand daryo!
(“Ayolg‘u”,   17).   Kechinmaning     sababkori,   daryoga   murojaat   orqali   shoir   o‘zini,
faqat   o‘zinigina   emas,     millatparvarlarni     qiynayotgan   muammolarni   aytmoqchi
bo‘ladi.    Ritorik murojaat  orqali              javob topib bo‘lmas muammoni tilga oladi.
S h ahar va qishloqning    zidlash   orqali ikki xil turmush tarziga ishora qiladi, lekin
ikkalasida   ham   muammolar   yetarli   ekanligini   gapirib   o‘tirmaydi.   Ammo
kitobxonning   o‘zi   buni   anglaydi.     Bu   she’   daryo,   shifoxona   ramziy.   Bular   orqali
kelajakka   bo‘lgan     munosabat   tasvirlanadi.   Chunki   bu   tariqa   hayot   kechirish,
barcha   narsani   boy   berishga   olib   kelishini   nazarda   tutgan   holda   shoir   barchani
kinoya orqali  ogohlikka da’vat  etadi:   Daryo,/  Seni  qandoq cho‘miltiramiz,/Qayda
yuvinarsan, bo‘lg‘anchiq daryo?/ Hammomga olib borayinmikin,/ Qaynoq suvdan
qo‘rqarmisan   yo?   (“Ayolg‘u”   ,   17).   Xullas,   Faxriyor   o‘z   asarlarida   turli   usullar,
badiiy tasvir vositalari orqali yangicha  shakl, yangicha talqin, yangich yondashish
orqali     bugun   va   kelajakka   munosabatni   o‘zgartirish   va   inson   idrokini   uyg‘otish
lozimligiga ishora qiladi. 
Epitet.   Faxriyor   mavhum   otlarning   sifatlashga   intiladi   va   ayni   mana   shu
sifatni   poetik   aniqlovchiga   –epitetga   yuklaydi.   Masalan,   shoirning   “Ayolg‘u” to‘plamiga kirgan she’rlarida    Janda umid, qo‘rg‘oshin xayollar,  savdogar yurak,
donishmand kul,  qirmiz qor, rangsiz fasl, shamsiz parvona, jigarxun baytlar, g‘am
kurtaklari,   ishq   ertaklari,   umid   dashtlari,   hazin   navo,   zangli   hasrat,   yamalgan
yurak, chaqnagan damlar, armonli tengsizlik, vido tuyg‘ulari,  tunsevar tuyg‘ular,
jafokash   so‘z   kabi.   Bu   epitetlar   orqali   mavhum   so‘zlardagi   mavhumlik   aniqlik
tomon   siljiydi:   Janda   umid,   qo‘rg‘oshin   xayollar,     savdogar   yurak,   donishmand
kul   kabi.   Aniq   otlar   oldidan   kelgan   sifatlashlar   aniq   otning   asl   sifatidan
boshqacharoq   ishlatiladi .     qirmiz   qor   kabi.   Yuzlarimdan   oqsoch   iztirob/
Tabassumni   sidirib   tashlar./Ko zyoshlarim   -     bir   hovuch   tuproq,   Hodiy   kabiʻ
hijratga boshlar…  ( “ Ayolg‘u ”   , 9 7.)  Izlaringni ko‘mar qirmiz qor, yaralari bitmas
xotirning, tugamaydi bu sitam, bu zor     (“Izlam”, 69). Qo‘rg‘oshin     xayollar ezadi
bag‘rim, / Janda umidlarga solaman yamoq  (“Izlam”, 87). 
2.3.Shoir she’riyatida grammatik birliklar  lingvopoetikasi 
Nutqning   estetik   ta`sir   kuchini   kuchaytirishda,   obrazlilikni   ro`yobga
chiqarishda ijodkorga barcha leksik, grammatik vositalar yordamga keladi va u til
birliklari   individual   obraz,   xarakter,   manzaralar   yaratishda   vosita   bo`lib   xizmat
qiladi. Shu o`rinda S.Karimovning   quyidagi fikrlari diqqatga sazovordir: “… Bu
uslub   doirasida   til   vositalari     imkoniyatini   yanada   kengayishini   ta’kidlab   o‘tish
o‘rinli   bo‘ladi.     Muhimi   shundaki,     bu   o‘rinda   ularning   badiiy-estetik   vazifani
bajarishi   birinchi   darajali   vazifaga   aylanadi.   Til   vositalari   badiiy   obraz   yaratish
vazifasiga bo‘ysundiriladi. Aslida   badiiy obraz yaratishga  xizmat  qilishi  bilan til
birliklarining   qimmati   yanada   oshadi,   go`yo   ijtimoiy   munosabatlardagi   til
muammosining   yuqori   pog`onasida   –   badiiy   tafakkur     mahsuli   bo‘lgan   adabiy
poetik   asarlarning   yuzaga   kelishida   xizmat   qiladi”.   30
        Badiiy   obraz   yaratishda
so‘z   turkumlari,   grammatik   vositalar,   sintaktik   birliklar   ham   alohida   vazifa
bajaradi.   Bu   Faxriyor   ijodida   ham   ko‘rinadi.   Faxriyor   noan’anaviy   uslubda   ijod
qilar   ekan,     lingvopoetik     xususiyatga   ega     bo‘lgan   har   bir   grammatik   sath
birligidan   unumli   foydalanadi.   Masalan,   uning   she’riyatida   mavhum   otlar   ko‘p
uchraydi,   bu   mavhum   otlarni   sifatlashda   ot   va     sifatlardan,   asliy   va   nisbiy
30
 Каримов С.  Ўзбек тилининг бадиий услуби. – Самарқанд: Зарафшон нашриёти, 1992. –Б.34. sifatlardan     keng   foydalaniladi.   Misol   uchun     Faxriyorning       sonnet   janrida
yozilgan  bir she’rini olib qaraylik:   Majruh yuragimning kunjaklariga / nur bo‘lib
enadi   baxmal   ovozing/   Kuy   qanot   bog‘laydi   ruhning   paridan/   namxush
kechalarning zil havosiga/ g‘ussalar tarqaydi gul atri bo‘lib, / yulduz bo‘lib tarqar
qo‘rg‘oshin g‘amlar/ Men endi o‘lmayman, nobarhaq o‘lim,  Go‘ro‘g‘liday yulduz
chaqnagan   damlar.   /   Zirqirab   singiydi   suyaklarimga/   unut   ehtirosning   zangli
unlari/   Dilbarim   yana   shu   xotir   zarilmi?   /Og‘inar,   sog‘inar,   yog‘inar   yurak,/
ovozingda erir kimsiz  tunlarim, / baxtsizlikka  ko‘ra, baxtimga ko‘ra    (“Ayolg‘u”,
198). Bu misralarda yurak, kuy, ruh, pari, havo, g‘ussalar,  gul, atri, g‘amlar, umid,
ovoz,   o‘lim,     Go‘ro‘g‘li,   yulduz,     damlar,   suyak,   ehtiros,   unlari,   dilbarim,   xotir,
tun,     baxtsizlik,     baxt   kabi   otlar   qatnashayotgan   bo‘lsa,   shulardan       o‘n   uchtasi
mavhum   ot,   o‘ntasi   aniq   ot   sanaladi.   Shu   otlarni   sifatini   aniqlashda   majruh,
baxmal, namxush,    zil,   qo‘rg‘oshin,   nobarhaq, chaqnagan,   zangli  kabi  ot, sifat,
sifatdosh qatnashgan.   Ko‘rinadiki, ot so‘z turkumi she’riyatda ham faol. Faxriyor
otga   xos   kichraytirish-erkalsh     shakllaridan   ham   unumli   foydalangan.   Ushbu
misralarda -jon erkalash qo‘shimchasi o‘ziga xos vazifa bajarmoqda. Tun tun emas
ko‘nglim   qorasi,   yulduzlari   –   umid   yarasi,   olis   ikki   dilning   orasi,   xudojon
(“Izlam”,   98)   Shoirning     o‘ziga   xos   uslubidan   biri     ko‘p   so‘zlarga   jins
kategoriyasini qo‘llaydi. To‘g‘ri bizda jinsni ifodalovchi  grammatik vosita mavjud
emas.       Biroq   shoir   arab   tiliga     xos   bo‘lgan   –a   qo‘shimchasidan   foydalanib,
individual uslub yaratishga harakat  qiladi.   Hijronam, hijronam, bahorlar qaytadi,
izlaringni   chechaklar   ko‘mar.   G‘aming   ilinjlarni   haydadi,   sog‘inchlarni   ketdi
o‘marib   (“Izlam”,   68);   Kuymoq   bo‘ldi   mening   nasibam/baxtiyorlik     sening
qismating/baxtmi   zomin   bo‘ldi   masiham /   baxtimizga   baxt   musibati   (“Ayolg‘u”,
157) .  
Faxriyor   she’riyatida     olmosh   so‘z   turkumi     faol   qo‘llanilgan.   Biroq   shoir
o‘z she’rlarida   so‘roq olmoshlarining   tarixiy variantlaridan ko‘proq foydalanadi:
So‘nayotgan yulduzday ma’yus/ ko‘ksingda gullar porlaydi –/ so‘nggi daf’a, meni
ul   qayu   –/     judoliqlar   sari   chorlaydi?..   …(“Izlam”,   35)   Nechuk   soz   nigohning
sarg armasligi,/  Archa yashilligi  unda hayotning.     (“Ayolg‘u”, 122); Sen, tadbirʻ qayondir,   bilolmay qolding,/ qismating   qayondir , ismat –   qayondir?    (“Ayolg‘u”,
192).
Fe’l   so‘z   turkumining   barcha   grammatik   vositalari   arxaik,     dialektal
shakllari   bilan   birgalikda   Faxriyor   individual   uslubini   hosil   qiladi:   Masalan,
fe’lning  orttirma nisbat shaklini qo‘llashda  ham Faxriyorda o‘zgachalik ko‘ramiz.
Bizga   ma’lumki,   -t   orttirma   nisbat   qo‘shimchasi   hozigi   o‘zbek   adabiy   tilda   unli
tovush   bilan   tugagan   so‘zga   qo‘shiladi:   o‘qit,   bo‘shat,   so‘rat,   to‘lat   kabi.   Biroq
Faxriyorda  mana shu -t orttirma nisbat qo‘shimchasi undosh bilan tugagan so‘zga
–tir,   -dir   qo‘shimchasi   o‘rnida   qo‘llaniladi:   O‘zgartaman   dunyoqarashni,/
tashabbuslar   bilan   chiqaman./   Oqizmayman   behuda   yoshni,   /   Ko‘zlarimga   paxta
ekaman   (“Ayolg‘u”,  36);   Ishonchimning  qizargan   joylarini  men  /  Buyoq  chaplab
oqartaman   (“Ayolg‘u”, 78)
Istak   maylining   ko‘plik   shakli   –aylik   o‘rnida   Faxriyor   boshqa   shaklni
ishlatadi. Bu she’rga  allaqanday erkalik, yengillik kiritadi: Xokistar xok istar, pok
istar – /  Muhabbatni yuvib ololi…Har kimning yo‘liga bir Yasrib muztar./ Yallama,
yorim, yallola    (“Ayolg‘u”, 97). I shaxs istak mayli ham Faxriyorda o‘ziga xos –
ayin tarzida qo‘llaniladi va istak-xohishni yanada oshiradi:  Ne deb avrayin, ne deb
elanay, / qandoq qaytarayin bu yo‘ldan uni/ Yurak ketib borar/  Nachora mening/
Shu bebosh yurakka qolgandir kunim  (“Ayolg‘u”, 84).
Sifatdosh   shakli   ham   Faxriyor   she’riyatida   arxaik   shakl   orqali   beriladi:
Umuman  ro‘y bermas voqea, / Ro‘y berguchi menman, umuman. (“Ayolg‘u”, 19).
Sifatdoshning   badiiy     ifodaga   xos   ko‘rinishlari   Faxriyor   she’riyatida   faol:   Tugab
borar   kuz   ham.Yil   –tamom!/   Iztiroblar   tushadi   ishga:/   shamol   to‘zg‘utgulik   yo
sichqon/ uyasiga tashib ketgulik/ yozilmabdi  bir satr, ishon,yoki tutantiriq etgulik
(“Izlam”,   123).   Shaxs-son,     zamon   shakllarini     qo‘llashda   ham   shoir   o‘ziga   xos
yo‘l tutadi. 
Shoir she’riyatida  taqlid so‘zlar faol qo‘llanilganligi bilan ajralib turadi. Bu
haqida   M.Xolovaning   tadqiqot   ishida   ham   fikr   bildirilib,   taqlid   so‘zlardan
foydalanish  modern adabiyotda an’anaviy o‘zbek she’riyati uchun xos bo‘lmagan birliklarning     yangi   she’riyatda   keng   qo‘llanilayotgani   haqida   aytib   o‘tiladi. 31
Haqiqatan   ham,     Faxriyor   she’rlarida   taqlid   so‘zlar   holatni   tasvirlash     uchun
ishlatilgan. Masalan,  “Yoziq” she’rida taqlid so‘zlar shu vazifani bajargan:   Jonim
qurbaqaga aylanadi: Vaqq!/ ….Bu kecha, bu kunduz kechadi, nay-na-nay, nay-na-
nay,  nay-na-nay…/Qulog‘iga  simob   singari   erib,   qurbaqa   duduqlanib  o‘qiyotgan
tarix singadi: qurrr, qurrr, qurrr…/ Qarg‘alar qarg‘anar: qarrr-i- karrr, qarrr-i-
ikarrr… /(“Ayolg‘u”, 43-44).
Shoir   she’riyati     sintaksisi   haqida   gap   ketganda,   sodda   gaplar   faol
qo‘llanilgan.   /noodatiy   birikmalar   ko‘p.     Atov   gap,     ajratilgan   bo‘laklar,   uyushiq
bo‘laklar   juda   kam   qo‘llanilgan.     Undalma,   kiritmalar   ham   faol   emas.   Shoir
she’rlarida dilbarim, gulim kabi  so‘zlar yorga nisbatan undalma bo‘lib kelgan. 
Undalmadan     foydalanishda   ham   Faxriyor   o‘zgacha   yo‘l   tutgan,   ya’ni   shoir
borginam   so‘zini   undalma   vazifasida   qo‘llagan.   Aytarimga   so‘z   yetmaydi,
kutarimga   ro‘z   yetmaydi,   kelaringga   ko‘z   yetmaydi,   borginam,   sen   o‘zing
bormisan?   (“Izlam”,   94) Poetik   sintaksis   vositalari   shoir   she’riyatini   bezagi
bo‘lgan, desak yanglishmaymiz.
2.4. Poetik sintaksis turlarining Faxriyor  she’riyatida qo‘llanilishi
  Poetik   sintaksis   –   bu   nutqni   shakllantirishda   ishtirok   etadigan   maxsus
vositalar tizimidir.  Poetik sintaktik vositalariga nimalar kiradi?  S.Karimov “Badiiy
uslub va tilning ifoda tasvir vositalari” kitobida   qadimdan sintaktik figuralarning
antiteza,   amfiteza,   akroteza,   apokopa,   asindeton   (bog‘lovchisizlik),   assonans,
gradatsiya   (klimaks,   antiklimaks),   diateza,   zevgma,   tovushga   taqdid,   oksumoron,
padistola,   paronomaziya,   poliptoton   (poliptot),   parallelizm,   polisenditon
(ko‘pbog‘lovchilik), sanash, ritorik murojaat, ustunlar tengligi, tenglik, sinoykoza,
sillepsis,   segmentatsiya,   uch   ustunlik,   kichraytirish,   jim   qolish,   xiazm,   ellipsis,
inversiya   kabi   turlari   bo‘lganliklarini   va   ularning   ko‘plari   hozirgi   zamon
poeziyasida,  jumladan, o‘zbek poeziyalarida mavjudligini aytib o‘tadi. 32
31
  Холова М. Ўзбек модерн шеърияти: тарихи ва назарияси. –Тошкент: Наврўз, 2018. –Б . 96 .  
32
  Каримов С.  Бадиий услуб ва тилнинг ифода тасвир воситалари. – Самарқанд: СамДУ нашри, 1994. –Б.42. Poetik   sintaksis   vositalaridan   biri   antiteza   shoir   she’riyatida   alohida   o‘rin
tutadi.   “Antiteza-badiiy asarda bir-biriga zid ma’noli so‘zlarni yonma-yon qo‘llash,
qarshilantirish     san’atidir”. 33
    Shoir     va     yozuvchilar     voqelikni     narsa     va
hodisalarning   belgi-xususiyatlaridagi   farqli   tomonlarini   ko‘rsatishda,   bir-biriga
qarama-qarshi   qo‘yib   tasvirlashda   kuchli   stilistik   vosita   antonimlardan   o‘rinli
foydalanadi.   Faxriyor   she’riyatida   ham   antiteza   usuli   juda   ko‘p   uchraydi.  Chunki
modern   she’riyatda   inson   kechinmalari   asosiy   g‘oya   qilib   olingan   ekan,   bu
kechinmalar  ziddiyatlar   asosida  yashaydi.   Inson  bir-biriga zid  o‘y-xayollar  ichida
hamisha qiynaladi, u zid tushunchalarni ko‘proq taqqoslaydi, o‘z “men”ini  topish
uchun ham  unga taqqoslash kerak bo‘ladi. Yaxshilikni anglash uchun yomonlikni
solishtiradi, oqning boshqa ranglardan farqini unga tamoman zid bo‘lgan qora bila
qiyos   qilib   anglaydi,   hayot   qadrini   tushunishda   o‘limni   o‘ylaydi.   Faqat   shoirning
o‘zi   aytganidek,  tasavvurga  dosh  berolsa   bas.  Antitezaning  ana shu  jihatlari  bois,
she’riyatda keng qo ‘llaniladigan vosita sanaladi. Faxriyor esa bu vositadan o‘ziga
xos tarzda foydalanadi:  Baxt o‘tar, baxtsizlik o‘tar –yo‘q hisob, garchi yurak hisga
yum   talanadi   (“Izlam”,   60):   O‘nglar   azobidan   tushga   qochaman,   bilmadim,   bu
nechuk   vahiy   yo   farmon,   tushlar   eshigini   senga   ochaman.     (“Izlam”,   60).   Shoir
antiteza   usuli   yordamida   lirik   qahramonning   holatini   juda   oddiy   tarzda,   osongina
ochib   beradi:   Yoding   bilan   yashamoq   og‘ir,   yashamaslik   og‘ir   undan   ham…
(“Izlam”, 68).   
Anafora     ifoda   tasvir   vositalardan   sanalib ,     Faxriyor   she ’ riyatida   ta ’ kid ,
emotsional - ekspressivlikni   oshirish   maqsadida    ko ‘ p   qo ‘ llanilgan .   Anafora  usulida
she’riy   asarda   misralar   boshidagi   so‘z   yoki   birikma   takrorlanadi.   Antik   dunyo
mutafakkirlari   gapning   doimo   bir   so‘z   bilan   boshlanishi   nutqqa   joziba   kiritadi,
uning tantanavorligi va hayotiyligini ta’minlaydi deb hisoblaganlar. Shuning uchun
anaforaga nutqning bezagi, tashqi belgisi deb emas, balki ma’noni ko‘chaytiruvchi
vosita   deb   ham   qarash   kerak. 34
Demak,   sobit   tepadagi   ko k,/Demak,   hali   hayotʻ
33
 Йўлдошев М. Бадиий матн  ва унинг лингвопоэтик таҳлили  асослари.  –  Тошкент: Фан,  2006.  –Б.  63-б.
34
  K аримов   С.   Бадиий   услуб   ва   тилнинг   ифода   тасвир   воситалари.   Ўқув   қўлланма.   –Самарқанд:   СамДУ
нашриёти, 1994. –Б.58. ustuvor./Demak,   yo qdir   alqashga   hojat/   oyog i   osmondan   kelganni.ʻ ʻ
(“Ayolg u”,120);Ne   bahor,   men   uni   sog inmay   qo ydim,/   Ne   sabr   kosasi   –   hajr,	
ʻ ʻ ʻ
may   quydim/     Ne   orzu   edingki,   armonga   yo ydim,/   Gulim   /   ruxsoringni	
ʻ
ko rolmadim   bir.     (“Ayolg u”,134);   Peshonaga   ko nmaydi   ko ngil,/garchi   endi	
ʻ ʻ ʻ ʻ
vido   aytadir,/   garchi   endi   umidlar   so ndi,/garchi   endi   sendan   qaytadir.	
ʻ
(“Ayolg u”,172). na shaklini topgan umidlar,/ na mazmunin topgan armonlar,	
ʻ
na manzil ayonligi,/ na yo l va na yo lsizlik,/ na ixtiyor, na ixtiyorsizlik/na ko ngil,	
ʻ ʻ ʻ
na ko ngilsizlik bor.  (“Ayolg u”,221). Armon – gul sig magan manglay torligi,/	
ʻ ʻ ʻ
Armon – qo l sig magan ikki jahoning,/ Armon – sevilmagan dilning borligi,/	
ʻ ʻ
Armon – qo ling emas, ko z yoshing qoni.  (“Ayolg u”,222)
ʻ ʻ ʻ
Epifora.   Jumla   oxirida   tovushlarning,   so‘zlarning,   so‘z   birikmalarining
takrorlanishi     epiforadir.   Ayrim   tadqiqotchilar,     masalan,     A.   T.   Rubaylo,
takrorning     bu   turi   Sharq   poeziyasiga   xos   xususiyat   ekanligini   ta’kidlagan. 35
Haqiqatan   ham,     sharqda   so‘z   oxirida   takror   so‘z   qo‘llanilib,   radif   deb   atalgan.
Mumtoz   adabiyotimizdan   oziqlangan   hozirgi   zamon   she’riyatida   ham   misra
oxirida     ma’lum     bir   so‘zning     takrorlanib   kelishi   ifoda   tasvir   vositalaridan
sanaladi:   Ne   nayson   edingki,   abr   kelmadi,/   qoshing   qarosidan   qadr   kelmadi,/   na
jahru   na   zikru   sadr   kelmadi.     (“Ayolg u”,113).  	
ʻ Ne   rostki,   dunyoning   yolg onlari	ʻ
mo l,/   Bermog i   mushkuldir,   olganlari   mo l,/   Ne   g amki,   ketgandan   olganlari	
ʻ ʻ ʻ ʻ
mo l,/   Gulim,   ruxrsoringni   ko rolmadim   bir.   (“Ayolg u”,134);   Gullarga
ʻ ʻ ʻ
qarayman, gulim yo q mening,/ Yo llarga qarayman yo lim yo q mening, /Yondim-	
ʻ ʻ ʻ ʻ
u,   kuydim-u,   kulim   yo q   mening,/   Gulim,/   ruxsoringni   ko rolmadim   bir.	
ʻ ʻ
(“Ayolg u”,134);     shafqat   deb   atalgan   qahr   bor   bunda/   ko z   yosh   deb   atalgan	
ʻ ʻ
taqir   bor   bunda/   yurak   deb   atalgan   sag ir   bor   bunda/   yo qdan   faqat   muhabbat	
ʻ ʻ
yo qdir 	
ʻ (“Ayolg u”,152).	ʻ
Adabiyot     ilmida   oksyumoron   deb   ataluvchi   hodisada   ham   mantiqan   biri
ikkinchisini   inkor   etadigan,   bir-biriga   mazmunan   zid   bo‘lgan   ikki   tushunchani
ifodalovchi   so‘zlar   o‘zaro   qo‘shib   qo‘llaniladi.   Oksyumoron   grekcha   so‘z   bo‘lib,
35
  K аримов   С.   Бадиий   услуб   ва   тилнинг   ифода   тасвир   воситалари.   Ўқув   қўлланма.   –Самарқанд:   СамДУ
нашриёти, 1994. –Б.59. “ o‘tkir ,   lekin   bema’ni ”,   –   degan   ma’noni   bildiradi.   Ular   ayrim   adabiyotlarda
“ okk a zional   birikmalar ” ,   “ noodatiy   birikmalar ”     yoki   “ gayriodatiy   birikmalar ”,
deb ham  yuritiladi. Bunday birikmalar  individualligi, yangiligi, ko‘nikilmaganligi
va ohorliligi bilan tasvir ifodaliligini ta’minlaydi: Sokin hayqiriq (M.Ali).  Otashin
muz, yonginli  daryo, so‘qir lomakon, qora nur, yalangoch shuur, yaxlagan sarob
(R.Parfi), oppoq tun, so‘zsiz suhbat   kabi birikmalar oksyumoronga misol bo‘ladi.
Bunday   gayriodatiy   birikmalar   antitezaning   bir   ko‘rinishi   sifatida   talqin   qilinadi.
Ma’lumki, istalgan ikki so‘zni biriktirish bilan oksyumoron yuzaga kelavermaydi.
Bunday   birikmalar   yozuvchining   badiiy   tafakkur   mahsuli   hisoblanadi.   S h uning
uchun gayriodatiy birikmalarni mantiqsizlik bilan bog ‘ lash mumkin emas. Ularga
estetik   hodisa   sifatida   yondashish   zarur.   O‘ zaro   bog ‘ lanmaydigan   so‘zlarni
bog ‘ layotgan   kuch   nimada?   Ularning   birikib   badiiy   effekt   berishi   uchun   qanday
ifoda  imkoniyati  mavjud?  Yozuvchini   bunday  “maromsiz”    birikmalar  yaratishga
nima   majbur   qildi?   kabi   savollar   bilan   mazkur   hodisa   mohiyatiga   kirib   borish
mumkin 36
.   Faxriyor   ham   insonning   tubsiz   xayolot   olamini,   sarhad   bilmas
tasavvurlarini   ifodalashda   oksyumoron   tasvir   usulidan   faol     foydalanadi.   Shu
o‘rinda   aytish   mumkinki,   modern   she’riyat   vakillari   uslubida   aynan   oksyumoron
juda   keng   qo‘llanadi.   Aynan   she’rxon   ko‘z   o‘ngida   tasavvur   oson   paydo   bo‘lishi
uchun   noodatiy   birikma   kuchidan   foydalaniladi.   Shoir   she’rlarida   bormay   turib
qaytmoq,   sadosiz   aks,   baxt   musibati,   chatnayotgan   muz,   umidini   uzgan   umid,
sababsiz   oqibat,   gulsizlik   chaman,   so‘zlanmagan   so‘z,   baxtsizlikni   qizg‘anmoq,
baxtsizlikni   istamoq,     tushning   tushi,   gunohsizlik   fojiasi,   go‘zal   o‘ldirmoq,   kabi
oksyumoronlar uchraydi. Shoir bu noodatiy birikmalarni shinchaki qo‘llagan emas,
u   ma’lum   maqsadda   ikki   antonimni   yonma-yon   qo‘yib   tasvirlashga   qaror   qilgan.
Masalan,   b ormay turib qaytayapman men,   /   qaytayotgan sadosiz aks. / Samo’ emas
tushayotganim /   zikr   emas,   bor-yo‘g‘i,   raqs   misralarida   bormay   turib   qaytmoq,
sadosiz   aks   oksyumoronlarini   xayolan   hamma   narsa   sodir   bo‘lishi   mumkinligini
anglatish uchun qo‘llagan   (“Ayolg‘u”, 92.)
Masalan,   ma’lum   davr   bizning   yurtimizda   diniy   amallarni   bajarish
36
 Йўлдошев М. Бадиий матн ва унинг лингвопоэтик таҳлили асослари. –Тошкeнт: Фан, 2006. –Б.80-82. taqiqlangani,     o‘tmishdagi   o‘lkalararo   savdo   karvonlari   to‘xtab   qolgani,
mustamlakachilikning   og‘ir   ko‘rinishlari   barchasi   quyidagi   k arvonsiz   saroy
noodatiy birikmasi (chunki odatda karvonsaroy bo‘lishi kerak)  orqali anglashiladi :
Azon   aytar   muazzin   minorlar, /   Falon   yilki,   /   Karvonsiz   saroylar   va   xonaqohlar, /
Bari-bari   boyqushning   mulki   ( “ Ayolg‘u ”,   9. ).   Yoki   quyidagi   she’rga   diqqat
qilaylik.   Lirik   qahramon   uchun   yorga   yetisha   olmasligini   bilsa   ham,   qattiq   mehr
qo‘yish   baxtsizlik,   lekin   u   shu   baxrsizlik   bilan   baxtli,   ammo   u   birovlardan   shu
baxtsizligini   qizg‘anadi:       Orzu   qilar   baxtiyorlikni,   /   Baxtsizlikni   istaydi   juda.
/Baxtsizlikni   undan   qizg‘anar/   Undan   baxtni   ko‘p   ko‘rgan   xudo.   /U   yig‘laydi,
yig‘lamaydi,   yo‘q,/U   kutadi,   hech   kimni   kutmas./   Xudo   baxtni   olmaydi   undan,/
Baxtsizlikni   esa   yer   yutmas.   (“Ayolg‘u”,   93.);   Kuymoq   bo‘ldi   mening
nasibam/baxtiyorlik     sening   qismating/baxtmi   zomin   bo‘ldi   masiham/   baxtimizga
baxt   musibati   (“Ayolg‘u”,   157.)   Yoki   bir   she’rda   gunohsizlik   fojiasi   noodatiy
birikmasini qo‘llaydi. To‘g‘ri gunogsiz yashash yaxshi, lekin nega shoir fojia deb
atayapdi, chunki ish bor joyda xato bor, inson tirik ekan, ishlaydi, yashaydi, yaxshi
yashash   uchun   harakat   qiladi,     bu   yo‘lda   bilib-bilmay   gunoh   qiladi:   gunohsizlik
fojiasi,   tadbir   imkonsizligin/   nima   bilan   oqlayajak   sababsiz   oqibatlar?   /Quyosh
bo‘lsa   tangrining   erga   boqqan   ko‘zligi,/   oqibatning     tizginin   qo‘lga   olar-ku
qatlab...(“   Geometrik   bahor”,   13.)   Yurak   ichikar   chorasiz,/Chatnab   yotar
muzligi./Na   adoq   bor,   na   xulosa,/Azob   uzluksizligi...   ...(“Geometrik   bahor”,
31.)Daryo,/   Endi   men   kirmasman   tushning   tushiga,/Umid   mendan   umidin
uzsin./Oq   qilaman   ko‘ngil   qushini/   So‘zsiz.   (“Ayolg‘u”,   82.) Mana   bu   she’rda
sirtdan qaraganda bir-biri bilan bog‘lana olmaydigan so‘z matnda muvofiqlik hosil
qilgan.   Shoir   kuzda   har   bir   narsaning   o‘zgarishi,   barglarning   xazon   bo‘lishi,
daraxtlarning   holati,   mevalarning   pishib   tugashi,   hamma   hammasini   shunday
tasvirlaydi:  Adolatni bilar tiyramoh, / har yaproqni go‘zal o‘ldirar  (“Izlam”, 124).
Shoir she’riyatida o‘ziga xoslikni hosil gilgan yana bir poetik sintaksis  turi
bu   –xiazm   sanaladi.   Xiazmning   matnda   nima   uchun   qo‘llanishi   haqida   quyidagi
fikrlar   keltiriladi:   “Xiazm   poetik  nutqda   quyidagi   vazifalarni   bajaradi:   1.Uslubiy- semantik   vazifa.   Bunda   ikki   komponent   mazmuni   o‘zaro   zidlik   kasb   etadi   yoki
aksincha, bir-birini mantiqan to‘ldiradi. 2.Ekspressiv vazifa. Bunda o‘quvchi yoki
tinglovchiga zavq bagishlash, fikrni tez va uzoq vaqt esda saqlab qolishiga xizmat
qilishi   nazarda   tutiladi.  3.Evfonik   vazifa.  Xiazmni   yuzaga   keltirayotgan  bo‘laklar
o‘zaro   o‘rin   va   vazifa   jihatidan   almashinganda   ohang   ham   shunga   mos   ravishda
almashinib   boradi”.   37
  Xiazmning   mana   shu   uch   xususiyatidan     ham   Faxriyor
o‘rinli   foydalana   olgan:   shu  haqda  –  maqsaddan   so‘nggi   yo‘lsizlik,   / shu  haqda  –
yo‘lsizlikdan   so‘nggi   bir   maqsad, /   shu   haqda   –   umid   va   yashash   maloli, /   shu
haqda – muhabbat, muhabbatsizlik, /  shu haqda – adashish hidoyatlari, /  shu haqda
–   hidoyat   adashishlari   ( “ Ayolg‘u ”,   209.)   Oqlik   farishtaga   yarashar, /   devorlarga
yarashar   oqlik. /   So‘zamolligiga   yarashar   / oq   bo‘lishga   sizdaylar   haqli .
(“Ayolg‘u”,   26.)   Ushbu   misralarda   xiazmatik   qurima   yuqoridagi   vazifalaridan
tashqari   ta’kidga   xizmat   qilmoqda :   Bu   sahar   g‘unchamning   bag‘ri   qon,/   Qon
tuflarmi   g‘uncham   bu   sahar?/   Qay   nobakor   va   g‘ayur   bir   jon /   Bu   kech   unga
yuttirgan   zahar?   (“Ayolg‘u”,   103.)   Ayrim   she’rlarda   xiazmatik   qurilma   yonma-
yon ikki satrda emas, balki bir  necha misradan so‘ ng keladi. Baribir fikrni tez va
uzoq   vaqt   esda   saqlab   qolishiga   xizmat   qiladi:   Uch   muchal   –   uch   xalqa,/   Temur
yaloviga   tutashmi   taqdir? /   Tadbir   tutashmidir /   o‘tmishning   gunohu   savoblariga?
Kelajak  o‘tmishga  qaytadi /   shu  xalqalardan. /   shu  xalqalardan /   o‘tmish  kelajakka
o‘tib   boradi.     ( “ Ayolg‘u ”,   2 14 .)   Haqiqatan   xiazm   ko‘rinishida   misralar   o‘quvchi
esida qolib ketishi bilan favqulodda holat kasb etadi. Shu sababdan dono xalqimiz
xiazmatik qurilmalardan xalq maqollarida foydalangan:  Y a qinni olis qilma,  /  Olisni
yaqin   qil   (Maqol)   ;   Ko‘rganning   ko‘rmagani   qursin, /   Ko‘rmaganning   ko‘rgani
(Maqol)   ;     Til ni   bog‘la   dil   bilan, /   Dil ni   bog‘la   til   bilan   (Maqol);     Er ning   ishi   –
el ning bo‘ynida, /  El ning ishi –  er ning bo‘ynida  (Maqol)   38
 
Mana   shu   xususiyatdan   Faxriyor   noan’anaviy   uslub   uchun   yangicha   shakl
yaratgan:  Asli ikkisi ham bir nimarsadir:   umidsizlik umidi, /  umid umidsizligi / bordir
xalqalarning darz   y egan joylarida   ( “ Ayolg‘u ”,   2 16 .) ;     Oqim. /   Yo‘lsizlik yo‘li bu, /
37
  Мамазияев О.Х. Ўзбек поэтик нутқида хиазм ва градация: Филол.фан.номз. ...дисс. -Фарғона., 2004.
38
  Шомақсудов Ш., Шораҳмедов Ш. Маънолар махзани. –Тошкент: ЎзМЭ, 2001.  –Б. 1 90 ;  199; 334; 375.   ko‘ngil  ko‘ngilsizligi, /  ma’lumlikning noma’lumligi, /  noma’lumlik ma’lumligidir...
( “ Ayolg‘u ”,  2 21 .)   Topmoq uchun izlamasliging, /  Izlash uchun topmog‘ing darkor. /
Bu   tuyg‘ular   naqadar   chigil, /   Har   chigili   bir   sirtmoq   arqon.   Men   o‘zimni   senda
suyarman, /   Goho   topib,   goho   topmayin.   Seni   topganimdan   kuyarman, /
Kuyadirman   topmagan   sayin.   ( “ Ayolg‘u ”,   2 25 .) ;     Men   sendan   teraman   o‘zimni, /
Bittalab   o‘zimni   teraman.   Sen-chi,   mendan   yig‘asan   kimni, /   Men   senga   kimlarni
beraman?   .. .   ( “   Geometrik   bahor ” ,   16.)   Shoir   hatto   ramziylik   asosida   yaratilgan
she’rlarida   ham     xiazmdan   foydalanadi.     Xiazm     kitobxonga     shu   ramzni   ilg‘ab
olishiga   bir   qadar   yordam   beradi:     Gul   hech   qachon   jamiyatga   kirib     kelmaydi /
jamiyatning   o‘zi   gulga   qarab   chopadi /   jamiyat   o‘z   sarhadlarin   hamisha   keraksiz
narsalar   hisobiga   kengaytar /   yovvoyilik   sari   kengayib   borar   / xonaki   hayot /
keraksiz   narsalar   zaruriyati   .. .(“Geometrik   bahor”,   74) ;   Qolgan   tomonlarga   ot
yetmaydi/ Ulovsiz qoladi ot yetmagan tomonlar  (“Izlam”, 199). 
Xullas,     Faxriyor   she’riyatida  poetik  sintaksis  turlarining  barchasi   uchraydi
va   barchasi   ma’lum   ma’noda   shoir   maqsadi,   g‘oyalarini   ochib   berishga   xizmat
qiladi.   Lekin     qaysidir   bir   ifoda   tasvir   usuli   shoirning   asosiy   tasvir   usullariga
aylanadi.     Antiteza,   oksyumoron,   takror,     xiazm   ana   shunday     tasvir   usullari
sanalib, shoir bulardan original, takrorlanmas satrlar yaratadi. 
Bob bo‘yicha xulosa
II   bobda   shoir   she’riyati   tilining     leksik,   grammatik     xususiyatlari   ochib
berildi. 
Shoir   she’rlarida   badiiy   ifodaga   ega   bo‘lgan   mustajob,   zalolat,   malomat,
muztarib,   mustahiq,   shahsuvor,   malham,   zoxir,   ayroliq,   g‘amboda,   vido,   g‘anim,
minba’d,   musibatpanoh   kabi   so‘zlar   faol   qo‘llanilgani   bilan   ajralib   turadi.   Shoir
she’rlarida shakldosh so‘zlar  yangicha shaklni hosil qilishda faol ishtirok etadi. 
    Faxriyor   she’riyatida   xonaqoh,   muazzin,   janda,   shoh,   mulozim   kabi   tarixiy
so‘zlar,   yo‘qsil, raiyat, al’amon, avom, lak, ayon, mustabid, harif, g‘anim, ochun ,
soqiy   kabi   arxaik   so‘zlardan   foydalanadi.     Bundan   tashqari   stop,   kadr,   plyonka,
teleminora, fayl, usell  bilan beelin, wifi  yoki  email, selfi, onliyn, like, 3D printer, ventilyator,   pult,   multfilm   kabi       yangi   so‘zlar   ham   shoir   she’riyatida   badiiylikka
yo‘naltiriladi. 
Faxriyor   she’rlarida     janda   umid,   qo‘rg‘oshin   xayollar,     savdogar   yurak,
donishmand kul,  qirmiz qor, rangsiz fasl, shamsiz parvona, jigarxun baytlar, g‘am
kurtaklari,   ishq   ertaklari,   umid   dashtlari,   hazin   navo,   zangli   hasrat,   yamalgan
yurak, chaqnagan damlar, armonli tengsizlik, vido tuyg‘ulari,  tunsevar tuyg‘ular,
jafokash   so‘z   kabi       epitetlar     shoir   tasavvurlari,   kechinmalarini   ifodalashda   qo‘l
keladi.
 
XULOSA
Noan’anaviy     (modern)     uslubda     yaratilgan   she’riyat   tili   va   uslubini
Faxriyor she’rlari misolida o‘rganish jarayonida quyidagi xulosalarga kelindi:
1.   Modernizmda     insonning   o‘zi   bosh   qadriyat   ekani,   u   hech   kim   va   hech
narsa   oldida   burchli   bo‘lmasligi,   o‘z   ko‘ngil   mayli   va   xohish   istaklarigagina bo‘ysinib yashashi maqsadga muvofiq ekan, mana shu maqsad qay tarzda ifodalab
berilganligi Faxriyor she’riyati misolida  aniqlandi.
2.   Noan’anaviylikni   ifodalash   uchun,     kechinmalarni   ochib   berish   uchun
badiiylik   bo‘yog‘i ga   ega   g ‘ussa,   mustabid,   moddiyun,     boz,   avramoq,   go‘sha,
a’loyi   arsh,   malak,   vahiy,   amr,   kushanda,   shafaq,   sohibi   qudrat,   ustivor,   alqash,
no‘sh etmoq, tasarruf, hijrat, xokistar, suluk, volida, mo‘jaz, qarog‘,  chobuksuvor,
sag‘ir,   zafar,   qo‘nalg‘a,   shomiy,   musiqor,   xun,   faromush,   sarkash,   ishtiboh,
lojuvard,   nigoron,   mustajob,   zalolat,   malomat,   muztarib,   mustahiq,   shahsuvor,
malham,   zoxir   kabi   so‘zlar dan   unumli   foydalanadi.   Inson   tuyg‘ulari,   hissiyotlari,
qarashlari   takrorlanmaganidek,   shoir   lirik   qahramonlari   so‘zlari   ham
takrorlanmaydi.   Ana   shu   takrorlanmaslikni   yaratish   uchun   shoir   bir   so‘zning
ma’nodoshlaridan, arxaik, dialektal variantlardan unumli foydalandi. 
3.Shoir   she’riyatida   eng   ko‘p   qo‘llanilgan   so‘zning   shakl   va   ma’no
munosabatiga   ko‘ra   turi   bu   –antonim   sanaladi.   Har   bir   she’rida   shoir   tasvirni,
fikrni,   maqsadni   ochib   berish   uchun   antonimdan   foydalanadi.   Bu   bilan   antonim
so‘zlar orqali vujudga kelgan, inson hissiyotlari, qarama-qarshilik orasida yashashi
yorqin   ochib   berilgan.     Shakldosh   so‘zlarning   xususiyatlaridan   individuallik
yaratishda,   turli   so‘z   o‘yinlari   hosil   qilishda   unumli   foydalanadiki,   hatto   chet   el
adabiyotshunoslaridan   Reychel   Harrel   Faxriyorning   she’rlarida   kuchli   so‘z
o‘yinlarini   ko‘raman,   degan   fikrlarni   keltirib   o‘tadi:   Men   sendan   ,   baribir   ,
to‘ymasman hayot,/ ko‘zing och, ko‘zim och. Ochko‘zim –ko‘zim (“Ayolg‘u”, 8). 
4.Faxriyor   poetik   individuallik   uchun,   hissiyotlarni   tugal   ochib   berish   uchun,
o‘z   hissiyotlarini   o‘quvchiga   tezroq   yuqtirish   uchun   milliy   tilimizning   barcha
boyliklaridan   unumli   foydalanadi.   Uning   she’riyatida   xonaqoh,   muazzin,   janda,
shoh,   mulozim   kabi   tarixiy   so‘zlar;     yo‘qsil,   raiyat,   al’amon,   avom,   lak,   ayon,
mustabid, harif, g‘anim, ochun, soqiy    kabi   arxaik so‘zlar   shunchaki qofiya, vazn
talabi  bilan qo‘llanmaydi. Balki    qandaydir  bir  sirlilikni, o‘tmish  singari  sirlilikni
tashiydi.       Faxriyor   o‘z   she’rlarida   grammatik   vositalar   zamon,   shaxs-son,   mayl,
sifatdosh,   ravishdosh   shakllarining   ( titrayurma,   qaytajak,   ichgum,   boribon,   izlam
kabi)    tarixiy ko‘rinishlaridan ham foydalanadi.  5.T ilimizga   kirib   kelgan   stop,   kadr,   plyonka,   teleminora,   fayl,   usell   bilan
beelin, wifi yoki email, selfi, onliyn, like, 3D printer, ventilyator, pult, multfilm  kabi
yangi   so‘zlar   Faxriyor   she’riyatidan   o‘rin   olgan   bo‘lib,   ayrimlari   shoirning
kechinmalarini   ifodalashga   xizmat   qilsa,   ayrimlari   hayotiy   voqelikka   shoir
qahramonining   qarashlarini   ochib   berishga   xizmat   qiladi.   Bundan   tashqari   bu
so‘zlar   qatnashgan   she’rlar   bugungi   davr   falsafasini,   zamonaviy   insonlar
tafakkurini   ochib   berishga   xizmat   qiladi.   Asrlar   osha   hozirgi   davrdan     keyingi
avlodga xabar beradi. 
6. Badiiy   asar   tilini   boshqa   lug‘aviy   qatlamlar   singari   dialektizmlarsiz
tasavvur qilib bo‘lmaydi. Garchi  she’riyatda  shevaga xos so‘zlar kam uchrasa-da,
ma’lum   maqsadlar   bilan   qo‘llaniladi.   Xalq   tili,   shevalaridan   yangicha   kuch
oladigan     Faxriyor   she’riyati   ham   bundan   mustasno   emas.     Uning   she’riyatida
mengzamoq,   tinjiramoq,   kunjak,   kuvi,   boznadi,   erganak,   sondiratar,   nishxo‘rd,
yolmadi, to‘rtkilladi, cho‘ponnalavich   kabi dialektal birliklar poetik individuallikni
hosil qilish uchun qo‘llaniladi. 
7.Tilimizda   yakka   (individual)   nutqqa   xos   va   o‘sha   nutq   (matn)
doirasidagina qolib  ketadigan, tasodifiy, ya’ni favqulodda yaratilgan va ko‘pincha
lisoniy   aloqa   jarayonida   atigi   bir   martagina   qo‘llanilagan   so‘zlar   borki,   ular
hamisha yangiligi, g‘ayritabiiy tuyulishi, betakrorligi, adabiy me’yordan tashqarida
bo‘lishi bilan ajralib turadi va bunday so‘zlar okkazional so‘zlar deyiladi.  Faxriyor
sheriyatida   mensirar,   anglamsizlikdan,   ma’lumsizlikka,   alamzorlarda,
qalamzorlar,   muhabbatjo y,     mungrarim,     singrarim   ,   aqchadonday  ʻ kabi
okkazional   so‘zlar   shoir   she’riyatining   o‘ziga   xosligini   ta’minlashda   faol   ishtirok
etadi.  Bundan tashqari  Faxriyor she’rlarida   imkonlandim, vaqtlandi, so‘zlanmadi,
faryodlandim,   tozartdi,   mensiraydi,   qorsiraydi,   oylashuvi,   kunlashuvi,
samarqandlanar   kabi   morfologik usul bilan yasalgan fe’llar anchagina.   Bu bilan
shoir o‘zbek tilining ichki imkoniyatlaridan unumli foydalangani ko‘rinadi.
8.Faxriyor     o‘xshatishlarning   badiiy   imkoniyatlaridan   juda   o‘rinli
foydalanib,   mavhum   narsalarni   ham     shunday   taqqoslaydiki,   beixtiyor   shu mavhumlik   aniqlik   tomon   boradi:   go‘dakning   ko‘z   yoshiday   toza,   kelinchakdek
ma’sum,   buzuvga tushgan uyday buziladi xayoling, Daydi it kabi / daydi it sevgi
kabi.   Faxriyor she’riyatini o‘ziga xosigini ta’minlagan yana bir vosita bu metafora
sanaladi.   Shoir   oddiy   metaforadan   emas,         shtrexli   metaforadan   foydalanadi.
Bundan   tashqari   Faxriyor     she’riyatida   voqelikka   kinoya   orqali   nazar   tashlash
ancha   ustun.   Shoir   she’rlarida     k inoya   istehzo,   piching   ma’nosining   ottenkalarini
hamda satirik ruhni ifoda etish da qo‘l kelgan.   “Onlayn hayot”,    “Ekologik she’r”
kabi   she’rlar   kinoya   asosida   yaratilgan.     Faxriyor   she’rlarida     janda   umid,
qo‘rg‘oshin   xayollar,     savdogar   yurak,   donishmand   kul,   qirmiz   qor,   rangsiz   fasl,
shamsiz parvona, jigarxun baytlar, g‘am kurtaklari, ishq ertaklari, umid dashtlari,
hazin navo, zangli hasrat, yamalgan yurak, chaqnagan damlar, armonli tengsizlik,
vido   tuyg‘ulari,     tunsevar   tuyg‘ular,   jafokash   so‘z   kabi       epitetlar     shoir
tasavvurlari, kechinmalarini ifodalashda qo‘l keladi.
  9. Poetik   sintaksis   –   bu   nutqni   shakllantirishda   ishtirok   etadigan   maxsus
vositalar   tizimi   bo‘lib,     shoir   she’riyatida     antiteza,     a nafora ,     e pifora,   xiazm,
oksyumoron kabilar  faol  qo‘llaniladi. Ayniqsa, xiazm, oksyumoron kabi  vositalar
shoir   asarlaridagi   noan’anaviylikni   ko‘rsatishda   shoirga   qo‘l   keladi.   Shoir
she’rlarida   bormay  turib  qaytmoq,  sadosiz  aks,   baxt  musibati,  chatnayotgan  muz,
umidini   uzgan   umid,   sababsiz   oqibat,   gulsizlik   chaman,   so‘zlanmagan   so‘z,
baxtsizlikni   qizg‘anmoq,   baxtsizlikni   istamoq,     tushning   tushi,   gunohsizlik   fojiasi,
go‘zal o‘ldirmoq  kabi individual oksyumoronlar uchraydi. 
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:
I. Ijtimoiy-siyosiy adabiyotlar:
                   1.Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Олий таълим тизимини
янада ривожлантириш чора-тадбирлари     тўғрисида (Халқ сўзи 2017 йил, 21
апрел)  2.  2019-yil  21-oktyabrdagi     “O‘zbek   tilining  davlat  tili  sifatidagi  nufuzi   va
mavqeini tubdan oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Farmoni. –Toshkent, 2019.
3.Президент   Шавкат   Мирзиёевнинг     ў збек   тилига   давлат   тили  мақоми
берилганининг  ўттиз йиллигига бағишланган  тантанали  маросимдаги  нутқи.
http://xs.uz/uz/  –Toshkent, 2019. 
II. Ilmiy-nazariy  adabiyotlar:
4. Абдуллаев.А.   Ўзбек   тилида   экспрессивликнинг   ифодаланиши.   -
Тошкент: Фан, 1983.  90 б.
5. Абдуллаев   Д.   Тоғай   Муроднинг   диалектизмлардан   фойдаланиш
маҳорати. //Til va adabiyot ta’limi.    –  2005. №6. –Б.42
6.Berdaq Yusuf. Mumtoz adabiy asarlar  lug‘ati. –Toshkent:  Sharq, 2010. –
B.477. 
7.   Давронова   М.   Ҳозирги   ўзбек   шеъриятида   индивидуал   услуб
поэтикаси.   (Усмон   Азим,   Иқбол   Мирзо,   Фахриёр   ва     Абдували     Қутбиддин
мисолида): Филол.фан.докт(DSc)...дисс. – Самарқанд, 2019. 
8.   Йўлдошев М. Бадиий матн ва унинг лингвопоэтик таҳлили асослари.
–Тошкент: Фан, 2006.  - 123 б.
9. Йўлдошев М. Бадиий матн лингвопоэтикаси. – Тошкент: Фан,  2008.
- 160 б. 
10 .   Yo‘ldoshev   Qozoqboy .   Noziklashuv   jarayoni.     –   Toshkent:   “Yoshlik”
jurnali,   2014.  №10. 
11. Йўлдош   Қозоқбой,     Йўлдош   Муҳайё.   Бадиий   таҳлил   асослари.   –
Тошкент: Камалак, 2016.
 
12.   Каримов   С.   Бадиий   услуб   ва   тилнинг   ифода   воситалари.   –
Самарқанд: СамДУ, 1994. – 56 б
13. Каримов С.  Ўзбек тилининг бадиий услуби. – Самарқанд: Зарафшон
нашриёти, 1992. –Б.34. 
14. Мамазияев   О.Х.   Ўзбек   поэтик   нутқида   хиазм   ва   градация:
Филол.фан.номз. ...дисс.  –  Фарғона., 2004 . 15.Маҳмудов   Н.   Худойберганова   Д.     Ўзбек   тили   ўхшатишларнинг
изоҳли луғати. – Тошкент: Маънавият, 2013. - 318 б.
16.Мирзаев   И.   Лингвистик   поэтика   ва   унинг   филологик   таҳлилдаги
ўрни  // 5ингвопоэтика масалалари. – Самарқанд, -2001. –Б.72-76. 
17. Муҳаммаджонова   Г.   80   -   йиллар   охири   90   -   йиллар   бошлари   ўзбек
шеъриятининг   лингвопоэтик   тадқиқи:   Филол.фан.ном...   автореф.   –Тошкент,
2004 .
1 8 .Normatov U. Umidbaxsh tamoyillar. –Toshkent: Sharq yulduzi, 1993.
19.  Норматов У. Ижод сеҳри.  –  Тошкент: Шарқ,    2007. –Б. 273 .
20 .Нормуродов   Р.   Шукур   Холмирзаевнинг   метафорадан   фойдаланиш
маҳорати // Ўзбек тили ва адабиёти. –   Тошкент, 2002.    №6.  –  Б.68.
21 . Nurmonov   A.,   Sobirov   A.,   Yusupova   Sh.   Hozirgi   o‘zbek   adabiy   tili.   –
Toshkent: Ilm-Ziyo, 2015. –B. 222.
22. Тўхтасинова О. Ўзбек тилида лексик оккaзионализмлар ва уларнинг
бадиий-эстетик   хусусиятлари:   филол . фанлар и   номзоди ... дисс.автореф.   –
Тошкент ,  20 07 . - 2 5  б.
23.Умурқулов Б. Бадиий адабиётда сўз. - Тошкент: Фан, 1993.- 130 б .
24.   Холова   М.   Ўзбек   модерн   шеърияти:   тарихи   ва   назарияси.   –
Тошкент: Наврўз, 2018.
25. Шомақсудов   Ш.,   Шораҳмедов   Ш.   Маънолар   махзани.   –Тошкент:
ЎзМЭ, 2001.
26 .Ўзбек тили грамматикаси. 1-том.  – Тошкент: Фан, 1975. - 610 б. 
27.   Ўзбек   тилини н г   изоҳли   луғати.   V   томлик.     2-жилд.   –   Тошкент:
ЎзМЭ, 2006. 28.Ўзбек   тилининг   изоҳли   луғати.   V   томлик.     5-жилд.   –   Тошкент:
ЎзМЭ, 2008.
2 9.Қобилжонова Г.   Метафора ва ўхшатиш   / /   Ў збек тили ва адабиёти.   –
Тошкент ,  1999.-№5.-Б.53.
30. Қуронов С. Ифода ва ифодавийлик.  –  Тошкент:    Академнашр, 2013 . 
–Б. 47.
31.Қуронов Д., Мамажонов З., Шералиева М. Адабиётшунослик луғати.
–Тошкент:  Akademnashr, 2010. 
32.Қўнғуров   Р.   Ўзбек   тилининг   тасвирий   воситал а р и .     –     Тошкент,
1977,  - 154 б.
33.   Ҳожиев   А.   Тилшунослик   терминларининг   изоҳли   луғати.   –
Тошкент:    ЎзМЭ, 2002. –Б. 104. 
Badiiy adabiyotlar:
34.Faxriyor. Ayolg‘u. – Toshkent: Sharq, 2000.
35. Faxriyor. Geometrik bahor. –Toshkent: Ma’naviyat, 2004.
36. Faxriyor.     Izlam . –Toshkent:  “Akademnashr”,   20 17 .

NOAN’ANAVIY USLUB VA UNDA TIL BIRLIKLARINING QO‘LLANILISH XUSUSIYATLARI (FAXRIYOR SHE’RIYATI MISOLIDA) MUNDARIJA: KIRISH. (Ishning umumiy tavsifi ) ………………………………. I BOB. NOAN’ANAVIY USLUB VA UNDA TIL BIRLIKLARINING QO‘LLANILISH XUSUSIYATLARI 1.1.Modern adabiyot shakllanishi va uning o‘zbek adabiyotiga kirib kelishi…………………………………………………………………………. 1.2. Modern adabiyotida til birliklarining qo‘llanilish xususiyatlari …. 1.3.Faxriyor she’riyati va noan’anaviy uslub……………………………. Bob bo ‘ yicha xulosa ……………………………………………………….. II BOB . FAXRIYOR SHE ’ RIYATINING LEKSIK - SEMANTIK VA GRAMMATIK XUSUSIYATLARI 2.1. Faxriyor ijodida leksik birliklarning qo‘llanilishi………………… 2 .2. Badiiy tasvir vositalari Faxriyor ijodida individuallikni ta’minlovchi vosita sifatida ………………………………… ………………………………… 2.3. Shoir she’riyatida grammatik birliklar lingvopoetikasi…………… 2.4. Poetik sintaksis turlarining Faxriyor she’riyatida qo‘llanilishi Bob bo‘yicha xulosa……………………………………………………….. XULOSA ………………………………………………………………….... FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI …………………

KIRISH ( ISHNING UMUMIY TAVSIFI ) Mavzuning dolzarbligi va zaruriyati. Badiiy adabiyot inson, uning hayoti, u yashayotgan jamiyat, uni qiziqtiradigan masalalalarni o‘rganibgina qolmasdan, inson qalbini ochib beruvchi, hayotning go‘zal tomonlarini, yaxshilik, muhabbat, mehr-oqibat, sadoqat, haqiqat, poklik, iymon kabi insoniy xislatlarni tarannum etuvchi bir olam sanaladi. Badiiy adabiyot, undagi tur va janrlar, maqsadni amalga oshiruvchi uslub va yo‘nalishlar – barchasi, nafaqat, insonni tarbiyalaydi, unga ta’sir ko‘rsatadi, estetik zavq beradi, balki millatning eng yaxshi ma’naviy qadriyatlarini, milliy tilning barcha jihatlarini o‘zida jamlaydi, dunyoga tarannum etadi, avloddan avlodga, asrlardan asrlarga yetkazadi. Shu sababdan yurtboshimiz o‘z nutqlarida quyidagi fikrlarni ta’kidladilar: “Barchamizga yaxshi ayonki, ona tili – millat ma’naviyatining mustahkam poydevoridir. Ulug‘ ma’rifatparvar bobomiz Abdulla Avloniy ta’kidlaganidek, har bir millatning dunyoda borligini ko‘rsatadigan oynai hayoti – bu uning milliy tili va adabiyotidir”. 1 Badiiy adabiyot tili, ijodkorlar uslubini o‘rganish bilan birga tilimizning barcha imkoniyatlarini, barcha qirralarini o‘rganib chiqish mumkin bo‘ladi. Chunki adib ning individual uslubi til vositalaridan ijodiy foydalanishda namoyon bo‘ladi. Yozuvchi, shoirning til vositalaridan ijodiy – individual foydalanishini o‘rganish faqat nazariy jihatdangina emas, amaliy jihatdan ham katta ahamiyatga egadir. Yozuvchi, shoirning tildan ijodiy foydalanishini o‘rganish, bir tomondan, uni individual uslubini, badiiy mahoratini chuqurroq tushunishga imkon bersa, ikkinchi tomondan, adabiy til taraqqiyotining ko‘pgina nazariy masalalarini hal etishga yordam beradi”. 2 Shu ma’noda modern yo‘nalishda yaratilgan ijod namunalarining til xususiyatlarini tadqiq etuvchi “ Noan’anaviy uslub va unda til birliklarining 1 Президент Шавкат Мирзиёевнинг ў збек тилига давлат тили мақоми берилганининг ўттиз йиллигига бағишланган тантанали маросимдаги нутқи. http://xs.uz/uz/ –Toshkent, 2019. 2 Қўчқортоев И. Бадиий нутқ стилистикаси. –Тошкент, 1975. –Б.47-48.

qo‘llanilish xususiyatlari ” mavzusidagi malakaviy bitiruv ishi ham amaliy, ham nazariy jihatdan ahamiyatga egadir, - desak yanglishmaymiz. Muammoning o‘rganilganlik darajasi . O‘zbek adabiyotida modern adabiyotga xos ijod namunalarining kurtaklari XX asrning 20-yillarida Cho‘lpon, Fitrat kabi ijodkorlar ijodida ko‘rinish bergan bo‘lsa-da, bu yo‘nalishdagi asarlarning keng ko‘lamda yaratilishi XX asrning 80-90-yillariga borib taqaladi. Shu sababdan noan’anaviy uslubda yaratilgan asarlarni adabiyotshunoslikda o‘rganilishi ham bugungi davrda kuchaydi. Adabiyotshunoslikda bu yo‘nalishdagi asarlar bir qancha tadqiqotlarda o‘rganilgan. 3 Biroq tilshunoslikda noan’anaviy yo‘nalishda yaratilgan asarlarning til xususiyatlari monografik tarzda o‘rganilmagan. Bu ishning bugungi kundagi dolzarbligi va o‘rganilishi katta ahamiyatga ega ekanligini belgilaydi. Tadqiqot maqsadi va vazifalari. Ishning maqsadi n oan’anaviy she’riyat tili va uslub xususiyatlarini aniqlash, xususan, Faxriyorning til vositalaridan foydalanish mahoratini ochib berishdan iborat. Mazkur malakaviy bitiruv ishida quyidagi vazifalarni amalga oshirishni ko‘zda tutganmiz: - Modern adabiyot tilining o‘ziga xos xususiyatlarini ochib berish; -Faxriyor she’riyati misolida leksik birliklarning modern adabiyotda invidual ko‘rinish kasb etish darajasini o‘rganish; - noan’anaviy uslubda badiiy tasvir vositalarining qo‘llanilish xususiyatlarini Faxriyor she’riyati misolida tadqiq etish; - noan’anaviy uslubda grammatik birliklarning uslubiy vosita sifatida gi ishtiroki darajasini o‘rganish; -poetik sintaksis namunalarining qo‘llanilish xususiyatlarini Faxriyor she’riyati orqali misollar asosida izohlash; - Kuzatish natijalarini umumlashtirish. 3 Йўлдошева М. Ҳозирги ўзбек модерн шеъриятининг асосий хусусиятлари: Филол.фан.номз....дисс.автореф. –Тошкент, 2004; Холова М. Ўзбек модерн шеърияти: тарихи ва назарияси. –Тошкент: Наврўз, 2018. –Б.23; Давронова М. Ҳозирги ўзбек шеъриятида индивидуал услуб поэтикаси: Филол.фан.докт(DSc)...дисс – Самарқанд, 2019.

Bitiruv ishining obyekti va predmeti. Ishning obyekti sifatida Faxriyor she’riyati misolida modern adabiyot tili va uslubi tanlangan. Tadqiqotning predmetini Faxriyor she’riyatining lingvopoetik xususiyatlari tashkil etadi. Ishining obyekti va predmetini ochib berishda Faxriyorning “Izlam”, “Geometrik bahor”, “ Ayolg‘u” she’riy to‘plamlaridan olingan misollar material vazifasini o‘tadi. Bitiruv ishining ilmiy yangiligi quyidagilar bilan belgilanadi: -M odern adabiyot tilining o‘ziga xos xususiyatlarini tadqiq etildi. - Modern she’riyatda leksik birliklarning, badiiy tasvir vositalarining invidual ko‘rinish kasb etish darajasi Faxriyor she’riyati misolida o‘rganildi. -Noan’anaviy uslubda grammatik birliklarning uslubiy vosita sifatida gi ishtiroki darajasi o‘rganildi. -Poetik sintaksis namunalarining qo‘llanilish xususiyatlari Faxriyor she’riyati orqali misollar asosida izohlandi. Malakaviy bitiruv ishining tadqiq usullari . Mavzuni yoritishda hozirgi kunda o‘zbek tilshunosligi qo‘lga kiritgan yutuqlardan, bayon qilingan nazariy fikrlardan, semantik-uslubiy, tavsifiy, qiyosiy metoddan foydalanildi. Malakaviy bitiruv ishining nazariy va amaliy ahamiyati . Malakaviy bitiruv ishinig ahamiyati quyidagilarda namoyon bo‘ladi: Tadqiqotda erishilgan natijalardan oliy o‘quv yurtlarida lingvopoetikani o‘rganish bo‘yicha ilmiy tadqiqotlar olib borishda foydalanish mumkin. Tadqiqotda to‘plangan materiallardan badiiy asar tili bo‘yicha, magistrlik dissertatsiyalari va bakalavrlik bo‘yicha malakaviy bitiruv ishlari yozishda foydalanish mumkin. Ishda to‘plangan misollar o‘zbek tili uslubshunosligi va nutq madaniyati, badiiy asar tili, lingvopoetika bo‘yicha amaliy dars soatlarini o‘tishda material vazifasini o‘taydi. O‘ninchi sinf darsligida leksik, morfologik va sintaktik vositalarning nutqiy uslublarda qo‘llash mavzulari ostida bir qancha mavzular o‘rin olgan. Ushbu mavzularni tushuntirishda maktab o‘qituvchilari uchun qo‘shimcha ma’lumot vazifasini o‘taydi.

Malakaviy bitiruv ishining tuzulishi va hajmi. Malakaviy bitiruv ishi ikki asosiy bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. Malakaviy bitiruv ishining umumiy hajmi 60 sahifani tashkil etadi. I BOB NOAN’ANAVIY USLUB VA UNDA TIL BIRLIKLARINING QO‘LLANILISH XUSUSIYATLARI 1.1.Modern adabiyot shakllanishi va uning o‘zbek adabiyotiga kirib kelishi Insonga estetik zavq beradigan badiiy adabiyot olami ham san’atning boshqa turlari singari doimiy yangilanib boradi. Bu uning mavzu ko‘lamida, ifoda tarzida, turlar va janrlar talabi, shakllari o‘zgarishida ko‘rinadi. Shu sababdan ham turli uslublar, yo‘nalishlar shakllanadi va bu yo‘nalishlarda turli xil asarlar paydo bo‘ladi. Xuddi shunday istak talabi bilan vujudga kelgan yo‘nalish bu –modern adabiyotdir. D.Quronov, Z.Mamajonov, M.Sheraliyevalarning “Adabiyotshunoslik lug‘ati”da bu haqida quyidagi fikrlar keltirilgan: “Modernizm (fr. Moderne – eng yangi, zamonaviy) – XIX asr oxiri –XX asr boshlarida ommalashgan termin, san’at va adabiyotda dekadansdan keyin maydonga chiqqan norealistik oqimlarning umumiy nomi sifatida tushuniladi. Modernizm doirasidagi maktab va oqimlar nechog‘li turfa bo‘lmasin, ularni umumlashtiruvchi qator nuqtalar mavjud. ...Mga xos umumiy xususiyatlardan biri shuki, u obyektiv voqelikning tasviri o‘rniga uning ijodkor tasavvuridagi badiiy modelini yaratishni maqsad qiladi. Ya’ni bu o‘rinda voqelikni aks ettirish emas, ijodkorning o‘z-o‘zini ifodalashi ustivor ahamiyat kasb etadi. 4 Demak modern yo‘nalishda yaratilgan asarlarda ijodkor tasavvuri asosiy o‘rinni egallaydi. Obyektiv voqelik esa to‘lig‘icha tasvir etilmaydi. Bu haqida adabiyotshunos U. Normatovning fikrlari ham qimmatli: “Modernizm shunchaki adabiy-badiiy eksperment-tajriba, shakliy-uslubiy izlanish natijasi emas, balki u dunyoni, insonni yangicha ko rish, tushunish, anglash, anglatishning o ziga xosʻ ʻ 4 Қуронов Д., Мамажонов З., Шералиева М. Адабиётшунослик луғати. –Тошкент: Akademnashr, 2010. – Б.177.