NOAN’ANAVIY USLUB VA UNDA TIL BIRLIKLARINING QO‘LLANILISH XUSUSIYATLARI (FAXRIYOR SHE’RIYATI MISOLIDA)
NOAN’ANAVIY USLUB VA UNDA TIL BIRLIKLARINING QO‘LLANILISH XUSUSIYATLARI (FAXRIYOR SHE’RIYATI MISOLIDA) MUNDARIJA: KIRISH. (Ishning umumiy tavsifi ) ………………………………. I BOB. NOAN’ANAVIY USLUB VA UNDA TIL BIRLIKLARINING QO‘LLANILISH XUSUSIYATLARI 1.1.Modern adabiyot shakllanishi va uning o‘zbek adabiyotiga kirib kelishi…………………………………………………………………………. 1.2. Modern adabiyotida til birliklarining qo‘llanilish xususiyatlari …. 1.3.Faxriyor she’riyati va noan’anaviy uslub……………………………. Bob bo ‘ yicha xulosa ……………………………………………………….. II BOB . FAXRIYOR SHE ’ RIYATINING LEKSIK - SEMANTIK VA GRAMMATIK XUSUSIYATLARI 2.1. Faxriyor ijodida leksik birliklarning qo‘llanilishi………………… 2 .2. Badiiy tasvir vositalari Faxriyor ijodida individuallikni ta’minlovchi vosita sifatida ………………………………… ………………………………… 2.3. Shoir she’riyatida grammatik birliklar lingvopoetikasi…………… 2.4. Poetik sintaksis turlarining Faxriyor she’riyatida qo‘llanilishi Bob bo‘yicha xulosa……………………………………………………….. XULOSA ………………………………………………………………….... FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI …………………
KIRISH ( ISHNING UMUMIY TAVSIFI ) Mavzuning dolzarbligi va zaruriyati. Badiiy adabiyot inson, uning hayoti, u yashayotgan jamiyat, uni qiziqtiradigan masalalalarni o‘rganibgina qolmasdan, inson qalbini ochib beruvchi, hayotning go‘zal tomonlarini, yaxshilik, muhabbat, mehr-oqibat, sadoqat, haqiqat, poklik, iymon kabi insoniy xislatlarni tarannum etuvchi bir olam sanaladi. Badiiy adabiyot, undagi tur va janrlar, maqsadni amalga oshiruvchi uslub va yo‘nalishlar – barchasi, nafaqat, insonni tarbiyalaydi, unga ta’sir ko‘rsatadi, estetik zavq beradi, balki millatning eng yaxshi ma’naviy qadriyatlarini, milliy tilning barcha jihatlarini o‘zida jamlaydi, dunyoga tarannum etadi, avloddan avlodga, asrlardan asrlarga yetkazadi. Shu sababdan yurtboshimiz o‘z nutqlarida quyidagi fikrlarni ta’kidladilar: “Barchamizga yaxshi ayonki, ona tili – millat ma’naviyatining mustahkam poydevoridir. Ulug‘ ma’rifatparvar bobomiz Abdulla Avloniy ta’kidlaganidek, har bir millatning dunyoda borligini ko‘rsatadigan oynai hayoti – bu uning milliy tili va adabiyotidir”. 1 Badiiy adabiyot tili, ijodkorlar uslubini o‘rganish bilan birga tilimizning barcha imkoniyatlarini, barcha qirralarini o‘rganib chiqish mumkin bo‘ladi. Chunki adib ning individual uslubi til vositalaridan ijodiy foydalanishda namoyon bo‘ladi. Yozuvchi, shoirning til vositalaridan ijodiy – individual foydalanishini o‘rganish faqat nazariy jihatdangina emas, amaliy jihatdan ham katta ahamiyatga egadir. Yozuvchi, shoirning tildan ijodiy foydalanishini o‘rganish, bir tomondan, uni individual uslubini, badiiy mahoratini chuqurroq tushunishga imkon bersa, ikkinchi tomondan, adabiy til taraqqiyotining ko‘pgina nazariy masalalarini hal etishga yordam beradi”. 2 Shu ma’noda modern yo‘nalishda yaratilgan ijod namunalarining til xususiyatlarini tadqiq etuvchi “ Noan’anaviy uslub va unda til birliklarining 1 Президент Шавкат Мирзиёевнинг ў збек тилига давлат тили мақоми берилганининг ўттиз йиллигига бағишланган тантанали маросимдаги нутқи. http://xs.uz/uz/ –Toshkent, 2019. 2 Қўчқортоев И. Бадиий нутқ стилистикаси. –Тошкент, 1975. –Б.47-48.
qo‘llanilish xususiyatlari ” mavzusidagi malakaviy bitiruv ishi ham amaliy, ham nazariy jihatdan ahamiyatga egadir, - desak yanglishmaymiz. Muammoning o‘rganilganlik darajasi . O‘zbek adabiyotida modern adabiyotga xos ijod namunalarining kurtaklari XX asrning 20-yillarida Cho‘lpon, Fitrat kabi ijodkorlar ijodida ko‘rinish bergan bo‘lsa-da, bu yo‘nalishdagi asarlarning keng ko‘lamda yaratilishi XX asrning 80-90-yillariga borib taqaladi. Shu sababdan noan’anaviy uslubda yaratilgan asarlarni adabiyotshunoslikda o‘rganilishi ham bugungi davrda kuchaydi. Adabiyotshunoslikda bu yo‘nalishdagi asarlar bir qancha tadqiqotlarda o‘rganilgan. 3 Biroq tilshunoslikda noan’anaviy yo‘nalishda yaratilgan asarlarning til xususiyatlari monografik tarzda o‘rganilmagan. Bu ishning bugungi kundagi dolzarbligi va o‘rganilishi katta ahamiyatga ega ekanligini belgilaydi. Tadqiqot maqsadi va vazifalari. Ishning maqsadi n oan’anaviy she’riyat tili va uslub xususiyatlarini aniqlash, xususan, Faxriyorning til vositalaridan foydalanish mahoratini ochib berishdan iborat. Mazkur malakaviy bitiruv ishida quyidagi vazifalarni amalga oshirishni ko‘zda tutganmiz: - Modern adabiyot tilining o‘ziga xos xususiyatlarini ochib berish; -Faxriyor she’riyati misolida leksik birliklarning modern adabiyotda invidual ko‘rinish kasb etish darajasini o‘rganish; - noan’anaviy uslubda badiiy tasvir vositalarining qo‘llanilish xususiyatlarini Faxriyor she’riyati misolida tadqiq etish; - noan’anaviy uslubda grammatik birliklarning uslubiy vosita sifatida gi ishtiroki darajasini o‘rganish; -poetik sintaksis namunalarining qo‘llanilish xususiyatlarini Faxriyor she’riyati orqali misollar asosida izohlash; - Kuzatish natijalarini umumlashtirish. 3 Йўлдошева М. Ҳозирги ўзбек модерн шеъриятининг асосий хусусиятлари: Филол.фан.номз....дисс.автореф. –Тошкент, 2004; Холова М. Ўзбек модерн шеърияти: тарихи ва назарияси. –Тошкент: Наврўз, 2018. –Б.23; Давронова М. Ҳозирги ўзбек шеъриятида индивидуал услуб поэтикаси: Филол.фан.докт(DSc)...дисс – Самарқанд, 2019.
Bitiruv ishining obyekti va predmeti. Ishning obyekti sifatida Faxriyor she’riyati misolida modern adabiyot tili va uslubi tanlangan. Tadqiqotning predmetini Faxriyor she’riyatining lingvopoetik xususiyatlari tashkil etadi. Ishining obyekti va predmetini ochib berishda Faxriyorning “Izlam”, “Geometrik bahor”, “ Ayolg‘u” she’riy to‘plamlaridan olingan misollar material vazifasini o‘tadi. Bitiruv ishining ilmiy yangiligi quyidagilar bilan belgilanadi: -M odern adabiyot tilining o‘ziga xos xususiyatlarini tadqiq etildi. - Modern she’riyatda leksik birliklarning, badiiy tasvir vositalarining invidual ko‘rinish kasb etish darajasi Faxriyor she’riyati misolida o‘rganildi. -Noan’anaviy uslubda grammatik birliklarning uslubiy vosita sifatida gi ishtiroki darajasi o‘rganildi. -Poetik sintaksis namunalarining qo‘llanilish xususiyatlari Faxriyor she’riyati orqali misollar asosida izohlandi. Malakaviy bitiruv ishining tadqiq usullari . Mavzuni yoritishda hozirgi kunda o‘zbek tilshunosligi qo‘lga kiritgan yutuqlardan, bayon qilingan nazariy fikrlardan, semantik-uslubiy, tavsifiy, qiyosiy metoddan foydalanildi. Malakaviy bitiruv ishining nazariy va amaliy ahamiyati . Malakaviy bitiruv ishinig ahamiyati quyidagilarda namoyon bo‘ladi: Tadqiqotda erishilgan natijalardan oliy o‘quv yurtlarida lingvopoetikani o‘rganish bo‘yicha ilmiy tadqiqotlar olib borishda foydalanish mumkin. Tadqiqotda to‘plangan materiallardan badiiy asar tili bo‘yicha, magistrlik dissertatsiyalari va bakalavrlik bo‘yicha malakaviy bitiruv ishlari yozishda foydalanish mumkin. Ishda to‘plangan misollar o‘zbek tili uslubshunosligi va nutq madaniyati, badiiy asar tili, lingvopoetika bo‘yicha amaliy dars soatlarini o‘tishda material vazifasini o‘taydi. O‘ninchi sinf darsligida leksik, morfologik va sintaktik vositalarning nutqiy uslublarda qo‘llash mavzulari ostida bir qancha mavzular o‘rin olgan. Ushbu mavzularni tushuntirishda maktab o‘qituvchilari uchun qo‘shimcha ma’lumot vazifasini o‘taydi.
Malakaviy bitiruv ishining tuzulishi va hajmi. Malakaviy bitiruv ishi ikki asosiy bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. Malakaviy bitiruv ishining umumiy hajmi 60 sahifani tashkil etadi. I BOB NOAN’ANAVIY USLUB VA UNDA TIL BIRLIKLARINING QO‘LLANILISH XUSUSIYATLARI 1.1.Modern adabiyot shakllanishi va uning o‘zbek adabiyotiga kirib kelishi Insonga estetik zavq beradigan badiiy adabiyot olami ham san’atning boshqa turlari singari doimiy yangilanib boradi. Bu uning mavzu ko‘lamida, ifoda tarzida, turlar va janrlar talabi, shakllari o‘zgarishida ko‘rinadi. Shu sababdan ham turli uslublar, yo‘nalishlar shakllanadi va bu yo‘nalishlarda turli xil asarlar paydo bo‘ladi. Xuddi shunday istak talabi bilan vujudga kelgan yo‘nalish bu –modern adabiyotdir. D.Quronov, Z.Mamajonov, M.Sheraliyevalarning “Adabiyotshunoslik lug‘ati”da bu haqida quyidagi fikrlar keltirilgan: “Modernizm (fr. Moderne – eng yangi, zamonaviy) – XIX asr oxiri –XX asr boshlarida ommalashgan termin, san’at va adabiyotda dekadansdan keyin maydonga chiqqan norealistik oqimlarning umumiy nomi sifatida tushuniladi. Modernizm doirasidagi maktab va oqimlar nechog‘li turfa bo‘lmasin, ularni umumlashtiruvchi qator nuqtalar mavjud. ...Mga xos umumiy xususiyatlardan biri shuki, u obyektiv voqelikning tasviri o‘rniga uning ijodkor tasavvuridagi badiiy modelini yaratishni maqsad qiladi. Ya’ni bu o‘rinda voqelikni aks ettirish emas, ijodkorning o‘z-o‘zini ifodalashi ustivor ahamiyat kasb etadi. 4 Demak modern yo‘nalishda yaratilgan asarlarda ijodkor tasavvuri asosiy o‘rinni egallaydi. Obyektiv voqelik esa to‘lig‘icha tasvir etilmaydi. Bu haqida adabiyotshunos U. Normatovning fikrlari ham qimmatli: “Modernizm shunchaki adabiy-badiiy eksperment-tajriba, shakliy-uslubiy izlanish natijasi emas, balki u dunyoni, insonni yangicha ko rish, tushunish, anglash, anglatishning o ziga xosʻ ʻ 4 Қуронов Д., Мамажонов З., Шералиева М. Адабиётшунослик луғати. –Тошкент: Akademnashr, 2010. – Б.177.