logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. NOAN’ANAVIY USLUB VA UNDA TIL BIRLIKLARINING QO‘LLANILISH XUSUSIYATLARI (FAXRIYOR SHE’RIYATI MISOLIDA)

NOAN’ANAVIY USLUB VA UNDA TIL BIRLIKLARINING QO‘LLANILISH XUSUSIYATLARI (FAXRIYOR SHE’RIYATI MISOLIDA)

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

367 KB
Ko'chirib olish
NOAN’ANAVIY USLUB VA UNDA TIL BIRLIKLARINING QO‘LLANILISH XUSUSIYATLARI (FAXRIYOR SHE’RIYATI MISOLIDA) MUNDARIJA: KIRISH. (Ishning umumiy tavsifi ) ………………………………. I BOB. NOAN’ANAVIY USLUB VA UNDA TIL BIRLIKLARINING QO‘LLANILISH XUSUSIYATLARI 1.1.Modern adabiyot shakllanishi va uning o‘zbek adabiyotiga kirib kelishi…………………………………………………………………………. 1.2. Modern adabiyotida til birliklarining qo‘llanilish xususiyatlari …. 1.3.Faxriyor she’riyati va noan’anaviy uslub……………………………. Bob bo ‘ yicha xulosa ……………………………………………………….. II BOB . FAXRIYOR SHE ’ RIYATINING LEKSIK - SEMANTIK VA GRAMMATIK XUSUSIYATLARI 2.1. Faxriyor ijodida leksik birliklarning qo‘llanilishi………………… 2 .2. Badiiy tasvir vositalari Faxriyor ijodida individuallikni ta’minlovchi vosita sifatida ………………………………… ………………………………… 2.3. Shoir she’riyatida grammatik birliklar lingvopoetikasi…………… 2.4. Poetik sintaksis turlarining Faxriyor she’riyatida qo‘llanilishi Bob bo‘yicha xulosa……………………………………………………….. XULOSA ………………………………………………………………….... FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ………………… KIRISH ( ISHNING UMUMIY TAVSIFI ) Mavzuning dolzarbligi va zaruriyati. Badiiy adabiyot inson, uning hayoti, u yashayotgan jamiyat, uni qiziqtiradigan masalalalarni o‘rganibgina qolmasdan, inson qalbini ochib beruvchi, hayotning go‘zal tomonlarini, yaxshilik, muhabbat, mehr-oqibat, sadoqat, haqiqat, poklik, iymon kabi insoniy xislatlarni tarannum etuvchi bir olam sanaladi. Badiiy adabiyot, undagi tur va janrlar, maqsadni amalga oshiruvchi uslub va yo‘nalishlar – barchasi, nafaqat, insonni tarbiyalaydi, unga ta’sir ko‘rsatadi, estetik zavq beradi, balki millatning eng yaxshi ma’naviy qadriyatlarini, milliy tilning barcha jihatlarini o‘zida jamlaydi, dunyoga tarannum etadi, avloddan avlodga, asrlardan asrlarga yetkazadi. Shu sababdan yurtboshimiz o‘z nutqlarida quyidagi fikrlarni ta’kidladilar: “Barchamizga yaxshi ayonki, ona tili – millat ma’naviyatining mustahkam poydevoridir. Ulug‘ ma’rifatparvar bobomiz Abdulla Avloniy ta’kidlaganidek, har bir millatning dunyoda borligini ko‘rsatadigan oynai hayoti – bu uning milliy tili va adabiyotidir”. 1 Badiiy adabiyot tili, ijodkorlar uslubini o‘rganish bilan birga tilimizning barcha imkoniyatlarini, barcha qirralarini o‘rganib chiqish mumkin bo‘ladi. Chunki adib ning individual uslubi til vositalaridan ijodiy foydalanishda namoyon bo‘ladi. Yozuvchi, shoirning til vositalaridan ijodiy – individual foydalanishini o‘rganish faqat nazariy jihatdangina emas, amaliy jihatdan ham katta ahamiyatga egadir. Yozuvchi, shoirning tildan ijodiy foydalanishini o‘rganish, bir tomondan, uni individual uslubini, badiiy mahoratini chuqurroq tushunishga imkon bersa, ikkinchi tomondan, adabiy til taraqqiyotining ko‘pgina nazariy masalalarini hal etishga yordam beradi”. 2 Shu ma’noda modern yo‘nalishda yaratilgan ijod namunalarining til xususiyatlarini tadqiq etuvchi “ Noan’anaviy uslub va unda til birliklarining 1 Президент Шавкат Мирзиёевнинг ў збек тилига давлат тили мақоми берилганининг ўттиз йиллигига бағишланган тантанали маросимдаги нутқи. http://xs.uz/uz/ –Toshkent, 2019. 2 Қўчқортоев И. Бадиий нутқ стилистикаси. –Тошкент, 1975. –Б.47-48. qo‘llanilish xususiyatlari ” mavzusidagi malakaviy bitiruv ishi ham amaliy, ham nazariy jihatdan ahamiyatga egadir, - desak yanglishmaymiz. Muammoning o‘rganilganlik darajasi . O‘zbek adabiyotida modern adabiyotga xos ijod namunalarining kurtaklari XX asrning 20-yillarida Cho‘lpon, Fitrat kabi ijodkorlar ijodida ko‘rinish bergan bo‘lsa-da, bu yo‘nalishdagi asarlarning keng ko‘lamda yaratilishi XX asrning 80-90-yillariga borib taqaladi. Shu sababdan noan’anaviy uslubda yaratilgan asarlarni adabiyotshunoslikda o‘rganilishi ham bugungi davrda kuchaydi. Adabiyotshunoslikda bu yo‘nalishdagi asarlar bir qancha tadqiqotlarda o‘rganilgan. 3 Biroq tilshunoslikda noan’anaviy yo‘nalishda yaratilgan asarlarning til xususiyatlari monografik tarzda o‘rganilmagan. Bu ishning bugungi kundagi dolzarbligi va o‘rganilishi katta ahamiyatga ega ekanligini belgilaydi. Tadqiqot maqsadi va vazifalari. Ishning maqsadi n oan’anaviy she’riyat tili va uslub xususiyatlarini aniqlash, xususan, Faxriyorning til vositalaridan foydalanish mahoratini ochib berishdan iborat. Mazkur malakaviy bitiruv ishida quyidagi vazifalarni amalga oshirishni ko‘zda tutganmiz: - Modern adabiyot tilining o‘ziga xos xususiyatlarini ochib berish; -Faxriyor she’riyati misolida leksik birliklarning modern adabiyotda invidual ko‘rinish kasb etish darajasini o‘rganish; - noan’anaviy uslubda badiiy tasvir vositalarining qo‘llanilish xususiyatlarini Faxriyor she’riyati misolida tadqiq etish; - noan’anaviy uslubda grammatik birliklarning uslubiy vosita sifatida gi ishtiroki darajasini o‘rganish; -poetik sintaksis namunalarining qo‘llanilish xususiyatlarini Faxriyor she’riyati orqali misollar asosida izohlash; - Kuzatish natijalarini umumlashtirish. 3 Йўлдошева М. Ҳозирги ўзбек модерн шеъриятининг асосий хусусиятлари: Филол.фан.номз....дисс.автореф. –Тошкент, 2004; Холова М. Ўзбек модерн шеърияти: тарихи ва назарияси. –Тошкент: Наврўз, 2018. –Б.23; Давронова М. Ҳозирги ўзбек шеъриятида индивидуал услуб поэтикаси: Филол.фан.докт(DSc)...дисс – Самарқанд, 2019. Bitiruv ishining obyekti va predmeti. Ishning obyekti sifatida Faxriyor she’riyati misolida modern adabiyot tili va uslubi tanlangan. Tadqiqotning predmetini Faxriyor she’riyatining lingvopoetik xususiyatlari tashkil etadi. Ishining obyekti va predmetini ochib berishda Faxriyorning “Izlam”, “Geometrik bahor”, “ Ayolg‘u” she’riy to‘plamlaridan olingan misollar material vazifasini o‘tadi. Bitiruv ishining ilmiy yangiligi quyidagilar bilan belgilanadi: -M odern adabiyot tilining o‘ziga xos xususiyatlarini tadqiq etildi. - Modern she’riyatda leksik birliklarning, badiiy tasvir vositalarining invidual ko‘rinish kasb etish darajasi Faxriyor she’riyati misolida o‘rganildi. -Noan’anaviy uslubda grammatik birliklarning uslubiy vosita sifatida gi ishtiroki darajasi o‘rganildi. -Poetik sintaksis namunalarining qo‘llanilish xususiyatlari Faxriyor she’riyati orqali misollar asosida izohlandi. Malakaviy bitiruv ishining tadqiq usullari . Mavzuni yoritishda hozirgi kunda o‘zbek tilshunosligi qo‘lga kiritgan yutuqlardan, bayon qilingan nazariy fikrlardan, semantik-uslubiy, tavsifiy, qiyosiy metoddan foydalanildi. Malakaviy bitiruv ishining nazariy va amaliy ahamiyati . Malakaviy bitiruv ishinig ahamiyati quyidagilarda namoyon bo‘ladi: Tadqiqotda erishilgan natijalardan oliy o‘quv yurtlarida lingvopoetikani o‘rganish bo‘yicha ilmiy tadqiqotlar olib borishda foydalanish mumkin. Tadqiqotda to‘plangan materiallardan badiiy asar tili bo‘yicha, magistrlik dissertatsiyalari va bakalavrlik bo‘yicha malakaviy bitiruv ishlari yozishda foydalanish mumkin. Ishda to‘plangan misollar o‘zbek tili uslubshunosligi va nutq madaniyati, badiiy asar tili, lingvopoetika bo‘yicha amaliy dars soatlarini o‘tishda material vazifasini o‘taydi. O‘ninchi sinf darsligida leksik, morfologik va sintaktik vositalarning nutqiy uslublarda qo‘llash mavzulari ostida bir qancha mavzular o‘rin olgan. Ushbu mavzularni tushuntirishda maktab o‘qituvchilari uchun qo‘shimcha ma’lumot vazifasini o‘taydi. Malakaviy bitiruv ishining tuzulishi va hajmi. Malakaviy bitiruv ishi ikki asosiy bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. Malakaviy bitiruv ishining umumiy hajmi 60 sahifani tashkil etadi. I BOB NOAN’ANAVIY USLUB VA UNDA TIL BIRLIKLARINING QO‘LLANILISH XUSUSIYATLARI 1.1.Modern adabiyot shakllanishi va uning o‘zbek adabiyotiga kirib kelishi Insonga estetik zavq beradigan badiiy adabiyot olami ham san’atning boshqa turlari singari doimiy yangilanib boradi. Bu uning mavzu ko‘lamida, ifoda tarzida, turlar va janrlar talabi, shakllari o‘zgarishida ko‘rinadi. Shu sababdan ham turli uslublar, yo‘nalishlar shakllanadi va bu yo‘nalishlarda turli xil asarlar paydo bo‘ladi. Xuddi shunday istak talabi bilan vujudga kelgan yo‘nalish bu –modern adabiyotdir. D.Quronov, Z.Mamajonov, M.Sheraliyevalarning “Adabiyotshunoslik lug‘ati”da bu haqida quyidagi fikrlar keltirilgan: “Modernizm (fr. Moderne – eng yangi, zamonaviy) – XIX asr oxiri –XX asr boshlarida ommalashgan termin, san’at va adabiyotda dekadansdan keyin maydonga chiqqan norealistik oqimlarning umumiy nomi sifatida tushuniladi. Modernizm doirasidagi maktab va oqimlar nechog‘li turfa bo‘lmasin, ularni umumlashtiruvchi qator nuqtalar mavjud. ...Mga xos umumiy xususiyatlardan biri shuki, u obyektiv voqelikning tasviri o‘rniga uning ijodkor tasavvuridagi badiiy modelini yaratishni maqsad qiladi. Ya’ni bu o‘rinda voqelikni aks ettirish emas, ijodkorning o‘z-o‘zini ifodalashi ustivor ahamiyat kasb etadi. 4 Demak modern yo‘nalishda yaratilgan asarlarda ijodkor tasavvuri asosiy o‘rinni egallaydi. Obyektiv voqelik esa to‘lig‘icha tasvir etilmaydi. Bu haqida adabiyotshunos U. Normatovning fikrlari ham qimmatli: “Modernizm shunchaki adabiy-badiiy eksperment-tajriba, shakliy-uslubiy izlanish natijasi emas, balki u dunyoni, insonni yangicha ko rish, tushunish, anglash, anglatishning o ziga xosʻ ʻ 4 Қуронов Д., Мамажонов З., Шералиева М. Адабиётшунослик луғати. –Тошкент: Akademnashr, 2010. – Б.177. falsafiy-nazariy asoslariga ega”. Haqiqatdan ham ijodkor dunyosini anglash yangi bir xilqatni tanish bilan barobar. Manbalarda ta’kidlanganidek, modern adabiyot 19- asrning oxirlarida shakllangan bo‘lib, uning asosini yangilikka intilish tashkil etadi. Shu sababdan “modernizm” fransuzcha “modern” – yangi so‘zidan olingan bo‘lib, moda so‘zining o‘zagi bilan bir xil va undan asosan “yangi san’at”, zamonaviy san’at ma’nolarini ifodalashda foydalaniladi. 5 Bu yo‘nalish san’atning barcha turlarida o‘ziga xos tarzda aksini topgan. Modernchilar o zgargan davrdaʻ yashayotgan kishilarning yangilangan estetik ta’biga muvofiq keladigan tamomila yangi san’at, adabiyot yaratishni o‘z oldilariga maqsad qilib qo‘ydilar. Shunga ko‘ra bu yo‘nalishda har bir san’atkorning olamni boshqalarga o xshamagan tarzda ʻ individual tasvirga yo‘g‘rilganligi estetik qadriyat sanaladigan bo ldi. Chunki ʻ modernchilar har bir shaxsning haqiqati alohida bo ladi, deb hisoblardilar. Shuning ʻ uchun ham ong bilan ongsizlik hamda ularning o zaro munosabatlari tasviri ʻ modernchilar uchun eng sevimli va doimiy mavzuga aylandi. Modernchilar adabiyot taraqqiyotining oldingi davrlarida ijodkorlar nazaridan butunlay chetda qolgan, boshqalardan ajralib turmaydigan g oya oddiy, el qatori (srednestatistik) ʻ odamlarning hayoti va ichki dunyosini ko rsatishga ayricha e tibor qaratdilar: ʻ ʻ modern asarlarda bunday shaxslarning ruhiyatidagi g oyat ichki tuyg ular, o ta ʻ ʻ ʻ nozik sezimlar mayda ikir-chikirlariga qadar batafsil qalamga olina boshlandi. Modernchi yozuvchilar badiiy tasvirga yangicha ko rinish berish, bir-biriga ʻ o xshamaydigan odamlar ruhiyatining qaytarilmas manzarasini chizish uchun shakl, ʻ vosita, usul, uslub ustida adoqsiz ijodiy tajribalar o tkazishdan erinmadilar. Ammo ʻ ular bosh qahramon jamiyat qarshisida gangib qolgan yoxud unga qarshi botiniy yoxud zohiriy noroziligi bor shaxs sifatida tasvirlash borasida bir-biriga yaqin positsiyalarda edi. Shafqatsiz borliq qarshisida yolg iz va himoyasiz qolgan bu ʻ kimsaning tuyg ular olami uni o rab turgan voqelik qarqini (sur’ati) bosimiga dosh ʻ ʻ berolmasligi oqibatida jamiyatdan begonalashib abgor bo lishni tasvirlash g oyat ʻ ʻ keng yoyildi. Bundan tashqari, ayrim modernchi ijodkorlar insonni o rab turgan ʻ voqelik va ijtimoiy muhitni o zlarining badiiy niyatlariga mos keladigan tarzda ʻ 5 Холова М. Ўзбек модерн шеърияти: тарихи ва назарияси. –Тошкент: Наврўз, 2018. –Б.23. istagancha o zgartirib ko rsatish yo lidan borishdi. Xullas, modern uslub insonniʻ ʻ ʻ o‘rab turgan muhitni go‘zallashtirish zaruriyatini maqsadlardan biri qilib oldi, shu maqsadni ochib berishga harakat qildi, hayotiy jarayonlarga hissiy tasvirlarni faollashtirish orqali hayotiy jarayonlarga ta’sir etishni ko‘zladi, dekorativlikka ahamiyat qaratdi. Modernizm yo‘nalishida yaratilgan adabiyot namunalarining o‘ziga xos xususiyatlari haqida Q.Yo‘ldosh va M.Yo‘ldoshlarning monografiyasida “Modern asar va uning tahlili” nomli bo‘limida fikrlar bildirilgan. Mazkur kitobda modern atamasining mazmuni, bu atamaning kelib chiqish tarixi, bu yo‘nalishning badiiy estetik yo‘nalish sifatidagi o‘ziga xos belgilari tadqiq etilgan. Modern adabiyotga bo‘lgan qarashlar tahlil etilib, ba’zi qar a shlarga e’tirozlar bildirilgan. Modern adabiyotning o‘zigacha bo‘lgan an’anaviylikdan butunlay yuz o‘girmaganligi, balki o‘z badiiy yaratiqlarida ulardan ma’lum ma’noda foydalanishlarini ularning xalq og‘zaki ijodidan foydalanishlari misolida asoslab beradi 6 . Ushbu monografiyada berilgan ushbu fikr, bizningcha, modern adabiyotning asosini ko‘rsatib beradi va bu yo‘nalish xususidagi ayrim noto‘g‘ri fikrlarning oldini oladi: “...Bunda insonning o‘zi bosh qadriyat ekani, u hech kim va hech narsa oldida burchli bo‘lmasligi, o‘z ko‘ngil mayli va xohish istaklarigagina bo‘ysinib yashashi maqsadga muvofiq degan to‘xtam ustivor bo‘ladi. Modernizmda har bir odamga qaytarilmas alohida yaratiq sifatida qaraladi...menchilik falsafasiga tayaniladi”. 7 Xullas, inson “men”i, uning ichki kechinmalari asosiy e’tiborda bo‘ladigan “San’at san’at uchun” g‘oyasidan ham oziqlanadigan va qator individual xususiyatlarga ega modern yo‘nalish va uning xilma-xil oqimlari XIX asr oxirlaridan shakllana boshladi. 8 Manbalarda ilk modernistlar –Yevropa madaniyatining umumiy inqirozi voyaga yetkazgan XIX asr oxiri odamlaridir, deya ta’kidlanadi. 9 XIX asr oxiri-XX asr boshlarida F.Nitsshe, Z.Freyd, A.Bergson, K.Yung kabi faylasuf va ruhshunoslarning qarashlaridan ta’sirlangan bir guruh ijodkorlar yangicha – modernizm yo‘nalishiga asos soladilar. Dastlab, 6 Йўлдош Қозоқбой, Йўлдош Муҳайё. Бадиий таҳлил асослари. –Тошкент: Камалак, 2016.–Б.386-387. 7 Йўлдош Қозоқбой, Йўлдош Муҳайё. Бадиий таҳлил асослари. –Тошкент: Камалак, 2016.–Б.3 93 . 8 Холова М. Ўзбек модерн шеърияти: тарихи ва назарияси. –Тошкент: Наврўз, 2018. –Б.23. 9 Холова М. Ўзбек модерн шеърияти: тарихи ва назарияси. –Тошкент: Наврўз, 2018. –Б.2 4. Yevropa madaniyatida keng tarqalgan mazkur yo‘nalish XX asrga kelib butun dunyoda ommalasha boshladi. O‘zbek adabiyotiga modernizmning kirib kelishi yoki ta’siri borasida olimlarimizning qarashlari turlicha. Xususan, professor U.Normatov o‘tgan asrning 20-yillarida Cho‘lpon, Qodiriy, Fitrat, Botu, Oybek kabi ijodkorlar G‘arb modernizmidan kuchli ta’sirlanganini ta’kidlab o‘tadi”. 10 O‘zbek adabiyotida modernga bo‘lgan intilish, ayniqsa, she’riyatda yaqqol ko‘rinadi. O‘tgan asrning 80-90-yillar o‘zbek poeziyasida bir qancha ijodkorlar bu sohada o‘z qalamini sinab ko‘rdi. M.Xolova “O‘zbek modern she’riyati: tarixi va nazariyasi” monografiaysida aynan shu davrda bu yo‘nalishning rivojlanish sababllarini ko‘rsatib berishga harakat qiladi. Olimaning ta’kidlashicha, uning birinchi sababi ijodkorning yangilikka intilishi bo‘lsa, yana bir sababi o‘sha davrdagi ijtimoiy tuzumdan norozilik kayfiyatlarini moderncha uslubda gavdalantirish bo‘lgan. Uchinchi sababi XX asr modern she’riyatining mashhur vakillari asarlari tarjimalarining o‘zbek she’riyatiga ta’siri sanaladi. 11 Modern she’riyat ta’siri R.Parfi, A.Qutbiddin, Faxriyor singari shoirlarning ijodida, ayniqa, kuchli seziladi. 1.2. Modern adabiyotida til birliklarining qo‘llanilish xususiyatlari O‘zbek adabiyotida modern yo‘nalishning ma’lum qirralri mavjud deb qaralgan R.Parfi, A.Qutbiddin, Faxriyor, A.Said kabi ijodkorlari she’riyati tilini, til birliklaridan foydalanish uslubini o‘rganib chiqqanimizda, quyidagi umumiyliklar ko ‘zga tashlandi. 1. Inson nimadandir yoki kimdandir o‘ta ta’sirlanganda (xafa bo‘lganda, qo‘rqqanda, xursand bo‘lganda va hk) nutqida o‘zgarishlar ro‘y beradi. Bu so‘zlarni, tovushlarni talaffuz qilganda, nutq ohangida yaqqol ko‘rinadi. Ana shu nutqiy o‘zgarishlar so‘zlarning xohlagan o‘rinda takror kelishi, tovushlarning takrori, qavatlanishi, tushib qolishi kabi ko‘rinishlarda to‘liq tasvirlab beriladi: Bu savdoyi xayol tentirar,/ Yuraklarim ketmoqda yoni-i-ibb! (Faxriyor, “Geometrik bahor”, 9); Yoyinki /faqat bo ydan iborat /suvga to lg azilgan ʻ ʻ ʻ chuqu-u-u-rrr bir 10 Normatov U. Umidbaxsh tamoyillar. Sharq yulduzi, 1993. 11 Холова М. Ўзбек модерн шеърияти: тарихи ва назарияси. –Тошкент: Наврўз, 2018. –Б. 43 . taassurot. (Faxriyor. “Ayolg‘u”, 147): Ma’zur tuting meni, baxtli(k)man, Baxtiyorman haddan tashqari. (Faxriyor. “Ayolg‘u”, 133); Uzilgan ko‘ngilni qog‘ozday yoyib/ Dastani o‘radim/ chirrroyli qilib (“Izlam”, 76). 2.Modern yo‘sinda ijod qilayotgan ijodkorlar she’riyatida so‘zning barcha ichki ma’nolaridan, sememaning semalaridan, uning pragmatik xususiyatlaridan foydalanish alohida ahamiyat kasb etadi. Kitobxon bir necha marta o‘qigandan keyingina modernchi aytayotgan so‘z ma’nosiga tushunib yetadi. Bu yo‘nalishda yaratilgan yoki shu yo‘nalishga taqlidan yaratilgan she’rlarni o‘qish, uqish, anglash, zavqlanish kitobxondan maxsus tayyorgarlik talab qiladi: Kel, xasrat, qora kunlarni/ sharob bilan yuvaylik./ Kunlar oqarsa Shirindur,/ oqarmasa gar – Layli… (Faxriyor, “Geometrik bahor”, 32). 3. Bunday ijodkorlar she’riyatini (asosan, bu yo‘nalishda ijod qilgan o‘zbek shoirlari) tahlil qilganimizda, adabiy me’yor sanalmaydigan, umumxlq lug‘at fondidan ham hali joy olib ulgurmagan, ammo ayni kunda lisoniy kod sifatida ishlatilayotgan so‘zlarning qo‘llanilganligini ko‘ramiz: jelvak qilib ilar teleminorani/ moshini kalitiga /yoki selfi tayoq qilib o‘ynar rasmga /tushmoq uchun dabldekker yonida …(Faxriyor. “Izlam”, 200). 4. Modern she’riyat tilida so‘zlar o‘ta ramziy tus olgan va ma’no qavatlanishi yuz bergan. Metaforik birliklar juda ko‘p qo‘llanilgan: Hatto epitetlar odatiy sifatlashlar emas, balki metaforik epitetlarga aylantirilgan: Gullarim qonaydi. /Alvon gullarni/ Menga ravo ko rmish bu taqdir./ ʻ Hijronro y ʻ qizg aldoq ʻ bo ldi yupanchim. ʻ (Faxriyor. “Ayolg‘u”, 85) 5. Shakliy o‘zgachalikka e’tibor bu yo’nalishda alohida ahamiaytga ega ekanligi sabab, tilimizning barcha imkoniyatlari: tag ma’no, shakldoshlik, so‘z o‘yinlaridan keng foydalanilgan: Men sendan, baribir, to‘ymasman, hayot, Ko zing och, ko zim och. ʻ ʻ Ochko zim ʻ – ko zim. ʻ (Faxriyor. “Ayolg‘u”, 8); Bozorga aylanar Solor/ Tun – yarim, yarim tun, tun – yarim… (Faxriyor. “Ayolg‘u”, 43) Suygulim suy gulim suygi lim/ yuraklarim ko zimdan tosharʻ / meni yengib bormoqda o lim / seni esa qiynaydi yashash ʻ (Faxriyor, “Geometrik bahor”, 93); O‘rtada yanglig‘bor o‘tolmaydigan, o‘t olmaydigan (“Izlam”, 179). 6.Badiiy tasvir vositalariga yondashish ham alohida tadqiqni talab etadi.Chunki modern she’riyat tilida jonlantirish, o‘xshatish, metafora, kinoyaning individual ko‘rinishlari uchraydi: Daryo, / Seni qandoq cho‘miltiramiz, / Qayda yuvinarsan, bo‘lg‘anchiq daryo? / Hammomga olib borayinmikin, / Qaynoq suvdan qo‘rqarmisan yo? Loyqam mening, bulg‘anchim daryo, yelkangga sovunlar surib qo‘yaymi? Yelkang qani, beyag‘ringinam, yelkang yo‘qligiga kuyaymi? ( Faxriyor. “ Ayolg‘u ” , 17.) 7. Iboralar, parameologik birliklar, aforizmlardan foydalanishda ham modernchilar boshqa yo‘ldan boradilar. Bu birikmalardagi turg‘unlikni yangilamoqchi bo‘ladilar. Yo bu birliklar ifodalaydigan mazmunga qarshi chiqadilar, yoki uning shaklini o‘zgartirib ko‘radilar. Masalan, xalqimiz orasida omad kulsa, omadim kuldi, omadim kulmadi kabi ibora ishlatiladi. Shoir Faxrriyor shunga boshqacha tavsif beradi: Miyig‘i bor omadning faqat/ miyig‘ida kulib qaraydi/ Shu bir qarich, bir enlik kulgu/ biror qaro kunga yaraydi…/ Men ming bora aytdim-ku sizga, Qitig‘i yo‘q uning azaldan./ O‘qtin-o‘qtin jilmayar, xolos, Yangi turgan kabi kasaldan ( Faxriyor. “ Ayolg‘u ” , 1 1 5 .) Yoki xalqimiz orasida ishlatiladigan oydan tushganmisan , o‘zing uchun o‘l yetim , tili qisiq parameologik birikmalari shoir she’riyatida ham shaklan, ham mazmunan boshqacha ko‘rinish oladi. Agar xalq oldida, jamoat joyda U shakl kiymasa, menda ne gunoh? To‘g‘ri u oq emas, tushmagan Oydan oyoqlarin uzatib shundoq. Hozir zamon boshqa, davrlar boshqa, O‘zi uchun o‘ladi yetim. Mayli boshlarini ursin u toshga, Yo‘qdir undan tilim qisiqlik yerim. ( Faxriyor. “ Ayolg‘u ” , 67 .) 8. Modern she’riyatda arxaik, tarixiy so‘z va iboralar, qo‘shimchalar, grammatik shakllar, so‘z turkumlarining tarixiy variantlari, shevaga xos so‘zlar shoir maqsadiga binoan faol, juda faol qo‘llaniladi. Bu til birliklariga yangi “vazifa” yuklanadi: Azon aytar muazzin minoralar, / falon yilki, /karvonsiz saroylar va xonaqohlar,/ bari-bari boyqushning mulki ( Faxriyor. “ Ayolg‘u ” , 9 ) . 9. Modern she’riyat tilida turli ko‘rinishda yasalgan okkozional so‘zlar ko‘p uchraydi: Suygan o zim, kuygan ham o zim/ Ishq atalgan alamzorlarda/ Sengaʻ ʻ yetmay tentirar so zim ʻ / She’r unmagan qalamzorlarda (Faxriyor. “Geometrik bahor”, 85). 10. Bu adabiyot tilida biri ikkinchisiga mazmunan birika olmaydigan leksemalar birikib, yangi ma’no hosil qilishga, ta’sirchanlikni oshirishga xizmat qiladi. Ya’ni bu asarlarda mantiqsizlikdan mantiq va ta’sir, individuallik va badiiylik izlanadi: gunohsizlik fojiasi, tadbir imkonsizligin / nima bilan oqlayajak sababsiz oqibatlar? / Quyosh bo‘lsa tangrining erga boqqan ko‘zligi, / oqibatning tizginin qo‘lga olar-ku qatlab.. .( Faxriyor. “ Geometrik bahor ”, 13.) 11. Badiiy adabiyotda badiiylik talabi bilan adabiy me’yordan chekinish hodisasi bor narsa. Biroq modern usulda yozilgan she’rlarda bu an’ana tusini oladi. Masalan, sheriyatda har bir misra katta harf bilan boshlanadi. Modern adabiyotda bu qoidaga hamisha amal qilinmaydi. An’anaviy she’riyatda birinchi misra hamisha bosh harf bilan bo‘ladi. Modern she’ryat namunasi bo‘lgan Faxriyor she’riyatida ba’zan she’rning birinchi misrasi ham kichik harf bialn boshlanadi. Bir fikr bir bandda tugab, ikkinchi bandga o‘tmaydi. Modernda esa bir fikr tugamay band tugaydi, ikkinchi bandda birinchi banddagi fikr davomi bo‘ladi. Ba’zan fikr tugamay, yangi bir fikr yoki kechinma ifodasi yuz beradi.Masalan, shoirning “Ko‘ngil g‘ashligi” she’riga e’tibor qaratamiz. Bu she’rda, umuman, shoirning bir qancha she’rlarida tinish belgilari ham qo‘llanilmaydi: to‘rtta devorday siqib kelaverar to‘rtta tomondan hali otini ham qo‘yib olishga ulgurmagan ko‘ngil g‘ashligi kuzatib o‘tirib g‘ashlikni bexosdan unga shakl bera boshlaysan yoxud xona shaklida undan kub taroshlaysan va xayolan ichiga uysiz biror talabani qo‘yasan ijaraga haq ham olmasdan (Faxriyor. “Izlam”, 190). Modern she’riyat vakillari ta’rif berish shart bo‘lmagan narsalar, hodisalar, belgilarga ham ahamiyat qaratadi. Har qanday belgi shoir kechinmalarini, inson holatini ifodalashga qodir, degan qarash modern adabiyotning o‘ziga xos xususiyatlaridan biri sanaladi. Masalan, Faxriyorning tinish belgilari haqidagi fikrlariga e’tibor bersangiz, go‘yo shu belgilda ham, haqiqatan, nimadir bordek. Uning fikrlariga beixtiyor qo‘shilasiz. Ha, inson tasavvur olami o‘zi bir dunyo. Lekin bu dunyoga hech kim, hech qachon daxl qilolmaydi. Faqat bir narsa: kimdir uni so‘z orqali ifodalab beradi, kimdir esa yo‘q, yana kimdir bunga hojat yo‘q deydi, yana kimdir o‘z tasavvur olamidan o‘zini olib qochadi. Faxriyorning ushbu tinish belgilari to‘g‘risidagi qarashlarida nimagadir ishora bor. Bu nimanidir har bir kitobxon o‘zi kashf etadi. Eng qizigi shoirning ushbu gaplari orasida o‘sha tinish belgilari vazifa bajarmaydi: nuqta tinish belgisimas siz o‘ylaganchalik o‘lim ham emas u arqondir bir uchidan ko‘rinayotgan tarang tortilgan arqon/undov esa dor ustida langarsiz tomosha ko‘rsatayotgan dorboz u o‘ziga shu qadar ishonadiki muvozanat saqlamoq uchun qo‘llarin yozmoqni ep ko‘rmas hatto so‘roq belgisi dordan pastga qarayotgan dorboz/tire bu taxta bu taxtadan ko‘ngil qushiga uya yasab berish mumkin ( Faxriyor. “ Ayolg‘u ” , 69 ) . Xullas, modern adabiyot, xususan, modern she’riyat tili o‘zbek tilidagi barcha so‘z, birikma, iboralardan boshqa adabiyot yo‘nalishlari foydalangan kabi ishlatadi. Biroq shu so‘z, birikma, iboralarni qo‘llash tarsi bilan yaqqol farqlanadi. Modern adabiyotning estetik qimmati borligi va uning kishilar ma’naviyatini shakllantirishdagi ahamiyati to‘g‘risidagi kuzatishlarimiz quruq mulohazalardagina iborat bo‘lib qolmasligi uchun ayrim modern asarlarni tahlil qilib ko‘rish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Bugungi o‘zbek modern she’riyatining taniqli vakili Faxriyorning asarlari tilini tahlil qilish milliy modern adabiyotining mohiyati borasida tasavvur uyg‘otishga yetarlicha asos beradi. 1.3.Faxriyor she’riyati va noan’anaviy uslub Hozirgi o zbek she’riyatida taniqli adib Faxriyorning o z o rni bor. ʻ ʻ ʻ U XX asrning 80-90- yillarida o zbek adabiyotida o ziga xos uslub bilan paydo bo ldi. ʻ ʻ ʻ Dastlab, uning moderncha she’rlari adabiy jamoatchilikda turli munosabatlar uyg otdi. ʻ “Faxriyorning she’rlarini o‘qish ham, uqish ham, ta’sirlanish ham oson emas. Lekin uning bitganlari milliy she’riyatimiz taraqqiyotining shunday darajasidirki, uni tushunmaslik estetik va ma’naviy qiyofaning kemtikligiga olib kelishi mumkin. Shuning uchun ham bugungi o‘zbek kitobxoni Faxriyor asarlarini o‘qishi, o‘rganishi, tahlil qilishga ehtiyoj sezishi kerak”. 12 Haqiqatan ham, Faxriyor she’riyati o‘zining yangicha ko‘rinishi, shakllarga boyligi, falsafiy fikrlarga boy, kitobxondan o‘tkir sezgi va mushohada talab etadigan she’riyati bilan ajralib turadi. Bu haqida Ahmad A’zam quyidagi fikrlari e’tiborga loyiq: Faxriyor an’anaviy she’r shakl-u ravishlarini yaxshi o‘zlashtirgan, ruhiyatiga, sayqaliga yetgan milliy ohanglarni chuqur his qilgan holda ayricha tafakkur ifodalari, aniq-tiniq tashbehlardan majoz yaratadi. Shu ma’noda u o‘z yo‘li, o‘z fikrlash tarzini oydin yaratgan shoir; bu oydinlikda uzoqlar ko‘rinadi, tikilib 12 Йўлдошев Қ. Нозиклашув жараёни // Ёшлик, 2014. №10. qaraganda yangi fikr manzaralari bo‘y ko‘rsatadi. Uning so‘zning tag ma’nolaridan, tilimizga xos bo‘lgan ko‘p ma’nolilik, shakldoshlik xususiyatlaridan unumli foydalanishi hatto, jahon adabiyotshunoslari tahsiniga sazovor bo‘ldan. Bu haqida Reychel Harrel Faxriyorning she’rlarida kuchli so‘z o‘yinlarini ko‘raman, degan fikrlarni keltirib o‘tgan. 13 Haqiqatan ham Faxriyor she’rlari mag‘zi oson chaqilmaydi. Uning bir she’ri mazmunini bir qirrasini ilg‘agan kitobxon, bir hissiyotni o‘ziga yuqtirib olgan she’rxon ikkinchi bir she’rda butunlay boshqacha ma’no-mazmunga, ifoda usuliga, boshqa bir hissiyot chizgilariga, boshqacha sifatlash, tavsif, metafora, o‘xshatishga duch keladi. Ammo uning she’rlarini o‘qigan kitobxon shunchaki hordiq chiqarish uchun o‘qiydigan she’rlar emasligini his qiladi. Bu she’rlarda insonning olam haqidagi fikrlariga, insonning o‘ziga xos ichki dunyosi va bu dunyodagi rang-barangliklarga duch keladi. Bu mushohadalarimizga A.A’zamning quyidagi fikrlari hamohangdir: “...Faxriyorning she’rlari ko‘ngil xushi uchun rohat qilib o‘qiydigan emas, arg‘umoqning dag‘al yoli tortilgan kamoncha bilan chalinadigan sozga mengzaydi, balki ayolg‘usi shudir; ko‘ngilni bezovta qiladi, tirnaydi, titadi, fikrni turtadi; tarix haqida, e’tiqod haqida, muhabbat haqida, tabiat haqida, umuman, Uyg‘oqlik haqida odamning o‘zi bilan o‘zini bahs qilishga dalda beradi. 14 Munaqqid Ulug‘bek Hamdam Umarali Normatov bilan suhbatida Faxriyor ijodi xususida so‘z yuritadi: “... negadir menga Abduvali Qutbiddin va Faxriyor bilan Bahrom Ro‘zimuhammad she’riyati o‘rtasida ildizli tafovvut borga o‘xshaydi. Birinchi ikki shoir an’ana doirasida, an’ana zaminida turib modernistik kashfiyotlarga intilayotgan bo‘lsalar, Bahrom Ro‘zimuhammad ijodiyoti ko‘proq modernistik sohil tomonida kabi. Chunki Abduvali Qutbiddin va Faxriyorga dunyoni boshi va oxiri mavjud bus - butun olam o‘laroq ko‘rish xos, binobarin, ular yaratayotgan badiiy dunyo izchil mantiqiylikka, uzviy davomiylikka asoslangan bo‘lsa, Bahrom Ro‘zimuhammad “dunyosi”ning haqiqatdan ham “oyog‘i osmonda”. Uning she’rlari Faxriyor va Abduvali Qutbiddin asarlarida aks etgan “butun dunyo”ning sochilib ketgan 13 Фахриёр . Излам. – Тошкент: Akademnashr, 2017. 14 Фахриёр. Аёлғу. –Тошкент: Шарқ, 2000. –Б.6. siniqlaridek taassurot qoldiradi”. 15 Darhaqiqat, Faxriyor mavjud an’analar doirasidan uzoqlashmay, undan ilhomlanib, uni yangilashga intiliayotgan shoirdir. Bundan tashqari u sheriyatga butunlay yangicha usullarni dadil olib kirgan shoir hamdir: Faxriyorning “Geometrik bahor” deb nomlangan turkum she’rlari mazmun jihatdan ham, shakl jihatdan ham o‘zbek adabiyotida yangilik sanaladi. Bu haqda S.Quronov quyidagi fikrlarni bayon etadi: “Yangi davr adabiyoti she’rning tashqi qurilishi, uning grafik shakli ham ahamiyatli ifoda vositasi ekanligini ko‘rsatdi. Jumladan, XX asr o‘zbek she’riyatida zinapoya shaklidagi misralar, so‘zlarni alohida misraga chiqarish, turli usullarda tovush tovlanishlarini berishga intilish, bosh harflar bilan yozish kabi qator usullarning keng ommalashgani buning dalilidir. O‘tgan asrning oxirgi choragidan boshlab she’riyatimizda kuzatilgan ijodiy izlanishlar bu jabhani ham chetlab o‘tmadi. Ammo shunday asarlar ham uchrab turadiki, bir qarashda uning nima ekanligini anglab olish juda mushkul tuyuladi” . 16 Faxriyor barcha o‘zi qo‘llagan mavhum tushunchalarni yoki metafora, yoki epitet yo‘li bilan tasvirlashga, hatto “Geometrik bahor” to‘plamida rasmlarini chizishga harakat qiladi: “ Faxriyor ijodi va uning uslubi so‘zga, insonga, fikrga, go‘zallikka bo‘lgan tasavvurlarni yangilaydi, tasavvur tushunchasiga erkinlik beradi. S h u sabab ko‘ngil va tafakkur mahsulidek taassurot qoldiradi. Faxriyor ijtimoiy voqelikni kuzatish asnosida tasavvurdan fikrga, fikrdan kechinmaga va shularning uyg‘unlashib ketishidan originallikka erishadi. Faxriyor uslubidagi yana bir qirra rang-tasvir san’ati xususiyatlarini she’rlariga singdirayotganligida namoyon bo‘ladi. “Ayolg‘u”, “Geometrik bahor” kabi to‘plamlar bu jihatdan, ayniqsa, xarakterli ” 17 . Faxriyor she’riyati tilimizdagi birliklarning boy imkoniyatlaridan foydalanib yaratilgan mazmunan boy, shaklan yangicha yaratiqlardir.Masalan, shoirning bir she’riga, undagi tasvirlarga diqqat qilaylik: Yurak ingrar chorasiz/ Chatnab yotar muzligi,/ Na adoq bor, na xulosa/ Azob uzluksizligi. Bu she’r har bir she’rxonga o‘z yuragidagi muzlik miqyosini tuyish imkonini beradi. Bunda tuymoq bilmoqqa, bilmoq esa muzdan qutilmoqqa olib 15 Норматов У. Ижод сеҳри. – Тошкент: Шарқ, 2007. –Б. 273 . 16 Қуронов С. Ифода ва ифодавийлик. – Тошкент: Академнашр, 2013 . –Б. 47. 17 Давронова М. Ҳозирги ўзбек шеъриятида индивидуал услуб поэтикаси: Филол.фан.докт(DSc)...дисс – Самарқанд, 2019. –Б.195. kelish mumkin. Shoir yurak holatidan shunchaki axborot bermaydi, lekin kimnidir nimagadir da’vat ham etmaydi. Faqat insonni o‘z ko‘ngli xususida o‘yga toldiradi. Bunday samaraga erishish uchun shoir g‘oyatda chigal, o‘ta mavhum tuyg‘ularni anglashiladigan tarzda moddiylashtiradi, mavhum so‘zlarni go‘yo reallikka yaqinlashtiradi. Shunday o‘xshatishlar, sifatlash, metaforalardan foydalanadiki, eng mavhum tushunchalar ham ko‘z oldingizga kelib, tasavvur hosil qiladi, sezgilarga ta’sir etib, qalbingizga yetib boradi. Faxriyor ruhiy holatlar murakkabligini his qiladi, eng muhimi shu hislarni tilimizning boy imkoniyatlaridan foydalangan holda ochib bera oladi. Quyidagi she’rda lirik qahramonning ruhiy holati salbiy ma’no ifodalovchi faryod, kuymoq, Majnun, Layli, sabr, sabot, hajr, ayriliq, visol, g‘ajir kabi so‘zlar orqali ochib berilgan. Hali she’rni o‘qiganimiz yo‘q, lekin Faxriyor qo‘llagan ushbu so‘zlarni o‘zidayoq qahramon ruhiy holati yaxshi emasligi, u qarama-qarshi hislar ichida ekanligini anglaymiz. Bu fikrga kelishimizga salbiy baho munosabati kuchli bo‘lgan so‘zlar qatori sabab bo‘lmoqda: Seni ko‘rdim, faryoqlandim, / lekin kuydim jimgina/ sim- simladim, yuraging berk/ -ochilmadi simgina. / Na salom bor, na kalom bor, / na do‘stmiz, na begona/ Na majnunman, na Laylisan/ na sabr bor, na sabot. Yomon ekan, battar ekan/ ko‘rishib turgan hajr/ yuragingni ayriliqmas, ne ajab, visol g‘ajir. (“Izlam”, 95). Faxriyorning “Bo‘g‘zimdan sirqirar tovush – qon” qatori bilan boshlanadigan she’rida ishq yo‘lida yuragi laxta qonga aylangan oshiq istiroblari aks etgan. Shoir she’rda tuyg‘ularning shunchaki tasvirini bermaydi. Buning uchun ham u ikkinchi misrada o‘z holatini favqulodda tarzda ifodalaydi. “Bo‘g‘zimdan sirqirar tovush – qon” . Bunday muqaddima she’rxonni beixtiyor hushyor torttirib, tovushning qonligi ovozning hirqirash o‘rniga sirqirash sababi haqida o‘ylashga majbur etadi. She’rxon so‘zlardan ma’no izlay boshlaydi. Chunki she’rda shunchaki axborot yo‘q, unda dardli qalb kechinmalari aks etgan. Shoir holatni ochib beruvchi so‘zlarni topa olgan. Metafora usulida tovushni qonga qiyoslab, oshiqning hayoti og‘irlashib qolganini aytmoqchi bo‘lgan. Unda ishq shunday kuchliki, ishqqa mubtalolik sabab oshiq butun tanasi yurakga aylangan. Hijron azobi bu yurakni zardob-u qonga to‘ldirgan. Ma’lumki, idishga solingan suv ham to‘lib ketsa, to‘kiladi, to‘kilganda ham sizib chiqadi, asta-asta oqadi. Xuddi shunday qahramonning yuragi zardobga to‘lib ketgan, bu zardob tashqariga chiqishni istaydi. Yo‘l esa bo‘g‘izdan. Shu sabab bo‘g‘izdan tovush emas, qon chiqadi va u xuddi yurak kabi sirqiraydi. Tovush chiqishi aslida chiqmoq, yangramoq, jaranglamoq, chiyillamoq, tiqilmoq (tovushi chiqdi, tovushi yangradi, tovushi jarangladi, tovushi tiqildi, tovushi chiyilladi kabi) fe’llari orqali bizga anglashiladi. Lekin shoir qon sirqirashini tovushga ko‘chirishi bu badiiy topilma sanaladi. Aynan mana shu so‘z orqali chizgi mubolag‘aning hosil bo‘lishiga sabab bo‘ladi. Bu she’rdagi “Gul mening eng so‘nggi so’zimdir” tasviri zamiridagi ma’noni izohlash o‘quvchining badiiy zakovatini, iqtidorini oshiradi. Ma’lumki, gul faqat chechaknigina emas, ramziy ma’noda yorni ham anglatadi. Manbalarda gulning o‘ndan ortiq shakldoshlari haqida fikr yuritilganda, uning yor ma’nosi alohida tilga olinadi. Mumtoz adabiyotimizda ham aksariyat hollarda yorga ey gul, deb murojaat qilishadi. Shu o‘rinda aytish kerakki, Faxriyor tilimizning barcha imkoniyatlaridan tarixiy, arxaik, badiiy shakllaridan unumli foydalana olgan. Kezi kelganda xalq og‘zaki ijodi tasvirlariga tayangan, ba’zi hollarda mumtoz adabiyotimizning ulkan xazinasidan foydalangan va yangicha tasvir, shakl hamda mazmun yarata olgan. Shulardan biri gul so‘zini butunlay o‘ziga xos tarzda qo‘llagani hisoblanadi. E’tibor bering: Gul so‘zi oshiqning bo‘g‘zidan chiqadigan so‘nggi so‘z, bu esa yor degani. Shoir she’rning ikkinchi bandiga “Yuragim tovondir – yorilar” deb nola qilsa, so‘nggi paytda o‘z qarashlarini “Yuragim tovondir – to‘layman” tarzida ifoda etgan. Shakldosh so‘zlardan ustalik bilan foydalanish natijasida shoir juda chiroyli tasvirlar yaratadiki, kitobxon bu yaratiqlardan zavqlanadi. Lekin shu o‘rinda aytish kerakki, Faxriyor aynan shakldoshlardan so‘z o‘yini qilishi bejiz emas. Bu tilimizning o‘ziga xos tomoni bo‘lib, mumtoz shoirlarimiz bekorga tuyuq janrini hosil qilishmagan, bekorga bu turkona “janr” deb faxrlanishmagan. Yana bir narsa, shakldosh so‘zlardan hosil qilingan misralar, she’rlar favqulodda yodda qolishi bilan ajralib turadi. Hech bo‘lmaganda shu sh’erning mazmuni, unda qatnashgan shakldosh so‘zlar esda qoladi. Ba’zan shakldosh so‘zlar she’r ichida yashirinib oladi Topib olgach, shoir buni qaysi ma’noda qo‘llagan ekan degan fikr xayolingizdan o‘tadi. Bu mumtoz adabiyotda “iyhom” deb yuritiladi. Bu haqida adabiyotshunoslik lug‘atida quyidagi fikr keltiriladi: “Iyhom (ar. Shubhaga solish, adashtirish) – mumtoz adabiyotdagi she’riy san’atlardan biri, she’rda (ba’zan nasrda ham) bir so‘zni bir joyning o‘zida ikki ma’noda ishlatish. Iyhomda matndagi so‘zning bir qarashda anglashilib turgan yaqin ma’nosidan tashqari, yana bir uzoqroq ma’nosi mavjud bo‘ladi va shu uzoq ma’no shoirning asl muddaosi hisoblanadi. 18 Yuqorida aytilganidek, Faxriyor ham tovon so‘zining ikki ma’nosini ko‘zda tutadi. “Yuragim tovondir – yorilar”misralarida esa shu ikki ma’no anglashilmoqda. Agar inson ko‘p yursa, tovonim yorildi, deydi. Ayniqsa, bir maqsad yo‘lida ko‘p mashaqqat chekib harakat qilsa-yu, o‘ylagani bo‘lmasa, aynan shu birikmani qo‘llaydi. Shoir ham yor visoli yo‘lida joni halak, shuning uchun yurakni tovonga o‘xshatmoqda. Ma’shuqa sitami tufayli mana shu yuragi tovonday yorilgan. Bundan tashqari shoir yana bir ma’noni ko‘zlamoqda. Zakovatli, qalb sezgisi kuchli, nozik hissiyot egasi bo‘lgan she’r ixlosmandlari buni juda tez anglab oladi. Shoir har daqiqada ishqi uchun yuragi bilan tovon to’lashga shay oshiq holatini ham bu misrada chizib beryapti, ya’ni oshiq tovoni yorilganidan nolimaydi, aksincha ishq uchun jonini berishga, ishq uchun yuragini tovon qilishga rozi. Mana shu hizlarni chuqur anglab yetgan she’rxon shundagina she’rdagi “Suyarman, kuyarman, boshimga yetar ishq, men senga yetmasman”shaklidagi umidsiz to‘xtam sababini anglab yetadi. Kutilmagan izlanishlarga boy o’zbek adabiyotida ham zidlik ma’nosi butun bir asarning boshidagi oxiriga qadar bu qadar izchillik bilan va sezdirmay ifoda etilgan she’rlar juda kam uchraydiki, bu hol Faxriyor poeziyasi betakrorligidan belgidir. “ Osmon yaratganning…” so‘zlari bilan boshlanadigan she’rda shoirning hayot tartiboti, yaratganning intizom va adolati haqidagi falsafiy o‘ylari o‘ziga xos tarzda ifoda etilgan. She’rning birinchi va ikkinchi bandlarida Allohning qudrati, 18 Қуронов Д., Мамажонов З., Шералиева М. Адабиётшунослик луғати. –Тошкент: Akademnashr, 2010. – Б.111. uning odamzodga qilgan cheksiz marhamatlar cheksiz tasviri etiladi. Shoir o‘quvchining she’rda kelib chiqishi mumkin bo‘lgan kutilmagan ma’noga Yaratganning irodasi natijalarni xolis tasvirlash yo‘liga kishi bilmas tarzda tayyorlab boradi. Odamga berilgan ne’matlar orasida she’rning uchinchi bandidagi “ Ko‘ngilga dog‘ berdi, diydalarga yosh” misrasi mazmunini chaqish yosh va dog‘ tafsillari nima ekanini o‘ylash kitobxonni tashqi hayrat olamidan ichki dardkashlik olamiga olib kiradi. She’rning “Kuymoqqa dil berdi, suymoqqa –ayol. Cho‘kmoqqa tiz berdi, egmoq uchun – bosh” satrlari zamiridagi teran ma’nolarni yuzaga chiqarishga urunish she’rxonga kutilmagan hayotiy va badiiy haqiqatlarni kashf qilish imkonini bradi. “Jon berdi ayolga etguday nisor, uni deb yonmoqga- sham kabi hayot “ misralarida er kishiga tegishli qanday yuksak tuyg‘ular kuylanayotgani anglash kitobxon sezgilarini noziklashtirib shaxsiyati yuksalishiga turtki beradi. Shoir yaratgan tomonidan in’om qilingan narsalarda faqat ko‘ngil va sevgiga doir oliy ne’matlarnigina ko‘radi. U o‘z borlig‘ini yolg‘iz ishq og‘ushida, muhabbat quchog‘idagina tasavvur etadi. Shoir kuchli ruhiy zarbaning she’rning so‘ngida beradi. “Yaralmay qolgan birgina visol” – deydi u osongina qilib. Demak, oshiq chin visol qiyomatda ekanligi ko‘nikmog‘i lozim bo‘ladi. Ammo bu holat uning sevgisi darajasini pasaytirmaydi. Ishqdan natija kutish ta’maga o‘xshab qoladi. Sevgidan hech narsa ta’ma qilinmaydi va baxtsizlik uchun sevgidan yozg‘irish shart emas. Faxriyorning “Sensizlik” turkumiga kiruvchi she’rlardan biridagi “sochlaringda adashdi so‘zlar. Ney so‘z edi, qora tuyqus, Sochlaringa qo‘shilib kuydi” misralari ma’nosini anglash so‘zning ifoda imkoniyatlari ochish nuqtayi nazaridan katta samara beradi. Ma’shuqaning sochi qora ekani ma’lum. Lekin aytilgan so‘z asli qora emasdi, to‘satdan qorayib ketdi. Demak unga oshiqning istagiga ters mazmun joylangan. Kuymoq yanada qoraymoqdir. So‘zning qoraligi sochning qoraligiga qo‘shilib ketdi va uni kuchaytirdi. Bunda ham kelib chiqadigan badiiy ma’noni topish uchun she’rxon so‘zlar, bu so‘zlarning nozik ma’nolari aks etgan misralarni anglab yetishi, uning uchun leksemaning semema, semalari beradigan badiiy ma’nolarni bilib olishi zarur. Shoir ifodalamoqchi bo‘lgan ma’no balki quyidagi misralarda yashiringan. “Ne qismatki, so‘z va soch uyqash” (“Izlam”, 66) . Nega shoir so‘z bilan sochni uyqash qilib olyapti. Undagi bog‘liklik nimada? Shoir bu yashirin o‘xshatishini qo‘llayotganining maqsadini izohlamaydi. Zero, shoirning niyati bu emas. Bu satrlarni har kim o‘zicha izohlaydiki, modern she’rni o’ziga xosligi ham uni his qilish turlicha ekanligida ko‘rinadi.Xullas, Faxriyor she’riyatida so‘zning ma’no tovlanishlari, gap ichida bir qancha ma’nolarni ifodalashi uning she’riyatining o‘ziga xos tomonidir. Modern adabiyot inson kechinmalarni ifodalashni bosh maqsadlardan biri qilib oladi. Inson tuyg‘ulari shunchalik murakkabki, uni to‘liq tasvirlab berish qiyin. Ammo Faxriyor buning uddasidan chiqadi. Lekin uni ifodalash ancha qiyinligini shoirning o‘zi hammadan ko‘proq his qiladi va bir o‘rinda bu holatni she’rda tasvirlab o‘tadi: Tushlaringni yorar tuyg‘ular (“Izlam”, 127). O‘zbek she’riyatida noan’anaviy uslubda yaratilgan she’rlar ichida alohida ajralib turadigan Faxriyor she’riyati boshqa shu yo‘nalishdagi ijod namunalaridan qay tarzda farqlanadi? Yuqorida biz shoirning so‘zning ma’no qirralaridan qay darajada foydalanishini misollar asosida ko‘rib o‘tdik. Biroq bu savolga to‘liq javob berish uchun Faxriyor she’riyatining barcha o‘ziga xos tomonlarni ochib berish zarur, deb o‘ylayman. Haqiqatan ham, Faxriyor ijodida har bir til birligini qo‘llash o‘ziga xos. Masalan, ijodkor fonetik birliklar, ularning takror shaklidan poetik individuallik hosil qilishda foydalanadi. Noan’aniv ijod namunalarini yaratishda shoir nafaqat so‘zning semema va semalaridan mohirona foydalanadi, balki tilimizning barcha xazinasidan, hatto arxaik va tarixiy shakllaridan ham foydalanadi. Shoirning o‘ziga xos yutug‘i bu so‘zlardan noan’anaviy shaklni yaratishida, yangicha qo‘llashida ko‘rinadi. Shoir bu shakllarni shunday qo‘llaydiki, bundan tilimiz birliklari: so‘zlari ham, qo‘shimchalari ham har qanday yo‘nalish maqsadini ochib berishda muhim o‘rin egallashi ayonlashadi. Masalan, Faxriyor shaxs-son, sifatdosh, ravishdosh, harakat nomi, mayl, nisbat, zamon qo‘shimchalaridan ham yangicha shakl yaratishda foydalanadi. Bizga ma’lumki, -t orttirma nisbat qo‘shimchasi hozigi o‘zbek adabiy tilda unli tovush bilan tugagan so‘zga qo‘shiladi: o‘qit, bo‘shat, so‘rat, to‘lat kabi. Biroq Faxriyorda mana shu -t orttirma nisbat qo‘shimchasi undosh bilan tugagan so‘zga –tir, -dir qo‘shimchasi o‘rnida qo‘llaniladi: O‘zgartaman dunyoqarashni,/ tashabbuslar bilan chiqaman./ Oqizmayman behuda yoshni, / Ko‘zlarimga paxta ekaman (“Ayolg‘u”, 36); Ishonchimning qizargan joylarini men / Buyoq chaplab oqartaman (“Ayolg‘u”, 78) Istak maylining ko‘plik shakli -aylik o‘rnida Faxriyor boshqa shaklni ishlatadi. Bu she’rga allaqanday erkalik, yengillik kiritadi: Xokistar xok istar, pok istar – / Muhabbatni yuvib ololi…Har kimning yo‘liga bir Yasrib muztar./ Yallama, yorim, yallola (“Ayolg‘u”, 97). Sifatdosh shakli ham Faxriyor she’riyatida arxaik shakl orqali beriladi: Umuman ro‘y bermas voqea,/ Ro‘y berguchi menman, umuman. (“Ayolg‘u”, 19). Sifatdoshning badiiy ifodaga xos ko‘rinishlari Faxriyor she’riyatida faol: Tugab borar kuz ham.Yil –tamom!/ Iztiroblar tushadi ishga:/ shamol to‘zg‘utgulik yo sichqon/ uyasiga tashib ketgulik/ yozilmabdi bir satr, ishon yoki tutantiriq etgulik (“Izlam”, 123). Shaxs-son, zamon shakllarini qo‘llashda ham shoir o‘ziga xos yo‘l tutadi: Gul ko‘nglagi ko‘ngil shomidir, titrayurman miskin, g‘amboda/ sensizlikning ajdar komida/ Sipqorurman so‘ngsiz hasratim, bir o‘tinchim bo‘lmaydi ado: seni bahorlardan asrasin! (“Ayolg‘u” , 197).Yana tuproq bo‘lar aldangan aql, Shamollar ruh bo‘lib qaytajaklar boz. (“Ayolg‘u” , 21). Men azaliy udumga ko‘ra / Shafqat qilmam u nobakorga, Qiladurman uni sazoyi, osadurman va yoki dorga (“Ayolg‘u”, 16). Yuqoridagi shoir she’riyatida qo‘llanilgan misollar orqali tilimizga xos bo‘lgan barcha imkoniyatdan Faxriyor o‘rinli foydalanganini ko‘ramiz. Tilimizning arxaik, tarixiy, dialektal shakllaridan aynan noan’anaviy mazmun va shaklni hosil qila olgan til ustasidir. Bob bo‘yicha xulosa Mazkur bobda modern so‘zining ma’nosi (lug‘atlardan foydalangan holda), modern adabiyotning yo‘nalish sifatidagi o‘rni, alohida xususiyatlari, maqsadi, modern adabiyotning jahon adabiyotida shakllanishi, o‘z bek adabiyotida kirib kelishi, bugungi kunda qaysi ijodkorlar ijodida modern yo‘nalish mavjudligi yoritib berildi. Noan’anaviy uslubda til birliklarining qo‘llanilishi, til birliklaridan foydalanishda modern adabiyot yo‘nalishida ijod qilgan ijodkorlarning tutgan o‘ziga xos yo‘li ochib berilgan. Modernizmda insonning o‘zi bosh qadriyat ekani, u hech kim va hech narsa oldida burchli bo‘lmasligi, o‘z ko‘ngil mayli va xohish istaklarigagina bo‘ysinib yashashi maqsadga muvofiq ekan, mana shu maqsad qay tarzda ifodalab berilganligi Faxriyor she’riyati misolida aniqlandi. I nson “men”i, uning ichki kechinmalari asosiy e’tiborda bo‘ladigan “San’at san’at uchun” g‘oyasidan ham oziqlanadigan va qator individual xususiyatlarga ega modern yo‘nalish shakllan ishi XIX asr asr oxiri XX asr boshla riga to‘g‘ri keladi. Yevropa madaniyatida keng tarqalgan mazkur yo‘nalish XX asrga kelib butun dunyoda ommalasha boshladi. O‘tgan asrning 20-yillarida Cho‘lpon, Qodiriy, Fitrat, Botu, Oybek kabi ijodkorlar G‘arb modernizmidan kuchli ta’sirlanib ayrim asarlarini yaratadilar. O‘zbek adabiyotida modernga bo‘lgan intilish, ayniqsa, she’riyatda yaqqol ko‘rinadi. O‘tgan asrning 80-90-yillar o‘zbek poeziyasida bir qancha ijodkorlar bu sohada o‘z qalamini sinab ko‘rdi. Modern she’riyat ta’siri R.Parfi, A.Qutbiddin, Faxriyor singari shoirlarning ijodida, ayniqsa, kuchli seziladi. II BOB FAXRIYOR SHE’RIYATINING LEKSIK-SEMANTIK VA GRAMMATIK XUSUSIYATLARI 2.1. Faxriyor ijodida leksik birliklarning qo‘llanilishi Faxriyor ijodida badiiy buyoqdor leksik birliklar juda faol. Ayni mana shu xususiyat uning o‘ziga xos uslubini va til xususiyatlarini belgilovchi omillardan biridir. Modern adabiyotning asosiy vazifasi inson kechinmalarini tasvirlash ekan, bu kechinma, his-tuyg‘ular zamirida lirik qahramonning o‘zi yashab turgan olamga, sodir bo‘layotgan voqea-hodisalarga, zamondoshlariga, o‘ziga o‘z “men”idan kelib chiqib bildiradigan munosabatidan iborat bo‘ladi. Bunday asarlarda ba’zan munosabat bildirilmasligi, shunchaki aytib o‘tish, tasvirlash muhim o‘rin tutishi mumkin. Eng muhimi bu tasvir kitobxonga tasvirlanayotgan hodisa xususida tasavvur uyg‘otishi va u orqali hissiyot hosil qilishi zarur. Shu sababdan bo‘lsa kerak, o‘zbek modern she’riyatida emotsional-ekspressiv baho munosabatiga ega so‘zlar faol qo‘llaniladi: Bu zalil ko‘ngilning ne zalolati: suygani sen bo‘lding, gullarga qasam! Ne tongki, manglayda ishq malomati? Zalil, zalolat, malomat, ishq, manglay, ne tong, suymoq so‘zlaridagi kitobiylik she’rga favqulodda ta’sirchanlik baxsh etmoqda. “O‘zbek tilining izohli lug‘ati” da ham ushbu so‘zlar kitobiylik belgisi bilan berilgan. Z alil [ a. xo‘rlangan] kt. Xo‘rlangan, haqoratlangan, tahqir qilingan. G‘aribu faqiru zalilu haqir Edim, lek yo‘q erdim usru dalir. S. Xondayliqiy.(2-jild, 144); Zalolat [a. yo‘ldan adashish, xato; yolg‘on| Haqiqiy e’tiqoddan yuz o‘girish; yo‘ldan ozganlik, adashganlik; gumrohlik. [Xatib domla mulla Muhsinga:] Go‘yo siz ham domlasiz-da! Ham o‘zingiz osiy, ham qavmlaringiz zalolatda. A. Qodiriy, Obid ketmon. “ Mushtum ” eskicha: o‘g‘rilik, zalolat va g‘ayrilar bilan kurashni davom ettiradi. A. Qodiriy, Kichik asarlar. ( 2-jild, 144) ; M alomat [a. ta’na qilish; ayb taqash] Birovni haq- nohaq yomonlab ay-tilgan ran; mazammat, ta’na. Malomat qilmoq. Malomatda qolmoq. Malomatga qo‘ymoq. Tegmasin nogoh malomat o‘qlari, Sezgir-u hushyor bo‘l ohu kabi. Habibiy.(2-jild, 641). 19 19 Ўзбек тилини н г изоҳли луғати. V томлик. 2-жилд. – Тошкент: ЎзМЭ, 2006. Masalan, Faxriyorning “Ayolg‘u” to‘plamida ishlatilgan leksik birliklarga e’tibor qaratsak, bunga amin bo‘lamiz. G‘ussa, mustabid, moddiyun, boz, avramoq, go‘sha, a’loyi arsh, malak, vahiy, amr, kushanda, shafaq, sohibi qudrat, ustivor, alqash, no‘sh etmoq, tasarruf, hijrat, xokistar, suluk, volida, mo‘jaz, qarog‘, chobuksuvor, sag‘ir, zafar, qo‘nalg‘a, shomiy, musiqor, xun, faromush, sarkash, ishtiboh, lojuvard, nigoron, mustajob, zalolat, malomat, muztarib, mustahiq, shahsuvor, malham, zoxir, ayroliq, g‘amboda, vido, g‘anim, minba’d, musibatpanoh kabi ko‘plab badiiylik bo‘yog‘i kuchli so‘zlar Faxriyor maqsadi, kechinmalarini ochib berishda lingvopoetik vazifa bajaradi. Quyidagi she’r fikrimizni yaqqol dalili bo‘lib xizmat qiladi. Bu sonet janridagi she’rda barcha so‘z badiiylikka safarbar etilgan, ustama vazifa olgan, ma’nosida hosila ma’no paydo bo‘lgan: Torayadi qurbim fazosi,/ toldiradi sabrimni g‘ussang./ Bu ne motam, ishq qazosimi,ne ranglarga bo‘lding mustahiq?/ Qaysi chamanlarning gulisan, sevilmagan, topmagan qadr? Kimga muhabbatning qulisan, gaming nadir, alamin nadir, Qurbim fazosida yolg‘izun, yurak ot suradi –shahsuvor, iztirobning yo‘llari uzun,Yetolmayman yoningda turib, malhamim yo‘q dardigga – uvol, ololmayman bahordan qo‘rib ( Faxriyor. “ Ayolg‘u ” , 194 ) . Faxriyor bir so‘zning sinonimlaridan juda o‘rinli foydalanadi. Inson tuyg‘ulari, hissiyotlari, qarashlari takrorlanmaganidek, shoir lirik qahramonlari so‘zlari ham takrorlanmaydi. Ana shu takrorlanmaslikni yaratish uchun shoir bir so‘zning ma’nodoshlaridan, arxaik, dialektal variantlardan unumli foydalandi: Kuz qo‘qqisdan kelmaydi aslo, / chiqarmaydi shovurin. Asta, sas chiqarmay beradi salom, iljayadi siniq, shikasta (“Izlam”, 124). Ming buyurgin, ming marta yalin, / biror jonga bermaydi ozor./ U beg‘ubor, ko‘ngilchan, halim / go‘dakning ko‘z yoshiday toza. (“Izlam”, 125). Shoir she’riyatida eng ko‘p qo‘llanilgan so‘zning shakl va ma’no munosabatiga ko‘ra turi bu – antonim sanaladi. Har bir she’rida shoir tasvirni, fikrni, maqsadni ochib berish uchun antonimdan foydalanadi. J.Rumiy aytganlaridek, har qanday “ashyo”ning qimmati zidi bilan ayon bo‘ladi, zidi bo‘lmagan narsani ta’rif etish imkoniyatdan tasqaridadir 20 . Ayniqsa, shoirning “Muchal yoshi” she’ri mana shunday antonim so‘zlar orqali vujudga kelgan, inson hissiyotlari, qarama-qarshilik orasida yashashi yorqin ochib berilgan: Adashmoq istagi yo‘qdir insonda, / lekin haqqi bor./ Shu haqda –biror yo‘l tanlash imkoni, shu haqda – baxt hamda baxtsizlik,/ gunoh va savob, / vasl va hijronlar potensiali, shu haqda kelajak ma’nilari bor, / shu haqda – kelajak ma’nisizligi, / shu haqda o‘lim bor,/ shu haqda hayot, /shu haqda yo‘ling bor, yo‘lsizliging bor/ shu haqda muhabbat, muhabbatsizlik. ..(“Izlam”, 288). Shakldosh so‘zlardan foydalanish bizning mumtoz adabiyotimizda,ehtimolki, adabiyotimizning ilk boshlanishidan badiiy tasvir vositasi, badiiy san’at quroli sifatida boshlangan. Chunki tilimizning tabiati bunga imkoniyat yaratgan. Askiyalar negizida, so‘z o‘yinlarida shakldosh so‘zlar borligi, tuyuq janrining ana shu shakldoshlikdan hosil bo‘lishi va faqat turkiy adabiyotga xosligi , mumtoz adabiyotimizda favqulodda originallik hosil qilish uchun qo ’llanilgan tashbeh san’ati fikrimiz isbotidir. 21 Faxriyor ham ana shu shakldosh so ‘zlarning xususiyatlaridan individuallik yaratishda, turli so‘z o‘yinlari hosil qilishda unumli foydalanadiki, hatto chet el adabiyotshunoslari, tanqidshunoslarining e’tirofiga sazovor bo‘ladi. Bu haqida Reychel Harrel Faxriyorning she’rlarida kuchli so‘z o‘yinlarini ko‘raman, degan fikrlarni keltirib o‘tgan. 22 Suygulim suy gulim suygi lim / yuraklarim ko zimdan tosharʻ / meni yengib bormoqda o lim ʻ / seni esa qiynaydi yashash (“Geometrik bahor”, 93); Qayonsan, qay yonsan, izlaring suygan/ Yurakda kul bosgan ko hna otashday? (“Geometrik bahor”, 41); Men sendan , ʻ baribir , to‘ymasman hayot,/ ko‘zing och, ko‘zim och. Ochko‘zim –ko‘zim (“Ayolg‘u”, 8). Bundan tashqari, Faxriyor poetik individuallik uchun, hissiyotlarni tugal ochib berish uchun, o‘z hissiyotlarini o‘quvchiga tezroq yuqtirish uchun milliy 20 Nurmonov A., Sobirov A., Yusupova Sh. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. –Toshkent: Ilm-Ziyo, 2015. –B. 222. 21 Қуронов Д., Мамажонов З., Шералиева М. Адабиётшунослик луғати. –Тошкент: Akademnashr, 2010. – Б. 319; –Б.336 . 22 Фахриёр . Излам. – Тошкент: Akademnashr, 2017. tilimizning barcha boyliklaridan unumli foydalanadi. Uning she’riyatida arxaik, tarixiy so‘zlar shunchaki qofiya, vazn talabi bilan qo‘llanmaydi. Balki qandaydir bir sirlilikni, o‘tmish singari sirlilikni tashiydi. Faxriyor. “ Ayolg‘u ” to‘plamida xonaqoh, muazzin, janda, shoh, mulozim kabi tarixiy so‘zlar, yo‘qsil, raiyat, al’amon, avom, lak, ayon, mustabid, harif, g‘anim, ochun , soqiy kabi arxaik so‘zlar shoir maqsadini ochib berishga xizmat qilgan: Kufrdan izlabon haqning visolin Haris g‘oyalarga talangan ustoz ortimdan ergashar shogird misoli… (Faxriyor. “ Ayolg‘u ”, 21 ) . Shoir ushbu she’rda g‘oya so‘zining sifatlashi qilib haris so‘zini olmoqda. Shu so‘zning ma’nosini kitobxon aniq bilmasa-da, salbiy bo‘yoqdorlik borligini his etadi. Biz esa, shu hissiyotni aniq izohlash uchun “O‘zbek tilining izohli lug‘ati”ga murojaat qilamiz: Haris [a. - hirsli, biror nar- saga berilgan; ochko‘z, tamagir; tejamkor] 1 . Bir narsaga hirs qo‘y g an, hirsli; ish - qivoz, juda orzumand. Shaxmatga haris odam. Xokkeyga haris. 2 Ochko‘z, tamagir; qurumsoq. Men qornidan bo‘lak g‘ami yo‘q, haris, jo h il ulamolarni yomon ko‘raman. S. Siyo y ev, Avaz. H arislik. Haris bo‘lish, harisga xos xususiyat, xatti-harakat. Harislik bilan pul yig‘mo q . Samandar uning qo‘lidagi shishaga harislik bilan qarab qo‘ydi. N. Norqobilov, Bekatdagi oq uycha. ..sotuvchi yi-git uning har bir qilig‘i, xatti-harakatini harislik bilan kuzatmoqda edi. E. A’zam, Kechikayotgan odam. 23 Ba’zan shoir o‘z kechinmalarini yana-da aniqroq ifodalash uchun arxaik birliklardan foydalanadi: Har neki o‘tkinchi:qadr, badr ham,/ Barini omonat yaratmish tangri/ Faqat gunoh qilmoq erki abadiy/ Faqat yukunmoqlik istagi mangu (“Ayolg‘u” , 223). Eski turkiy til va eski o‘zbek adabiy tilida yukunmoq so‘zi faol qo‘llanilgan. Aslida yukanmoq shaklida bo‘lib, keyinchalik yukunmoq tarzida qo‘llanila boshlagan. Bu haqida lug‘atda quyidagicha keltirilgan: Yukanmak, yukunmoq, sig‘inmoq. Eshit , but bu so‘zga qamug‘ tengda teng, / Qo‘zub, tilga yukanub tazarru qilur (H.H.). 24 Ba’zan shoir takrordan qochish uchun arxaik so‘zlardan foydalanadi: Senga baxt ne kerak, baxtsizlik – nega, Gunohdan tasalli izlagan odam? Yoziqlarga chiqmoq istaysan ega, Nimangdan, kimingdan qolgan bu odat? (“Ayolg‘u” , 223) ; 23 Ўзбек тилининг изоҳли луғати. V томлик. 5-жилд. – Тошкент: ЎзМЭ, 2008. – Б.509. 24 Berdaq Yusuf. Mumtoz adabiy asarlar lug‘ati. –Toshkent: Sharq, 2010. –B.477. Noma’lumliklarda bormisan, ulki nechuk izdihom, zirva, meni yengding ixtiyoringdan (“Izlam”, 71). Faxriyor o‘z she’rlarida grammatik vositalar zamon, shaxs-son, mayl, sifatdosh, ravishdosh shakllarining ham tarixiy ko‘rinishlaridan foydalanadi: Gul ko‘nglagi ko‘ngil shomidir, titrayurma n miskin, g‘amboda/ sensizlikning ajdar komida/ Sipqorurman so‘ngsiz hasratim, bir o‘tinchim bo‘lmaydi ado: seni bahorlardan asrasin! (“Ayolg‘u” , 197 ) ; Yana tuproq bo‘lar aldangan aql, Shamollar ruh bo‘lib qaytajaklar boz. (“Ayolg‘u” , 2 1 ) ; Men azaliy udumga ko‘ra / Shafqat qilmam u nobakorga, Qiladurman uni sazoyi, osadurman va yoki dorga (“Ayolg‘u” , 16). Goho to‘yib ketar sevgimdan ayol, Ko‘z yoshlar to‘ydirar ichgum bir o‘zim (“Ayolg‘u” , 8 ) ; Jamiyatdagi o‘zgarishlar, fan-texnikadagi taraqqiyot, globallashuv jarayoni sabab bugungi kunda tilimizga juda ko‘p yangi so‘zlar, terminlar, iboralar kirib kelmoqda. Bu birliklarning ayrimlari adabiy til leksikasidan o‘rin olgan bo‘lsa, ayrimlari so‘zlashuv nutqida faol. Ana shunday tilimizga kirib kelgan yangi so‘zlar Faxriyor she’riyatidan o‘rin olgan bo‘lib, ayrimlari shoirning kechinmalarini ifodalashga xizmat qilsa, ayrimlari hayotiy voqelikka shoir qahramonining qarashlarini ochib berishga xizmat qiladi. Bundan tashqari bu so‘zlar qatnashgan she’rlar bugungi davr falsafasini, zamonaviy insonlar tafakkurini ochib berishga xizmat qiladi. Asrlar osha hozirgi davrdan keyingi avlodga xabar beradi. Xuddi shunday o‘z davrining yangicha qarashlari, yangi kirib kelgan so‘zlar bilan ifodalanishi 20-yillar modern adabiyotining uchqunlari deb tilga olinadigan A.Cho‘lpon, A.Fitrat kabi shoirlarimiz she’riyatida bo‘y ko‘rsatgan bo‘lsa, keyinchalik A.Muxtor she’riyatida yaqqol ko‘zga tashlandi. A.Muxtor terminlarni, yangi kirib kelgan so‘zlarni o‘z asarlarida qo‘llab, individual til yaratgan adiblardan biridir. Xuddi shu holatni biz Faxriyorda ham uchratamiz. Uning she’rlarida stop, kadr, plyonka, teleminora, fayl, usell bilan beelin , wifi yoki email, selfi, onliyn, like, 3D printer, ventilyator, pult, multfilm kabi so‘zlar qo‘llanilib, ayni zamondagi ijtimoiy hayotni aks ettirishga xizmat qilyapti: Ko‘ngil bir chekkada, tuyg‘u boshqa yon, /stop kadr kabi bari muallaq:/Biri kechirilmas, biri kechmaydi –bu ne sinoating bo‘ldi, yo Xalloq! (“Izlam”, 215); vaqt umringni xotira fayliga joylaydi taxlab /xotiraning ehtiros tegmagan joylari sarg‘aya boshlaydi/ yo hali ishlanmagan plyonkaday kuyib ketar/bugun yorug‘lik tekkan zahoti …(“Izlam”, 144); taassufki uzoqlardasan/ hech bo‘lmasa guldasta suratini / wifi yoki email bilan/ uzatay desam/ afsus ko‘ngil uzib qo‘yilgan / umid ham uziq …(“Izlam”, 76). jelvak qilib ilar teleminorani/ moshini kalitiga/yoki selfi tayoq qilib o‘ynar rasmga tushmoq uchun dabldekker yonida …(“Izlam”, 200); usell bilan beeline ning / arqog‘i bo‘sh to‘lqinlaridan/ puli kuygan obunachilarga / dokasimon yaktak to‘qib berar/ jaziramada …(“Izlam”, 200); Flash-kasi yo‘qdir ko‘zguning,/Ne ko‘rgulik buning, xudoyim:/Neni eslab qolsa, u sening / Xotirangga saqlaydi doim! (“Izlam”, 234). Ba’zan shoir hozirgi davrning og‘riqli nuqtalarini, hozirgi davr kishilarining jamiyatda bo‘layotgan o‘zgarishlarga munosabatini, tilga, madaniyat, milliy qadriyatlarga munosabatini shu so‘zlardan foydalangan holda ochib berishga intiladi. Masalan, shoirning “Onliyn hayot” she’ri shoirning kinoya vositasidan foydalanib yozgan she’ri bo‘lib, aynan kinoyani, shoir maqsadini ochib berishda mana shu yangi kirib kelgan so‘zlar lingvopoetik vazifa bajargan. Bu she’rda shoir hozirgi muammoli masalani ko‘tarib chiqadi. O‘z ibo-hayosi, mehnatsevarligi, andishaliligi, xulq-atvori bilan jahon qizlariga o‘rnak bo‘ladigan qizlarimiz, xalq suygan Kumush, Ra’no, Zulfiyalarning evara qizlarining bugungi ma’naviyati shu she’r orqali kinoya vositasida ochib berilgan. Oddiy hayot tarzi ochib berilgan bu she’r tagida qancha ma’no bor. Bu bilan shoir har birimizga, farzand tarbiyalayotgan ota-onalarga, shuningdek, yoshlarga, shu millat o‘g‘il-qizlariga, xullas, barchaga go‘yo ko‘zgu tutgan: Boylik kerak emas bu qizga, like yig‘adi ijt.tarmoqlarda./ Like sanaydi, yana like izlar/ bir-bir bukib barmoqlarini. /Likelarini joylar sandiqqa?/ saralab oladi bittalab. / Jandasin yechmagan gadoy kabi/ yiqqan har bitta like-ni/ hech kimsaga bermas, atoyi/ xudo bilar. Adidas, Nike-ni /egalari xatlab olganday /likelariga egalik qilar,/ boshqa ishi qurib qolganday/ har bittasin boshini silar./ Kun kelar bir like-ni tanlar qiz,/ Nikohni o‘qittirar o‘shanga. To‘y virtual bo‘ladi so‘zsiz, / biror website bo‘lar go‘shanga/ Urfdan chiqib ketdi gilamlar/ Like-dan bola ko‘radi ayol./ Dam bu damdir – online damlar, / omon bo‘lsin virtual hayot! … (“Izlam”, 233). Badiiy asar tilining boshqa lug‘aviy qatlamlar singari dialektizmlarsiz ham tasavvur qilib bo‘lmaydi. Dialektizmlar, ya’ni shevaga xos so‘zlar personaj nutqini individualligini ta’minlash jarayonida uslubiy bo‘yoqdorligi jihatidan boshqa nutq vositalaridan sezilarli darajada ajralib turadi. Shu boisdan badiiy asar tili xususida fikr yuritilganda dialektizmlarni chetlab o ‘ tib bo ‘ lmaydi . Garchi she ’ riyatda shevaga xos so ‘ zlar kam uchrasa - da , ma ’ lum maqsadlar bilan qo ‘ llaniladi . “ Dialektizmlar – umumxalq tilining ajralmas bir qismi bo ‘ lib , ular asosan jonli so ‘ zlashuvda uchraydi , biroq ijodkorlar dialektizmlardan personajlar nutqini mahalliy koloritga mos tarzda tasvirlash hamda badiiy ta ’ sirchanlikni oshirish uchun foydalanadilar ”. 25 Xalq tili, shevalaridan yangicha kuch oladigan Faxriyor she’riyati ham bundan mustasno emas. Uning she’riyada o‘g‘uz lahjasida xos bo‘lgan dialektal birliklar: so‘zlar, qo‘shimchalar ko‘p uchraydi. Masalan, mengzamoq, tinjiramoq, kunjak, kuvi, boznadi, erganak, sondiratar, nishxo‘rd, yolmadi, to‘rtkilladi kabi so‘zlar, jo‘nalish kelishigi –ga qo‘shimchasining –a tarzida qo‘shilishi kabilar fikrimiz isbotidir: Saqlamoqqa … yurak muvozanatin… /Horg‘in bir tabassum jilvasi ezar/ olislarda qolgan sevgiga mengzab. Goho ezilasan, goh quvonasan…(“Izlam”, 31); Sopol sinig‘iday tinjirar hayot,/ bilmon, yoqlaring ne, nedir xohlaring?/ Yelkangga bosh qo‘yib xo‘rsinar ayol, / bo‘g‘zingga ko‘chadi gul titroqlari …(“Izlam”, 55); Majruh yuragimning kunjaklariga/ nur bo‘lib enadi baxmal ovozing./ kuy qanot bog‘laydi ruhning paridan/ namxush kechalarning zil havosiga…(“Izlam”, 56); Dardim yangi, qalbim qadim, ishq qadim, / Oylara men boshim urib yig‘ladim./ Dardga chora etolmasman bu kecha/Men tonglara yetolmasman bu kecha…(“Izlam”, 89); Tinimasa daryolar suvi,/ sug‘orilsa ekinlar hali,/sigir sog‘ib, pishilsa kuvi/ so‘fi azon aytar mahali. …(“Izlam”, 126); Yuzing izlab uchib ketdi ko‘zlarim, sog‘nchlarim boznadi … (“Izlam”, 90); sondiratar otsiz bir tuyg‘u, o‘ngni tushlaringga ulaydi (“Izlam”, 243); vaqt nishxo‘rdga chiqarmaydi hech/ na sen, na 25 Абдуллаев Д. Тоғай Муроднинг диалектизмлардан фойдаланиш маҳорати. //Til va adabiyot ta’limi. – 2005. №6. –Б.42 hayoting – barini (“Izlam”, 243) kabi. Yuqoridagi misralardan ko‘rinadiki, shoir dialektizmlardan xalqchillikni ta’minlash maqsadida emas, aksincha, yangicha tasvir yaratishda, takrorga yo‘l qo‘ymaslik uchun, yangi mazmunga yangi shakl topish uchun foydalanmoqda. “Tilimizning tilla sandig‘i” esa shoir istagini amalga oshirishga qodir. Masalan, yaltiramoq so‘zini qo‘llashi mumkin bo‘lgan holda shoir bu so‘zning sheva variant tinjirar so‘zidan foydalanadi: Sopol sinig‘iday tinjirar hayot, bilmon, yoqlaring ne, nedir xohlaring? Yelkangga bosh qo‘yib xo‘rsinar ayol, bo‘g‘zingga ko‘chadi gul titroqlari. (“Izlam”, 55); Yuzing izlab uchib ketdi ko‘zlarim, sog‘inchlarim boznadi (“Izlam”, 90); Yosumanlar sepadi ifor, / ortingdan chechaklar iyarar (“Izlam”, 91). Faxriyor she’riyatida dialektizmlar juda faol qo‘llanilgan. Ayrim dialektizmlarning ma’nosini har qanday she’rxon tushunishi qiyin Shuning uchun shoir to‘plamning o‘zida shu dialektizmga izoh berib ketadi: Parvoz chizig‘ini ming bor sindirar cho‘ponnalavich. To‘plamda cho‘ponnalavich so‘ziga izoh berilgan. Bu so‘z shevaga oid bo‘lib, “cho‘ponni aldovchi qush” degan ma’noni bildirar ekan (“Izlam”, 112);. Bahor kelar dalalarga to‘rkillab, qushlar ham qaytadi olis-yaqindan. Qishki uyqusidan uyg‘onar millat, zamburug‘lar bola ko‘rar chaqindan misralarida shoir to‘rkillamoq so‘zini sheva s‘oz deydi va quyidagicha izohlaydi: Boshqa uyga kelin bo‘lib tushgan qizning ilk marta ota uyga mehmon bo‘lib kelishini anglatadi (“Izlam”, 45). Yuragimni armon yolmadi, xudojon To‘plamda yolmadi so‘zi yamlamoq so‘zining sheva variant, deyiladi (“Izlam”, 98). Til doimiy ravishda yangi lug‘aviy birliklar hisobiga boyib boradi. Hech bir so‘z kommunikativ ehtiyojsiz tug‘ilmaydi. Ammo yangi paydo bo‘lgan so‘zlar tildagi mavqeyiga ko‘ra farqlanadi. Har qanday yangi paydo bo‘lgan lisoniy birliklar til tizimida o‘z o‘rniga ega bo‘lishi yoki ega bo‘lmasligi mumkin. Lug‘at tarkibida o‘z o‘rniga ega bo‘lmasdan yakka (individual) nutqqa xos va o‘sha nutq (matn) doirasidagina qolib ketadigan, tasodifiy, ya’ni favqulodda yaratilgan va ko‘pincha lisoniy aloqa jarayonida atigi bir martagina qo‘llanilagan so‘zlar borki, ular hamisha yangiligi, g‘ayritabiiy tuyulishi, betakrorligi, adabiy normadan tashqarida bo‘lishi bilan ajralib turadi. O.To‘xtasinova okkazionalizmlar xalq va til ijodkorlari tomonidan yaratilib, og‘zaki nutq okkazionalizmi, badiiy okkazionalizm deb yuritilishini ta’kidlab, okkazional so‘zlar haqida quyidagi fikrlarni bildiradi: Okkazional so‘zlar so‘zlovchi yoki ijodkorlar tomonidan o‘z fikri va maqsadini o‘ziga xos tarzda va aniq ifodalash, o‘zlari tasvirlayotgan biror shaxs, narsa, obyekt, voqea-hodisalarning barcha qirralari bilan namoyon etish hamda ularga nisbatan bo‘lgan o‘z munosabati, ya’ni his-tuyg‘ularini yorqin ifodalash maqsadida yaratiladi va qo‘llaniladi. Okkazionalizmlar tasvir obyektini tasvirlashda tildagi imkoniyatlar nutq egasini qanoatlantira olmaganda yaratiladi. Okkazionalizmlar bir marta qo‘llanilishi va o‘ta ta’sirchanligi, obraz yaratishda nihoyatda qulayligi bilan til birliklaridan farqlanib turadi. 26 Okkazional so‘zlarning o‘ziga xos xususiyatlari quyidagilar: 1) nutqqa- matnga bog‘liqlik; 2) ijodiylik; 3) anormallik; 4) okkazional so‘zlarning to‘g‘ri va noto‘g‘ri ekanligini idrok etish; 5) qo‘llanish jihatidan bir martalik; 6) ta’sirchanlik; 7) majburiy bo‘lmagan nominatsiya; 8) sinxron-diaxron qorishiqlik. 1. Nutqqa – matnga bog‘liqlik okkazional so‘zlarining eng muhim belgisi hisoblanadi. Uzual (barqaror) so‘zlarning matnga bog‘liqlikligi nisbiy bo‘lib, okkazional so‘zlarning matnga bog’liqligidan farq qiladi. Okkazional so‘zlar o‘zlari taalluqli matnlarda yaratilib, ushbu matnda qo‘llanadi va u bilan birga yashab qoladi. Okkazional so‘zlarning matnga bog‘liqligi ko‘pchilik hollarda mutlaqo zarur bo‘lib , nutqda ular alohida, matndan tashqarida yashay olmaydi. 2. Okkazional so‘zlarning ijodiyligi uzual so‘zlarning turg‘unligiga qarama- qarshidir. 3. Okkazional so‘zlarning yasalishi til leksik-semantik normasining u yoki bu darajada buzilishidir. Asaliston, changiston, balchig‘iston, shovqinzor, qo‘ng‘iroqzor kabi okkazional so‘zlar mavjud mahsuldor so‘z yasash qoliplari asosida yaratilgan bo‘lsa ham, ularda so‘z yasalishi qoidasi buzilgan. 26 Тўхтасинова О. Ўзбек тилида лексик оккaзионализмлар ва уларнинг бадиий-эстетик хусусиятлари: Филол.фан. номз….дисс. автореф. – Тошкент, 2007. –Б.3. 4. Til qoidalarini bilmaslik natijasida imloviy, orfoepik, grammatik va uslubiy xatolar bilan okkazionalizmlarning to‘g‘ri va xato ekanligi bir xil narsa emas. 5. Okkazional so‘zning matnga bog‘liqligi barqaror so‘zning matnga bog‘liqligidan ancha kuchli bo‘lib, u o‘zi ishlatilayotgan matn bilan faqat bir marta nutqiy funksiya bajarishi, ya’ni xabar berish xususiyatini ro‘yobga chiqarishi mumkin. Okkazional so‘z o‘zi ifodalayotgan ma’nosi bilan muayyan matnda faqat bir marta qo‘llangach, ikkinchi marta ayni shu ma’noni ifodalamaydi. 6. Ma’lumki, so‘zning ta’sirchanligi matn bilan bog‘liq va ichki bo‘ladi. Ichki ta’sirchanlik matnga bog‘liq emas, balki u so‘z mohiyatiga xos bir narsadir okkazional so‘zlarning ta’sirchanligi ichki xususiyatiga ega. 7.Majburiy bo‘lmagan nominatsiya okkazional so‘zlarning belgilaridan biridir. Unga xos bo‘lgan nominatsiya boshqa barqaror so‘zlar orqali ifodalanishi mumkin. Masalan, asaliston okkazional so‘zi bildiradigan ma’no “asal ko‘p” ifodasidagi so‘zlar vositasida anglashilishi mumkin. Almashtirilgan shaklda nominatsiyagina ifodalanadi, ta’sirchanlik bo’lmaydi. 8.Okkazional so‘zlarning sinxron va diaxron qorishiqligi eng qiyin ilg‘ab olinadigan belgi bo‘lib, okkazional so‘z til sistemasi koordinatining sinxron va diaxron o‘qi kesishgan nuqtasida joylashganligidan kelib chiqadi. Faxriyor she’riyatida ham o‘ziga xos okkazional so‘zlar mavjud. Falakning ko zlariʻ mensirar – xunxor,/ Men qayon gizlayin g am dashti hamvor,/ Bir kunda ʻ paymonam to ladi ming bor, (“Ayolg‘u”, 76). Vaqt o rmalar/, tinimsiz bo g adi, ʻ ʻ ʻ ʻ qaygadir sudrar anglamsizlikdan bo g riqib, ichikkan hissiyotingni. ʻ ʻ (Ayolg‘u”,208); Xavotiring ko ngilday ochiq / kirguchi aniqsizlik, ʻ ma’lumsizlikka. (Ayolg‘u”,211); Sandiqda oqursan Jurjonga/ yo lsizlikdan ʻ izlab himoyat. (Ayolg‘u”,217); Suygan o zim, kuygan ham o zim/ Ishq atalgan ʻ ʻ alamzorlarda. Senga yetmay tentirar so zim/ She’r unmagan ʻ qalamzorlarda . (“Geometrik bahor”,85; )Suyuntirar seni, qiynar meni hijron visoli, kuzgi yaproqlar misoliumid to zib boradir,/ ʻ muhabbatjo y ʻ hislarimda g amlarning istilosi. (“Geometrik ʻ bahor”, 100); Mung ham qismat va g‘am singari/ yengilmaydi, chekilar. Tutun. Mungrarim sen, sendir singrarim (“Izlam”, 23). aqchadonday / oyni ro‘za tutilgan kunlar savobi bilan to‘ldirib borar (“Izlam”, 202) . Faxriyor she’riyatida uchraydigan okkozionalizmlar asosan so‘zga qo‘shimcha qo‘shib yasalgan yangi so‘zlardir. Ular shunchaki, qoidalarga e’tibor berilmasdan yasalgan emas. Bunga Faxriyor ijodidagi fe’llarning yasalishi misol bo‘ladi. Hozirgi o‘zbek adabiy tilida kompozitsiya usulida yasaladigan fe’lllar Faxriyor she’rlarida morfologik usul bilan yasalgan, ya’ni affiksatsiya usuli bilan yasalgan fe’llar anchagina. Masalan, imkon izladim – imkonlandim; vaqti keldi –vaqtlandi, so‘z aytilmadi –so‘zlanmadi, faryod chekdi – faryodlandim, tozartdi–toza qildi, mensiraydi kabi. Imkonlandim, imkonsizlandim goh intiqib, gohida qaqshab. [17] Bir she’rida shoir qishlamoq so‘ziga o‘xshash qilib kuzladim so‘zini hosil qiladi: Qaylardasan, dilbarim, jonim, / yuraklarim qaqshab izladim. / Sakkiz emas, sakson tomonim/ sensiz bo‘ldi – qishu kuzladim (“Izlam”, 62) ; bu ham yetmagandek/ sichqonga aylanib sen tozartgan so‘z/ . kemira boshlasa so‘zlik varaqlarini (“Izlam”, 170); Minora soatni klonlab qo’yar (“Izlam”, 202). Shoir o‘z maqsadlarini ifodalashda o‘zbek tilining ichki imkoniyatidan tugal foydalaniladi. –sira qo‘shimchasi suvsira, sensira, manmansira kabi fe’llarni yasaydi. Shoir esa qor so‘ziga qo‘shib, qorsira so‘zini yasaydi, qishda qor yog‘mayotganligini, qishning o‘zi ham qorga intiqligini osongina tasvirlab qo‘yadi. Qorsiraydi qish/ yurak og ‘rig‘iday bosilmas qor sog‘inchi (“Izlam”, 132); sababsiz va tinimsiz iztiroblar manglayga tirnaladi fojia bo‘lib/ vaqtlana boshlar fojia (“Izlam”, 186). Faxriyor hosil qilgan ayrim sodda yasama fe’llar faqat uning o‘zi qo‘llay oladigan, bir marta o‘sha matnning o‘zida kela oladigan okkazional fe’llar bo‘lib, hatto uning adabiy me’yordagi ko‘rinishini topib bo‘lmaydi yoki qanday qo‘shma fe’lga tengligini qiyoslab bo‘lmaydi: Sen munajjim bo‘lganda ham yulduzlar joylashuvi/ makoniy hodisadir, ul zamonlar bashorati –/ uchun imkon bergaymikin zamonlar oylashuvi , kunlashuvi misol (“Geometrik bahor”, 12);salor qizning ishvasida samarqandlanar / olti yuz yil naridagi ota yurt samarqand(“Izlam”, 161) 2 .2. Badiiy tasvir vositalari Faxriyor ijodida individuallikni ta’minlovchi vosita sifatida O‘xshatish badiiy tasvir vositalardan biri bo‘lib, obyektni obrazli, ta’sirchan, konkret va ixcham ifodalash xususiyatlari bilan ajralib turadi. San’atkor qahramonlarni tipiklashtirishda, ularning o‘ziga xos individual xususiyatlarini ochishda, ruhiy holatlarini aks ettirishda, tabiat manzaralarini tasvirlashda o‘xshatishdan keng foydalanadi, ularni konkretlashtiradi, bo‘rttiradi. Bolish patlariday orzular to‘zar/ Sag‘ir umidlaring jon so‘rar mendan/ Boshing uzra bobo Turkiston bo‘zlar/ Nega biz ayrildik, negalar sendan? O‘zbek tilining izohli lug‘atidan bolish haqidagi ma’lumotlarimizni bayon etadigan bo‘lsak. Bolish – (forscha – yostiq) yostiq. Har bir ayvonning tokchasida behisob baxmal, ipak ko`rpachalar, bolishlar. J. Sharipov, Xorazm. Mamat qassob bolish chetini maxkam changallagan ko‘yi o‘g‘liga qattiq tikilib qoldi. “Yoshlik”. 27 Endi misradagi bolish so‘zi qanday vazifa o‘tayotganiga qaraylik: Bolish patlariday orzular to‘zar. Ko‘rib turganimizdek, ijodkor o‘ziga xos o‘xshatishda yostiqning yumshoq, yengil, tezda to‘zib ketadigan patlarini orzularning tarqoqliga qiyos etmoqda. Ushbu misralarda esa milliy o‘xshatish sodir bo‘lmoqda, ya’ni toshlar eriydi deb, uning erishini novvotning erishiga o‘xshatmoqda. Maysalarning qiyoq tilida/ Toshlar erir novvot misoli/ Mixlarni sug‘irar qo‘lidan/ Masih bahor shahid Insonning. Faxriyor o‘xshatishlari favqulodda original o‘xshatishlar bo‘lib, inson tasavvurlari, qiyosi juda keng ekanligidan dalolat beradi: Kutayotgan odam beshafqat, / Zindonga tashlanganday / kutgan odamni solar yodiga,/ yoyinki/ Tushlariga qamab qo yadi. (“Ayolg‘u, 16)ʻ Momiq payondozda yurgan shoh kabi/ biz qorni tepkilab bemalol yurdik (“Ayolg‘u,25) misralarida qorni tepkilab yurishni shohning yurishiga o‘xshatmoqda. Haqiqatan, e’tibor bersak, qalin qor yog‘ganda qorni kechib emas, qorni tepkilab yuramiz. Faxriyor iste’dodining bir qirrasi ham shu. U o‘zimiz e’tibor bermagan odatiy holatlarni kuzatib, yana o‘zimizga she’r qilib qaytaradi va insonni har bir narsaga 27 Ўзбек тилининг изоҳли луғати. V томлик. 1-жилд. – Тошкент: ЎзМЭ, 2006. – Б.309-310. bee’tibor bo‘lmaslikka chorlaydi: Bahor lo lilarday ko chib boradi. (“Geometrikʻ ʻ bahor”, 130) Shoir bir tasvirni yozish uchun o‘xshatishdan foydalanadi, uning izohi uchun ikkinchi o‘xshatishni qo‘llaydi, uchinchi o‘xshatish boshqa bir fikrini tavsiflash uchun unga yordamga keladi. Xullas, bir necha misra ustma-ust o‘xshatishlar orqali fikrini ifodalashga erishadi. Bunda shoirga o‘xshatish va uning vositalaridan biri –day qo‘shimchasi yordamga keladi. Ya’ni shoir kulni donishmandga, donishmandni kulga o‘xshatadi: Donishmandday sovuqqon va xotirjam kul, yurak ehtiroslarin butunlay yondirib bo‘lgan kulday donishmand, arvohlar sham bilan o‘ynaganiday kul bilan o‘ynashar ajina/ ajina o‘tmishning arvohi(“Izlam”,151). Shoir bir she’rida daraxtlarning ketishini tasvirlaydi. Daraxtlar ham ketishi mumkinmi? Ketishi mumkin. Tabiat olami insonlarning salbiy munosabati, ekologiyani buzilishi tufayli aql bovar qilmas tarzda o‘zgarib ketdi. Bundan daraxtlar ham ayri emas. Juda ko‘p dud, changlarni yutib, yana bizga toza havo yetkazib berish qiyin masala. Daraxtlarning kamayib ketayotganligiga shoir ishora qiladi va keyinchalik sodir bo‘lishi mumkin bo‘lgan fojiani ramziy tarzda ifodalab beradi. Shoir by yerda xayoliy tasavvur, jonlantirish, tag ma’no va o‘xshatishlar orqali daraxtlarni ona zaminni qay tarzda tark etishini tavsiflaydi, tasvirlaydi va bizni ogohlantiradi. Yo‘laklar yoqalab ketmoqda/ daraxtlar/ iftorga aytilgan chollarga qator / yozning qoq chillasida / kovushini poygakka yechib / xonaqogga kirgan qalandar misol / ildizini tashlab sarpoychan / ketib borar / yo‘l bo‘lsin demas birov / yo‘li bo‘lmay qolgan daraxtlar / ketib borar/ boshini olib / xiyobonning panjarali to‘siqlaridan / oshib o‘tadi sakrab / chiqib olar yukmoshinlarga/ mirshabdan qochgan mardikorlarday (“Izlam”, 178). Faxriyor o‘xshatishlardan foydalanib, mavhum narsalarni ham aniq narsalar orqali shunday taqqoslaydiki, beixtiyor shu mavhumlik aniqlik tomon boradi. Masalan, shoir kuzga go‘dakning ko‘z yoshiday toza, kelinchakdek ma’sum, deb ta’rif beradi. Biz bilamizki, xayol surish, xayol bor, lekin tasviri yo‘q, mavhum ot, ta’rifla deganda har xil ta’rif berilishi mumkin.Shoir esa xayolni, uning tarqab ketishini shunday qiyoslaydiki, e’tirozga aslo o‘rin qolmaydi: Buzuvga tushgan uyday buziladi xayoling (“Izlam”, 190) . Yoki sevgiga berilgan ta’rifga e’tibor bering. Daydi it kabi / daydi it sevgi. Garchi e’tiroz bo‘lishi mumkin bo‘lsa ham, bu ta’rif kimlardir sevgiga berishi mumkin bo‘lgan ta’rif. Axir inson o‘ylarini, his-kechinmalarini ta’qiqlab bo‘lmaydi-ku. (“Izlam”, 120). Faxriyor she’rlaridagi o‘xshatishlar asosan –dek, day qo‘shimchalari bilan hosil qilingan. Shoir ayrim o‘xshatishlarda kabi, singari, yanglig‘ vositalaridan foydalangan: istehkom yanglig‘/ sen bilan meni/ ajratib turadi bittagian so‘z (“Izlam”, 203); derazasi ochiq uy yanglig‘/ esib o‘tar sendan yelvizak/ umid kabi gohida yanglish, / og‘riq kabi goho chin sezar (“Izlam”, 204). Turli ijodkorlar, shoirlar o‘z she’rlarida metaforani turli xil usullarda qo‘llaydilar va turli yo‘sinlarda ifodalaydilar. Chunki metafora poetik individuallikni ta’minlaydigan vositalardan bo‘lib, ijodkorning o‘ziga xos badiiy qarashlarini ifodalab beradi. Metafora – grekcha metaphora “kochirma” demakdir. So‘z ma’nolarining predmet, narsa, hodisalarning tashqi shakliy o‘xshashligi va ichki belgiga asoslanib ko‘chishga metafora deyiladi. Bu usul bilan nom ko‘chishi predmetlar, hodisalar orasidagi nisbiy o‘xshashlikka ko‘ra bo‘ladi va ularning shakli, rangi, harakati ikkinchi shunday predmet belgisi bo‘lgan nomni oladi. Bunday birlik esa endi she’riyatda tamomila o‘zgacha, shu bilan birga Faxriyor ijodida o‘ziga xos tarzda ifodalanadi. Masalan: Erimas uning ham boshidagi qor./ Yelkasiga tirmashar/ nevarasi alpinist kabi. Butun boshli xonadon/ turar unga suyanib… She’r boshdan oyoq metafora usulida bitilgan, deb ayta olishimiz mumkin, metafora bo‘lganda ham oddiy emas, shtrexli metafora usulida yozilgan. Negaki, she’r jumlalarini tahlil qila boshlasak, birinchi misraning o‘zidayoq metafora yordamida o‘quvchi ko‘z o‘ngiga boboni keltiradi, fikr ikkinchi jumlada davom ettiriladi, ya’ni boboning yelkasida o‘tirgan nabira alpinistga, bobo esa tog‘ga qiyos qilinmoqda. Keyingi birliklarga nazar tashlaydigan bo‘lsak, shoir bahorni tiriltiruvchi, halok bo‘lgan insonning, ya’ni tabiatning tiriltiruvchisi sifatida talqin qilinmoqda yoki Ko ‘ zlari to ‘ rt bo ‘ lgan onam yonidan / Tomlarga yugurib chiqar qizg ‘ aldoq / Menga yo ‘ l qaraydi uning tomidan / To ‘ rt qibla tutash yo ‘ l. Bari – aldoq. “Ona sog‘inchi” nomli ushbu she‘rida birgina “Tomlarga yugurib chiqar qizg‘aldoq” jumlasidan ijodkor o‘z go‘shasiga ishorat etmoqda, deyishimiz mumkin. Qizg‘aldoqning ko‘ylaklarini shamol yulqisa-da, u beparvo yo‘l qarab turaveradi, ya’ni qizg‘aldoqning nozik barglari to‘kilib ketsa-da, u borolmayotganini, onasining sochlari oqarib qolganini sog‘inchga yo‘yayotganining guvohi bo‘lamiz. Shamollar yulqiydi ko ‘ ylaklarini,/ U tomdan tusholmas menga yo ‘ l qarab. / Onamning sochida sog ‘ inch qariydi,/ Huvullab yotadi mensiz to ‘ rt taraf. She’r oxiri u bir kuni, albatta, qishloqqa qaytishini ungacha onasiga qarashib turishini “singlisi qizg‘aldoq”dan iltimos qiladi. Senda ayb yo ‘ q, bilaman, / ketmoqchi emasding qoshimdan./ Seni avrab olib ketdi yo ‘ l,/ laganbardor yo ‘ l. Ushbu misralarda bu ayriliqqa sabab o‘z lirik qahramoni emas, uni olib ketgan yo‘lni deydi shoir va yo‘lni laganbardor kimsalarga o‘xshatadi. Bahor hech narsani esdan chiqarmas./ har safar gul qo ‘ yar/ har bir qabr poyiga. Mana shu uch misradan tashkil topgan ajib she’rning o‘zidayoq xayolimizga birdan onalar haqidagi “Dunyoning ishlari” asari keladi, unda ham shunday “bahor qabristondan boshlanadi” degan jumlalar bor edi. Chindan-da bahor har safar qabrlar poyiga gul qo‘yishni hech qachon yoddan ko‘tarmaydi. Yana bir misraga e’tibor qaratsak: Dalalar gumburlar – qahqah urar gul – / bog ‘ larni uyg ‘ otar momoguldirak. / Dalalar ko ‘ k kiyar – ayoz qolar tul ,/ quyoshni qitiqlab maysa kuldirar. “O‘zbek tilining izohli lug‘ati” da bu so‘zning ma’nosi quyidagicha izohlangan: Tul – eri yoki xotini o‘lib yolg‘iz qolgan; beva, yesir. Tul xotin. Tul qolmoq. Qancha-qancha onalar, kelinchaklar tul bo ‘ ldi. Pastdagi qo ‘ shnisi tul erkak, juda bo ‘ shang, beozor odam edi. F.Musajonov, Himmat. 28 Endi misradagi tul qolmoq so‘ziga qaraydigan bo‘lsak, shoir ayozni ya’ni, achchiq, izg‘irin kunlarni tul qoldiryapti, ya’ni, bahor kelishi bilan ayozli kunlar o‘tib ketishini, dalalar bahor libosini (ko‘k) kiyishi bilan ayoz beva bo‘lib qolishini o‘quvchiga takrorlanmas metafora qilib yetkazmoqda. Hayot, sen 28 Ўзбек тилининг изоҳли луғати. V томлик. 2-жилд. – Тошкент: ЎзМЭ, 2006. – Б.185. sharobsan, maysan bir so zim,/ Yigirma to rt yilki to ymadim, ayo./ Yurar mayʻ ʻ ʻ ichinda g ussalar yutib,/ Soqiyo, aysh qayon, uqubat qayon?(“Ayolg‘u”, 8). ʻ Bu misralarda shoir hayotni mayga o‘xshatib, esda qoladigan metaforani shakllantiryapti. Nega hayot mayga o‘xshaydi. Sababini izohlamaydi, chunki modern she’riyat vakili bo‘lgan Faxriyor asosan kechinmalarini kitobxon bilan o‘rtoqlashadi: Azon aytar muazzin minoralar, / falon yilki, / karvonsiz saroylar va xonaqohlar, / bari-bari boyqushning mulki (“Ayolg‘u”, 9). Minoraning tik turishi, ko‘kka bo‘y cho‘zib turishini shoir azon aytayotgan muazzinga taqqoslaydi va bu taqqos to‘g‘ridan to‘g‘ri amalga oshadi. Quyidagi bandda shoir shafqatsiz hukm chiqaradi, ya’ni daholarni jodugar deb ataydi. Aslida bu hammaning xayoliga kelavermaydi, chunki daho so‘zini biz ijobiy ma’nda ishlatamiz. Dahoga talpinma, dahodan talpin,/ Ma’nisin unutma qadim oyatning./ Daholar – jodugar, g oyalar folbin,/ ʻ Ko zlarin bog laydi ʻ ʻ insoniyatning. (“Ayolg‘u”, 21); Shoir mavhum tushunchalarni ko‘proq metaforaga aylantiradi va bu bilan shu tushunchalarga osongina tavsif beradi. Masalan, quyidagi she’rlarida Faxriyor yurakni vayron bo‘lgan ishq qal’asiga, vaqtni sahroga, sahroda ketib borayotgan burnidan ip o‘tkazilgan tuyalarga qiyoslaydi. G anim yo q, yurak – ishq qal’asi vayron, ʻ ʻ So roqday egildim, egildim yomon ʻ (“Ayolg‘u,53); Vaqt sahrosi./ Ketib borayotgan tog lar karvoni./ Burnidan ip ʻ o tkazilgan tog lar karvoni.(“Ayolg‘u,37); Tun tun emas – ko nglim qorasi,/ ʻ ʻ ʻ Yulduzlari – umid yarasi, (“Geometrik bahor”, 33; )Oynalari singan deraza – ko ngil, (“Geometrik bahor”, 120); Bahor hech narsani sedan chiqarmas. ʻ Har safar gul qo yar/ har bir qabr poyiga.[27] ʻ Haqiqatning ko‘ylagi bormi? Shoir o‘z she’rida unga yolg‘izlikdan ko‘ylak kiygizadi, lekin bu ko‘ylak odmi, sababi ayon, nochorlik. Qolgan sharh, izoh she’rxonning o‘ziga, muhimi shoir shu holatni metafora va jonlantirish orqali tavsiflay olgan: Yolg onlar yaltirab ʻ turganda,/ ayniqsa,/ xushomadlar kiyganda ipak,/ yolg izlik – haqiqatning/ nochor ʻ kiygan odmi ko ylagi.(“Ayolg‘u”,60) ʻ Shoir bir she’rida yurakning urishini inson qadamiga qiyoslaydi: She’r yozgisi kelar odamning /to‘yib-to‘yib kun qatorasi/ Gursillaydi yurak qadami, / lekin ko‘rinmaydi qorasi (“Izlam”, 123). S h oir Faxriyor she’riyatida voqelikka kinoya orqali nazar tashlash ancha ustun. Aslida kinoya badiiy tasvir vositasi sifatida juda qadimiy, eramizdan oldingi davrdan boshlab to bugungi adabiy jarayongacha bo‘lgan badiiy vositalardan biri sanaladi. Ushbu badiiy vositaga Aristotel ahamiyat qaratadi va uning ilk ko‘rinishlari berishga muvaffaq bo‘ladi. O‘rta asr hamda XX asrda bu vosita adabiy jarayonda asosiy o‘rinni egallay boshlaydi. Shu sabab bir qancha adabiyotshunoslar, jumladan: Atoulloh Husayniydan boshlab Fitrat, B.Sarimsoqov, N.Hotamov, T.Boboyevlar bu atamaning o‘ziga xos xususiyatlariga ta’rif berishadi. Biroq A.Fitratdan tashqari biror adabiyotshunos kinoyani o‘zbek she’riyatda qo‘llanilishi xususida so‘z yuritmaydi. Yuqorida ta’kid etganimizdek, kinoya she’riyatda ham muhim ahamiyatga ega bo‘lgan masalalardan biridir. Kinoya istehzo, piching ma’nosining ottenkalarini hamda satirik ruhni ifoda etishi mumkin. Shoirning “Onlayn hayot” she’rida hozirgi hayot, yoshlarning internet kommunikatsiya vositalariga berilib ketishi, uning ijobiy jihatlaridan tashqari salbiy tomonlari borligini, sabablarini tushuntirmaydi shoir, izohlamaydi ham, faqat shu salbiy jihatlarning yomon oqibatlarini kinoya orqali tasvirlaydi: oylik kerak emas bu qizga,/ like yig‘adi ijt.tarmoqlarda./ Like sanaydi, yana like izlar/ bir-bir bukib barmoqlarini./Likelarini joylar sandiqqa?/ saralab oladi bittalab./ Jandasin yechmagan gadoy kabi/ yiqqan har bitta like-ni/ hech kimsaga bermas, atoyi/ xudo bilar. Adidas, Nike-ni /egalari xatlab olganday /likelariga egalik qilar,/ boshqa ishi qurib qolganday/ har bittasin boshini silar./ Kun kelar bir like-ni tanlar qiz,/ Nikohni o‘qittirar o‘shanga. To‘y virtual bo‘ladi so‘zsiz, / biror website bo‘lar go‘shanga/ Urfdan chiqib ketdi gilamlar/ Like-dan bola ko‘radi ayol./ Dam bu damdir – online damlar, / omon bo‘lsin virtual hayot! … (“Izlam”, 233). I nternet kommunikatsiya vositalariga mukkasidan ketgan bir qiz timsolida hozirgi aksariyat yoshlarning vaqtini, imkoniyatlarini behuda sarflayotgani, baxtini ham boy berishi mumkinligini kinoya yo‘li bilan ochib beradi. Shu sababdan Faxriyor ijodi bugungi o‘zbek she’riyatida muhim o‘rin tut adi. U yaratgan she’rlar o‘zining yangi ohanglari, yangi mazmundagi qarashlari bilan o‘zbek she’riyatini boyitib kelmoqda. Ayniqsa, shoir ijodida kinoyaning o‘rni o‘zbek she’riyatini yana bir qirrasini ochishi bilan ham belgilanadi. Shoir hayotiy haqiqatni ikki vosita bilan ochib beradi: 1.Kinoya 2.Ayni shu zamonning o‘zgarishlarini, jamiyatdagi o‘zgarishlarni o‘zida aks ettiradigan neologizmlar. Bundan tashqari dostonlarda ko‘p qo‘llaniladigan Dam bu damdir o‘zga damni dam dema, boshing eson davlatingni kam dema misralaridagi dam bu damdir birikmasi ham kinoyani yanada mustahkamlashga xizmat qilmoqda. B u haqida ilmiy tadqiqotlarda ham fikr bildiriladi: “ S h oir neologizmlardan foydalanar ekan, to‘g‘ridan to‘g‘ri hayotga bo‘lgan munosabat ochila boradi. Umuman, neologizmlar har doim ham shoir g‘oyasini ochib berishga imkoniyat bermaydi. Ushbu she’rda esa kinoyaning asl mohiyatini berishda neologizmlardan foydalanadi. Zamonaviy texnikaga oid terminlarning bu kabi qo‘llanilishi zamondosh ruhiyatini jonli muloqotga yaqinlashtiradi. Ushbu she’rda biz achchiq hayot haqiqatini kuzatamiz. Achchiq kulguga esa umuman, o‘rin qolmagan. E’tiborni tortadigan yana bir jihat, shoir hech qanday ijodiy idealni qarama - qarshi qo‘ymaydi . S h oirning xulosasi yoshlar hayotiga bo‘lgan munosabat sifatida beriladi ”. 29 Faxriyorning quyidagi she’rida ham kinoya voqelikka g‘oyaviy - hissiy munosabatni ifoda etishda xizmat qiladi: tokni sovuq urib ketdi bu yil ham / bir zamonlar / uni ochish uchun / ko‘kqarg‘aning qaytishin kutgan qishloq / bugun televizorga qarab tirikchilik qiladi . Buni zamirida hayotdagi oddiy hayot tarsi aks ettirilayotgandek, ya’ni avval hozirgidek ob-havo haqida bir kun, bir hafta, biro y oldin ma’lumot berilmagan. Insonlar texnika orqali olingan xabarga emas, tabiat belgilariga qarab ish qilishgan. Lekin bugungi kundagi zamonaviy texnologiyalar sabab bunga hojat yo‘q. Lekin…hamma gap mana shunda. Shoir bu fikrni davom ettiradi: bilmaydiki / ko‘kqarg‘adayin / televizor bir so‘zli emas / kechagi gapini bugun qaytarib ham olaveradi . (“Izlam”, 115). Bu sekingina aytilgan o‘tkir kinoya nimalarga ishora? Bundan ko‘p mazmun toppish mumkin, bu misralar juda katta haqiqatlarni ochib berish mumkin.Ammo shoir bu fikrlarni o‘ylashni 29 Давронова М. Ҳозирги ўзбек шеъриятида индивидуал услуб поэтикаси. (Усмон Азим, Иқбол Мирзо, Фахриёр ва Абдували Қутбиддин мисолида): Филол.фан.докт(DSc)...дисс. – Самарқанд, 2019. –B.66. kitobxonnning o‘ziga havola etadi. S h oirning “Ekologik she’r”i ham xuddi shu yaqin ma’nolarni ifodalaydi. Shoir yuqoridagi uchala she’rida ham jamiyatdagi illatlar, muammolar haqida fikr yuritadi, ayni vaqtdagi kamchiliklarni qalamga oladi: Daryo, / sen zahar ichgansan, xastaxonaga / olib bormoqlikning o‘zi bir g‘urbat. / S h ahar - ku notanish, qishloqda esa / bir xastaxona bor va u ham tirband. /Bu bandda shoir suv hamma narsani tozalashiga ishora qilyapti, lekin suvning o‘zi notoza bo‘lsa-chi, daryolar ifloslangan bo‘lsa, uni qanday tozalash mumkin. Asli shu savollarni shoir insoniyatga beradi, lekin daryoga murojaat qiladi.Bu yerda shoir ikkinchi bir muammoni ham aytib ketyapti. Qishloqdagi kichik, imkoniyatlari chegaralangan, shifokori kam, mutaxassisligi o‘rta ma’lumotli kadrlardan iborat shifoxona muammosini ham kichik she’rga bir bandga yuklayapti: Daryo, / imtiyozlar guvohnomasi / senda yo‘q - ku? Navbat saflari haryoq. / Do‘xtirlarga navbatda turib qurib ketmasmisan, kasalmand daryo! (“Ayolg‘u”, 17). Kechinmaning sababkori, daryoga murojaat orqali shoir o‘zini, faqat o‘zinigina emas, millatparvarlarni qiynayotgan muammolarni aytmoqchi bo‘ladi. Ritorik murojaat orqali javob topib bo‘lmas muammoni tilga oladi. S h ahar va qishloqning zidlash orqali ikki xil turmush tarziga ishora qiladi, lekin ikkalasida ham muammolar yetarli ekanligini gapirib o‘tirmaydi. Ammo kitobxonning o‘zi buni anglaydi. Bu she’ daryo, shifoxona ramziy. Bular orqali kelajakka bo‘lgan munosabat tasvirlanadi. Chunki bu tariqa hayot kechirish, barcha narsani boy berishga olib kelishini nazarda tutgan holda shoir barchani kinoya orqali ogohlikka da’vat etadi: Daryo,/ Seni qandoq cho‘miltiramiz,/Qayda yuvinarsan, bo‘lg‘anchiq daryo?/ Hammomga olib borayinmikin,/ Qaynoq suvdan qo‘rqarmisan yo? (“Ayolg‘u” , 17). Xullas, Faxriyor o‘z asarlarida turli usullar, badiiy tasvir vositalari orqali yangicha shakl, yangicha talqin, yangich yondashish orqali bugun va kelajakka munosabatni o‘zgartirish va inson idrokini uyg‘otish lozimligiga ishora qiladi. Epitet. Faxriyor mavhum otlarning sifatlashga intiladi va ayni mana shu sifatni poetik aniqlovchiga –epitetga yuklaydi. Masalan, shoirning “Ayolg‘u” to‘plamiga kirgan she’rlarida Janda umid, qo‘rg‘oshin xayollar, savdogar yurak, donishmand kul, qirmiz qor, rangsiz fasl, shamsiz parvona, jigarxun baytlar, g‘am kurtaklari, ishq ertaklari, umid dashtlari, hazin navo, zangli hasrat, yamalgan yurak, chaqnagan damlar, armonli tengsizlik, vido tuyg‘ulari, tunsevar tuyg‘ular, jafokash so‘z kabi. Bu epitetlar orqali mavhum so‘zlardagi mavhumlik aniqlik tomon siljiydi: Janda umid, qo‘rg‘oshin xayollar, savdogar yurak, donishmand kul kabi. Aniq otlar oldidan kelgan sifatlashlar aniq otning asl sifatidan boshqacharoq ishlatiladi . qirmiz qor kabi. Yuzlarimdan oqsoch iztirob/ Tabassumni sidirib tashlar./Ko zyoshlarim - bir hovuch tuproq, Hodiy kabiʻ hijratga boshlar… ( “ Ayolg‘u ” , 9 7.) Izlaringni ko‘mar qirmiz qor, yaralari bitmas xotirning, tugamaydi bu sitam, bu zor (“Izlam”, 69). Qo‘rg‘oshin xayollar ezadi bag‘rim, / Janda umidlarga solaman yamoq (“Izlam”, 87). 2.3.Shoir she’riyatida grammatik birliklar lingvopoetikasi Nutqning estetik ta`sir kuchini kuchaytirishda, obrazlilikni ro`yobga chiqarishda ijodkorga barcha leksik, grammatik vositalar yordamga keladi va u til birliklari individual obraz, xarakter, manzaralar yaratishda vosita bo`lib xizmat qiladi. Shu o`rinda S.Karimovning quyidagi fikrlari diqqatga sazovordir: “… Bu uslub doirasida til vositalari imkoniyatini yanada kengayishini ta’kidlab o‘tish o‘rinli bo‘ladi. Muhimi shundaki, bu o‘rinda ularning badiiy-estetik vazifani bajarishi birinchi darajali vazifaga aylanadi. Til vositalari badiiy obraz yaratish vazifasiga bo‘ysundiriladi. Aslida badiiy obraz yaratishga xizmat qilishi bilan til birliklarining qimmati yanada oshadi, go`yo ijtimoiy munosabatlardagi til muammosining yuqori pog`onasida – badiiy tafakkur mahsuli bo‘lgan adabiy poetik asarlarning yuzaga kelishida xizmat qiladi”. 30 Badiiy obraz yaratishda so‘z turkumlari, grammatik vositalar, sintaktik birliklar ham alohida vazifa bajaradi. Bu Faxriyor ijodida ham ko‘rinadi. Faxriyor noan’anaviy uslubda ijod qilar ekan, lingvopoetik xususiyatga ega bo‘lgan har bir grammatik sath birligidan unumli foydalanadi. Masalan, uning she’riyatida mavhum otlar ko‘p uchraydi, bu mavhum otlarni sifatlashda ot va sifatlardan, asliy va nisbiy 30 Каримов С. Ўзбек тилининг бадиий услуби. – Самарқанд: Зарафшон нашриёти, 1992. –Б.34. sifatlardan keng foydalaniladi. Misol uchun Faxriyorning sonnet janrida yozilgan bir she’rini olib qaraylik: Majruh yuragimning kunjaklariga / nur bo‘lib enadi baxmal ovozing/ Kuy qanot bog‘laydi ruhning paridan/ namxush kechalarning zil havosiga/ g‘ussalar tarqaydi gul atri bo‘lib, / yulduz bo‘lib tarqar qo‘rg‘oshin g‘amlar/ Men endi o‘lmayman, nobarhaq o‘lim, Go‘ro‘g‘liday yulduz chaqnagan damlar. / Zirqirab singiydi suyaklarimga/ unut ehtirosning zangli unlari/ Dilbarim yana shu xotir zarilmi? /Og‘inar, sog‘inar, yog‘inar yurak,/ ovozingda erir kimsiz tunlarim, / baxtsizlikka ko‘ra, baxtimga ko‘ra (“Ayolg‘u”, 198). Bu misralarda yurak, kuy, ruh, pari, havo, g‘ussalar, gul, atri, g‘amlar, umid, ovoz, o‘lim, Go‘ro‘g‘li, yulduz, damlar, suyak, ehtiros, unlari, dilbarim, xotir, tun, baxtsizlik, baxt kabi otlar qatnashayotgan bo‘lsa, shulardan o‘n uchtasi mavhum ot, o‘ntasi aniq ot sanaladi. Shu otlarni sifatini aniqlashda majruh, baxmal, namxush, zil, qo‘rg‘oshin, nobarhaq, chaqnagan, zangli kabi ot, sifat, sifatdosh qatnashgan. Ko‘rinadiki, ot so‘z turkumi she’riyatda ham faol. Faxriyor otga xos kichraytirish-erkalsh shakllaridan ham unumli foydalangan. Ushbu misralarda -jon erkalash qo‘shimchasi o‘ziga xos vazifa bajarmoqda. Tun tun emas ko‘nglim qorasi, yulduzlari – umid yarasi, olis ikki dilning orasi, xudojon (“Izlam”, 98) Shoirning o‘ziga xos uslubidan biri ko‘p so‘zlarga jins kategoriyasini qo‘llaydi. To‘g‘ri bizda jinsni ifodalovchi grammatik vosita mavjud emas. Biroq shoir arab tiliga xos bo‘lgan –a qo‘shimchasidan foydalanib, individual uslub yaratishga harakat qiladi. Hijronam, hijronam, bahorlar qaytadi, izlaringni chechaklar ko‘mar. G‘aming ilinjlarni haydadi, sog‘inchlarni ketdi o‘marib (“Izlam”, 68); Kuymoq bo‘ldi mening nasibam/baxtiyorlik sening qismating/baxtmi zomin bo‘ldi masiham / baxtimizga baxt musibati (“Ayolg‘u”, 157) . Faxriyor she’riyatida olmosh so‘z turkumi faol qo‘llanilgan. Biroq shoir o‘z she’rlarida so‘roq olmoshlarining tarixiy variantlaridan ko‘proq foydalanadi: So‘nayotgan yulduzday ma’yus/ ko‘ksingda gullar porlaydi –/ so‘nggi daf’a, meni ul qayu –/ judoliqlar sari chorlaydi?.. …(“Izlam”, 35) Nechuk soz nigohning sarg armasligi,/ Archa yashilligi unda hayotning. (“Ayolg‘u”, 122); Sen, tadbirʻ qayondir, bilolmay qolding,/ qismating qayondir , ismat – qayondir? (“Ayolg‘u”, 192). Fe’l so‘z turkumining barcha grammatik vositalari arxaik, dialektal shakllari bilan birgalikda Faxriyor individual uslubini hosil qiladi: Masalan, fe’lning orttirma nisbat shaklini qo‘llashda ham Faxriyorda o‘zgachalik ko‘ramiz. Bizga ma’lumki, -t orttirma nisbat qo‘shimchasi hozigi o‘zbek adabiy tilda unli tovush bilan tugagan so‘zga qo‘shiladi: o‘qit, bo‘shat, so‘rat, to‘lat kabi. Biroq Faxriyorda mana shu -t orttirma nisbat qo‘shimchasi undosh bilan tugagan so‘zga –tir, -dir qo‘shimchasi o‘rnida qo‘llaniladi: O‘zgartaman dunyoqarashni,/ tashabbuslar bilan chiqaman./ Oqizmayman behuda yoshni, / Ko‘zlarimga paxta ekaman (“Ayolg‘u”, 36); Ishonchimning qizargan joylarini men / Buyoq chaplab oqartaman (“Ayolg‘u”, 78) Istak maylining ko‘plik shakli –aylik o‘rnida Faxriyor boshqa shaklni ishlatadi. Bu she’rga allaqanday erkalik, yengillik kiritadi: Xokistar xok istar, pok istar – / Muhabbatni yuvib ololi…Har kimning yo‘liga bir Yasrib muztar./ Yallama, yorim, yallola (“Ayolg‘u”, 97). I shaxs istak mayli ham Faxriyorda o‘ziga xos – ayin tarzida qo‘llaniladi va istak-xohishni yanada oshiradi: Ne deb avrayin, ne deb elanay, / qandoq qaytarayin bu yo‘ldan uni/ Yurak ketib borar/ Nachora mening/ Shu bebosh yurakka qolgandir kunim (“Ayolg‘u”, 84). Sifatdosh shakli ham Faxriyor she’riyatida arxaik shakl orqali beriladi: Umuman ro‘y bermas voqea, / Ro‘y berguchi menman, umuman. (“Ayolg‘u”, 19). Sifatdoshning badiiy ifodaga xos ko‘rinishlari Faxriyor she’riyatida faol: Tugab borar kuz ham.Yil –tamom!/ Iztiroblar tushadi ishga:/ shamol to‘zg‘utgulik yo sichqon/ uyasiga tashib ketgulik/ yozilmabdi bir satr, ishon,yoki tutantiriq etgulik (“Izlam”, 123). Shaxs-son, zamon shakllarini qo‘llashda ham shoir o‘ziga xos yo‘l tutadi. Shoir she’riyatida taqlid so‘zlar faol qo‘llanilganligi bilan ajralib turadi. Bu haqida M.Xolovaning tadqiqot ishida ham fikr bildirilib, taqlid so‘zlardan foydalanish modern adabiyotda an’anaviy o‘zbek she’riyati uchun xos bo‘lmagan birliklarning yangi she’riyatda keng qo‘llanilayotgani haqida aytib o‘tiladi. 31 Haqiqatan ham, Faxriyor she’rlarida taqlid so‘zlar holatni tasvirlash uchun ishlatilgan. Masalan, “Yoziq” she’rida taqlid so‘zlar shu vazifani bajargan: Jonim qurbaqaga aylanadi: Vaqq!/ ….Bu kecha, bu kunduz kechadi, nay-na-nay, nay-na- nay, nay-na-nay…/Qulog‘iga simob singari erib, qurbaqa duduqlanib o‘qiyotgan tarix singadi: qurrr, qurrr, qurrr…/ Qarg‘alar qarg‘anar: qarrr-i- karrr, qarrr-i- ikarrr… /(“Ayolg‘u”, 43-44). Shoir she’riyati sintaksisi haqida gap ketganda, sodda gaplar faol qo‘llanilgan. /noodatiy birikmalar ko‘p. Atov gap, ajratilgan bo‘laklar, uyushiq bo‘laklar juda kam qo‘llanilgan. Undalma, kiritmalar ham faol emas. Shoir she’rlarida dilbarim, gulim kabi so‘zlar yorga nisbatan undalma bo‘lib kelgan. Undalmadan foydalanishda ham Faxriyor o‘zgacha yo‘l tutgan, ya’ni shoir borginam so‘zini undalma vazifasida qo‘llagan. Aytarimga so‘z yetmaydi, kutarimga ro‘z yetmaydi, kelaringga ko‘z yetmaydi, borginam, sen o‘zing bormisan? (“Izlam”, 94) Poetik sintaksis vositalari shoir she’riyatini bezagi bo‘lgan, desak yanglishmaymiz. 2.4. Poetik sintaksis turlarining Faxriyor she’riyatida qo‘llanilishi Poetik sintaksis – bu nutqni shakllantirishda ishtirok etadigan maxsus vositalar tizimidir. Poetik sintaktik vositalariga nimalar kiradi? S.Karimov “Badiiy uslub va tilning ifoda tasvir vositalari” kitobida qadimdan sintaktik figuralarning antiteza, amfiteza, akroteza, apokopa, asindeton (bog‘lovchisizlik), assonans, gradatsiya (klimaks, antiklimaks), diateza, zevgma, tovushga taqdid, oksumoron, padistola, paronomaziya, poliptoton (poliptot), parallelizm, polisenditon (ko‘pbog‘lovchilik), sanash, ritorik murojaat, ustunlar tengligi, tenglik, sinoykoza, sillepsis, segmentatsiya, uch ustunlik, kichraytirish, jim qolish, xiazm, ellipsis, inversiya kabi turlari bo‘lganliklarini va ularning ko‘plari hozirgi zamon poeziyasida, jumladan, o‘zbek poeziyalarida mavjudligini aytib o‘tadi. 32 31 Холова М. Ўзбек модерн шеърияти: тарихи ва назарияси. –Тошкент: Наврўз, 2018. –Б . 96 . 32 Каримов С. Бадиий услуб ва тилнинг ифода тасвир воситалари. – Самарқанд: СамДУ нашри, 1994. –Б.42. Poetik sintaksis vositalaridan biri antiteza shoir she’riyatida alohida o‘rin tutadi. “Antiteza-badiiy asarda bir-biriga zid ma’noli so‘zlarni yonma-yon qo‘llash, qarshilantirish san’atidir”. 33 Shoir va yozuvchilar voqelikni narsa va hodisalarning belgi-xususiyatlaridagi farqli tomonlarini ko‘rsatishda, bir-biriga qarama-qarshi qo‘yib tasvirlashda kuchli stilistik vosita antonimlardan o‘rinli foydalanadi. Faxriyor she’riyatida ham antiteza usuli juda ko‘p uchraydi. Chunki modern she’riyatda inson kechinmalari asosiy g‘oya qilib olingan ekan, bu kechinmalar ziddiyatlar asosida yashaydi. Inson bir-biriga zid o‘y-xayollar ichida hamisha qiynaladi, u zid tushunchalarni ko‘proq taqqoslaydi, o‘z “men”ini topish uchun ham unga taqqoslash kerak bo‘ladi. Yaxshilikni anglash uchun yomonlikni solishtiradi, oqning boshqa ranglardan farqini unga tamoman zid bo‘lgan qora bila qiyos qilib anglaydi, hayot qadrini tushunishda o‘limni o‘ylaydi. Faqat shoirning o‘zi aytganidek, tasavvurga dosh berolsa bas. Antitezaning ana shu jihatlari bois, she’riyatda keng qo ‘llaniladigan vosita sanaladi. Faxriyor esa bu vositadan o‘ziga xos tarzda foydalanadi: Baxt o‘tar, baxtsizlik o‘tar –yo‘q hisob, garchi yurak hisga yum talanadi (“Izlam”, 60): O‘nglar azobidan tushga qochaman, bilmadim, bu nechuk vahiy yo farmon, tushlar eshigini senga ochaman. (“Izlam”, 60). Shoir antiteza usuli yordamida lirik qahramonning holatini juda oddiy tarzda, osongina ochib beradi: Yoding bilan yashamoq og‘ir, yashamaslik og‘ir undan ham… (“Izlam”, 68). Anafora ifoda tasvir vositalardan sanalib , Faxriyor she ’ riyatida ta ’ kid , emotsional - ekspressivlikni oshirish maqsadida ko ‘ p qo ‘ llanilgan . Anafora usulida she’riy asarda misralar boshidagi so‘z yoki birikma takrorlanadi. Antik dunyo mutafakkirlari gapning doimo bir so‘z bilan boshlanishi nutqqa joziba kiritadi, uning tantanavorligi va hayotiyligini ta’minlaydi deb hisoblaganlar. Shuning uchun anaforaga nutqning bezagi, tashqi belgisi deb emas, balki ma’noni ko‘chaytiruvchi vosita deb ham qarash kerak. 34 Demak, sobit tepadagi ko k,/Demak, hali hayotʻ 33 Йўлдошев М. Бадиий матн ва унинг лингвопоэтик таҳлили асослари. – Тошкент: Фан, 2006. –Б. 63-б. 34 K аримов С. Бадиий услуб ва тилнинг ифода тасвир воситалари. Ўқув қўлланма. –Самарқанд: СамДУ нашриёти, 1994. –Б.58. ustuvor./Demak, yo qdir alqashga hojat/ oyog i osmondan kelganni.ʻ ʻ (“Ayolg u”,120);Ne bahor, men uni sog inmay qo ydim,/ Ne sabr kosasi – hajr, ʻ ʻ ʻ may quydim/ Ne orzu edingki, armonga yo ydim,/ Gulim / ruxsoringni ʻ ko rolmadim bir. (“Ayolg u”,134); Peshonaga ko nmaydi ko ngil,/garchi endi ʻ ʻ ʻ ʻ vido aytadir,/ garchi endi umidlar so ndi,/garchi endi sendan qaytadir. ʻ (“Ayolg u”,172). na shaklini topgan umidlar,/ na mazmunin topgan armonlar, ʻ na manzil ayonligi,/ na yo l va na yo lsizlik,/ na ixtiyor, na ixtiyorsizlik/na ko ngil, ʻ ʻ ʻ na ko ngilsizlik bor. (“Ayolg u”,221). Armon – gul sig magan manglay torligi,/ ʻ ʻ ʻ Armon – qo l sig magan ikki jahoning,/ Armon – sevilmagan dilning borligi,/ ʻ ʻ Armon – qo ling emas, ko z yoshing qoni. (“Ayolg u”,222) ʻ ʻ ʻ Epifora. Jumla oxirida tovushlarning, so‘zlarning, so‘z birikmalarining takrorlanishi epiforadir. Ayrim tadqiqotchilar, masalan, A. T. Rubaylo, takrorning bu turi Sharq poeziyasiga xos xususiyat ekanligini ta’kidlagan. 35 Haqiqatan ham, sharqda so‘z oxirida takror so‘z qo‘llanilib, radif deb atalgan. Mumtoz adabiyotimizdan oziqlangan hozirgi zamon she’riyatida ham misra oxirida ma’lum bir so‘zning takrorlanib kelishi ifoda tasvir vositalaridan sanaladi: Ne nayson edingki, abr kelmadi,/ qoshing qarosidan qadr kelmadi,/ na jahru na zikru sadr kelmadi. (“Ayolg u”,113). ʻ Ne rostki, dunyoning yolg onlari ʻ mo l,/ Bermog i mushkuldir, olganlari mo l,/ Ne g amki, ketgandan olganlari ʻ ʻ ʻ ʻ mo l,/ Gulim, ruxrsoringni ko rolmadim bir. (“Ayolg u”,134); Gullarga ʻ ʻ ʻ qarayman, gulim yo q mening,/ Yo llarga qarayman yo lim yo q mening, /Yondim- ʻ ʻ ʻ ʻ u, kuydim-u, kulim yo q mening,/ Gulim,/ ruxsoringni ko rolmadim bir. ʻ ʻ (“Ayolg u”,134); shafqat deb atalgan qahr bor bunda/ ko z yosh deb atalgan ʻ ʻ taqir bor bunda/ yurak deb atalgan sag ir bor bunda/ yo qdan faqat muhabbat ʻ ʻ yo qdir ʻ (“Ayolg u”,152). ʻ Adabiyot ilmida oksyumoron deb ataluvchi hodisada ham mantiqan biri ikkinchisini inkor etadigan, bir-biriga mazmunan zid bo‘lgan ikki tushunchani ifodalovchi so‘zlar o‘zaro qo‘shib qo‘llaniladi. Oksyumoron grekcha so‘z bo‘lib, 35 K аримов С. Бадиий услуб ва тилнинг ифода тасвир воситалари. Ўқув қўлланма. –Самарқанд: СамДУ нашриёти, 1994. –Б.59. “ o‘tkir , lekin bema’ni ”, – degan ma’noni bildiradi. Ular ayrim adabiyotlarda “ okk a zional birikmalar ” , “ noodatiy birikmalar ” yoki “ gayriodatiy birikmalar ”, deb ham yuritiladi. Bunday birikmalar individualligi, yangiligi, ko‘nikilmaganligi va ohorliligi bilan tasvir ifodaliligini ta’minlaydi: Sokin hayqiriq (M.Ali). Otashin muz, yonginli daryo, so‘qir lomakon, qora nur, yalangoch shuur, yaxlagan sarob (R.Parfi), oppoq tun, so‘zsiz suhbat kabi birikmalar oksyumoronga misol bo‘ladi. Bunday gayriodatiy birikmalar antitezaning bir ko‘rinishi sifatida talqin qilinadi. Ma’lumki, istalgan ikki so‘zni biriktirish bilan oksyumoron yuzaga kelavermaydi. Bunday birikmalar yozuvchining badiiy tafakkur mahsuli hisoblanadi. S h uning uchun gayriodatiy birikmalarni mantiqsizlik bilan bog ‘ lash mumkin emas. Ularga estetik hodisa sifatida yondashish zarur. O‘ zaro bog ‘ lanmaydigan so‘zlarni bog ‘ layotgan kuch nimada? Ularning birikib badiiy effekt berishi uchun qanday ifoda imkoniyati mavjud? Yozuvchini bunday “maromsiz” birikmalar yaratishga nima majbur qildi? kabi savollar bilan mazkur hodisa mohiyatiga kirib borish mumkin 36 . Faxriyor ham insonning tubsiz xayolot olamini, sarhad bilmas tasavvurlarini ifodalashda oksyumoron tasvir usulidan faol foydalanadi. Shu o‘rinda aytish mumkinki, modern she’riyat vakillari uslubida aynan oksyumoron juda keng qo‘llanadi. Aynan she’rxon ko‘z o‘ngida tasavvur oson paydo bo‘lishi uchun noodatiy birikma kuchidan foydalaniladi. Shoir she’rlarida bormay turib qaytmoq, sadosiz aks, baxt musibati, chatnayotgan muz, umidini uzgan umid, sababsiz oqibat, gulsizlik chaman, so‘zlanmagan so‘z, baxtsizlikni qizg‘anmoq, baxtsizlikni istamoq, tushning tushi, gunohsizlik fojiasi, go‘zal o‘ldirmoq, kabi oksyumoronlar uchraydi. Shoir bu noodatiy birikmalarni shinchaki qo‘llagan emas, u ma’lum maqsadda ikki antonimni yonma-yon qo‘yib tasvirlashga qaror qilgan. Masalan, b ormay turib qaytayapman men, / qaytayotgan sadosiz aks. / Samo’ emas tushayotganim / zikr emas, bor-yo‘g‘i, raqs misralarida bormay turib qaytmoq, sadosiz aks oksyumoronlarini xayolan hamma narsa sodir bo‘lishi mumkinligini anglatish uchun qo‘llagan (“Ayolg‘u”, 92.) Masalan, ma’lum davr bizning yurtimizda diniy amallarni bajarish 36 Йўлдошев М. Бадиий матн ва унинг лингвопоэтик таҳлили асослари. –Тошкeнт: Фан, 2006. –Б.80-82. taqiqlangani, o‘tmishdagi o‘lkalararo savdo karvonlari to‘xtab qolgani, mustamlakachilikning og‘ir ko‘rinishlari barchasi quyidagi k arvonsiz saroy noodatiy birikmasi (chunki odatda karvonsaroy bo‘lishi kerak) orqali anglashiladi : Azon aytar muazzin minorlar, / Falon yilki, / Karvonsiz saroylar va xonaqohlar, / Bari-bari boyqushning mulki ( “ Ayolg‘u ”, 9. ). Yoki quyidagi she’rga diqqat qilaylik. Lirik qahramon uchun yorga yetisha olmasligini bilsa ham, qattiq mehr qo‘yish baxtsizlik, lekin u shu baxrsizlik bilan baxtli, ammo u birovlardan shu baxtsizligini qizg‘anadi: Orzu qilar baxtiyorlikni, / Baxtsizlikni istaydi juda. /Baxtsizlikni undan qizg‘anar/ Undan baxtni ko‘p ko‘rgan xudo. /U yig‘laydi, yig‘lamaydi, yo‘q,/U kutadi, hech kimni kutmas./ Xudo baxtni olmaydi undan,/ Baxtsizlikni esa yer yutmas. (“Ayolg‘u”, 93.); Kuymoq bo‘ldi mening nasibam/baxtiyorlik sening qismating/baxtmi zomin bo‘ldi masiham/ baxtimizga baxt musibati (“Ayolg‘u”, 157.) Yoki bir she’rda gunohsizlik fojiasi noodatiy birikmasini qo‘llaydi. To‘g‘ri gunogsiz yashash yaxshi, lekin nega shoir fojia deb atayapdi, chunki ish bor joyda xato bor, inson tirik ekan, ishlaydi, yashaydi, yaxshi yashash uchun harakat qiladi, bu yo‘lda bilib-bilmay gunoh qiladi: gunohsizlik fojiasi, tadbir imkonsizligin/ nima bilan oqlayajak sababsiz oqibatlar? /Quyosh bo‘lsa tangrining erga boqqan ko‘zligi,/ oqibatning tizginin qo‘lga olar-ku qatlab...(“ Geometrik bahor”, 13.) Yurak ichikar chorasiz,/Chatnab yotar muzligi./Na adoq bor, na xulosa,/Azob uzluksizligi... ...(“Geometrik bahor”, 31.)Daryo,/ Endi men kirmasman tushning tushiga,/Umid mendan umidin uzsin./Oq qilaman ko‘ngil qushini/ So‘zsiz. (“Ayolg‘u”, 82.) Mana bu she’rda sirtdan qaraganda bir-biri bilan bog‘lana olmaydigan so‘z matnda muvofiqlik hosil qilgan. Shoir kuzda har bir narsaning o‘zgarishi, barglarning xazon bo‘lishi, daraxtlarning holati, mevalarning pishib tugashi, hamma hammasini shunday tasvirlaydi: Adolatni bilar tiyramoh, / har yaproqni go‘zal o‘ldirar (“Izlam”, 124). Shoir she’riyatida o‘ziga xoslikni hosil gilgan yana bir poetik sintaksis turi bu –xiazm sanaladi. Xiazmning matnda nima uchun qo‘llanishi haqida quyidagi fikrlar keltiriladi: “Xiazm poetik nutqda quyidagi vazifalarni bajaradi: 1.Uslubiy- semantik vazifa. Bunda ikki komponent mazmuni o‘zaro zidlik kasb etadi yoki aksincha, bir-birini mantiqan to‘ldiradi. 2.Ekspressiv vazifa. Bunda o‘quvchi yoki tinglovchiga zavq bagishlash, fikrni tez va uzoq vaqt esda saqlab qolishiga xizmat qilishi nazarda tutiladi. 3.Evfonik vazifa. Xiazmni yuzaga keltirayotgan bo‘laklar o‘zaro o‘rin va vazifa jihatidan almashinganda ohang ham shunga mos ravishda almashinib boradi”. 37 Xiazmning mana shu uch xususiyatidan ham Faxriyor o‘rinli foydalana olgan: shu haqda – maqsaddan so‘nggi yo‘lsizlik, / shu haqda – yo‘lsizlikdan so‘nggi bir maqsad, / shu haqda – umid va yashash maloli, / shu haqda – muhabbat, muhabbatsizlik, / shu haqda – adashish hidoyatlari, / shu haqda – hidoyat adashishlari ( “ Ayolg‘u ”, 209.) Oqlik farishtaga yarashar, / devorlarga yarashar oqlik. / So‘zamolligiga yarashar / oq bo‘lishga sizdaylar haqli . (“Ayolg‘u”, 26.) Ushbu misralarda xiazmatik qurima yuqoridagi vazifalaridan tashqari ta’kidga xizmat qilmoqda : Bu sahar g‘unchamning bag‘ri qon,/ Qon tuflarmi g‘uncham bu sahar?/ Qay nobakor va g‘ayur bir jon / Bu kech unga yuttirgan zahar? (“Ayolg‘u”, 103.) Ayrim she’rlarda xiazmatik qurilma yonma- yon ikki satrda emas, balki bir necha misradan so‘ ng keladi. Baribir fikrni tez va uzoq vaqt esda saqlab qolishiga xizmat qiladi: Uch muchal – uch xalqa,/ Temur yaloviga tutashmi taqdir? / Tadbir tutashmidir / o‘tmishning gunohu savoblariga? Kelajak o‘tmishga qaytadi / shu xalqalardan. / shu xalqalardan / o‘tmish kelajakka o‘tib boradi. ( “ Ayolg‘u ”, 2 14 .) Haqiqatan xiazm ko‘rinishida misralar o‘quvchi esida qolib ketishi bilan favqulodda holat kasb etadi. Shu sababdan dono xalqimiz xiazmatik qurilmalardan xalq maqollarida foydalangan: Y a qinni olis qilma, / Olisni yaqin qil (Maqol) ; Ko‘rganning ko‘rmagani qursin, / Ko‘rmaganning ko‘rgani (Maqol) ; Til ni bog‘la dil bilan, / Dil ni bog‘la til bilan (Maqol); Er ning ishi – el ning bo‘ynida, / El ning ishi – er ning bo‘ynida (Maqol) 38 Mana shu xususiyatdan Faxriyor noan’anaviy uslub uchun yangicha shakl yaratgan: Asli ikkisi ham bir nimarsadir: umidsizlik umidi, / umid umidsizligi / bordir xalqalarning darz y egan joylarida ( “ Ayolg‘u ”, 2 16 .) ; Oqim. / Yo‘lsizlik yo‘li bu, / 37 Мамазияев О.Х. Ўзбек поэтик нутқида хиазм ва градация: Филол.фан.номз. ...дисс. -Фарғона., 2004. 38 Шомақсудов Ш., Шораҳмедов Ш. Маънолар махзани. –Тошкент: ЎзМЭ, 2001. –Б. 1 90 ; 199; 334; 375. ko‘ngil ko‘ngilsizligi, / ma’lumlikning noma’lumligi, / noma’lumlik ma’lumligidir... ( “ Ayolg‘u ”, 2 21 .) Topmoq uchun izlamasliging, / Izlash uchun topmog‘ing darkor. / Bu tuyg‘ular naqadar chigil, / Har chigili bir sirtmoq arqon. Men o‘zimni senda suyarman, / Goho topib, goho topmayin. Seni topganimdan kuyarman, / Kuyadirman topmagan sayin. ( “ Ayolg‘u ”, 2 25 .) ; Men sendan teraman o‘zimni, / Bittalab o‘zimni teraman. Sen-chi, mendan yig‘asan kimni, / Men senga kimlarni beraman? .. . ( “ Geometrik bahor ” , 16.) Shoir hatto ramziylik asosida yaratilgan she’rlarida ham xiazmdan foydalanadi. Xiazm kitobxonga shu ramzni ilg‘ab olishiga bir qadar yordam beradi: Gul hech qachon jamiyatga kirib kelmaydi / jamiyatning o‘zi gulga qarab chopadi / jamiyat o‘z sarhadlarin hamisha keraksiz narsalar hisobiga kengaytar / yovvoyilik sari kengayib borar / xonaki hayot / keraksiz narsalar zaruriyati .. .(“Geometrik bahor”, 74) ; Qolgan tomonlarga ot yetmaydi/ Ulovsiz qoladi ot yetmagan tomonlar (“Izlam”, 199). Xullas, Faxriyor she’riyatida poetik sintaksis turlarining barchasi uchraydi va barchasi ma’lum ma’noda shoir maqsadi, g‘oyalarini ochib berishga xizmat qiladi. Lekin qaysidir bir ifoda tasvir usuli shoirning asosiy tasvir usullariga aylanadi. Antiteza, oksyumoron, takror, xiazm ana shunday tasvir usullari sanalib, shoir bulardan original, takrorlanmas satrlar yaratadi. Bob bo‘yicha xulosa II bobda shoir she’riyati tilining leksik, grammatik xususiyatlari ochib berildi. Shoir she’rlarida badiiy ifodaga ega bo‘lgan mustajob, zalolat, malomat, muztarib, mustahiq, shahsuvor, malham, zoxir, ayroliq, g‘amboda, vido, g‘anim, minba’d, musibatpanoh kabi so‘zlar faol qo‘llanilgani bilan ajralib turadi. Shoir she’rlarida shakldosh so‘zlar yangicha shaklni hosil qilishda faol ishtirok etadi. Faxriyor she’riyatida xonaqoh, muazzin, janda, shoh, mulozim kabi tarixiy so‘zlar, yo‘qsil, raiyat, al’amon, avom, lak, ayon, mustabid, harif, g‘anim, ochun , soqiy kabi arxaik so‘zlardan foydalanadi. Bundan tashqari stop, kadr, plyonka, teleminora, fayl, usell bilan beelin, wifi yoki email, selfi, onliyn, like, 3D printer, ventilyator, pult, multfilm kabi yangi so‘zlar ham shoir she’riyatida badiiylikka yo‘naltiriladi. Faxriyor she’rlarida janda umid, qo‘rg‘oshin xayollar, savdogar yurak, donishmand kul, qirmiz qor, rangsiz fasl, shamsiz parvona, jigarxun baytlar, g‘am kurtaklari, ishq ertaklari, umid dashtlari, hazin navo, zangli hasrat, yamalgan yurak, chaqnagan damlar, armonli tengsizlik, vido tuyg‘ulari, tunsevar tuyg‘ular, jafokash so‘z kabi epitetlar shoir tasavvurlari, kechinmalarini ifodalashda qo‘l keladi. XULOSA Noan’anaviy (modern) uslubda yaratilgan she’riyat tili va uslubini Faxriyor she’rlari misolida o‘rganish jarayonida quyidagi xulosalarga kelindi: 1. Modernizmda insonning o‘zi bosh qadriyat ekani, u hech kim va hech narsa oldida burchli bo‘lmasligi, o‘z ko‘ngil mayli va xohish istaklarigagina bo‘ysinib yashashi maqsadga muvofiq ekan, mana shu maqsad qay tarzda ifodalab berilganligi Faxriyor she’riyati misolida aniqlandi. 2. Noan’anaviylikni ifodalash uchun, kechinmalarni ochib berish uchun badiiylik bo‘yog‘i ga ega g ‘ussa, mustabid, moddiyun, boz, avramoq, go‘sha, a’loyi arsh, malak, vahiy, amr, kushanda, shafaq, sohibi qudrat, ustivor, alqash, no‘sh etmoq, tasarruf, hijrat, xokistar, suluk, volida, mo‘jaz, qarog‘, chobuksuvor, sag‘ir, zafar, qo‘nalg‘a, shomiy, musiqor, xun, faromush, sarkash, ishtiboh, lojuvard, nigoron, mustajob, zalolat, malomat, muztarib, mustahiq, shahsuvor, malham, zoxir kabi so‘zlar dan unumli foydalanadi. Inson tuyg‘ulari, hissiyotlari, qarashlari takrorlanmaganidek, shoir lirik qahramonlari so‘zlari ham takrorlanmaydi. Ana shu takrorlanmaslikni yaratish uchun shoir bir so‘zning ma’nodoshlaridan, arxaik, dialektal variantlardan unumli foydalandi. 3.Shoir she’riyatida eng ko‘p qo‘llanilgan so‘zning shakl va ma’no munosabatiga ko‘ra turi bu –antonim sanaladi. Har bir she’rida shoir tasvirni, fikrni, maqsadni ochib berish uchun antonimdan foydalanadi. Bu bilan antonim so‘zlar orqali vujudga kelgan, inson hissiyotlari, qarama-qarshilik orasida yashashi yorqin ochib berilgan. Shakldosh so‘zlarning xususiyatlaridan individuallik yaratishda, turli so‘z o‘yinlari hosil qilishda unumli foydalanadiki, hatto chet el adabiyotshunoslaridan Reychel Harrel Faxriyorning she’rlarida kuchli so‘z o‘yinlarini ko‘raman, degan fikrlarni keltirib o‘tadi: Men sendan , baribir , to‘ymasman hayot,/ ko‘zing och, ko‘zim och. Ochko‘zim –ko‘zim (“Ayolg‘u”, 8). 4.Faxriyor poetik individuallik uchun, hissiyotlarni tugal ochib berish uchun, o‘z hissiyotlarini o‘quvchiga tezroq yuqtirish uchun milliy tilimizning barcha boyliklaridan unumli foydalanadi. Uning she’riyatida xonaqoh, muazzin, janda, shoh, mulozim kabi tarixiy so‘zlar; yo‘qsil, raiyat, al’amon, avom, lak, ayon, mustabid, harif, g‘anim, ochun, soqiy kabi arxaik so‘zlar shunchaki qofiya, vazn talabi bilan qo‘llanmaydi. Balki qandaydir bir sirlilikni, o‘tmish singari sirlilikni tashiydi. Faxriyor o‘z she’rlarida grammatik vositalar zamon, shaxs-son, mayl, sifatdosh, ravishdosh shakllarining ( titrayurma, qaytajak, ichgum, boribon, izlam kabi) tarixiy ko‘rinishlaridan ham foydalanadi. 5.T ilimizga kirib kelgan stop, kadr, plyonka, teleminora, fayl, usell bilan beelin, wifi yoki email, selfi, onliyn, like, 3D printer, ventilyator, pult, multfilm kabi yangi so‘zlar Faxriyor she’riyatidan o‘rin olgan bo‘lib, ayrimlari shoirning kechinmalarini ifodalashga xizmat qilsa, ayrimlari hayotiy voqelikka shoir qahramonining qarashlarini ochib berishga xizmat qiladi. Bundan tashqari bu so‘zlar qatnashgan she’rlar bugungi davr falsafasini, zamonaviy insonlar tafakkurini ochib berishga xizmat qiladi. Asrlar osha hozirgi davrdan keyingi avlodga xabar beradi. 6. Badiiy asar tilini boshqa lug‘aviy qatlamlar singari dialektizmlarsiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Garchi she’riyatda shevaga xos so‘zlar kam uchrasa-da, ma’lum maqsadlar bilan qo‘llaniladi. Xalq tili, shevalaridan yangicha kuch oladigan Faxriyor she’riyati ham bundan mustasno emas. Uning she’riyatida mengzamoq, tinjiramoq, kunjak, kuvi, boznadi, erganak, sondiratar, nishxo‘rd, yolmadi, to‘rtkilladi, cho‘ponnalavich kabi dialektal birliklar poetik individuallikni hosil qilish uchun qo‘llaniladi. 7.Tilimizda yakka (individual) nutqqa xos va o‘sha nutq (matn) doirasidagina qolib ketadigan, tasodifiy, ya’ni favqulodda yaratilgan va ko‘pincha lisoniy aloqa jarayonida atigi bir martagina qo‘llanilagan so‘zlar borki, ular hamisha yangiligi, g‘ayritabiiy tuyulishi, betakrorligi, adabiy me’yordan tashqarida bo‘lishi bilan ajralib turadi va bunday so‘zlar okkazional so‘zlar deyiladi. Faxriyor sheriyatida mensirar, anglamsizlikdan, ma’lumsizlikka, alamzorlarda, qalamzorlar, muhabbatjo y, mungrarim, singrarim , aqchadonday ʻ kabi okkazional so‘zlar shoir she’riyatining o‘ziga xosligini ta’minlashda faol ishtirok etadi. Bundan tashqari Faxriyor she’rlarida imkonlandim, vaqtlandi, so‘zlanmadi, faryodlandim, tozartdi, mensiraydi, qorsiraydi, oylashuvi, kunlashuvi, samarqandlanar kabi morfologik usul bilan yasalgan fe’llar anchagina. Bu bilan shoir o‘zbek tilining ichki imkoniyatlaridan unumli foydalangani ko‘rinadi. 8.Faxriyor o‘xshatishlarning badiiy imkoniyatlaridan juda o‘rinli foydalanib, mavhum narsalarni ham shunday taqqoslaydiki, beixtiyor shu mavhumlik aniqlik tomon boradi: go‘dakning ko‘z yoshiday toza, kelinchakdek ma’sum, buzuvga tushgan uyday buziladi xayoling, Daydi it kabi / daydi it sevgi kabi. Faxriyor she’riyatini o‘ziga xosigini ta’minlagan yana bir vosita bu metafora sanaladi. Shoir oddiy metaforadan emas, shtrexli metaforadan foydalanadi. Bundan tashqari Faxriyor she’riyatida voqelikka kinoya orqali nazar tashlash ancha ustun. Shoir she’rlarida k inoya istehzo, piching ma’nosining ottenkalarini hamda satirik ruhni ifoda etish da qo‘l kelgan. “Onlayn hayot”, “Ekologik she’r” kabi she’rlar kinoya asosida yaratilgan. Faxriyor she’rlarida janda umid, qo‘rg‘oshin xayollar, savdogar yurak, donishmand kul, qirmiz qor, rangsiz fasl, shamsiz parvona, jigarxun baytlar, g‘am kurtaklari, ishq ertaklari, umid dashtlari, hazin navo, zangli hasrat, yamalgan yurak, chaqnagan damlar, armonli tengsizlik, vido tuyg‘ulari, tunsevar tuyg‘ular, jafokash so‘z kabi epitetlar shoir tasavvurlari, kechinmalarini ifodalashda qo‘l keladi. 9. Poetik sintaksis – bu nutqni shakllantirishda ishtirok etadigan maxsus vositalar tizimi bo‘lib, shoir she’riyatida antiteza, a nafora , e pifora, xiazm, oksyumoron kabilar faol qo‘llaniladi. Ayniqsa, xiazm, oksyumoron kabi vositalar shoir asarlaridagi noan’anaviylikni ko‘rsatishda shoirga qo‘l keladi. Shoir she’rlarida bormay turib qaytmoq, sadosiz aks, baxt musibati, chatnayotgan muz, umidini uzgan umid, sababsiz oqibat, gulsizlik chaman, so‘zlanmagan so‘z, baxtsizlikni qizg‘anmoq, baxtsizlikni istamoq, tushning tushi, gunohsizlik fojiasi, go‘zal o‘ldirmoq kabi individual oksyumoronlar uchraydi. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati: I. Ijtimoiy-siyosiy adabiyotlar: 1.Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Олий таълим тизимини янада ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида (Халқ сўзи 2017 йил, 21 апрел) 2. 2019-yil 21-oktyabrdagi “O‘zbek tilining davlat tili sifatidagi nufuzi va mavqeini tubdan oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Farmoni. –Toshkent, 2019. 3.Президент Шавкат Мирзиёевнинг ў збек тилига давлат тили мақоми берилганининг ўттиз йиллигига бағишланган тантанали маросимдаги нутқи. http://xs.uz/uz/ –Toshkent, 2019. II. Ilmiy-nazariy adabiyotlar: 4. Абдуллаев.А. Ўзбек тилида экспрессивликнинг ифодаланиши. - Тошкент: Фан, 1983. 90 б. 5. Абдуллаев Д. Тоғай Муроднинг диалектизмлардан фойдаланиш маҳорати. //Til va adabiyot ta’limi. – 2005. №6. –Б.42 6.Berdaq Yusuf. Mumtoz adabiy asarlar lug‘ati. –Toshkent: Sharq, 2010. – B.477. 7. Давронова М. Ҳозирги ўзбек шеъриятида индивидуал услуб поэтикаси. (Усмон Азим, Иқбол Мирзо, Фахриёр ва Абдували Қутбиддин мисолида): Филол.фан.докт(DSc)...дисс. – Самарқанд, 2019. 8. Йўлдошев М. Бадиий матн ва унинг лингвопоэтик таҳлили асослари. –Тошкент: Фан, 2006. - 123 б. 9. Йўлдошев М. Бадиий матн лингвопоэтикаси. – Тошкент: Фан, 2008. - 160 б. 10 . Yo‘ldoshev Qozoqboy . Noziklashuv jarayoni. – Toshkent: “Yoshlik” jurnali, 2014. №10. 11. Йўлдош Қозоқбой, Йўлдош Муҳайё. Бадиий таҳлил асослари. – Тошкент: Камалак, 2016. 12. Каримов С. Бадиий услуб ва тилнинг ифода воситалари. – Самарқанд: СамДУ, 1994. – 56 б 13. Каримов С. Ўзбек тилининг бадиий услуби. – Самарқанд: Зарафшон нашриёти, 1992. –Б.34. 14. Мамазияев О.Х. Ўзбек поэтик нутқида хиазм ва градация: Филол.фан.номз. ...дисс. – Фарғона., 2004 . 15.Маҳмудов Н. Худойберганова Д. Ўзбек тили ўхшатишларнинг изоҳли луғати. – Тошкент: Маънавият, 2013. - 318 б. 16.Мирзаев И. Лингвистик поэтика ва унинг филологик таҳлилдаги ўрни // 5ингвопоэтика масалалари. – Самарқанд, -2001. –Б.72-76. 17. Муҳаммаджонова Г. 80 - йиллар охири 90 - йиллар бошлари ўзбек шеъриятининг лингвопоэтик тадқиқи: Филол.фан.ном... автореф. –Тошкент, 2004 . 1 8 .Normatov U. Umidbaxsh tamoyillar. –Toshkent: Sharq yulduzi, 1993. 19. Норматов У. Ижод сеҳри. – Тошкент: Шарқ, 2007. –Б. 273 . 20 .Нормуродов Р. Шукур Холмирзаевнинг метафорадан фойдаланиш маҳорати // Ўзбек тили ва адабиёти. – Тошкент, 2002. №6. – Б.68. 21 . Nurmonov A., Sobirov A., Yusupova Sh. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. – Toshkent: Ilm-Ziyo, 2015. –B. 222. 22. Тўхтасинова О. Ўзбек тилида лексик оккaзионализмлар ва уларнинг бадиий-эстетик хусусиятлари: филол . фанлар и номзоди ... дисс.автореф. – Тошкент , 20 07 . - 2 5 б. 23.Умурқулов Б. Бадиий адабиётда сўз. - Тошкент: Фан, 1993.- 130 б . 24. Холова М. Ўзбек модерн шеърияти: тарихи ва назарияси. – Тошкент: Наврўз, 2018. 25. Шомақсудов Ш., Шораҳмедов Ш. Маънолар махзани. –Тошкент: ЎзМЭ, 2001. 26 .Ўзбек тили грамматикаси. 1-том. – Тошкент: Фан, 1975. - 610 б. 27. Ўзбек тилини н г изоҳли луғати. V томлик. 2-жилд. – Тошкент: ЎзМЭ, 2006. 28.Ўзбек тилининг изоҳли луғати. V томлик. 5-жилд. – Тошкент: ЎзМЭ, 2008. 2 9.Қобилжонова Г. Метафора ва ўхшатиш / / Ў збек тили ва адабиёти. – Тошкент , 1999.-№5.-Б.53. 30. Қуронов С. Ифода ва ифодавийлик. – Тошкент: Академнашр, 2013 . –Б. 47. 31.Қуронов Д., Мамажонов З., Шералиева М. Адабиётшунослик луғати. –Тошкент: Akademnashr, 2010. 32.Қўнғуров Р. Ўзбек тилининг тасвирий воситал а р и . – Тошкент, 1977, - 154 б. 33. Ҳожиев А. Тилшунослик терминларининг изоҳли луғати. – Тошкент: ЎзМЭ, 2002. –Б. 104. Badiiy adabiyotlar: 34.Faxriyor. Ayolg‘u. – Toshkent: Sharq, 2000. 35. Faxriyor. Geometrik bahor. –Toshkent: Ma’naviyat, 2004. 36. Faxriyor. Izlam . –Toshkent: “Akademnashr”, 20 17 .

NOAN’ANAVIY USLUB VA UNDA TIL BIRLIKLARINING QO‘LLANILISH XUSUSIYATLARI (FAXRIYOR SHE’RIYATI MISOLIDA) MUNDARIJA: KIRISH. (Ishning umumiy tavsifi ) ………………………………. I BOB. NOAN’ANAVIY USLUB VA UNDA TIL BIRLIKLARINING QO‘LLANILISH XUSUSIYATLARI 1.1.Modern adabiyot shakllanishi va uning o‘zbek adabiyotiga kirib kelishi…………………………………………………………………………. 1.2. Modern adabiyotida til birliklarining qo‘llanilish xususiyatlari …. 1.3.Faxriyor she’riyati va noan’anaviy uslub……………………………. Bob bo ‘ yicha xulosa ……………………………………………………….. II BOB . FAXRIYOR SHE ’ RIYATINING LEKSIK - SEMANTIK VA GRAMMATIK XUSUSIYATLARI 2.1. Faxriyor ijodida leksik birliklarning qo‘llanilishi………………… 2 .2. Badiiy tasvir vositalari Faxriyor ijodida individuallikni ta’minlovchi vosita sifatida ………………………………… ………………………………… 2.3. Shoir she’riyatida grammatik birliklar lingvopoetikasi…………… 2.4. Poetik sintaksis turlarining Faxriyor she’riyatida qo‘llanilishi Bob bo‘yicha xulosa……………………………………………………….. XULOSA ………………………………………………………………….... FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI …………………

KIRISH ( ISHNING UMUMIY TAVSIFI ) Mavzuning dolzarbligi va zaruriyati. Badiiy adabiyot inson, uning hayoti, u yashayotgan jamiyat, uni qiziqtiradigan masalalalarni o‘rganibgina qolmasdan, inson qalbini ochib beruvchi, hayotning go‘zal tomonlarini, yaxshilik, muhabbat, mehr-oqibat, sadoqat, haqiqat, poklik, iymon kabi insoniy xislatlarni tarannum etuvchi bir olam sanaladi. Badiiy adabiyot, undagi tur va janrlar, maqsadni amalga oshiruvchi uslub va yo‘nalishlar – barchasi, nafaqat, insonni tarbiyalaydi, unga ta’sir ko‘rsatadi, estetik zavq beradi, balki millatning eng yaxshi ma’naviy qadriyatlarini, milliy tilning barcha jihatlarini o‘zida jamlaydi, dunyoga tarannum etadi, avloddan avlodga, asrlardan asrlarga yetkazadi. Shu sababdan yurtboshimiz o‘z nutqlarida quyidagi fikrlarni ta’kidladilar: “Barchamizga yaxshi ayonki, ona tili – millat ma’naviyatining mustahkam poydevoridir. Ulug‘ ma’rifatparvar bobomiz Abdulla Avloniy ta’kidlaganidek, har bir millatning dunyoda borligini ko‘rsatadigan oynai hayoti – bu uning milliy tili va adabiyotidir”. 1 Badiiy adabiyot tili, ijodkorlar uslubini o‘rganish bilan birga tilimizning barcha imkoniyatlarini, barcha qirralarini o‘rganib chiqish mumkin bo‘ladi. Chunki adib ning individual uslubi til vositalaridan ijodiy foydalanishda namoyon bo‘ladi. Yozuvchi, shoirning til vositalaridan ijodiy – individual foydalanishini o‘rganish faqat nazariy jihatdangina emas, amaliy jihatdan ham katta ahamiyatga egadir. Yozuvchi, shoirning tildan ijodiy foydalanishini o‘rganish, bir tomondan, uni individual uslubini, badiiy mahoratini chuqurroq tushunishga imkon bersa, ikkinchi tomondan, adabiy til taraqqiyotining ko‘pgina nazariy masalalarini hal etishga yordam beradi”. 2 Shu ma’noda modern yo‘nalishda yaratilgan ijod namunalarining til xususiyatlarini tadqiq etuvchi “ Noan’anaviy uslub va unda til birliklarining 1 Президент Шавкат Мирзиёевнинг ў збек тилига давлат тили мақоми берилганининг ўттиз йиллигига бағишланган тантанали маросимдаги нутқи. http://xs.uz/uz/ –Toshkent, 2019. 2 Қўчқортоев И. Бадиий нутқ стилистикаси. –Тошкент, 1975. –Б.47-48.

qo‘llanilish xususiyatlari ” mavzusidagi malakaviy bitiruv ishi ham amaliy, ham nazariy jihatdan ahamiyatga egadir, - desak yanglishmaymiz. Muammoning o‘rganilganlik darajasi . O‘zbek adabiyotida modern adabiyotga xos ijod namunalarining kurtaklari XX asrning 20-yillarida Cho‘lpon, Fitrat kabi ijodkorlar ijodida ko‘rinish bergan bo‘lsa-da, bu yo‘nalishdagi asarlarning keng ko‘lamda yaratilishi XX asrning 80-90-yillariga borib taqaladi. Shu sababdan noan’anaviy uslubda yaratilgan asarlarni adabiyotshunoslikda o‘rganilishi ham bugungi davrda kuchaydi. Adabiyotshunoslikda bu yo‘nalishdagi asarlar bir qancha tadqiqotlarda o‘rganilgan. 3 Biroq tilshunoslikda noan’anaviy yo‘nalishda yaratilgan asarlarning til xususiyatlari monografik tarzda o‘rganilmagan. Bu ishning bugungi kundagi dolzarbligi va o‘rganilishi katta ahamiyatga ega ekanligini belgilaydi. Tadqiqot maqsadi va vazifalari. Ishning maqsadi n oan’anaviy she’riyat tili va uslub xususiyatlarini aniqlash, xususan, Faxriyorning til vositalaridan foydalanish mahoratini ochib berishdan iborat. Mazkur malakaviy bitiruv ishida quyidagi vazifalarni amalga oshirishni ko‘zda tutganmiz: - Modern adabiyot tilining o‘ziga xos xususiyatlarini ochib berish; -Faxriyor she’riyati misolida leksik birliklarning modern adabiyotda invidual ko‘rinish kasb etish darajasini o‘rganish; - noan’anaviy uslubda badiiy tasvir vositalarining qo‘llanilish xususiyatlarini Faxriyor she’riyati misolida tadqiq etish; - noan’anaviy uslubda grammatik birliklarning uslubiy vosita sifatida gi ishtiroki darajasini o‘rganish; -poetik sintaksis namunalarining qo‘llanilish xususiyatlarini Faxriyor she’riyati orqali misollar asosida izohlash; - Kuzatish natijalarini umumlashtirish. 3 Йўлдошева М. Ҳозирги ўзбек модерн шеъриятининг асосий хусусиятлари: Филол.фан.номз....дисс.автореф. –Тошкент, 2004; Холова М. Ўзбек модерн шеърияти: тарихи ва назарияси. –Тошкент: Наврўз, 2018. –Б.23; Давронова М. Ҳозирги ўзбек шеъриятида индивидуал услуб поэтикаси: Филол.фан.докт(DSc)...дисс – Самарқанд, 2019.

Bitiruv ishining obyekti va predmeti. Ishning obyekti sifatida Faxriyor she’riyati misolida modern adabiyot tili va uslubi tanlangan. Tadqiqotning predmetini Faxriyor she’riyatining lingvopoetik xususiyatlari tashkil etadi. Ishining obyekti va predmetini ochib berishda Faxriyorning “Izlam”, “Geometrik bahor”, “ Ayolg‘u” she’riy to‘plamlaridan olingan misollar material vazifasini o‘tadi. Bitiruv ishining ilmiy yangiligi quyidagilar bilan belgilanadi: -M odern adabiyot tilining o‘ziga xos xususiyatlarini tadqiq etildi. - Modern she’riyatda leksik birliklarning, badiiy tasvir vositalarining invidual ko‘rinish kasb etish darajasi Faxriyor she’riyati misolida o‘rganildi. -Noan’anaviy uslubda grammatik birliklarning uslubiy vosita sifatida gi ishtiroki darajasi o‘rganildi. -Poetik sintaksis namunalarining qo‘llanilish xususiyatlari Faxriyor she’riyati orqali misollar asosida izohlandi. Malakaviy bitiruv ishining tadqiq usullari . Mavzuni yoritishda hozirgi kunda o‘zbek tilshunosligi qo‘lga kiritgan yutuqlardan, bayon qilingan nazariy fikrlardan, semantik-uslubiy, tavsifiy, qiyosiy metoddan foydalanildi. Malakaviy bitiruv ishining nazariy va amaliy ahamiyati . Malakaviy bitiruv ishinig ahamiyati quyidagilarda namoyon bo‘ladi: Tadqiqotda erishilgan natijalardan oliy o‘quv yurtlarida lingvopoetikani o‘rganish bo‘yicha ilmiy tadqiqotlar olib borishda foydalanish mumkin. Tadqiqotda to‘plangan materiallardan badiiy asar tili bo‘yicha, magistrlik dissertatsiyalari va bakalavrlik bo‘yicha malakaviy bitiruv ishlari yozishda foydalanish mumkin. Ishda to‘plangan misollar o‘zbek tili uslubshunosligi va nutq madaniyati, badiiy asar tili, lingvopoetika bo‘yicha amaliy dars soatlarini o‘tishda material vazifasini o‘taydi. O‘ninchi sinf darsligida leksik, morfologik va sintaktik vositalarning nutqiy uslublarda qo‘llash mavzulari ostida bir qancha mavzular o‘rin olgan. Ushbu mavzularni tushuntirishda maktab o‘qituvchilari uchun qo‘shimcha ma’lumot vazifasini o‘taydi.

Malakaviy bitiruv ishining tuzulishi va hajmi. Malakaviy bitiruv ishi ikki asosiy bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. Malakaviy bitiruv ishining umumiy hajmi 60 sahifani tashkil etadi. I BOB NOAN’ANAVIY USLUB VA UNDA TIL BIRLIKLARINING QO‘LLANILISH XUSUSIYATLARI 1.1.Modern adabiyot shakllanishi va uning o‘zbek adabiyotiga kirib kelishi Insonga estetik zavq beradigan badiiy adabiyot olami ham san’atning boshqa turlari singari doimiy yangilanib boradi. Bu uning mavzu ko‘lamida, ifoda tarzida, turlar va janrlar talabi, shakllari o‘zgarishida ko‘rinadi. Shu sababdan ham turli uslublar, yo‘nalishlar shakllanadi va bu yo‘nalishlarda turli xil asarlar paydo bo‘ladi. Xuddi shunday istak talabi bilan vujudga kelgan yo‘nalish bu –modern adabiyotdir. D.Quronov, Z.Mamajonov, M.Sheraliyevalarning “Adabiyotshunoslik lug‘ati”da bu haqida quyidagi fikrlar keltirilgan: “Modernizm (fr. Moderne – eng yangi, zamonaviy) – XIX asr oxiri –XX asr boshlarida ommalashgan termin, san’at va adabiyotda dekadansdan keyin maydonga chiqqan norealistik oqimlarning umumiy nomi sifatida tushuniladi. Modernizm doirasidagi maktab va oqimlar nechog‘li turfa bo‘lmasin, ularni umumlashtiruvchi qator nuqtalar mavjud. ...Mga xos umumiy xususiyatlardan biri shuki, u obyektiv voqelikning tasviri o‘rniga uning ijodkor tasavvuridagi badiiy modelini yaratishni maqsad qiladi. Ya’ni bu o‘rinda voqelikni aks ettirish emas, ijodkorning o‘z-o‘zini ifodalashi ustivor ahamiyat kasb etadi. 4 Demak modern yo‘nalishda yaratilgan asarlarda ijodkor tasavvuri asosiy o‘rinni egallaydi. Obyektiv voqelik esa to‘lig‘icha tasvir etilmaydi. Bu haqida adabiyotshunos U. Normatovning fikrlari ham qimmatli: “Modernizm shunchaki adabiy-badiiy eksperment-tajriba, shakliy-uslubiy izlanish natijasi emas, balki u dunyoni, insonni yangicha ko rish, tushunish, anglash, anglatishning o ziga xosʻ ʻ 4 Қуронов Д., Мамажонов З., Шералиева М. Адабиётшунослик луғати. –Тошкент: Akademnashr, 2010. – Б.177.

O'xshashlar

USMON AZIM IJODIDA TIL BIRLIKLARINING QO‘LLANISHI
LUTFIY ASARLARIDA QO‘LLANILGAN TIL BIRLIKLARINING SHAKL VA MA’NO MUNOSABATI
SHE’RIY MATNLARDA HARAKAT TARZI SHAKLLARINING QO‘LLANILISH XUSUSIYATLARI
chori avaz sheriyatining lisoniy xususiyatlari
ABDUVALI QUTBIDDIN SHERIYATIDA TASVIRIY