logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. SHE’RIY MATNLARDA HARAKAT TARZI SHAKLLARINING QO‘LLANILISH XUSUSIYATLARI

SHE’RIY MATNLARDA HARAKAT TARZI SHAKLLARINING QO‘LLANILISH XUSUSIYATLARI

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

168.1728515625 KB
Ko'chirib olish
SHE’RIY MATNLARDA HARAKAT TARZI SHAKLLARINING QO‘LLANILISH XUSUSIYATLARI MUNDARIJA KIRISH……………………………………………………………………………. I BOB. FE’LNING HARAKAT TARZI KATEGORIYASI VA UNING O‘ZBEK TILSHUNOSLIGIDA O‘RGANILISHI……………………………… I.1. Fe’lning harakat tarzi kategoriyasi va uning o‘ziga xos xususiyatlari…………. I.2. Harakat tarzi shakllarining o‘rganilish tarixi…………………………………… II BOB. HARAKAT TARZI SHAKLLARINING BADIIY-USLUBIY VAZIFALARI…………………………………………………………………….. II.1. Harakat tarzi shakllarining she’riy matnlarda qo‘llanilish xususiyatlari………. II.2. Harakat tarzi shakllarining nasriy matnlarda qo‘llanilish xususiyatlari……….. II.3. Harakat tarzi shakllari va tildagi tejamlilik tamoyili…………………………… XULOSA…………………………………………………………………………… FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI…………………………….. ISHNING UMUMIY TAVSIFI Mavzuning dolzarbligi . So‘nggi yillarda jamiyatimizda bo‘layotgan tub o‘zgarishlar ijtimoiy hayotning barcha jabhalarida o‘z aksini topmoqda. Ilm-fan va texnikaning jadallik bilan taraqqiy etishi yangidan-yangi kashfiyotlarni yuzaga keltirmoqda. “ Т urkiy tillarning katta oilasiga mansub bo‘lgan o‘zbek tilining tarixi xalqimizning ko‘p asrlik kechmishi, uning orzu-intilishlari, dard-u armonlari zafarlari va g‘alabalari bilan chambarchas bog‘liqdir. Ajdodlarimiz, ota- bobolarimiz aynan ona tilimiz orqali jahonga o‘z so‘zini aytib kelganlar. Shu tilda buyuk madaniyat namunalarini, ulkan ilmiy kashfiyotlar, badiiy durdonalar yaratganlar ” 1 . Bu esa jamiyat taraqqiyoti uchun asosiy vosita bo‘lib xizmat qiladi. O‘zbek tilshunosligi bugungi kunda til va uning birliklarini an’anaviy hamda sistem-struktur jihatdan batafsil tadqiq etish bilan bir qatorda, kommunikatsiya, ya’ni muloqot faoliyati bilan bog‘liq hodisalar tahliliga ham jiddiy e’tibor qaratmoqda. Ma’lumki, nutqiy muloqot muhitida tilning yaratuvchanlik, ijodkorlik imkoniyati to‘la namoyon bo‘ladi. Bu imkoniyat nutqiy muloqot faoliyatining mahsuli bo‘lgan matnda o‘z aksini to‘la topadi. Bugungi o‘zbek zamonaviy tilshunosligi til hodisalarini inson omili nuqtai nazaridan tahlil etish tamoyilini tanladi 2 . Ma’lumki, uzoq davrlargacha tilshunoslar so‘zlovchining «mahsuloti» bo‘lgan jumlani o‘rganishga asosiy e’tibor berdilar. Bu jumlani yaratgan shaxs (subyekt) esa nazardan chetda qoldi. Vaholanki, har bir aniq jumlada so‘zlovchining ruhiyati, madaniyati, dunyoqarashi va boshqalar o‘z ifodasini topadi. Shu tufayli ham so‘zlovchining gapiga qarab, uning kimligi haqida hukm chiqarish mumkin bo‘ladi. Bu esa til birligi bo‘lgan gapning qoliplari aniq sharoitda jumlalar orqali yuzaga chiqib, naqadar rang-barang qo‘shimcha axborot 1 Президент Шавкат Мирзиёевнинг ўзбек тилига давлат тили мақоми берилганининг ўттиз йиллигига бағишланган тантанали маросимдаги нутқи // “Халқ сўзи”, 2019 йил, 22 октябрь. 2 Нурмонов А. Нутқий фаолият ва сўзловчи шахс //Раҳматулла Қўнғуровнинг илмий мероси ва ўзбек тилшунослиги масалалари. –Самарқанд, 2008. -Б. 154-156. bildirishidan dalolat beradi 1 . M atnning hosil qilinishida aksariyat lisoniy birliklar unga «qurilish materiali» sifatida ishtirok etadi. Harakat tarzi shakllari ham bundan mustasno emas, ammo ularning lisoniy va nutqiy imkoniyatlari yetarli darajada tadqiq etilmagan. Ayniqsa, ularning matn shakllantirish imkoniyatlarini o‘rganish, she’riy hamda nazmiy matnda qo‘llanilish jihatlarini tadqiq qilish, shuningdek, tildagi tejamlilik tamoyili bilan bog‘liqligini tahlil qilish endilikda amalga oshirilish lozim bo‘lgan muhim ishlardandir va xuddi shu jihat tadqiqotimizning ilmiy yangiligini belgilaydi. Demak, fe’l so‘z turkumi va uning asosiy grammatik kategoriyalaridan bo‘lgan harakat tarzi shakllarinini o‘rganish va uning matn mazmunning yaxlitligini ta’minlashda tutgan o‘rnini aniqlash, shoir va yozuvchilarning o‘ziga xos individual uslubini ochib berishda harakat tarzi shakllarining tutgan o‘rninini izchil tahlil etish o‘zbek tilshunosligi uchun nihoyatda muhim. O‘zbek tilshunosligida harakat tarzi shakllari ma’lum darajada O‘zbekiston fanlar akademiyasining akademigi, professor, A.Hojiyev o‘zining «O‘zbek tilida ko‘makchi fe’llar» nomli monografiyasida grammatik nuqtayi nazardan o‘rgangan. Ko‘makchi fe’llarning ma’noviy ottenkalari, subyektiv munosabat ifodalash imkoniyatlarini batafsil yoritib bergan. Hozirgi kunda tilshunoslikning alohida sohasi sifatida shakllangan matn tilshunosligi doirasida ko‘makchi fe’llarning ma’lum bir qismi bo‘lgan harakat tarzi shakllari va ularning matn shakllantirish imkoniyatlari, poetik va nasriy matnning strukturaviy va mazmuniy yaxlitligining ta’minlanishida ularning o‘ziga xos o‘rnini aniqlash va tahlil etish soha tilshunosligining rivojlanishi uchun g‘oyat muhim sanaladi. Shuningdek, harakat tarzi shakllarining zamon, mayl, modallik, ba’zan jins kategoriyasiga munosabati masalasini, ularning badiiy-uslubiy vazifalarini, tejamlilik hodisasini yuzaga keltirishdagi o‘rnini belgilash hamda nomlanishidagi sinonimlik masalasiga munosabat bildirish ham juda muhim ishlardan hisoblanadi. Bu esa tanlangan mavzuning dolzarbligidan dalolat beradi. 1 Нурмонов А., Ҳакимов М. Лингвистик прагматиканинг назарий шаклланиши. «Ўзбек тили ва адабиёти», 2001, №4. – Б.56 Tadqiqot maqsadi va vazifalari. Harakat tarzi shakllarining badiiy-uslubiy vazifalarini aniqlash, Usmon Azim she’riyatida hamda nasriy matnlarda qo‘llanilish imkoniyatlarini ochib berish, tejamlilik hodisasini yuzaga keltirishdagi o‘rnini tahlil qilishdan iborat. Mazkur malakaviy bitiruv ishida quyidagi vazifalarni amalga oshirishni ko‘zda tutganmiz: - harakat tarzi shakllarining o‘ziga xos xususiyatlarini ochib berish; - o‘zbek tilshunosligida harakat tarzi shakllarining tadqiq etilishi bilan bog‘liq tadqiqotlarni o‘rganish, ularga munosabat bildirish, mavzuning o‘rganilganlik darajasidan kelib chiqib, aniq tadqiqot yo‘nalishini belgilab olish; - harakat tarzi shakllarining leksik jihatdan o‘ziga xosligini aniqlash; - harakat tarzi shakllarining Usmon Azim she’riyatida qo‘llanilish darajasini aniqlash; - harakat tarzi shakllarining nasriy matnlarda qo‘llanilish imkoniyatlarini tahlil qilish; - Usmon Azim she’riyatida qo‘llanilgan harakat tarzi shakllarining badiiy- uslubiy vazifalarini ochib berish; - badiiy matnda harakat tarzi shakllaridan foydalanish dagi o‘ziga xosliklar va ularning stilistik hamda funksional-semantik xususiyatlariga doir muayyan ilmiy- nazariy xulosalar chiqarish ; - harakat tarzi shakllarining nasriy va she’riy matnlarda qo‘llanish imkoniyatlarini tadqiq qilish, tejamlilik hodisasini yuzaga keltirishdagi o‘rni va rolini belgilash; Bitiruv ishining ilmiy yangiligi quyidagilar bilan belgilanadi: Harakat tarzi shakllarining o‘ziga xos xususiyatlarini ochib berishga e’tibor qaratildi; o‘zbek tilshunosligida harakat tarzi shakllarining tadqiq etilishi bilan bog‘liq tadqiqotlar o‘rganildi, munosabat bildirildi, mavzuning o‘rganilganlik darajasidan kelib chiqib, aniq tadqiqot yo‘nalishi belgilab olindi; Usmon Azim she’riyatida qo‘llanilgan harakat tarzi shakllarining badiiy- uslubiy vazifalari ochib berildi; Nasriy matnlarda qo‘llanilgan harakat tarzi shakllarining badiiy-uslubiy vazifalari ochib berildi; Tildagi tejamlilik hodisasining harakat tarzi shakllarining ifodalanishi Usmon Azim she’riyati misolida maxsus tahlil etildi. Malakaviy bitiruv ishining metodologik asoslari va tadqiq usullari . Mavzuni yoritishda hozirgi kunda o‘zbek tilshunosligi qo‘lga kiritgan yutuqlardan, bayon qilingan nazariy fikrlardan, semantik-uslubiy, tavsifiy hamda statistik metodlardan foydalanildi. Shuningdek, A.G‘ulomov, A.Hojiyev, U.Tursunov, R.Sayfullayeva, M.Qurbonova, B.Mengliyev, B.Bahriddinova, O.Shukurov, D.Yuldashevalar va boshqalarning shu yo‘lda olib borgan kuzatishlaridagi nazariy qarashlar va tadqiq metodlariga ham tayanildi. Malakaviy bitiruv ishining nazariy va amaliy ahamiyati . Malakaviy bitiruv ishinig ahamiyati quyidagilarda namoyon bo‘ladi: Tadqiqotda erishilgan natijalardan oliy o‘quv yurtlarining Filologiya fakultetlarida harakat tarzi shakllarini o‘rganish bo‘yicha ilmiy tadqiqotlar olib borishda, maxsus kurs va seminarlar tashkil etishda foydalanish mumkin. Tadqiqotda to‘plangan materiallardan “Hozirgi o‘zbek tili” fanining morfologiya bo‘limi bo‘yicha qo‘llanmalar tayyorlashda, magistrlik dissertatsiyalari va bakalavrlar uchun malakaviy bitiruv ishlari yozishda foydalanish mumkin. Ishda to‘plangan misollar “Hozirgi o‘zbek tili” fani bo‘yicha amaliy dars mashg‘ulotlarini o‘tishda va mustaqil ta’limni bajarishda material vazifasini o‘taydi. Malakaviy bitiruv ishining tuzulishi va hajmi. Malakaviy bitiruv ishi ikki asosiy bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. Malakaviy bitiruv ishining umumiy hajmi 61 sahifani tashkil etadi. BIRINCHI BOB I. FE’LNING HARAKAT TARZI KATEGORIYASI VA UNING O‘ZBEK TILSHUNOSLIGIDA O‘RGANILISHI 1.1. Fe’lning harakat tarzi kategoriyasi va uning o‘ziga xos xususiyatlari. Til insoniyat tomonidan ajdodlardan avlodlarga meros qilib olingan ma’naviy boylik, tarkibida turli elementlar, qoidalar, barcha sathlardagi munosabatlar saqlanayotgan imkoniyatlar xazinasi hisoblanadi. Shuningdek o‘zbek tilini ham o‘zaro uzviy bog‘liq, bir-birini taqozo etuvchi elementlar munosabatidan tashkil topgan butunlik sifatida e’tirof etish mumkin. Tilni tashkil etuvchi elementlar o‘zaro birikib ma’lum bir sistemani ya’ni tizimni tashkil etadi. Tilni tashkil etuvchi lisoniy birliklar o‘rtasidagi munosabat xilma-xildir. Shuning uchun ham ular o‘rtasidagi munosabatni yaxlit tasavvur qilish uchun munosabatlar tizimidagi alohida-alohida munosabat turlarini o‘rganish muhim ahamiyatga egadir. Tilga ehtirom va e’tibor bu dunyoda inson bolasi muhtaramligining e’tirofidir. Bejiz emaski, xalqimiz tilga, xususan, o‘zining ona tiliga muntazam muhabbat bilan qaragan, uni e’zozlab ardoqlagan, o‘zbek tilining mukammalligi va betakror ohanglaridan faxr-u iftixor qilgan. O‘zbek tilidagi tarang mantiq va go‘zallikni har soniya inkishof etishga ishtiyoq sezgan. Shuning uchun ham , o‘zbek o‘ynab gapirsa ham, o‘ylab gapiradi. Shuning uchun ham, o‘zbek qopib emas, topib gapiradi. So‘zga oshuftalik, so‘zning ostini ham, ustini ham ko‘ra olishga intilish, nutqning latifligidan, nutqdagi so‘zlarning favqulodda uyg‘unligidan zavqlanish, ona tilida ta’sirli nutq ayta oluvchiga, xitobat san’ati sohibiga ayricha havas bilan qarash o‘zbekning azaliy urflaridandir. Aytilmoqchi bo‘lgan fikrga musallam va mutlaqo mos libos kiydira bilish, maqsadga muvofiq lisoniy ifodalarni saylay olish, so‘z bilan tinglovchining faqat qulog‘ini emas, balki qalbini ham zabt eta bilish,sharqda, xususan, o‘zbeklarda tarbiyalanganlik, ma’rifatlilik, ziyolilikning qabariq belgilaridan biri bo‘lgan. Ulug‘ bobomiz Yusuf Xos Hojib «Odobning boshi tildir» deb bejiz o‘git bermaganlar. Zotan, nutqning go‘zalligi, tilning burroligi, lisoniy ifodaning aniqligi inson uchun o‘ziga xos husndir, bu husn oxir- oqibatda jamiyatning, millatning ham husni jamolini ko‘rsatadi 1 . Ma’lumki, tilshunoslikda eng ko‘p tadqiq etilgan so‘z turkumi fe’l so‘z turkumi hisoblanadi. Fe’l so‘z turkumining gapdagi asosiy vazifasi kesimlik ya’ni, predikativlik hisoblanadi. Chunki kesimlik ya’ni, predikativlik vazifasini bajarish imkoniyati va kesimlik vazifasiga xoslanganlik ma’nolarini ifodalovchi vositalarning keng rivojlanganligi bilan xarakterlanadi. “Fe’lning leksik ma’nosi ma’lum leksik – semantik tipning vakili bo‘lib, u o‘zida ma’lum ot kategoriyasi bilan birlashishga xoslangan kategorial belgini ham aks ettiradi. Shu bilan birga fe’llar o‘z ichida ma’lum ma’no asosida birlashgan mazmuniy maydonlarni ham hosil qiladi. S hunday qilib, fe’l gapning ham mazmuniy, ham grammatik markazini tashkil qiladi. Shuning uchun ham u faqat leksik, morfologik jihatdangina emas, sintaktik nuqtai nazardan ham e’tibor markazida turadi ” 2 . Fe’lning asosiy grammatik kategoriyalaridan biri bu – h a r a kat tarzi shakllari hisoblanadi. Harakat tarzi shakli fe’lning lug aviy ma’nosi bilan zich bog langan.ʻ ʻ Bu shaklning qo llanilishi faqat uning grammatik ma’nosi bilangina emas, balki ʻ yetakchi fe’lning mazmun silsilasi bilan ham belgilanadi. Chunki uning o zaro ʻ muvofiqligi shaklning nutqqa kiritilishiga asos bo ladi. Masalan, ʻ yoz ko makchi ʻ fe’li, asosan, bajarilishi lozim bo lgan, lekin to la bajarilmagan ish-harakatni ʻ ʻ ifodalovchi fe’lga qo shimcha ma’no beradi. Bu ma’no, o z-o zidan, bo lishli- ʻ ʻ ʻ ʻ bo lishsizlik ma’nosi bilan muvofiq kelmaydi. Bu esa ʻ yiqilayozdi, tugatayozdi kabi so zshaklining bo lishsiz shaklda bo laolmasligi sababini oydinlashtiradi. ʻ ʻ ʻ 1 Ма ҳ мудов Н. Тилимизнинг тилла сандиғи. – Тошкент: Фан , 20 12 . – Б. 6 . 2 Нурмонов А., Махмудов Н., Аҳмедов А., Солихўжаева С. Ўзбек тилининг мазмуний синтаксиси. – Тошкент: Фан, 1992. – Б. 51. Harakat tarzi shakllari bittadan ortiq fe’lning birikishidan tuzilgan bo‘lib, tarkibidagi asosiy ma’noni ifodalaydigan fe’l yetakchi fe’l deb, yetakchi fe’lning ma’nosini izohlaydigan, to‘ldiradigan fe’l esa, ko‘makchi fe’l deb ataladi. Masalan, o‘qiy olmoq, o‘qiy boshlamoq, o‘qib turmoq, o‘qib tashlamoq va boshqalar. «Harakat tarzi shakli» atamasi umumta’lim maktablarining 6-sinfi uchun «Ona tili» darsligida “Ko‘makichi fe’llar” nomi bilan qo llangan va uʻ «harakatning davomiyligi yoki qisqaligi, muntazam yoki uzluksiz ekanligi, kutilmaganligi hamda fe’lning harakatni bajara olmasligi kabi o nlab ma’no ʻ nozikligini ifodalaydi» deyilib, tarz hosil qiluvchi 12 ta fe’ldan iborat paradigmasi berilgan. Umuman olganda, harakat tarzi atamasi ostida o rganilayotgan hodisa tilshunoslikda yangi qo yilgan muammo emas ʻ ʻ 1 . Jumladan, O‘zbek tilining izohli lug‘atida “ko‘makchi fe’l ” terminiga nisbatan qo‘yidagicha izoh berilgan: “Ko‘makchi fe’l – asosiy fe’lning ma’nosiga qo‘shimcha ma’no beruvchi yordamchi fe’l. Masalan, o‘qib ko‘r, yozib ber, ola qol kabilarda ko‘r, ber, qol fe’llari.” 2 Ba’zi tadqiqotlarda ham ko‘makchi fe’l terminiga “… mustaqil birlik emas, balki o‘zi birikadigan til birligi bilan bir butunlikni hosil qiladi va shu butunlikning tarkibiy qismi hisoblanadi ” 3 degan fikrlar bildiriladi. “Ko‘makchi fe’l yoki yordamchi fe’l termini tilshunoslikka oid adabiyotlarda bir muncha keng ma’noda qo‘llanilib kelinmoqda. Bu termin otlar bilan birikib, qo‘shma fe’l yasovchi va bog‘lama vazifasida qo‘llanuvchi qil, et, ayla, bo‘l fe’llariga nisbatan ham, ayrim adabiyotlarda -e,- edi, -ekan to‘liqsiz fe’liga nisbatan ham qo‘llanadi.” 4 Prof. B. O‘rinboyevning ham “Ulug‘ Tursun va Samarqand tilshunoslik maktabi” asarida harakat tarzi shakllariga nisbatan shunday fikrlar bilidirib o‘tilgan ya’ni, ko‘makchi fe’llarning o‘ttiz uch xili mavjudligi va “e” to‘liqsiz fe’li ham ko‘makchi fe’llar sirasiga kirishi takidlaydi. Tilshunos B. O‘rinboyevning ta’kidlashicha, tilimizda ol, ber, qol, yur, tur, o‘tir, tashla, yubor kabi o‘ttiz uch xil 1 Неъматов Ҳ., Ғуломов А., Қодиров М., Абдураимова М. Она тили. 6-синф учун дарслик. Тошкент: Ўқитувчи, 2000. – Б. 52. 2 Ўзбек тилининг изоҳли луғати. 5 жилдли . А. Мадвалиев таҳрири остида. 4-жилд. – Тошкент: “Ўзбекистон миллий энсиклопедияси” Давлат илмий нашриёти, 2006. 2-том -455 б. 3 Жумаев Ф. Кўмакчи феъллар. // Ўзбек тили ва адабиёти , 2011. № 2. – Б 31. 4 Ҳожиев А. Ўзбек тилида кўмакчи феъллар. - Тошкент: Фан, 1966. – Б. 6. ko‘makchi fe’llardan tashqari “…yana tilimizda qo‘yidagi ko‘makchi fe’llar ham bor. Masalan, siqar, qotir, sur, cho‘k, tarqat, saqla, tila, keltir, ko‘tar, tort, osh va boshqalar. Masalan, non chiqar, bosh qotir, g‘alaba qozon, davr sur, chordona qur, tiz cho‘k, yer qazi, fikr tarqat, kek saqla, najot tila, haql keltir, bosh tort, dovon osh va boshqalarni misol qilib keltiradi. Mazkur fe’llar ma’no tomonidan biror ish- harakatni bajarishda buyruq, iltimos bilan bajarilganligini ko‘rsatadi” 1 deya fikr- mulohazalarini bildirib o‘tadi. To‘g‘ri -e fe’li mustaqil fe’llar bilan birikib, shu fe’lning ma’nosiga turli qo‘shimcha ma’nolarni ifodalash uchun xizmat qiladi, ammo o‘ziga xos xususiyatlari bilan qil, ayla, et, bo‘l fe’llaridan ham farqlanadi. Shuning uchun ham ularni bitta ma’noga birlashtirib bo‘lmaydi. Chunki, -e fe’li bilan ko‘makchi fe’llar ol, ber, ko‘r, yubor kabi fe’llar o‘rtasida umumiylik va o‘zaro o‘xshashlik yo‘q. Shuning uchun ham -e, -edi, -ekan fe’llariga nisbatan ko‘makchi fe’l terminini qo‘llab bo‘lmaydi. Harakat tarzi shakllarini ularning o‘ziga xos xususiyatlariga qarab nomlanishi masalasi ham anchagina munozarali. Shu kungacha fanda va ta’limda bu hodisaga nisbatan tilshunoslar tomonidan turlicha nomlar qo‘llanilib kelingan: ko‘makchi fe’l, ko‘makchi fe’lli so‘z qo‘shilmasi, harkat tarzi shakllari kabi. Mazkur atamalarning farqli jihatlari va uzaro munosabati haqida faqatgina R. Sayfullayeva va O. Shukorovlarning fikrlarini keltirishimiz lozim. Bu haqida tilshunos olima R. Sayfullayeva ta’kidlaganidek “Formal o‘zbek tilshunosligida harakat tarzi shakllari kategoriyasi morfologik kategoriya sifatida qaralmas va bu hodisaga nisbatan ko‘makchi fe’lli so‘z qo‘shilmasi, ko‘makchi fe’l atamalari qo‘llanilar edi” 2 degan edi. Xuddi shu fikrlarni tilshunos Otabek Shukurov ham ta’kidlaydi: Ko‘makchi fe’l atamasi ikki jihati bilan hodisa mohiyatiga unchalik yaqin emas. Birinchidan, ma’lumki, o‘zbek va dunyo tilshunosligida lisoniy hodisalar, odatda, ifodalanmishning ma’nosi asosida (kam hollarda vazifasiga ko‘ra) nomlanadi: zamon. nisbat, kishilik, mayl kabi. Shunga ko‘ra, ko‘makchi fe’llar yetakchi fe’ldan anglashilgan ish-harakatning tarzini ifodalaganligi bois ham harkat tarzi shakli atamasini qo‘llash an’anaga muvofiq keladi: kesimlik 1 Ўринбоев Б., Ўринбоева Д. Улуғ Турсун ва Самарқанд тилшунослик мактаби. – Самарқанд, 2004. – Б. 79. 2 Sayfullayeva R. va boshqalar. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. – T oshkent : Fan, 2009. – B. 200. shakli, nisbat shakli kabi. Shunday ekan, ko‘makchi fe’l atamasida uning shakllik, aniqrog‘i, lug‘aviy shakllik mohiyati unchalik aks etmaydi. Bu vazifadagi ayrim fe’llarning qo‘shimchalashib borayotganligi ham yangi atamaning oldingisiga nisbatan qulaylikka egaligini ko‘rsatadi. Ikkinchidan, harkat tarzi shakli faqat ko‘makchi fe’ldangina iborat emas, balki ravishdosh shakli + ko‘makchi fe’l ko‘rinishidagi murakkab qurilishga ega bo‘lib, sintetik-analitik shakldir. Ko‘makchi fe’l ravishdoshning tegishli shakli bilangina birikib nutqqa chiqadi. Demak, tarz ravishdosh shakli va ko‘makchi fe’l yaxlitligi orqaali ifodalanar ekan, an’anaviy ko‘makchi fe’l atamasi atalmishning bir parchasinigina ifodalaydi 1 . Demak, ko‘makchi fe’l atamasi murakkab shaklning faqat bir qisminigina qamrab oladi. “Harakat tarzi shakli” atmasini qo‘llashda asoslarning ikkita ekanligi ham hodisaning asl mohiyatini to‘liqroq ochib berishga yordam beradi. Ko‘makchilar bevosita harakatni ifodalagani uchun ham “ko‘makchi fe’l”, “ko‘makchi fe’lli so‘z qo‘shilmasi” terminlarining o‘rniga “harakat tarzi shakllari” atamasini qo‘llash maqsadga muvofiq keladi. Harakat tarzi shakllari tarkibidagi ko‘makchi fe’llarning har biri o‘zi birikib kelgan ravishdosh shaklidagi fe’lning, ya’ni yetakchi fe’lning ma’nosiga turli qo‘shimcha ma’nolarni ifodalash uchun xizmat qiladi. O`zbek tilida fe’l soz turkumi doirasiga kiruvchi harakat tarzi shakllari matnni voqelantiruvchi asosiy komponent hisoblanadi. Shunday ekan “harakat tarzi shakllari” atamasi faqat ko‘makchi fe’l bilangina emas, ravishdosh shakli+ko‘makchi fe’l morfologik qolipi hosilasi asosida yuzaga chiqadi. Demak, ushbu qo‘shilma ravishdosh shakli+ko‘makchi fe’l = harakat tarzi qolipi uni to‘liqroq ifodalaydi. 1 Шукуров О. Ҳаракат тарзи шакллари парадигмаси. Монография. – Қарши: Насаф, 2017. – Б. 9. Tilshunos olim O.Shukurov o‘zining nomzodlik ishida ham harakat tarzi shakllarining o‘ziga xos jihatlariga alohida to‘xtaladi. “Ko‘makchi fe’llar yetakchi fe’ldan anglashilgan ish-harakatning tarzini ifodalaganligi bois, harakat tarzi atamasini qo‘llash mumkin bo‘ladi. Harakat tarzi shakli faqat ko‘makchi fe’ldangina emas, ravishdosh shakli + ko‘makchi fe’l ko‘rinishidagi murakkab qurilishga ega bo‘lib, sintetik-analitik shakllardir” 1 , degan fikrlarini bildirib o‘tadi. Ma’lumki, harakat tarzi shakllari harakatning boshlanishi, davomiyligi yoki qisqaligi, muntazam yoki uzluksiz ekanligi, kutilmaganligi, fe’lning harakatni bajara olishi yoki olmasligi kabi o‘nlab ma’no noziklilarini ifodalaydi. Harakat tarzida nozik ma’no ifodalash va bo‘yoqlarni tasvirlash xususiyati mavjud. U yuzga yaqin harakat va holatni ifodalovchi fe’llarni ravishdosh va sifatdosh shakllari bilan birlashtirib, serma’no va serjilo birikmalardan iborat ulkan sistemani tashkil qiladi. Harakat tarzi shakllarini hosil qilishda yetakchi fe’l ,asosan, ravishdosh shaklida bo‘lsa, ko‘makchi fe’l shaxs-son, zamon va mayl shakllarini qabul qiladi. Ko‘makchi fe’l ,asosan, yetakchi fe’lga - a / - y hamda - (i) b ravishdosh shakllari bilan birikadi. Tilimizda 50 ga yaqin harkat tarzi shakllari mavjud bo‘lib, shulardan 29 tasi har ikkala - a / - y, -(i) b bilan birika olish xususiyatiga ega. 1 Shukurov O. Harakat tarzi shakllari paradigmasi. Filol.fanlari nomzodi…diss.avtoref. – Samarqand: 2005. – Б. 15.Ye takchi fe'l Ko'makchi fe'l Harakat tarzi shakli Tilshunoslar harakat tarzi shakllarini ravishdoshning - a / - y, -(i) b shakllari bilan birikish xususiyatiga ko‘ra tadqiq etishda bir qator fikrlarni bildirib o‘tishadi. A.Hojiyev 27 ta ko‘makchi fe’lning -a/y hamda - (i)b ravishdoshlari bilan birika olishini taqqoslab, -(i)b ravishdoshining -a/y ravishdoshiga qaraganda harakat tarzi shakllarini hosil qilishda faol ishtirok etishini ta’kidlaydi. Shuningdek, M.Mirtojiyev, N.Mahmudovlar ur ko‘makchi fe’lini ham mazkur qatorga kiritib, ularning sonini 28 taga yetkazadi. O.Shukurov ham ularning sonini bittaga ko‘paytirib, tu ga (o‘qib tugatdi, yozib tugatdi) ko‘makchi fe’lini ham kiritadi. Yetakchi fe’lga birikish imkoniyatini boshqa ko‘makchi fe’llarga qaraganda ancha tor ekanligini ham ta’kidlaydi. Ayrim ko‘makchi fe’llar ravishdosh shakli hosil qiluvchi har ikki affiks bilan ham birika olish imkoniyatiga ega. Shu asosda O.Shukurovning qarashlariga tayangan holda, birikish doirasiga va matnda qo‘llanilish xususiyatiga ko‘ra harakat tarzi shakllarini quyidagicha jadvalda keltirishimiz mumkin: № Ko‘makchi fe’l -a/y -(i)b 1. Boshla + + 2. Yot - + 3. Tur + + 4. Yur - + 5. O‘tir - + 6. Bor + +Harakat tarzi shakli Ko'makchi fe'l Shaxs-son Zamon Mayl Yetakchi fe'l Ravishdosh shakli 7. Kel - + 8. Bo‘l - + 9. Bit(bitir) - + 10. Chiq - + 11. Et - + 12. O‘t - + 13. Ol + + 14. Ber + + 15. Qol + + 16. Qo‘y - + 17. Ket + + 18. Yubor - + 19. Tashla - + 20. Sol + + 21. Tush - + 22. O‘l - + 23. Ko‘r + + 24. Qara - + 25. Boq - + 26. Bil + - 27. Yoz + - 28. Ur - + 29. Tuga - + Demak, ko‘makchi fe’llar r avishdoshning -a, -y, -(i)b shakllariga qo‘shilib, o‘z mustaqil ma’nolarini yo‘qotib, asosdan anglashilgan harakatning bosqichlari (boshlanish, davom etish, tugallanishi) va tarzi(tezligi, imkoniyati)ni bildiruvchi boshlamoq, olmoq, yubormoq, turmoq, chiqmoq kabi fe’llar ko ‘ makchi fe’llar hisoblanadi. Ko‘makchi fe’lni qabul qiluvchi ravishdosh yetakchi fe’l hisoblanadi. Ko‘makchi fe’llar faqat yetakchi fe’llar bilan birgalikda qo‘llanadi. O‘zining ana shunday xususiyati bilan mustaqil holda qo‘llaniluvchi olmoq (xatni olmoq), tugatmoq (o‘qishni tugatmoq), turmoq (o‘rnidan turmoq), tashlamoq (qog‘oz tshlamoq) fe’llaridan farq qiladi. Ko‘makchi fe’llar ifodalaydigan ma’nolar turlichadir. Badiiy matnda ba’zi ko‘makchi fe’llar bir ma’noni ifodalasa, ba’zilari ko‘p ma’noni ifodalaydi hamda yetakchi fe’l bilan birikib, harkat tarzi shakllarini hosil qiladi. Ravishdosh shakli + ko‘makchi fe’l qolipi barcha harkat tarzi shakllari uchun yagona qolip bo‘lsa-da, o‘z ichki bo‘linmalarida ma’lum guruhlarga ajraladi. Harakat tarzi shakllarini tadqiq qilgan tilshunoslar ularni birikish doirasiga va qo‘llanilishiga ko‘ra ikkita katta guruhga ajratadi: Birikish doirasi tor va keng harakat tarzi shakllari ,asosan, matn tarkibida qo‘llanish darajasiga ko‘ra o‘zi birikadigan birliklar bilan tor va keng doirada birikish xususiyatiga ega. Shunga ko‘ra ularni O.Shukurov quyidagicha ajratadi 1 : № Harakat tarzi shakllari Birikish doirasi tor Birikish doirasi keng 1. - a/y + bor + 2. - i(b) + bor + 3. - i (b) + bit (bitir) + 4. - a/y + bil + 5. - a/y + ber + 6. - i(b) + et + 7. - a/y + ket + 8. - i(b) + ket + 1 Шукуров О. Ўша манба. – Б. 33.Harakat tarzi shakllari: Birikish doirasi keng Birikish doirasi tor 9. - i(b) + kel + 10. - i(b) + ko‘r + 11. - i(b) + o‘l + 12. - i(b) + o‘t + 13. - i(b) + o‘tir + 14. - a/y + ko‘r + 15. - i(b) + boq + 16. - a/y + ber + 17. - ib + boshla + 18. - a/y + boshla + 19. - ib + yur + 20. - i(b) + yubor + 21. - i(b) + yot + 22. i(b) + yur, + 23. - a + yoz + 24. - a/y + tur + 25. - i(b) + tashla + 26. - i(b) + tur + 27. - i(b) + tuga + 28. - i(b) + tush + 29. - i(b) + chiq + 30. - a/y + ol + 31. - i(b) + qara + 32. - a/y + qol + 33. - i(b) + qo‘y + 34. - i(b) + sol + Ba’zi harakat tarzi shakllari matn tarkibida qo‘llanilish jihatiga ko‘ra soddalashgan holatda kelishi mumkin. Soddalanish holatiga qarab,harakat tarzi shakllarini ikkita katta guruhga ajratishimiz mumkin: 1.Qo‘shimchaga aylanayotgan harakat tarzi shakllari: boraver - a/y + ber, kelayozdi - a+ yoz, boroladi - a/y + ol, urivordi - i(b) + yubordi. 2.Qo‘shimchaga aylangan harakat tarzi shakllari: yozayotibdi - a + yot va boshqalar. № Qo‘shimchaga aylanayotgan harakat tarzi shakllari Qo‘shimchaga aylangan harakat tarzi shakllari 1. - a/y + ber (boraver) - a + yot 2. - a+ yoz (kelayozdi) 3. - a/y + ol (boroladi) 4. - i(b) + yubordi (urivordi) Shuningdek, tilshunos O. Shukurov nutqimizda yetkachi fe’lga ravishdosh shakllarisiz juftlashgan holatda birikuvchi ko‘makchi fe’llar ham mavjudligini ta’kidlaydi. Haqiqatdan ham, nutqimizda ba’zida ravishdosh shakllarisiz juft holatda qo‘llaniluvchi shakllar mavjud. Ularning soni 6 ta bo‘lib, nutqda qo‘llanilishi chegaralangan. Bular ol, ber, qol, qo‘y, ket, tashla kabilardir. Mazkur shakllar ko‘proq so‘zlashuv nutqiga mansub bo‘lib, ma’lum hudud bilan bog‘liq hamda qo‘llanilish doirasi chegaralangandir. So‘zlashuv nutqida ko‘pincha yozdi- oldi , aytdi-qo‘ydi kabi juftlashgan holatda qo‘llanilishi bilan birgalikda tashladi-1.Qo'shimchalashayotgan harakat tarzi shakllari 2. Qo'shimchalashgan harakat tarzi shakllari vordi kabilari ham uchrab turadi. Harakat tarzi shakllarining har biri o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lishi bilan birga, ular ma’no vazifalaridagi umumiy tomonlari bilan ma’lum bir guruhlarga bo‘linadi. Qariyb 50 ga yaqin a’zoni o‘z ichiga birlashtirsa-da, tarz umumiy grammatik ma’nosi asosida quyidagi holatda birlashadi: 1. Tarz: a) Jarayonlilik; b) Qobiliyat. Jarayonlilik ham o‘z navbatida 3 guruhga ajratiladi: 1. Boshlanish – harakatning boshlanishi soniyaviylik va davomiylik kabi ma’no guruhlariga ajraladi. Soniyaviylik jarayoni harakatning to‘satdan kutilmaganda boshlanishi ma’nosini ifodalaydi. Masalan, do‘pposlab ketdi, o‘ynay ketdi – (i)b + ket; davomiylik bo‘lsa, harakatning boshlanishi va davom etishi kabi ma’nolarni ifodalaydi. Masalan, O‘qiy boshladi – (i)b + ket; 2. Davomiylik – harakatning bajarilish jarayonida uzlukli va uzluksiz davom etishini ifodalaydi. Harakatning uzlukli davom etishi takror holda ham yuz berishini ifodalaydi. Masalan, yozib turibdi – (i) b - tur qolipi asosida shakllanadi. Harakatning uzluksiz davom etishi , asosan, harakatning uzoq (- a/y+ tur- kuzata tur) va muttasil davom etishi kabi ma’nolarni ifodalaydi. Masalan, - (i)b + yot – yozib yotibdi kabi qolipda tuziladi. 3. Tugallanganlik – harakatning tugallanganligi to‘la, noto‘liq, o‘ziga olish va soniyaviylik kabi guruhlarga ajratiladi. Harakatning to‘la yuzaga kelishi -a/y, - (i)b+ket qolipi asosida shakllanadi. Masalan, tugab ketdi harakat tarzi shaklida ushbu holatni kuzatishimiz mumkin. Harakatning noto‘liq yuzaga kelishida tugallanishga yaqinlashganlik ma’nosi anglashiladi. Masalan, kelayozdi harakat tarzi shaklida noto‘liq harakat yuzaga kelmoqda. Mazkur harakat -a+yoz qolipi asosida shakllanadi. Bajarilayotgan harakatni o‘ziga olish holatida esa, subyektning harakatni o‘z manfaatiga yo‘naltirish jarayoni -(i) b+ol qolipi asosida shakllanadi. Masalan, o‘rganib oldi harakat tarzini misol qilib keltirishimiz mumkin. Harakatning soniyaviylik asosida bajarilishida harakat yoki holatning bir zumda bo‘lib o‘tishi yuzaga keladi. Masalan, -(i)b+tush qolipi asosida shakllangan cho‘chib tushdi misolini keltirishimiz mumkin. Tarz grammatik ma’nosi asosida shakllangan qobiliyat ma’nosi ham 2 guruhga ajratiladi: 1. Qodirlik; 2. Sinash. Harakatni bajarishga qodirlik jarayoni jismoniy hamda aqliy faoliyat va aqliy faoliyat kabi guruhlarga bo‘linadi. Jismoniy va aqliy faoliyatgaa qodirlik holatida harakatni bajarish imkoniyatiga egalik ma’nosi anglashiladi. Masalan, - a/y + ol qolipi asosida shakllangan ko‘tara oladi harakat tarzi shaklini misol qilib keltiramiz. Harakatni bajarishda aqliy qobiliyatga egalik ma’nosi -a/y + bil qolipi asosida shakllanadi. Masalan, ko‘rsata bildi, ishlay bildi kabi. Harakatni sinash jarayonida esa, bajarilayotgan harakatning sinalishi, tekshirilishi va tajribadan o‘tkazilishi kabi ma’nolar anglashiladi. Mazkur holat –a/y, -(i)b+ko‘r qolipi asosida shakllanadi. Masalan, borib ko‘r, yozib ko‘r kabi. Harakatni bilish, belgilash va aniqlash holati esa, -(i)b+boq qolipida shakllanadi. Masalan, o‘qib boq, sinab boq kabi. Masalan, tilshunos olim A. Hojiyev 1966- yilda e’lon qilingan “O‘zbek tilida ko‘makchi fe’llar” asarida bu haqida shunday fikr bildiradi: … ko‘makchi fe’llarning ayrimlari harakat tarzining belgisini ko‘rsatadi, ayrimlari modal ma’nolarni ifodalaydi va hokazo. Ma’nosi va vazifasidagi ana shunday umumiy tomonlariga qarab harakat tarzi shakllarini A.Hojiyev quyidagi guruhlarga ajratadi: 1. Harakat tarzining belgisini ko‘rsatuvchi ko‘makchi fe’llar. 2. Modal ma’nolarni ifodalovchi ko‘makchi fe’llar. 3. Yo‘nalish ma’nosini ifodalovchi ko‘makchi fe’llar 1 . Tilshunos Sh.Rahmatullayev ham harakat tarzi shakllarining etimologik jihatlariga e’tibor bergan holda, ularning kelib chiqishiga doir quyidagi fikrlarni keltirib o‘tadi: “O‘zbek tilida yigirmadan ortiq ko‘makchi fe’l mavjud bo‘lib, fe’l leksemaning leksik ma’nosiga ma’lum bir grammatik ma’no qo‘shish uchun 1 Ҳожиев А. Ўша манба. – Б. 188. ishlatiladi. Shunga ko‘ra bu ko‘makchi fe’llar shakl yasovchi morfemalarga tenglashtiriladi. Bunday ko‘makchi fe’l bilan analitik grammatik shakl yasaladi. Ko‘makchi fe’l mustaqil fe’ldan ma’no taraqqiyoti yo‘li bilan o‘sib chiqqan 2 ”degan edi. Demak, harakat tarzi shakllari ravishdosh shakli+ko‘makchi fe’l=harakat tarzi qolipidagi murakkab ko‘rinishga ega bo‘lib, undagi lisoniy morfologik qolip o‘zining shakliy va mazmuniy tomonlariga ega. Ravishdosh shakli+ko‘makchi fe’l=harakat tarzi qolipining chap qismi uning shakliy tomonini belgilasa, o‘ng qismi esa uning mazmuniy tomoniga bevosita dahldor bo‘ladi. Shuningdek, harakat tarzi shakllari grammatik va morfologik qolipiga ko‘ra o‘ziga xos ko‘rinishga ega bo‘lsa-da, ba’zan ularni qo‘shma so‘z va so‘z birikmalaridan farqlash qiyin bo‘lib qoladi. Shuning uchun ham ba’zi tilshunoslikka oid adabiyotlarda harakat tarzi shakllarini “so‘z birikmasi” ayrimlarida esa “qo‘shma fe’l” termini qo‘llanadi. To‘g‘ri harakat tarzi shakllari tashqi ko‘rinishi, shakli jihatdan ham qo‘shma so‘z va so‘z birikmalariga o‘xshaydi. Ammo ularning bir-biridan butunlay farqli xususiyatlari mavjud. So‘z birikmasi tilshunoslikning sintaksis bo‘limida o‘rganilsa, ikki yoki undan ortiq mustaqil so‘zning ma’no, grammatik va ohang jihatdan birining boshqasiga tobe bo‘lib bog‘lanishi tushuniladi. Qo‘shma so‘z ikki yoki undan ortiq mustaqil so‘zning ma’no, grammatik va ohang jihatdan birikishi hisoblanadi. Harakat tarzi shakllari esa tilshunoslikning morfologiya bo‘limida o‘rganiladi. Ushbu o‘ziga xos jihatlariga ko‘ra bir-biridan butunlay farqlanadi. So‘z birikmasi hamma vaqt birdan ortiq mustaqil so‘zning o‘zaro birikuvidan hosil bo‘ladi. Masalan, jo‘shib kuylamoq - har ikkala fe’l ham leksik-grammatik jihatdan mustaqil. Harakat tarzi shakllari esa, hamma vaqt mustaqil fe’l bilan ko‘makchi fe’lning birikuvidan hosil bo‘ladi. Masalan, yonib ketmoq, eshitilib turmoqda esa, yonmoq - mustaqil fe’l, ket- ko‘makchi fe’l, eshitilmoq- mustaqil fe’l, tur- ko‘makchi fe’l. Bundan tashqari so‘z birikmasini hosil qiluvchi so‘zlar o‘rtasida hamma vaqt grammatik aloqa mavjud bo‘ladi, jo‘shmoq-tobe, kuylamoq- hokim so‘z hisoblanadi. Harakat tarzi shakllari o‘rtasida esa, sintaktik aloqa bo‘lmaydi. Ularni bog‘lab keluvchi 2 Raxmatullayev Sh. Hozirgi adabiy o‘zbek tili. – T oshkent : Universitet, 2006. – B . 200. ravishdosh shakli o‘z ma’nosini yuqotib, birikuv komponentlari bir butun holda gap bo‘lagi vazifasida keladi. Masalan, mazkur she’riy matnda harakat tarzi shakllari inversiya holatida qo‘llanilgan bo‘lib, har ikki shakl – ko‘makchi fe’l ham, yetkachi fe’l ham bir butun holatda gap bo‘lagi ya’ni kesim vazifasida qo‘llanilmoqda. V а tomosh а chiqar avjig а, Endi qurbon kutmagay shafqat . Nog‘oralar zarbi mavjida Titray boshlar ufqda shafaq (U. Azim. Saylanma. 13-b) . Harakat tarzi shakllarining qo‘shma so‘zlardan ham bir qator farqli xususiyatlari mavjud. Qo‘shma so‘zlarda birdan ortiq mustaqil so‘zning birikishidan yangi ma’noli boshqa so‘z hosil bo‘ladi. Masalan, suzib o‘tmoq , borib kelmoq kabi so‘zlar qo‘shma fe’l hisoblanadi. Sababi, suzmoq va o‘tmoq fe’llarining ikkisi ham suzib o‘tmoq fe’lidan farqlanuvchi yangi so‘z hisoblanadi. Borib kelmoq ham qo‘shma fe’l hisoblanadi. Ya’ni bormoq va kelmoq fe’llaridan farqlanuvchi yangi so‘z hisoblanadi. Harakat tarzi shakllari komponentlari yetakchi va ko‘makchi fe’lli so‘z qo‘shilmasidan boshqa bir yangi so‘z hosil bo‘lmaydi. Yetakchi fe’l o‘z ma’nosini saqlab qoladi va u asosiy fe’l hisoblanadi. Ikkinchi fe’l yetakchi fe’lga qo‘shimcha ma’no berib kelganligi sababli ham ko‘makchi fe’l hisoblanadi. Masalan, yura boshladi, kutib tur kabi birikuvlarda yur va boshla yangi ma’no ifodalamaydi. Balki, yur fe’li o‘z ma’nosini saqlaydi, boshla fe’li esa yur fe’lining ma’nosiga qo‘shimcha ma’no beradi (yurish harakatining boshlanishi ma’nosini ifodalaydi). Ba’zan esa, ko‘makchi fe’lli so‘z qo‘shilmasida yetakchi fe’l bilan ko‘makchi fe’lning o‘rtasida yuklamalar ham qo‘llanishi mumkin. Qo‘shma so‘zlar orasida esa, hech qanday so‘z qo‘llanmaydi. Chunki, qo‘shma so‘z necha komponentdan tashkil topishidan qat’iy nazar, bir so‘z hisoblanadi. Bir so‘zning ichida esa, boshqa so‘zning qo‘llanishi mumkin emas. Ko‘makchi fe’lli so‘z qo‘shilmalaridan asosiy farqli jihati ham shunda. Xullas, harakat tarzi shakllari o‘ziga xos xususiyatlariga ko‘ra so‘z birikmasidan ham, qo‘shma so‘zlardan ham qo‘llanilishi va vazifasiga ko‘ra farqlanadi. Ularga xos umumiy jihat esa,shakliy tomonidadir. 1.2. Harakat tarzi shakllarining o‘rganilish tarixi Tilning imkoniyat sifatida nutqda ro‘yobga chiqishi, nutq orqali voqe bo‘lishi-til va nutq dialektik munosabati so‘zda – til va nutq birligida amalga oshadi. Demak, til nutq orqali, nutq esa til boyligi (materiali) orqali namoyon bo‘ladi. Til boyligi, asosan, so‘z (leksima)lar bo‘lib, ular shakl va mazmun tomoniga,ya’ni tovush va ma’no tarkibiga egadir. So‘z o‘zining anashu eng muhim ikki tomoni bilan ijtimoiy-amaliy, ilmiy qiymatga ega bo‘ladi. So‘zning semantik tuzilishi bevosita ma’no (semema) bilan bog‘lanadi. Chunki, semantik tuzilishga ega bo‘lmagan ma’no yo‘q 1 . To‘g‘ri, bevosita so‘z sema bilan bog‘lanadi. Har bir ma’no o‘z tarkibiga ko‘ra bog‘lanadi. U muayyan so‘zning mazmun tomonini hosil qilib, tovush asosi-ifoda tomoni bilan birgalikda, bir butun holda til va nutqda muayyan bir vazifani bajarishga xizmat qiladi. Agar ma’no bo‘lmasa, so‘zning hech qanday ahamiyati ham qolmaydi. So‘z lug‘aviy ma’noga ega bo‘lib, leksemaga aylanadi. Leksema ham o‘z navbatida ham shakl, ham mazmun tomoniga ega bo‘ladi. So‘zning ma’nosi, ma’no tarkibi muayyan mantiqiy bo‘laklardan, tarkibiy qismlar(semalardan) tashkil topadi. Bu tarkibiy qismlar so‘z ma’nosini shakllantirib, har bir ma’noning alohida til birligi sifatida mavjudligini ta’minlaydi. So‘z ma’nosining tarkibiy qismlari nutqda muayyan xabar tashiydi. …So‘zning ma’no tarkibini o‘rganish, tahlil qilish so‘z ma’nosining tarkibiy qismlarining xillarini belgilash, har bir semaning ma’no (semema) tarkibidagi o‘rni, ahamiyatini yoritish, boshqa semalarga bo‘lgan munosabatini ochish - ma’nolar orasidagi mantiqiy aloqani topish-shunga ko‘ra so‘zlarning o‘zaro paradigmatik va sintagmatik munosabatlarga kirishish, so‘zlar qatorini tuzish, paradigmatik munosabatdagi so‘zlarni bir-biridan farqlab turuvchi semalarni aniqlash, topish imkoniyatini beradi. Buning natijalari esa, semasiologiya, leksikografiya, leksikologiya, umuman, tilshunoslar uchun katta ilmiy-amaliy 1 Расулов Р. Ўзбек тили феълларининг маъно тузилиши. - Тошкент: Фан, 2005. – Б. 4. ahamiyatga ega 1 . So‘zning ma’no tarkibini o‘rganish jarayonida uning tarkibiy qismlarini e’tibordan chetda qoldirib bo‘lmaydi. Matnda, asosan, shaklan ixchamlikka va qisqalikka, mazmunan esa, ma’noni aniq ifodalash asosiy o‘rinda turadi. Ma’noni bunday ifodalashda til birliklari asosiy vazifani bajaradi. Bunday jihatlar har bir millatning tilida va madaniyatida aks etadi. Til birliklarisiz nutqning o‘ziga xos imkoniyatlarini to‘laligicha aks ettirib bo‘lmaydi. O‘zbek tili ham o‘zining ko‘p asrlik tarixi, so‘zga boyligi, ma’no serjiloligi hamda mavjud durdonalari bilan dunyo yuzini ko‘rgan tillardan hisoblanadi. Bu tilning shunday ifoda xosliklari ham borki, ularni boshqa hech bir tilda bu tarzda ixcham va go‘zal ifodalab bolmaydi. O‘zbek tilshunosligida fe’llarning harakat tarzi shakllari orqali ish-harakat va holatning bajarilish davri (boshlanishi, vaqti-vaqti bilan yoki muntazam davomiyligi, to‘la yoki to‘kis tugallanganligi), tarzi (tezligi, imkoniyati) yoki bajaruvchining ish-harakat va holatga turlicha munosabati (xayrixohligi, manfaati) kabi qo‘shimcha ma’nolar ifodalanadi 2 . Harakat tarzi shakllarining o‘rganilishi XX asrning 40-50-yillariga to‘g‘ri keladi. Dastlabki tadqiqotlarda harakat tarzi shakllari o‘rniga ko‘makchi fe’llar nomi ishlatilgan. Tilshunoslik sohasida bu borada S.Akbarov, A.G‘ulomov, A.Hojiyev, U.Tursunov, J.Muxtorov, B.Jo‘rayev, B.Bahriddinova, F.Sharipov, O.Shukurov, D.Yuldashevalar 3 tomonidan tadqiqot ishlari olib borilgan. O‘zbek tilshunosligida harakat tarzi shakllari (ko‘makchi fe’l, ko‘makchi fe’lli so‘z qo‘shilmasi) mavzusida bir qancha nomzodlik dissertatsiyalari himoya qilingan, monografiyalar yaratilgan bo‘lsa-da, dastlabki asosiy tadqiqot prof. A. Hojiyevning “O‘zbek tilida ko‘makchi fe’llar” nomli monografiyasi hisoblanadi. 1 Расулов Р. Ўша манба. – Б. 4-5. 2 Yuldosheva D., Ortiqova G. Harakat tarzi shakllari – o‘zbekona nutq ko‘rki // So‘z san’ati. – Toshkent, 2021. № 2. – B. 7-13. 3 Акбаров С. Ўзбек тилида қўшма феъллар. Ҳозирги замон ўзбек тили курсидан материаллар. – Тошкент: Фан, 1953. – Б. 20-23.; Ғуломов А. Феъл. – Тошкент: Фан, 1954. – 88 б.; Ҳожиев А. Ўзбек тилида кўмакчи феъллар. – Тошкент: Фан, 1966. – 222 б.; Турсунов У., Мухторов Ж. Ҳозирги замон ўзбек тили. Морфология. – Самарқанд, 1960. – 194 б.; Жўраев Б. Ҳозирги замон ўзбек тилида кўмакчи феълларнинг қўлланилиши ва маъноси // Ўзбек тили грамматикаси ва пунктуацияси масалалари. – Тошкент, 1953. – Б. 255-266.; Баҳриддинова Б. Феъл луғавий шакллари тизими. Феълнинг тур категорияси: Филол. фан. ном. дис. – амарқанд, 2002. – 135 б.; Шарипов Ф. Ҳозирги ўзбек адабий тилида ҳаракат тарзини ифодаловчи феъл шакллари // Тил ва адабиёт таълими. 2005. № 5. – Б. 34-37.; Шукуров О. Ҳаракат тарзи шакллари парадигмаси. Монография. – Қарши: Насаф, 2017. – 100 б.; Yuldosheva D., Ortiqova G. Harakat tarzi shakllari – o‘zbekona nutq ko‘rki // So‘z san’ati. – Toshkent, 2021. № 2. – B. 7-13. Mazkur manbada ko‘makchi fe’llarning ma’noviy ottenkalari, subyektiv munosabat ifodalash imkoniyatlari batafsil yoritib berish bilan birgalikda, o‘zbek tilshunosligida shu vaqtga qadar harkat tarzi shakllariga nisbatan ishlatilgan qo‘shma fe’l, yordamchi fe’l, ko‘makchi fe’l kabi terminlarga izoh beradi. Ularning o‘xshash hamda farqli jihatlarini ochib berib, yagona ko‘makchi fe’l atamasi to‘g‘ri kelishini ta’kidlaydi. Azim Hojiyev o‘zining monografiyasida harakat tarzi shakllariga quyidagicha ta’rif beradi: “O‘zbek tilida ma’lum ko‘makchi fe’llar guruhi borki, ular mustaqil fe’llar bilan birikib, asosiy fe’lning ma’nosiga turli qo‘shimcha ma’nolar berish uchun xizmat qiladi: Yozib yurmoq – harakatning davomliligi; Yozib bermoq – harakatning o‘zga uchun bajarilishi; Yozib bo‘lmoq – harakatning tugal bajarilishi; Yozib ko‘rmoq – harakatning sinash, bilish uchun bajarilishini 1 ta’kidlab o‘tadi. Shuningdek, monografiyasining kirish qismida ko‘makchi fe’l terminiga, yetakchi va ko‘makchi fe’ldan tashkil topuvchi birikuvlarning asosiy jihatlariga, yetkachi va ko‘makchi fe’ldan tashkil topuvchi birikuvlarning so‘z birikmalari va qo‘shma fe’llardan farqiga to‘xtaladi. Monografiyaning asosiy qismini esa, 4 bo‘limga ajratadi. Birinchi bo‘limda harakat tarzi shakllarining leksik-grammatik xususiyatlariga to‘xtaladi. Ikkinchi bo‘limda harakat tarzi shakllarining ma’nosi, qo‘llanilishidagi asosiy xususiyatlari va ular ifodalaydigan ma’nolariga alohida to‘xtaladi. Ushbu bo‘limda boshla, yot, tur, bo‘l, bor, kel, bit, chiq, ol, ber qol kabi harakat tarzi shakllariga alohida to‘xtaladi hamda ularning uslubiy xususiyatlarini ochib beradi. Uchinchi bo‘limni ko‘makchi fe’llarning semantik klassifikatsiyasiga bag‘ishlaydi va unda asosiy e’tiborini harakat tarzi shakllarining xarakteristikasini ko‘rastuvchi, modal ma’noni ifodalovchi hamda yo‘nalish ma’nosini ifodalovchi harakat tarzi shakllariga qaratadi. Oxirgi to‘rtinchi faslida ko‘makchi fe’llarning vid kategoriyasiga munosabati haqida fikr yuritadi. Shuningdek, tilshunos o‘z tadqiqotida harakat tarzi shakllarini qo‘shma fe’llar va so‘z birikmalaridan farqli jihatlarini izohlab beradi. Nomlanishi masalasiga ham alohida to‘xtalib, qo‘shma fe’l, yordamchi fe’l istilohlarning o‘rniga ko‘makchi 1 Ҳожиев А. Ўзбек тилида кўмакчи феъллар. – Тошкент: Фан, 1966. – Б. 3. fe’l atamasini qo‘llashni kiritadi. Hozirgi kunda keng iste’molda bo‘lgan 27 ta ko‘makchi fe’lning yetakchi fe’lga -a/y, -(i)b ravishdoshlari bilan birikuvchi shakllarni tahlil qiladi. Turkiy tillar oilasiga kiruvchi tillarda harakat tarzi shakllarining qo‘llanilishiga ham to‘xtalib, miqdor jihatdan farqlanishiga alohida to‘xtaladi. Shuningdek, tilshunos A.G‘ulomov o‘zining “Fe’l” nomli monografiyasida harakat tarzi shakllarini fe’l+fe’l tipidagi qo‘shma fe’l deb ataydi hamda ikkinchi element o‘z o‘rnida asl ma’nosini yo‘qotib, birinchi elementning ma’nosiga turli qo‘shimcha ma’nolar orttiradi. Undagi turli otenkalarni, bu ma’noning modifikatsiyasini ifodalashini ta’kidlaydi 1 . Tilshunoslar A.G‘ulomov va B.Jo‘rayevlar o‘z tadqiqotlarida ko‘makchi fe’llar vositasida ifodalanadigan ma’nolarni farqlab beradi. Ko‘makchi fe’llar guruhlarga ajratilib, harakatning davomi – ishlab yuribdi, ishning takrori – o‘qib turibdi, ishning endi boshlanganligi – kuylay boshladi, tugallanganligi – o‘qib chiqdi kabi turlari ko‘rsatiladi. Ularni analitik yo‘l bilan ifodalanuvchi vid kategoriyasini tashkil qilishini aytib o‘tadi hamda sintetik yo‘l bilan yasaluvchi vid kategoriyasiga turt-turtkila kabi misollarni keltirib o‘tadi 2 . Ма zkur fikrlarga keyinchalik A.Hojiyev ham o‘zining munosabatini bildiradi. O‘zining “O‘zbek tilida ko‘makchi fe’llar” monografiyasida ko‘makchi fe’llar tadqiqini davom ettirib, ularning vid kategoriyasiga munosabatini oqlamaydi. Olim shunday fikrlarni bildirib o‘tadi: Agar o‘zbek tilida ham grammatik vid kategoriyasi mavjud bo‘lganida va bu tilda ham fe’llarning ikki xil vidi bo‘lganida, fe’llar hamma vaqt vidning ana shu ikki turidan biriga mansub hold abo‘lar edi. Vid kategoriyasi bor ekan, fe’llar shu kategoriyalardan holi bo‘lmaydi va vidning ikki turi mavjud ekan, barcha fe’l shu ikki turdan biriga mansub bo‘lishi kerak deya ta’kidlaydi 3 . Keyingi yillarda harakat tarzi shakllarini o‘rgangan tilshunoslardan B.Bahriddinova o‘zining “Fe’l lug‘aviy shakllari tizimi” (Fe’lning tur kategoriyasi) nomli nomzodlik ishida ularga alohida to‘xtalib, yo‘nalma harakat fe’llarini tahlil 1 Ғуломов А. Феъл. – Тошкент: Фан, 1954. – Б. 76. 2 Ғуломов А. Ўша манба. – Б. 52-28. 3 Ҳожиев А. Ўша манба. – Б. 210. qiladi. Keyinchalik mazkur tadqiqotlarga suyangan holda harakat tarzi shakllarini tilshunos O.Shukurov davom ettirdi. Tilshunos o‘zining “Harakat tarzi shakllari paradigmasi” monografiyasida hamda shu nomli nomzodlik ishida batafsil tahlil qiladi. Tadiqiqotida o‘zbek tilshunosligida harakat tarzi shakli atamasining kiritilish sabablari, ularning grammatik ma’nolari va parchalanishi asosidagi paradigmasini aniqlash kabilarga asosiy e’tiborini qaratadi. Shuningdek, ishda harakat tarzi shakllaridagi ichki va tashqi paradigmalari, ular o‘rtasidagi paradigmatik munosabatlari, harakat tarzi shakllarining lug‘aviy ma’noga ta’siri, uning grammatik ma’nosini voqelantirishda boshqa omillarning ta’siri ilmiy asoslanadi. Tadqiqot 3 bobdan iborat bo‘lib, 1-bob “Harakat tarzi shakllari xususida” deb nomlanib, unda harakat tarzi shakllari tushunchasining mohiyati va uning ta’lim tizimiga kiritilishi, harakat tarzi shakllarining o‘rganilish tarixiga e’tibor qaratilgan. 2-bob “Harakat tarzi shakllarining paradigmatik qatorlari” deb nomlanadi. Unda harakat tarzi shakllarining nisbatlanish, sinonimik, darajalanish, uslubiy paradigmalariga e’tibor berilgan va tahlil qilingan. Shuningdek, ushbu bobda harkat tarzi shakllarining giponimik munosbati tahlil qilingan. 3-bob “Harakat tarzi shakllari lisoniy tizim yaxlitligida” deb nomlanib, bobda harakat tarzi shakllaridagi morfonologik kuzatishlarga hamda ularning badiiy-uslubiy vazifalariga e’tibor qaratilgan. Shuningdek, tilshunos olima D. Nigmatova ham o‘z tadqiqotida ayrim harakat tarzi shakllarini tadqiq qilib, ularning turli ma’no tovlanishlari badiiy asar qahramonlari nutqi misolida ko‘rib chiqadi. Tadqiqotda ravishdoshning –(i)b shakli bilan birikuvchi ol harakat tarzi shaklini rus tilidagi variant bilan qiyoslaydi. Hozirgi kunda tilshunoslikning alohida sohasi sifatida shakllangan matn tilshunosligi doirasida ko‘makchi fe’llarning ma’lum bir qismi bo‘lgan harakat tarzi shakllari va ularning matn shakllantirish imkoniyatlari, matnning strukturaviy va mazmuniy yaxlitligining ta’minlanishida ularning o‘ziga xos o‘rnini aniqlash va tahlil qilish soha tilshunosligining rivojlanishi uchun g‘oyat muhim sanaladi. II. BOB. HARAKAT TARZI SHAKLLARINING BADIIY-USLUBIY VAZIFALARI 1.2. Harakat tarzi shakllarining she’riy matnlarda qo‘llanilish xususiyatlari . O‘zbek she’riyatining yorqin vakili, ko‘plab xalqaro mukofotlar sohibi Usmon Azim ijodi ko‘plab adabiyotshunos va tilshunos tadqiqodchilar tomonidan o‘rganilmoqda. Shoir o‘zbek she’riyatiga XX asrning 70- yillarida kirib keldi va o‘ziga xos uslubi, she’rlari, balladalari va dramalari bilan adabiyotimizda o‘z o‘rniga ega bo‘ldi. She’rlarini nafaqat uslubiy jihatdan, balki til xususiyatlari jihatidan ham o‘rganish ancha keng quloch yoydi. Chunki ijodkor she’rlarida til imkoniyatlaridan o‘rinli va unumli foydalanadi. Yaratgan asarlarining ta‘sir kuchi ham shundadir balki. Harakat tarzi shakllariga nutqimizdagi eng nozik ma’nolarni ifodalash, aks ettirish yuklangan bo‘lib, o‘quvchilardan mazkur ma’nolarni payqab topish bilan birgalikda, ularni ifodalovchi vositaning tezda ajrata bilish ham talab etiladi [3.86]. Biz ham shoirning “Saylanma”si tarkibiga kirgan she’rlarida qo‘llanilgan harakat tarzi shakllarini tahlil qilishga harakat qildik. She’rlarining jozibadorligini oshiruvchi omillardan biri bu qofiyalarning xilma-xilligidir. Qofiayalarida harakat tarzi fe’llaridan juda ham salmoqli foydalangan. Uning ijodida o‘t, qol, ket, tur kabi bir qancha fe’llarni ko‘plab uchratish mumkin. Masalan, quyidagi she’rlariga e’tibor qaratsak: Ishq dedik – yo‘lida ado bo‘ldik biz Ishq qayda? Bilmadik – xato bo‘ldik biz Ishqimizu ishq so‘rab gado bo‘ldik biz Ishq jondan do‘zaxni boshlab o‘tadir [Usmon Azim. Saylanma. 83-b.]. She’rda o‘t ko‘makchi fe’li qo‘llanilgan bo‘lib, mazkur ko‘makchi fe’l ravishdoshning -i(b) affiksi bilan yasalgan turiga birikkan va quyidagi ma‘nolarni ifodalagan: 1.Harakatning boshlanish; 2.Subyektning yetakchi fe’ldagi harakatga to‘xtalishi va davomiyligi ma‘nosini ifodalab kelmoqda. Misrada harakat tarzi shaklining ikkinchi ma’noviy guruhini ko‘rishimiz mumkin. Ishq bu yerda subyektdir. She’rda lirik qahramon shoirning o‘zi bo‘lib, ishqning qayerda ekanligini bilmasdan joni halakda ekanligi tasvirlanadi. Ya’ni, ishqni so‘rab hatto gado bo‘lish darajasigacha boradi. Ishq esa unga rahm qilmasdan jonidan do‘zaxni boshlab o‘tayotganligi harakat tarzi shakli orqali ifodalangan. Shu o‘rinda aytish kerakki, she’r a-a-a-b tarzda qofiyalangan bo‘lib, banddagi harakat bajaruvchi subyekt ishqdir. Maxsus qolipi quyidagicha: [- yetakchi fe’l -i(b)+o‘t]. Mazkur misralarda esa, ket ko‘makchi fe’li qo‘llanilgan. Bir gul eding – shamol bo‘lib Chamaningni ko‘rib ketdim Shamolligim darding bilan Ado bo‘ldi – qurib ketdim [Usmon Azim. Saylanma. 11-b.]. Ket ko‘makchi fe’li ravishdoshning -i(b), -a, -y qo‘shimchalari orqali yasalgan turiga qo‘shiladi. Harakatning to‘la bajarilganligi, harakatning normal holatdan kuchliligi, harakatning davomiyligi kabi ma‘nolarni ifodalab keladi. Misrada keltirilgan ket fe’li harakatning normal holatdan kuchli ekanligini bildirib kelyapti. Shoir tomonidan qo‘llanilgan ket fe’lining ma’nosi butkul yo‘qolib, ko‘rib va qurib yetakchi fe’lining manosini bo‘rttirishga hamda kuchaytirishga xizmat qilyapti. Qolipi quyidagicha: [yetakchi fe’l + – ib + ket; yetakchi fe’l + – ib+ ket]. Shunindek, mazkur harakat tarzi shakllari qofiya va vazn talabini ham bajarib kelmoqda. She’rda lirik qahramon muallif bo‘lib, ikkinchi va to‘rtinchi misralarda harakatni bajaruvchi subyekt sifatida yoriga “Gul” deya murojaat qilmoqda. Shamol qo‘zg‘almay turar - Bargni uchirmoq nega? Faqat sukunat yurar, Yo‘laklarda beega [Usmon Azim. Saylanma. 42-b.]. Ravishdoshning i-(b) affiksli turiga birikkanda deb yozadi A.Hojiyev harakatning ma’lum konkret vaqt ichida davom etishini bildiradi 1 . Ravishdoshning -a/y turiga birikkanda esa, davomiylik asosida harakatning uzoq davom etishini ifodalaydi. Mazkur misralarda ham shamolning ma’lum vaqtga qadar davomiylik asosidagi uzluksizligini qo‘zg‘almay turar harakat tarzi shakli ifodalab kelyapti. Tur fe’li ravishdosh –a/y ning bo‘lishsiz shakliga birikib kelyapti. Ayriliq shamolida Kechalar uchqun otdim, Kechalar olib ketdi , Shamimni zarra – zarra [Usmon Azim. Saylanma. 323-b]. Misrada olib ketdi harakat tarzi shakli qo‘llangan bo‘lib, ravishdoshning - i(b) shakli bilan yasalgan turiga birikkan. She’rda lirik qahramonning ayriliq azobidagi holati tasvirlangan bo‘lib, umid uchqunlarini ayriliqning shamoli tunlari navbat bilan zarra-zarra holatda olib ketilgani tasvirlanadi. Shoir mazkur holatni olib ketdi harakat tarzi shakli orqali ochib beradi. Ya’ni, harakatning kutilmaganda to‘la bajarilganligi va davomiyligi ma’nosi harakat tarzi shakli orqali ifodalangan. Harakat tarzi shakli she’rda ifodalangan lirik qahramonning holatni to‘liqroq ochib berishga yordam bergan Sabrim tolib ketmoqda Ishqim yonib ketmoqda Ko‘nglim to‘lmadi manim- Ko‘nglim qolib ketmoqda ...[Usmon Azim. Saylanma. 341-b] Misrada tolib ketmoqda, yonib ketmoqda, qolib ketmoqda kabi harakat tarzi shakllari qo‘llangan bo‘lib , barchasi ravishdosh yasovchi -i(b) affiksi bilan yasalgan turiga birikib kelmoqda. Bu yerda ket ko‘makchi fe’li harakatning boshlanishi va davom etishi ma’nosini ifodalagan. Ko‘makchi fe’l tarkibidagi – moq harakat nomi shakli harakatning to‘la bajarilganligi ma’nosiga qo‘shimcha tarzda ma’lum vaqtga xos davomlilik ma’nosini ham iildirib kelmoqda. Har to‘rt misrada qo‘llanilgan harakat tarzi shakli shoir tomonidan lirik qahramonning sabri 1 Ҳожиев А. Ўша манба. – Б. 19. tolganligi, ishqda yonganligi holatidan ko‘ngli to‘lmay oxirida ko‘ngli qola boshlaganligini ifodalab kelgan. Shunday bo‘lsa-da, hali ham lirik qahramonning ko‘ngli butunlay qolmaganligi holati tasvirlanadi. Shuningdek, vazn va qofiya talabi bilan ham ushbu holatda qo‘llanilgan. Qiynaladi oftobni kutib Yomg‘irlardan charchagan shahar… … Uxlab qolding , yig‘lab, qon yutib Ko‘ringanda ufqda sahar [Usmon Azim.Saylanma. 110 -b]. Qol . Bu ko‘makchi fe’l boshqa fe’llardan ko‘plab ma’no ottenkalariga ega ekanligi bilan ajralib turadi.Bu ko‘makchi fe’l uxla yetakchi fe’liga ravishdosh yasovchi -i(b) shakli orqali yasalgan turiga birikib kelgan. Misrada qol ko‘makchi fe’li uxlash holatini kutilmaganda ro‘y berayotganini bildirib kelmoqda. Uchinchi bandda harakat bajaruvchi subyekt, ya’ni oshiqning yori kuta-kuta yig‘lab, qon yutib oxiri uxlab qolish holati tasvirlangan. Harakatning kutilmaganda bajarilishi va natijada holatning yuzaga kelishi tasvirlangan. Ko‘p qavat binolar charaqlab turar , Sassiz hayqirishar: “Bizlar –baxtiyor!”… Tunga cho‘kib ketgan to‘rt taraf tubsiz Nochor kema kabi so‘zlar deraza [Usmon Azim. Saylanma.168-b]. Tur. Bu ko‘makchi fe’l ravishdoshning , asosan, -i(b) va –a affiksi orqali turiga birikib kela oladi va bir qancha ma’nolarni ifodalaydi.Misrada keltirilgan charaqlab turar ko‘makchi fe’lli so‘z qo‘shilmasi charaqlash holatini ma’lum vaqt ichida sodir bo‘lib turganligini anglatib kelmoqda.Birinchi misrada qo‘llanilgan tarz fe’lini bajaruvchi obkekti bu- bino.She’rda binoga jon kirgizadi muallif. Uning charaqlash holati boshlangan va u hali ham nihoyasiga yetgani yo‘q. Ko‘kka boqdim, o‘t tutashdi jonim aro… qat-qat bulut qatlarida ne sir –asror? Hayrat ichra o‘ldirguvchi meni samo, Ona zamin, ucha qolay qo‘yib yubor! [Usmon Azim. Saylanma. 5-b] Qo‘yib yubor harakat tarzi shakli fe’li ravishdoshning -(b) affiksi orqali yasalgan turiga birikib kelgan bo‘lib, harakat yoki holatning to‘la yakunlanganligi yoki kutilmaganda sodir bo‘lishi kabi ma’nolarni ifodalab keladi. Misrada qo‘llangan yubor ko‘makchi fe’li qo‘ymoq fe’lidan anglashilgan harakatni to‘la bajarilganligini ifodalab kelmoqda. Lirik qahramon she’rda asosan tabiat hilqatlari bilan so‘zlashmoqda. Oxirgi misrada esa, ona zaminga murojaati keltrilgan bo‘lib, undan o‘z holiga qo‘yishini iltimos qilyapti. Yubor ko‘makchi fe’li esa yetakchi fe’l ifodalagan harakatni tugallanishiga xizmat qilib kelmoda xolos. Balki tongni uta boshladi… Kuz oldidan o‘ta boshladi… …U qopqonga tushgan oyog‘in G‘ajib-g‘ajib uzib tashladi [Usmon Azim. Saylanma. 34-b]. Uzib tashladi harakat tarzi shakli ravishdosh yasovchi -i(b) affiksi orqali yasalgan bo‘lib, harakatning to‘la yakunlanganligi ma’nosini ifodalagan. She’r qish manzarasi bilan boshlanib, nogohon bo‘rining qopqonga tushishi voqeasi bilan davom etadi. Qopqonga tushgan bo‘rining ovchidan qo‘rqib, oyog‘ini g‘ajib tashlash holati tasvirlanadi. She’rdagi uzib tashladi harakat tarzi shakli mazkur jarayondagi harakatning qay tarzda davom etishini va qay tarzda yakunlanganligini ifodalagan. Tashla ko‘makchi fe’li ko‘pincha o‘timli fe’llarga bog‘lanib, uzish harakatiga qo‘shimcha ma’no yuklab kelmoqda. Gap bo‘laklari tartibi o‘zbek tilida, asosan, erkin. Shuning uchun ham nutq egasi istalgan bo‘lak ma’nosini o‘zgartirib qo‘llashi mumkin. Bunda biror bo‘lakning tartibi o‘zgarishi gapning mazmun-mohiyatiga ta’sir et adi. Masalan: biror bo‘lakning tartibini o‘zgarishi shu bo‘lakdan anglashilgan tushunchaga tinglovchini diqqatini jalb qiladi. Gap bo‘laklarining tartibini o‘zgarishi inversiya nomi bilan yuritiladi. She’riyatda biror bo‘lakka urg‘u berish yoki qofiya, vazn talabidan kelib chiqib ishlatiladi. Inversiyani qay maqsadda qo‘llash esa she’r mahorati va talabi bilan bog‘liq. Ma’lumki, harakat tarzi shakllarining qolipiga asosan, yetkachi fe’l birinchi, ko‘makchi fe’l ikkinchi o‘rinda keladi. Mazkur holat ularga xos asosiy jihatlardan biri hisoblanadi. Ko‘pincha she’riy matnlardagi birliklar inversiya holatida qo‘llaniladi. Inversiya harakat tarzi shakllarini ham chetlab o‘tmaydi. Usmon Azim o‘zining “Saylanma”si tarkibidagi she’rlarida inversiya hodisasidan ham unumli foydalanadi. Bunda shoir gap bo‘laklari o‘rnini almashtirib qo‘llaydi. Shu orqali esa biror bo‘lak ma’nosiga urg‘u beradi. Yoki she’rning qofiya, vazn, ritm talabalaridan kelib chiqib, bo‘laklarning o‘rnini almashtiradi. Bu esa she’rning poetik kuchini yanada oshiradi, o‘quvchiga estetik ta’sir ko‘rsatadi. Xususan, ayrim she’rlarida yetakchi va ko‘makchi fe‘llarni o‘rnini almashtirib qo‘llagan holatlariga ham duch kelamiz. Bunda asosiy maqsad biror bo‘lakka urg‘u berish emas, balki qofiya talabiga javob berishdir.”Saylanma” tarkibidagi ayrim she’rlari misolida yuqorida aytilgan fikrlarni tahlilini ko‘rib o‘tamiz: Masalan, Sen-bog‘lar qo‘ynida qiynalgan shamol, Senga yo‘l bermaydi bog‘lar chalkashib… Yam-yashil bog‘larda adashgan ayol, Men olov ichida qoldim adashib [Usmon Azim. Saylanma. 290 -b]. Yana bir she’rida esa: Mening tashvishim ko‘p bechoralarim, Axir, yashayapman sizga baxt tilab, Axir, men osmonni qanday tashlayin, Osmon boshingizga tushar-ku qulab [Usmon Azim. Saylanma. 252 -b]. Shoir ayrim she’rlarida inversiyani so‘zga urg‘u berish uchungina emas, qofiya talabi bilan ham qo‘llaydi, nazarimda. Yana bir o‘rinda: Chavandoz xo‘rsinar…Tong otar edi, Eng so‘nggi yulduzlar borardi botib , Xotini shivirlar: “Hech xafa bo‘lmang, Sizga ot olamiz uy-joyni sotib…” (Usmon Azim. Saylanma. 35- b.) Shoir she’rida bor ko‘makchi fe’lini inversiya holatida qo‘llaydi. Mazkur ko‘makchi fe’l bir qancha ma’nolarga ega hamda boshqa bir qancha (tur,yur) fe’llar bilan ma’nodoshlikni ham yuzaga keltiradi. Ushbu misrada qo‘llanilgan ko‘makchi fe’l ravishdoshning –i(b) affiksi bilan yasalgan turiga birikib, harakatni (botmoq) yo‘nalish nuqtasini ifodalab kelmoqda. Shuningdek, harakatning ma’lum muddatdan beri to‘liq davom etayotganligi xuddi lirik qahramonning ichki kechimasini ya’ni, chavandozning eng aziz narsasini yo‘qotishi va umidlari ham xuddi yulduzlarga o‘xshab botib borayotganligini ifodalab kelgan. Ma’noni kuchaytirish va vazn talabi uchun ham inversiya holatida qo‘llaydi. “Saylanma” tarkibidagi she’rlarni tahlil etish chog‘ida bu kabi bir qancha inersiyaga uchragan harakat tarzi shakllarini uchratishimiz mumkin. Ba’zan esa, ko‘makchi fe’l tarkibida ta’kid yuklamasining ham qo‘llanilishi kuzatiladi. Masalan: U kezgan xo‘rsinib, ko‘zini artib- Ko‘zlariga ko‘nmish ne achchiq gaplar?- Shoirni dunyodan oldi-ku tortib , Xalqiga aytmagan muqaddas gaplar (Usmon Azim. Saylanma. 102- b.). She’rdagi ol ko‘makchi fe’li harakatni bajaruvchi tomonga yo‘nalganligi va manfaati uchun amalga oshirilishi ma’nosini anglatadi. Inversiya holatida qo‘llanilib, -ku ta’kid yuklamasi bilan qo‘llanilgan. Shoir lirik qahramonning ichki kechimlarini to‘liqroq ochib berish maqsadida, vazn hamda qofiya talabi bilan qo‘llaydi. Yana bir o‘rinda: Bizning o‘rtamizda hali yillar bor… Uning orzulari qolganda qurib , Men olib boraman qalbimda bahor, Sekin shivirlayman: “Keldim. Men tirik!... (Usmon Azim. Saylanma. 114- b.). Boshqa bir o‘rinda : Farishta aktyorlar qotishadi dong Kamonday tortilar direktorqoshi. O‘zim qo‘rqib ketib kulaman: -Shaton! Sahna bilan hayot ketdi adashib …(Usmon Azim. Saylanma. 132- b.). Shoir ayrim she’rlarida inversiyani so‘zga urg‘u berish uchungina emas, qofiya talab bilan ham qo‘llaydi, nazarimda. Yuqorida keltirilgan she’rlardagi misollar ham balki shu maqsadda qo‘llangandir. Bu shoirning o‘zigagina ayon. Shoir she’rlarining ta’sirchanligi, o‘quvchini chuqur falsafiy fikrlashga undashi uning individual mahoratining qay darajada yuqori ekanligini ko‘rsatib turadi. Ba’zida harakat tarzi shakllari inkor shaklida ham kelishi mumkin. Yetakchi fe’l tarkibida ham, ko’makchi fe’l tarkibida ham inkor shakli – ma kelishi mumkin. Har ikkisining tarkibida kelganda esa, harakatning bajarilish mazmuni anglashiladi. Men bora olmayman . Yurak to‘la tosh. Ayt, qachon vaznsiz bo‘lmoqlik mumkin? Qanday oy nuriga aylansa bo‘lar Va qachon oy nuriday sarg‘aygan qo‘llarim Qaro sochlaringni silab titragay? (Usmon Azim. Saylanma. 117- b.). Ol ko‘makchi fe’l ravishdoshning - i(b) va – a/y affiksi bilan yasalgan turiga birikib keladi. Misrada bu ko‘makchi fe’l - a affiksli turiga birikib kelmoqda. Aslida mazkur harakat tarzi shakli harakatni bajara olishga imkoniyat ma’nosi ni ifodalaydi. M azkur holatda ol ko‘makchi fe’li - ma affiksli inkor shaklini olib, harakatning davomli lik holatdagi inkor ma’nosini ifodalab kelmoqda. Harakat tarzi shakllarining inkor shaklida kelishi Usmon Azimning she’rlarida ko‘plab uchraydi. Masalan, Ro‘parangda u bosh egdi jim, Xorib keldi-uzoq edi yo‘l. Sen yoshingni arta bilmading . “Salom” ham deb uzatmading qo‘l (Usmon Azim. Saylanma. 163- b.). Misradagi arta bilmading harakat tarzi shaklidagii ko‘makchi fe’l yetakchi fe’lga ravishdoshning -a affiks i bilan birikib ke lgan. Misrada qo‘llangan arta bilmading harakat tarzi shakli s ubyektning yetakchi fe’l ifodalagan harakatni bajarishga qodir emaslik ma’nosini anglatmoqda.Ya’ni bilmoq fe’li - ma inkor shaklini olib, harakatni ma’lum vaqt ichida bajarilmaganligi ma’ nosini ifodalam oqda. Usmon Azim she’rlarida qo‘llanilgan harakat tarzi shakllari lirik qahramonning ichki kechinmalarini, voqelikni, harakatning bajarilish jarayonini, davomlilik va boshqa xususiyatlarini ochib berishga xizmat qilgan. Usmon Azim asarlari tilini tadqiq qilgan tilshunos S.Umirova shoirning “Yurak”, “Fonus” va “Saylanma” kabi asarlarining alfavitli, chappa va chastotali lug‘atlarini yaratgan. “Saylanma”ning alfavitli lug‘atini yaratadi hamda matndagi so‘zlarning soni: 39394, so‘z shakllari soni 13666 ta ekanligini ta’kidlaydi 1 . Shu asosda biz ham tadqiqotimizda harakat tarzi shakllarini qo‘llanilish jihatdan statistik tahlilini amalga oshirdik. Shunga ko‘ra quyidagicha jadvalga joylashtirdik: Ko‘makchi fe’llar -(i)b bilan qo‘llanishi -a/(a)y bilan qo‘llanishi Qo‘shimchalar bilan qo‘llanilmaganligi Boshla - 21 - Yot 4 - - Tur 12 - - Yur - - - O‘tir 4 - - Bor 19 - - Kel 2 - - Bit - - - Chiq - - - Et - - - O‘t 2 - - Ol 7 39 - Ber 3 - - Qol 13 2 1 Qo‘y 5 - 1 Ket 31 1 - 1 Умирова С. Усмон Азим асарлари тилининг лугати. - Самарканд. СамДУ нашри, 2019. -180. Yubor 4 - - Tashla - - - Sol - - - Tush - - - Ko‘r 1 - - Qara - - - Boq - - - Bil - - - Yoz - - - Ur - - - Tuga - - - Ko‘rinadiki, shoir she’rlarida harakat tarzi shakllari qo‘llanilish jihatdan boshla, tur, bor, ol, qol va ket kabilar yetakchi o‘rinda turadi. Ko‘r, kel, ber, o‘t kabilar kam qo‘llaniladi. Ayrim harakat tarzi shakllari: tuga, ur, yoz, bil, boq, qara, tush, sol, tashla, bit, chiq, et yur kabilar qo‘llanilmaydi balki, mustaqil va qo‘shma fe’l sifatida qo‘llaniladi. Yetakchi o‘rinni qo‘llanilishi jihatdan – ol egallaydi. 2.2. Harakat tarzi shakllarining nasriy matnlarda qo‘llanilish xususiyatlari . Badiiy asar tili adabiy tilning o‘ziga xos ko‘rinishlaridan biridir. Unda qo‘llaniluvchi birliklar yozuvchining o‘ziga xos individual uslubini ochib berishga xizmat qiladi. Badiiy adabiyot tili adabiy tilning o ziga xos ko rinishiga va xususiyatlarigaʻ ʻ ega bo lgan shakllardan biridir. Badiiy adabiyot tili ham til taraqqiyotining ʻ umumiy qonuniyatlariga buysunadi. Boshqacha qilib aytganda, adabiy til kabi omma uchun aloqa vositasi bo lishdek xususiyatga egadir. Badiiy adabiyot tilining ʻ o ziga xosligi va murakkab yo nalishi shundaki, u tilning adabiy bo lmagan xilma- ʻ ʻ ʻ xil ko rinishlarini, qatlamlarini ham keng ravishda o ziga singdirib olib, ʻ ʻ umumxalqqa namoyish etadi 1 . Harakat tarzi shakllari ham nasriy matnlarda shoir va yozuvchilar tomonidan keng qo‘llaniladi. Ma’lumki, nasriy matnlarda muallif va personajlar nutqi asosiy g‘oyani ochib berishda asosiy rol o‘ynaydi. Badiiy ijodning talablaridan biri 1 Қурбонов Т. Бадиий асар тили ва услуби. – Самарқанд, 2006. – Б. 10. shundayki, unda xalqonalik, tushunarlilik, soddalik, ixchamlik, mazmunlilik va shu asosda gapirish va yozish asosiy o‘rinni egallaydi. Bunda badiiy til vositalaridan o‘rinli foydalanish ham asosiy o‘rinda turadi. Muallif nutqi bilan personaj nutqi orasida katta tafovut bor, albatta. Muallif nutqi sof adabiy tilga asoslansa, personaj nutqida esa har qanday til birliklari qo‘llanlishi mumkin. Adabiy asarning muzika, rassomlik, va boshqa ijod sohalaridan farqi-uning ohanglar, chizgilar, bo‘yoqlar vositasi bilan yaratilishida ko’rinadi. Demak, badiiy til har qanday badiiy asarning spesifikatsiyasini belgilaydigan eng asosiy ko‘rsatkichlardan biri hisoblanadi. 1 Xoh nasriy asari bo‘lsin, xoh nazmdagi asarlari bo‘lsin kitobxonni mushohada qilishga undaydi, o‘ylantiradi. Asar personajlari nutqida ko‘p qo‘llanadigan til birliklaridan biri bu - harakat tarzi fe’llaridir. Ma’lumki, badiiy nutq muallif nutqi, personajlar nutqi va hikoyachi bayonidan iboratdir. Badiiy nutqning bu elementlari tuzilishi, ohang va tarkibidagi til vositalarining qo llanilishiga ko ra bir - biridan farq qiladi. Agar badiiy ijoddaʻ ʻ bu elementlar birlashtirilsa, ma’lum bir badiiy asarning yagona uslubi vujudga keladi. Ana shu uslubning shakllanishida muallif nutqi obrazi asosiy o rin ʻ egallaydi 2 . Badiiy asar qahramonlarining xarakterini ularning nutqi, gapirish uslubi orqali ochib berish ijodkor mahoratining asosiy kuchi hisoblanadi. Adibning xoh nasriy asari bo‘lsin, xoh nazmdagi asarlari bo‘lsin kitobxonni mushohada qilishga undaydi, o‘ylantiradi. Chunki uning ikkala janrda yozilgan asarlarida ham qahramonlarning ichki kechinmalarini chiroyli bo‘yoqlar bilan tasvirlab beradi. Shoir asarlarida til birliklaridan o‘z o‘rnida va unumli foydalanadi. Asar personajlari nutqida ko‘p qo‘llaydigan til birliklaridan biri bu harakat tarzi shakllaridir. Usmon Azim o‘zining “Bir qadam yo‘l” dramasida ham qahramonlar xarakterini ochib berish maqsadida ham harakat tarzi shakllarini personajlar nutqida qo‘llaydi. She’riy matnlarga qaraganda, nasriy asarlari matnida personajlar nutqida harakat tarzi shakllarining qo‘llanilishi ko‘pchilikni tashkil qiladi. 1 Адабиёт назарияси. 1-том. - Тошкент : Фан, 1978. – Б. 321. 2 Қурбонов Т. Ўша манба. – Б. 48. Personajlar nutqida, asosan, so‘zlashuv uslubidan foydalanadi. So‘zlashuv uslubida esa ko‘plab til birliklari (vulgar so‘zlar, varvarizmlar, shevaga oid so‘z va birikmalar) qo‘llaniladi. Bu orqali personaj haqida uning xarakteri, yashagan hudududi, kasb-kori kabi bir qancha ma’lumotlar olish mumkin. Asosan, epik asar qahramonlari nutqida bu hol kuzatiladi. Lirik asarlarda esa lirik qahramon ko‘pincha muallifning o‘zi bo‘lanligi sababli bu til birliklarini ko‘p ham qo‘llanilmaydi. Usmon Azimning “Saylanma”si tarkibidagi she’rlar va “Bir qadam yo‘l” dramasidagi personajlar nutqini taqqoslab ko‘rilganda ham xuddi shu holni ko‘rishimiz mumkin. Drama bosh qahramoni cholning va boshqa bir qator qahramonlarning nutqidagi harakat tarzi shakllarini tahlil qilib, farqli jihatlariga oydinlik kiritamiz. Dramadan olingan quyidagi jumlalarga e’tibor qaratsak, Chol. Ке chirimli bo‘l . Qosim . Хo‘p. Faqat aytib qo‘yay xudojo‘ylaringizning ko‘pi menga yoqmaydi. Chol . Xudojo‘ylar senga nima qildi ? Qosim. Menga hech kim hech narsa qilolmaydi. Eshagim bu dunyoning suvlaridan qariyb o‘tib bo‘lgan . Chol. Bolam, og‘zingga kelgan har xil gapni tong sahardan gapiraverma. Yaxshi niyat qil... [ Usmon Azim. Bir qadam yo‘l. 292-b.]. Mazkur matnda aytib qo‘yay harakat tarzi shakli asar qahramoni Qosim tilidan aytilgan. Ko‘makchi fe’l yetakchi fe’lga ravishdosh yasovchi -i(b) affiksi yordamida bog‘langan. Drama qahramoni Qosimning xarakterini hamda o‘ziga xos xususiyatlarini ochib berish uchun yozuvchi harakat tarzi shaklidan foydalangan. Ya’ni, ayiruv-chegaralov yuklamasi faqat bilan harakat tarzi shaklini qo‘llab, asar qahramoniga xudojo‘ylarning yoqmasligini ta’kidlab ko‘rsatgan. H arakatning qat’iylik bilan bajarilishi va uning natijasida holatning yuzaga kelishi ma’nosi anglashilgan. Shuningdek, ushbu parchada o‘tib bo‘lgan harakat tarzi shakli ham qo‘llanilgan. Mazmunidan ham anglashiladiki, Qosimning umri qariyb o‘tib bo‘lganligi, ko‘p qiyinchiliklarni boshdan o‘tkazganligi, hech kimdan hatto xudojo‘ylardan ham endi qo‘rqmasligi harakat tarzi shakli yordamida ochib berilgan. O‘tib bo‘lgan harakat tarzi shaklining morfologik qolipi quyidagicha: [- i(b) + bo‘l = harakat tarzi] bo‘lib, harakat-holatning tugalligini va to‘la bajarilib bo‘lganligini ifodalab kelmoqda. Birikish doirasiga ko‘ra keng harakat tarzi hisoblanadi. Ushbu parchada gapiraverma harakat tarzi ham qo‘llanilgan bo‘lib, harakatning bajrilishi uchun to‘siq, monelik yo‘qligi, to‘siqsiz bajarilishi hamda davomlilik ma’nosini anglatadi. Ba’zan esa, matn tarkibida Harakatning to‘siqsiz, qarshilikasiz, cheklanmay davom etish ma’nosini ham anglatadi. Mazkur ma’nolarni anglatganda matnda hadeb, buncha so‘zlari qo‘llaniladi. Chol. Choriboyning uyi, bir qadam yo‘l… Qizning nomusi yomon bo‘ladi, bolam. Chorib oyning suyagiga pichoq qadalib yuribdi …Sen mo‘min-musulmon yigitsan … [Usmon Azim. Bir qadam yo‘l. 293-b.]. Bosh qahramon tilidan aytilgan gapda qo‘llanilgan tarz fe’li ibora tarkida kelmoqda. Qadalib yuribdi harakata tarzi shakli yur ko‘makchi fe’lining ravishdosh yasovchi - i(b) affiksi bilan yasalgan yetakchi fe’lga bog‘lanishidan hosil bo‘lgan. Harakatning ayni paytda ma‘lum vaqt oralig‘ida davom etayotganligini anglatib kelmoqda. M orfologik qolipi [-i(b) + yur = harakat tarzi] shaklida bo‘ladi. Asar qahramoni Choriboyning og‘ir vaziyatda va qiyinchilikdagi holatining ma’lum vaqtdan beri davom etayotganligini harakat tarzi shakli ochib bergan. Eshmamatov. Avvalambor, bir muhim narsani ta’kidlab o‘tay . Bozor iqtisodi sari dadil borayotgan mustaqil O‘zbekiston iqtisodiy islohotlarni bosqichma-bosqich amalga oshira borib , katta yutuqlarni qo‘lga kiritmoqchi [Usmon Azim. Adibning umri. 307 - b.]. Mazkur matnda ta’kidlab o‘tay va oshira borib harakat tarzi shakllari qo‘llanilgan bo‘lib, asar qahramoni Eshmamatov tilidan aytilgan. Takidlash, to‘xtalish ma’nosi bilan birga, yo‘l-yo‘lakay harakatning davom etishi mazmuni anglashiladi. Siyosatga oid fikrlarida ravishdosh yasovchi -(i)b orqali yasalgan turiga birikib, harakatni ifodalab kelmoqda. Mazkur holatda harakat tarzi shakli mazmunga qo‘shimcha ma’no yuklamoqda. Parchadagi bor ko‘makchi yetakchi fe’lga ravishdosh yasovchi -a affiksi yordamida birikib kelmoqda. Mazkur holatda yetakchi fe’l qo‘shma fe’l shaklida (amalga oshirmoq) kelgan bo‘lib, harakatning ma’lum vaqt oralig‘ida sodir bo‘lib turishini va davomlilikni ifodalamoqda. Ba’zan yur, tur ko‘makchi fe‘llari bilan ham ma’nodoshlik hosil qiladi. Masalan , amalga oshira turib-amalga oshira borib - amalga oshira yurib kabi. Chol . Borishga bordimu madorim ketib qaltiray boshladim . Uydagilar yo‘qligimni payqashib, izlashga tushishgan ekan [Usmon Azim. Adibning umri. 308-b.]. Mazkur parchada qaltiray boshladi harakat tarzi shakli qo‘llanilgan bo‘lib, harakat-holatning boshlanishini ma’nosini anglatib kelmoqda. Asar bosh qahramoni cholning holdan toygani va naqtijada qaltirashining boshlanish nuqtasini hamda davom etishini ifodalab kelmoqda. Ko‘makchi fe’l hisoblangan boshla , asosan, ravishdoshning - ay affiksi bilan yasalgan turiga birikib kelgan. Morfologik qolipi [- -y + bosh l a = harakat tarzi] shaklida qo‘llanilgan. Tejamlilik hodisasi faqat she’riy matnda emas, balki nasriy matnlarda ham qo‘llaniladi. Usmon Azimning “Bir qadam yo‘l” dramasida ham bu holat kuzatiladi. Masalan, Chol . Shularni o‘ylab ba’zan sizlarga bir gaplarni aytgim keladi. Ammo ichdagi dard so‘zga aylanavermas ekan. Keyin aytgan bilan tushunasizlarmi, yo‘qmi…Inson zoti borki, o‘zi borib boshini devorga urmaguncha, birovdan o‘tganini anglamaydi [Usmon Azim. Adibning umri. 310 - b.]. Mazkur matnda ham Ber(ver). Bu ko‘makchi fe’l ravishdoshning - a affiksi orqali yasalgan turiga birikib kelmoqda. Bu ko‘makchi fe ’l yetakchi fe’l ifodalagan harakatning takrorlanib turishini anglatadi. Asar qahramoni tilidan aytilgan ushbu gapda mas shakli orqali hosil qilingan bo‘lishsiz, ya’ni inkor shaklini ko‘rishimiz mumkin . Ver ko‘makchi fe’lining yetakchi fe’l bilan bilan birikib kelish holatlarini asar bosh qahramoni cholning tilidan ko‘p bora ishlatilganligiga guvoh bo‘lamiz. Yana bir misolga diqqat qilaylik, matnda berilgan harakat tarzi shakllarida harakatning uzluksiz, muttasil davom etish mazmuni o‘tgan zamonda ifodalangan. Xorijlik. Odamlarga shuncha jabr-zulm o tkazgan saltanatni parvardigoriʻ egam sog qoldirmaydi. Agar Vatan ozodlikka erishganini eshitsam, oyoq-qo lim ʻ ʻ shol bo lib yotgan ʻ ersam ham, Vatan sari o n qadam o rmalab, so ng o laman» ʻ ʻ ʻ ʻ deb g ujur bilan lutf etardilar. Istiqlolni men Amerikada eshitdim. Makkalik ʻ birodarlarimizning aytishlaricha, bu mujda yetganda, Muzaffar maxsum jon uzayotgan ekanlar. Quloqlariga qichqirib aytishibdi. «Jon berayotgan bechoraning ko zi yarq ochildi — xuddi payg ambarni ko rgan odamning ko ziday ʻ ʻ ʻ ʻ yaraqlab ketdi» deyishadi. [Usmon Azim. Adibning umri. 313-b.]. Uchuvchi. Savdolashgan ham bo ldim, yalindim ham — bermadi, nomard. ʻ Xo rligim ʻ kelib ketdi . Yig lab yubordim ʻ ... Otangiz chetdan bu mashmashani kuzatib turgan ekanlar. Shitob bilan kelib, sotuvchining qo lidan qovunni shartta ʻ yulib oldilar-da, menga tutqazdilar. Xuddi sovuq qotganday qaltiraydilar deng... Bir dasta pulni haligi sho rlikning tumshug iga tiqib ʻ ʻ urusha ketdilar, urusha ketdilar... «Qancha pul kerak senga! Insofing bormi? Koshki shu go dakning bir ʻ qatra yoshiga arzisang...». [Usmon Azim. Adibning umri. 320-b.]. Ko‘rinadiki, mazkur matnda kelib ketdi, yig‘lab yubordim, kuzatib turgan, urusha ketdi, urusha ketdi kabi 5 ta harakat tarzi shakli qo‘llanilgan. Harakatning to‘satdan boshlanishi, harakatning uzlukli holda davom etishi, harakatning to‘satdan boshlanib ketishi ma’nolari ifodalangan. Matnda urusha ketdi harakat tarzi shakli ikki marta ketma-ket qo‘llanilgan bo‘lib, ma’noni kuchaytirishga hamda davomlilik holatini to‘liqroq ochib berishga xizmat qilgan. Chol. (Kulimsirab). Kitob o‘qigan shaharlik kelinimizning savolini qarang! Urganlar. Ikki marta urganlar. O‘zimdan o‘tgan… Ikki marta ukalarimni urganim uchun… “O‘zingdan kuchsizni yana urasanmi” deb rosa orqamga tushirganlar… O‘zidan kuchsizni xafa qilish gunoh ekanligi o‘shanda bir umr yodimda qolgan. … E hammasi o‘tdi-ketdi [Usmon Azim. Adibning umri. 309-b.]. Mazkur parchada asar bosh qahramonining nutqida o‘tdi-ketdi harakat tarzi shaklining hech qanday ravishdosh yasovchi qo‘shimchalarsiz holatda birikishiga guvoh bo‘lamiz. Mazkur holat faqat so‘zlashuv nutqiga xos bo‘lib, personajlar nutqida kuzatiladi. Matnda harakatning tugallanganligi, to‘la darajada bajarilishi va tezlikka nisbattan kuchayishi ma’nosi ifodalangan. Ya’ni, harakatning bajarilish tezligi ortishi ifodalangan. Dramada vaziyatni bo‘rttirish va kuchaytirish maqsadida mazkur holatda qo‘llanilgan. Qahramonning hayotida bo‘lib o‘tgan ta’sirli voqea hodisani ma’lum davrda bo‘lib o‘tgani va bunga uning munosabatini ifodalashda harakat tarzi shakllaridan foydalanilgan. Usmon Azimning dramatik asarlaridan biri “Bir qadam yo‘l” tanlab olingan. Mazkur dramatik asarda yozuvchi turli xil personajlar nutqida ularning o‘ziga xos xarakterini, yashash tarzini, turli xil ma’no nozikliklarini ifodalash uchun qo‘llaydi. Ko‘makchi fe’llar -(i)b bilan qo‘llanishi -a/(a)y bilan qo‘llanilishi Boshla - 2 Yot 2 - Tur 15 - Yur 12 - O‘tir 3 - Bor 3 1 Kel 8 1 Bit 2 - Chiq 13 2 Et - - O‘t 5 - Ol 6 1 Ber 2 - Qol 2 - Qo‘y 1 1 Ket - 1 Yubor 3 - Tashla 5 3 Sol 1 - Tush 5 - Ko‘r 2 1 Qara 3 1 Boq - - Bil 3 2 Yoz - - Ur - - Tuga - - Jadvaldan ko‘rinadiki, asar qahramonlari nutqida tur, yur, chiq, kel kabi harakat tarzi shakllarining qo‘llanilishi mahsuldor bo‘lib, et, yoz, ur, tuga kabilar qo‘llanilmaydi. Demak, asarda jarayonning ma’lum muddatdan beri takror va muntazam davom etayotganligi, to‘liq tugallanganligi mazmuni anglashiladi. Dramada qo‘llanilgan harakat tarzi shakllari qahramonlarning harakat-holatiga qo‘shimcha ma’no yuklashga xizmat qiladi. 2.3. Harakat tarzi shakllari va tildagi tejamlilik tamoyili Ma’lumki, til hamisha o‘zgarishda bo‘ladi, rivojlanadi va shular qatorida til birliklari ham ma’lum shart-sharoit natijasida turli xil hodisalarga uchraydi. Ana shunday hodisalardan biri - tildagi tejamlilik hodisasidir. Ushbu til hodisasi faqat og‘zaki nutq yoki nasriy asarlarda uchrabgina qolmasdan, poetik matnda ham o‘rni bilan ishlatilib turadi. Shoir yoki yozuvchi o‘z asarida turli xil o‘xshatishlar, metaforalar, qiyoslashlar, so‘z o‘yinlari, shuningdek, xalq jonli tilining rang- barang iboralari, shevaga xos so‘zlaridan mohirona tarzda foydalanadi va shu qatorda bunday birliklarni qo‘llashda ijodkor ma’lum bir maqsadni ham ko‘zlagan holatda til birliklarini tejab qo‘llaydi. Shunisi e’tiborliki, muayyan yozuvchining til birliklaridan o‘rinli, maqsadga muvofiq tarzda qo‘llay olishi shu ijodkorning ulkan tajribasi, o‘zigagina xos uslubidan darak beradi. Jumladan, Usmon Azim she’rlari falsafiylikka, ohangdorlikka yo‘g‘rilganligi bilan bir qatorda til nuqtayi nazaridan ham bir qancha hodisalarga boyligi bilan xarakterlanadi. Shoir she’rlarida fonemalarning tejab qo‘llanilganligiga guvoh bo‘lamiz. Tejamlilik tushunchasi haqida filologiya fanlari doktori, professor J. Eltazarov “ Tildagi tejamlilik tamoyili va qisqaruv” nomli monografiyasida shunday fikrlarni bildiradi: “ Tilshunoslikda tejamkorlik tamoyili xususida so‘z ketganda asosan til (nutq) birliklarining qisqarishi tushunilsa-da, ushbu qonuniyat doirasiga boshqa til hodisalarini kiritish hollari ham uchraydi. Masalan, Y. D. Polivanov turkiy tillardagi singarmonizm qonuniyatini, V. A. Bogorodskiy so‘zlarning yangi ma’no kasb etish xususiyatini, E. A. Zemskaya metonimiya hodisasini tildagi tejamlilik tamoyili ta’sirida yuz beradi, deb hisoblaydilar” 1 . Ko‘rinadiki, tejamlilik tamoyili haqida tilshunoslar orasida turli xil qarashlar, fikrlar mavjud. Tildagi tejamlilikning maxsus ko‘rinishi qisqaruv usuli hisoblanib, professor J. Eltazarov o‘z fikrlarini shunday davom ettirgan: “ …qisqaruv hodisasining asosiy belgisi – nutq birliklarining miqdor jihatdan qisqarishi, tovushlar, bo‘g‘inlar va boshqa bo‘laklarning tushib qolishidir” 2 . Poetik matnda ayniqsa, fonemalarning qisqarishga uchrashi kuzatiladi. Fonemalarning bunday qisqarishga uchrashi ya’ni, tejamlilikni yuzaga keltirishi ma’lum fonetik hodisalar asosida yuzaga chiqadi. Ana shunday fonetik qonuniyatardan biri bu eliziya hodisasi hisoblanadi. Tilshunoslikdagi eliziya hodisasi tejamlilikni yuzaga keltiruvchi fonetik hodisalardan biri hisoblanadi. Eliziya – unli biloan tugovchi va unli bilan boshlanuvchi ikki so‘zning qo‘shilishi natijasida unli tovushdan birining tushib qolish hodisasi. Bunda bir necha holat kuzatiladi: a) birinchi so‘z oxiridagi unli tushib qoladi: yoza oladi – yozoladi, bora oladi – boroladi; b) unli bilan boshlanuvchi ikkinchi so‘zning bosh unlisi tushib qoladi: borar ekan – borarkan, borar emish – borarmish; v) Abdusalom so‘zining Absalom, Abdujabbor so‘zning Abjabbor, olib kel so‘zining opke tarzida talaffuz qilinishi natijasida bir unli va bir undoshning tushib qolishi ham eliziyaning yuqori, murakkablashgan ko‘rinishi hisoblanadi. Bunday holda so‘zning qisqargan shakli hosil bo‘ladi 3 . Tejamlilik hodisasiga xos bunday jihatlar poetik matnda fe’lning asosiy grammatik kategoriyalaridan biri harakat tarzi shakllarida ham kuzatiladi. Ba’zan yetakchi fe’lning yoki ko‘makchi fe’lning qisqargan holatda ishlatilishiga guvoh 1 Элтазаров Ж. Тилдаги тежамлилик тамойили ва қисқарув. – Самарқанд, 2004. – Б. 26. 2 Элтазаров Ж. Тилдаги тежамлилик тамойили ва қисқарув. – Самарқанд, 2004. – Б. 35. 3 Сайфуллаева Р. ва бошқалар. Ҳозирги ўзбек адабий тили. – Тошкент, 2009. – Б. 63. bo‘lamiz. Ya’ni, yetakchi fe’lning qisqarishi, ko‘makchi fe’lning qisqarishi yoki har ikkisining ham qisqargan holda kelishi kuzatiladi. Quyida Usmon Azim ijodida uchraydigan tejamlilik tamoyilining bir qancha ko‘rinishlariga to‘xtalib o‘taylik: Shoirning “Lo‘li qiz qo‘shig‘i” deb nomlangan she’ridan olingan ushbu parchada harakat tarzi shakllarining tejamlilik tamoyili asosida qo‘llanilganligiga guvoh bo‘lamiz: O tar edim bir qishloqdan, ʻ Aqlim oldi bir o g lon. ʻ ʻ Qololsaydim shu qishloqda, Yashar edim bearmon 1 . Ayonki, fonetik tejamlilik so‘zda biror tovushning yoki bo‘g‘inning tushirilgan holda qisqartirilishidir. Ko‘rishimiz mumkinki, yuqoridagi misralarda qo‘llangan qololsaydim harakat tarzi shakli fonetik tejamlilikka uchragan holda qo‘llangan. – Ol ko‘makchi fe’li ravishdoshning – a, – y affikslari yasalgan turiga birikkanda quyidagi ma’nolarni anglatadi: a) harakatni bajarish qobiliyatiga egalik ma’nosini bildiradi; b) harakatni bajarish imkoniyatiga egalik, qodirlik ma’nosini bildiradi 2 . Mazkur misrada harakatni bajarish imkoniyatiga egalik, qodirlik ma’nosi anglashilib, ravishdosh yasovchi – a qo‘shimchasi orqali birikib kelgan. Aynan ushbu affiks qisqarib, eliziyaning ko‘rinishlaridan biri: birinchi so‘z oxiridagi unlining tushib qolishini yuzaga keltirmoqda. Aslida, qololsaydim – qola olsaydim shaklida qo‘llanilishi lozim edi. Bu bir tomondan yetakchi fe’lning qisqargan holatda ko‘makchi fe’l bilan birikib, fonetik tejamlilikni yuzaga keltirishi bo‘lsa, ikkinchi tomondan esa, vazn talabi asosida, bo‘g‘inlar miqdori teng bo‘lishi uchun, lirik qahramonning (harakat bajaruvchisining) ichki kechinmasini yanada to‘liqroq ochib berish uchun ham qo‘llanilgan. She’rning mazmunidan ham anglashiladiki, ko‘makchi fe’l tarkibida shart mayli shakli – sa qo‘llanilishi, harakat tarzi shakllarining inversiya holatida jumla boshida kelishi vaqtincha bo‘lsa ham, harakatni bajarish imkoniyatiga egalik, istak xohish 1 У.Азим. Сайланма. – Тошкент: Шарқ, 1995. – Б. 11. 2 Ҳожиев А. Ўзбек тилида кўмакчи феъллар. – Тошкент: Фан, 1973. – Б. 109. mazmuni imkonsizlik bilan zid qo‘yiladi. Chunki she’r lo‘lilar haqida bo‘lib, ularning yashash tarzi muqim emas. Ma’lum joyda yashashni istasa ham, ko‘chmanchilikda hayot kechirishga majbur. Aynan lo‘li qizning istak-xohishini, ichki kechinmalarini, shaklan soddalik va ixchamlikni, mazmunan rang- baranglikni ifodalashda harakat tarzi shakllari asosiy vazifani bajarib kelgan. Shuningdek, harakat tarzi shakllarining tejamlilik holatida qo‘llanilishi so‘zning ma’nosiga hech qanday putur yetkazmagan. –Javon kelgan ekan... Yuring... Ketdik... Tez! Usiz odammiz deb aytolamizmi? –Sevgilim, olislab ketmaymizmi biz, Sevgilim, orqaga qaytolamizmi? (U. Azim. Saylanma. 14-b) Mazkur parchada ham harakat tarzi shakllarining tejamlilik asosida qo‘llanilishi kuzatiladi. Shoir mol-dunyoga xirs qo‘ygan insonlarning ayanchli holatini tasvirlashda ohangdorlikni ifodalash uchun kesimga urg‘u beradi. Kesim vazifasida esa ikkita holatda harakat tarzi shakllaridan foydalanadi. Vazn va qofiya talabi bilan aynan har ikkisi ham tejamlilikni yuzaga keltirgan. She’rdagi – a + ol harakat tarzi shakli tarz-qobiliyat-qodirlik-jismoniy va aqliy faoliyat- harakatni bajarish imkoniyatiga egalik-a+ol tarzidagi qolipi asosida shakllantirilgan. Lobar qiz davraga yaxshi qoling der, Va jo nar hammani qoldirgancha lol, ʻ Ishqiboz yigitcha topolma s tadbir: –Nimaga? He bo ldi? Shunday tunda... Bas…[U. Azim. Saylanma. 16-b] ʻ She’rda qo‘llanilgan harakat tarzi shakli ham yuqoridagi qolip asosida o‘zining xususiy grammatik ma’nosini ifodalalab kelgan. Faqatgina, harakatni bajarish imkoniyatiga ega emaslik holati bilan farqlanib turadi. Shoir parchada harakat bajaruvchisining kechinmalarini yanada aniqroq ifodalab berish uchun ham bo‘lishsiz shaklda qo‘llaydi. Istak-xohishni amalga oshirish imkoniyati boru, lekin ayni pallada imkonsizlik holati mavjudligini ta’kidlab kelgan. Ucholmasdan qoldi jon-u tan, Osmon qayda? Qaradim ilkis... Sochin yoyib falakda, sho x-sha n ʻ ʼ Porlar quyosh – Barchinday bir qiz [U. Azim. Saylanma. 42-] Baxshi bobongizni bilmaysiz ammo, Bu ayyor o yinda sizlarni yutdim! ʻ Menga berolmaysiz hech qanday baho – Oyoqyalang bo lib dunyodan o tdim... ʻ ʻ [U. Azim. Saylanma. 42-b] Kutib oldi uni ham sho xlik. ʻ Ochganicha keng quchog ini, ʻ Nimagadir sho xlik ham qiziq! ʻ Bosolmadi dil chanqog ini ʻ [U. Azim. Saylanma. 50-b] Portlay dedi nogahon ko ksim, ʻ Ko zlarimga urildi quyosh. ʻ Sen nedandir og rinib, o ksib, ʻ ʻ O ltirarding ʻ ko tarolmay ʻ bosh [U. Azim. Saylanma. 50-b] Misralar da ham harakat tarzi shakllari ucholmasdan, berolmaysiz , bosolmadi, ko tarolmay ʻ bo‘lishsiz holatda qo‘llanilgan. Faqatgina harakatni bajarish imkoniyatiga va qobiliyatiga egalik jihatidan farqlanadi. Aynan mazkur xususiyatlarni bajara olmaslik jihatini ifodalash uchun harakat tarzi shakllarini bo‘lishsiz shaklda qo‘llaydi. Ya’ni, harakatni bajaruvchisining kuchli istak-xohishi, orzu-armonlari, ichki iztiroblari mavjud bo‘lsa-da, imkonsizlik holati tasvirlanadi. Baxtiqaro Medeya, kechir! Boshqa safar yig laydurman senga qo shilib, ʻ ʻ Ammo hozir men shunchalar baxtiyormanki, Agar senga quvonchimni tushuntirolsam , O layotgan ishq azasin bir dam unutib, ʻ Lablaringda xanda o ynab qolsa ajabmas (U. Azim. Saylanma. 71-b) ʻ Havo quyuq edi. Kecha bejon, keng... Hech umid yo q edi oydin ro zimdan. ʻ ʻ Vaqtga (o n yil avval) ʻ kelolmadim teng, Vaqt uchdi ajratib meni o zimdan (U. Azim. Saylanma. ʻ 89 -b) Asli kasbi bo lsa ham firoq ʻ Chidolmadi keksa kapitan, Xotinini to lqinday oppoq, ʻ Sochlariga ko mildi birdan ʻ (U. Azim. Saylanma. 92-b) Bu osmon – zil-zambil. Juda zil. Juda. O, yana bo yimga osilgan hayot. ʻ Yunus Misqol pari shirin uyquda, Tablaning eshigin ocholmas G irot ʻ (U. Azim. Saylanma. 415-b) Mazkur misralarda ham harakat tarzi shakllari kelolmadim, chidolmadim, ocholmas bo‘lishsiz holatda qo‘llanilgan bo‘lib, harakatni bajarish imkoniyatiga ega emaslik jihatdan bir xil xususiyatga ega. Harakatni bajaruvchisining kuchli istak-xohishi, orzu-armonlari, ichki iztiroblari, ayriliq, firoq, g‘azab, nafrat, quvonch kabi hissiyotlarini ifodalash uchun ham, shoir harakat tarzi shakllarining ichki rang-baranglikni ifodalash jihatlarini inobatga olib ulardan foydalanadi. Tejamlilik asosida qo‘llanilishi esa, shaklan sodda va ixchamlikni, mazmunan ohangdorlikni ta’minlaydi. Bandalikda chohga tushsang, Chiqolmaysan, Qorajon – Chunki sening peshonangda Boychiborday oting yo q, ʻ Bekligingda oq o tovni ʻ Tikolmassan , Qorajon – Chunki sening taqdiringda Barchinoyday xotin yo q. ʻ Lashkar tortib, yov ustiga Yurolmaysan, Qorajon – Chunki senga qismat dushman – Omad yo qdir, burding yo q. ʻ ʻ Boshingda toj – shohlik gashtin Surolmaysan , Qorajon – Chunki sening madadkoring – Qo ng irotday yurting yo qʻ ʻ ʻ (U. Azim. Saylanma. 411-b). Mazkur she’rda esa, harakat tarzi shakllarining 4 o‘rinda fonetik tejamlilik asosida qo‘llanilishi kuzatiladi. Chiqolmaysan , t ikolmassan , y urolmaysan , surolmaysan kabi harakat tarzi shakllarida eliziya hodisasi unli bilan tugovchi yetakchi fe’lning unli bilan boshlanuvchi ko‘makchi fe’lga birikishi natijasida ravishdosh yasovchi – a affiksining tushib qolish holatini ko‘rish mumkin. Shoir Usmon Azim she’riyatida tejamlilik tamoyilining fonetik qisqaruv hodisasi ham keng qo‘llanilgan. Fonetik qisqaruv ravishdosh shakli yasovachi -a / - y affikslari bilan yuzaga chiqqanligini kuzatamiz. Shoirning bunday qo‘llashiga sabab vazn o‘lchoviga qat’iy rioya qilgani, bo‘g‘inlar miqdorining teng bo‘lishini ta’minlagan. Shuningdek, so‘zlarni bunday shaklda qo‘llash orqali harakat tarzi shakllarining semasiga putur yetkazmagan holda she’rdagi ma’noni yanada aniq ifodalashga erisha olgan. Ba’zi she’rlarida esa, shoir misraning ma’nosini yanada konkret ifodalash, ta’kidlash hamda ochib berish maqsadida harakat tarzi shakllarini inversiya asosida qo‘llaydi. M azkur she’rda ham inversiya asosida qo‘llanilib, kesim misra boshida qo‘llaniladi. Fe’lning leksik ma’nosi ma’lum leksik – semantik tipning vakili bo‘lib, u o‘zida ma’lum ot kategoriyasi bilan birlashishga xoslangan kategorial belgini ham aks ettiradi. Shu bilan birga fe’llar o‘z ichida ma’lum ma’no asosida birlashgan mazmuniy maydonlarni ham hosil qiladi. Fe’l gapning ham mazmuniy, ham grammatik markazini tashkil qiladi. Shuning uchun ham u faqat leksik, morfologik jihatdangina emas, sintaktik nuqtai nazardan ham e’tibor markazida turadi 1 . Harakat tarzi shakllari ayni shu jihati bilan poetik matnning ohangdorligini, jozibadorligini, harakat-holat bajaruvchisining belgi-xususiyatlarini, turli ma’no nozikliklarini, lirik qahramon his-tuyg‘ularini o‘quvchi qalbiga yetib borishiga yordam beradi. Shu bilan birgalikda shaklan sodda va ixchamlikni, mazmunan esa, rang-baranglikni ta’minlaydi. 1 Нурмонов А. ва бошқалар. Ўзбек тилининг мазмуний синтаксиси. – Тошкент: Фан, 1992. – Б. 51. № Harakat tarzi shakli Ravishdosh shakli va ko‘makchi fe’l Tejamlilik holatida qo‘llanilishi 1 . qol a olsaydim -a + ol qololsaydim 2. qayta olamizmi -a + ol qaytolamizmi 3. topa olmas -a + ol topolmas 4. ucha olmasdan -a + ol ucholmasdan 5. ber a olmaysiz -a + ol berolmaysiz 6. ol a olmay -a + ol ololmay 7. tushuntira olsam -a + ol tushuntirolsam 8. ko tarʻ a olmay -a + ol ko tarolmay ʻ 9. kel a olmadim -a + ol kelolmadim 10. c hid ay olmadi -a + ol chidolmadi 11. och a olmas -a + ol ocholmas 12. chiq a olmaysan -a + ol chiqolmaysan 13. tik a olmassan -a + ol tikolmassan 14. y ur a olmaysan -a + ol yurolmaysan 15. sur a olmaysan -a + ol s urolmaysan 16. bo l ʻ a olmadi -a + ol bo lolmadi ʻ Yuqorida tahlil qilib o‘tganimizdek, saylanmada harakat tarzi shakllarining tejamlilik holatida qo‘llanilishi ja’mi 16 tani tashkil qiladi. 15 tasida ol ko‘makchi fe’lining yetakchi fe’lga ravishdosh yasovchi -a bilan, faqatgina 1 tasida -y bilan tejamlilik asosida birikishi kuzatiladi. Ol ko‘makchi fe’li misollarning barchasida kelsa-da, xususiy grammatik ma’nolari o‘z umumiy grammatik ma’nolariga yetib borishi uchun darajalangan oraliq grammatik ma’nolar bosqichini bosib o‘tishi jihatdan farq qiladi. Quyidagi jadvalda harakat tarzi shakllarining ayni shu jihatini ko‘rsatib o‘tamiz: Tarz – qobiliyat – qodirlik ketma-ketligidan jismoniy va aqliy faoliyat – aqliy qobiliyat tarzida davom ettiriladi. Aynan mazkur jadval asosida har bir harakat tarzi shaklini kontekst bilan bog‘liq holatda xususiy grammatik ma’nolarini aniqlashga harakat qildik. Ma’lum nutqiy jarayonda yetakchi fe’l leksema, ravishdosh shakli va sintaktik omillar ta’sirida o‘ziga xoslik kasb etib, turlicha rang-barang ma’nolarni ifodalab keladi. Har bir harakat tarzi shaklining yuqorida ta’kidlaganlar ta’sirida turlicha ma’no ifodalashini keying jadvalda ko‘rsatib berishga harakat qilamiz. № Harakat tarzi shakli harakatni bajarish imkoniyatiga egalik (ega emaslik) harakatni bajarish qobiliyatiga egalik (ega emaslik) 1 . qol a olsaydim qololsaydim 2. qayta olamizmi qaytolamizmi 3. topa olmas topolmas 4. ucha olmasdan ucholmasdan 5. ber a olmaysiz berolmaysiz 6. ol a olmay ololmay 7. tushuntira olsam tushuntirolsam 8. ko tarʻ a olmay ko tarolmay ʻ 9. kel a olmadim kelolmadim 10. c hid ay olmadi chidolmadi 11. och a olmas ocholmas 12. chiq a olmaysan chiqolmaysan 13. tik a olmassan tikolmassan 14. y ur a olmaysan yurolmaysan 15. sur a olmaysan s urolmaysan 16. bo l ʻ a olmadi bo lolmadi ʻ jismoniy va aqliy faoliyat harakatni bajarish imkoniyatiga egalik -a/y+ol aqliy faoliyat harakatni bajarish qobiliyatiga egalik -a/y+bil Jadvaldan ko‘rinadiki, ol ko‘makchi fe’lining konteks bilan bog‘liq holatdagi xususiy grammatik ma’nosi obyektning harakatni bajarish imkoniyati va qobiliyati jihatdan 11/ 5. Xususiy garmmatik ma’nosiga ko‘ra harakatni bajarish imkoniyati kengroq ekan. Xulosa qilib aytish mumkinki, shoir Usmon Azim she’riyatida uchraydigan harakat tarzi shakllaridagi fone t ik tejamlilik hodisasi alohida ahamiyatga ega. Tildagi mazkur hodisalardan shoirlar she’riy matnda ma’lum o‘rinlarda vazndagi o‘lchovlilik hamda nutqiy ixchamlikka, ma’no tomondan esa aniqlikka erishish maqsadida foydalangan. Umumiy xulosalar Harakat tarzi shakllarining she’riy matnlarda qo‘llanilish xususiyatlarini o‘rganish yuzasidan olib borilgan kuzatishlar bizni quyidagi xulosalarga olib keldi. Harakat tarzi shakllari matnni hosil qiluvchi asosiy komponentlardan biri bo‘lib, matn hosil bo‘lishida asosiy rol o‘ynaydi va ma’noni kuchaytirish, to‘ldirish uchun xizmat qiladi. Asosan, barcha harakat tarzi shakllari birikishiga ko‘ra quyidagi guruhlarga ajraladi: a) -a/y va -(i)b ravishdoshi bilan birikib, alohida-alohida ma’no ifodalovchi harakat tarzi shakllari; b) -a/y va - (i)b ravishdoshi bilan birikib, bir xil ma’no ifodalovchi harakat tarzi shakllari; v) faqat -a/y ravishdoshi bilan yasaluvchi harakat tarzi shakllari; g) faqat - (i)b ravishdoshi bilan yasaluvchi harakat tarzi shakllari aniqlandi. O‘zbek tilidagi ja’mi 16 ta ko‘makchi fe’l: qo‘y, tush, chiq, yot, yur, o‘tir, kel, yubor, tashla, bo‘l, yot, o‘l, bit, o‘t, boq, qara kabilar faqat ravishdosh yasovchi – (i)b qo‘shimchasi bilan biriksa, -a, -y bilan 3 tasi: boshla, yoz, bil kabilar birikib keladi. Qolgan 8 ta ko‘makchi fe’l: ol, ber, qol, bor, ko‘r tur, ket va sol kabilar esa, ravishdosh yasovchi har ikkala qo‘shimcha bilan birikib kelishini kuzatdik. Harakat tarzi shakli atamasini qo‘llanishiga kelsak, ko‘makchi fe’llar matn tarkibida yetakchi fe’ldan anglashilgan ish harakatning tarzini ifodalaganligi bois ham harakat tarzi atamasini qo‘llash mumkin bo‘ladi. Harakat tarzi shakli faqat ko‘makchi fe’ldangina iborat emas, balki ravishdosh shakli +ko‘makchi fe’l ko‘rinishidagi murakkab qurilmaga ega bo‘lib, sintaktik-analitik shakl hisoblanadi. Ba’zan esa ko‘makchi fe’llarni mustaqil fe’ldan farqlash qiyin bo‘lishi mumkin. Bunday holatda ko‘pincha matn tarkibida aniq bo‘ladi. Ba’zan esa, matn tarkibida yetakchi fe’l juft va takroriy holatda, shunigdek uyushiq holatda ham kelishi mumkin. Bunday holatda yetakchi fe’l asosan, matn tarkibida bir xil so‘roqqa javob bo‘ladi, bir xil vazifani bajaradi va asosiy matn hosil qiluvchi komponent bo‘lib keladi. Ya’ni, ba’zan uyushiq holatda kelib, ma’noni kuchaytirish uchun xizmat qilib keladi. Matn tarkibida barcha ko‘makchi fe’llar turli xil leksik- semantik ma’nolarni ifodalab keladi. Harakat tarzi shakllari bo‘yicha bir qator tilshunoslar tomonidan jumladan, A.G‘ulomov, A.Hojiyev, U.Tursunov, R.Sayfullayeva, M.Qurbonova, B.Mengliyev, B.Bahriddinova, O.Shukurov, D.Yuldasheva singari olimlarning harakat tarzi shakllarining paradigmasi, ularning leksik-semantik xususiyatlariga, matn strukturasi tarkib topishida va kommunikativ mazmunning hosil qilinishida harakat tarzi shakllarining o‘rniga doir yaratilgan bir qancha darsliklar, monografiyalar, nomzodlik ishlari himoya qilingan bo‘lib, ana shu to‘plangan tajribalar asosida harakat tarzi shakllarining nazmiy va nasriy matn strukturasi tarkib topishida va kommunikativ mazmunning hosil qilinishidagi o‘rnini aniqlash bo‘yicha kuzatishlar olib borildi. Nazmiy va nasriy matn tarkibida qo‘llaniluvchi harakat tarzi shakllarining har biri o‘zining xususiy va umumiy grammatik ma’nolariga ko‘ra turli xil rang barang qo‘shimcha ma’nolarni ifodalash uchun xizmat qiladi. Matn tarkibida harakat tarzi shakllarining har biri o‘ziga xos xususiyatlari bo‘lishi bilan birga ma’no va vazifalariga ko‘ra ma’lum guruhlarga bo‘linadi. Semantik xususiyatiga ko‘ra harakat tarzi shakllari uch guruhga ya’ni, harakat tarzining belgisini ko‘rsatuvchi, modal ma’nolarni ifodalovchi va yo‘nalish ma’nosini ifodalovchi kabi. Harakat tarzining belgisini ifodalovchi ko‘makchi fe’llar matn tarkibida ma’no va vazifasiga ko‘ra o‘zaro yana guruhlarga bo‘linadi. Mazkur ko‘makchilar harakatning qay tarzda bajarilish nuqtasiga ko‘ra, harakatning bir martaligini ifodalashiga ko‘ra, harakatning bir lahzada bajarilishiga ko‘ra va boshqa bir qator ma’nolarni ifodalashiga ko‘ra guruhlarga bo‘linishi aniqlandi. Usmon Azimning dramatik asarlaridan biri “Bir qadam yo‘l” tanlab olingan. Mazkur dramatik asarda yozuvchi turli xil personajlar nutqida ularning o‘ziga xos xarakterini, yashash tarzini, turli xil ma’no nozikliklarini ifodalash uchun qo‘llangan. Asarda jarayonning ma’lum muddatdan beri takror va muntazam davom etayotganligi, to‘liq tugallanganligi mazmuni anglashilgan. Dramadagi harakat tarzi shakllari qahramonlarning bajargan biror harakatiga qo‘shimcha ma’no yuklashga xizmat qilgan. Usmon Azimning “Bir qadam yo‘l” dramatik asari va “Saylanma”si tarkibida qo‘llanilgan harakat tarzi fe’llari taqqoslab ko‘rilganda, she’riy matn tarkibida harakat tarzi fe’llari( yetakchi fe’l+ ko’makchi fe’l) ning inversiya holatini uchratishimiz mumkin. Bu holat esa, narsiy matnlarda qo‘llanilmagan. She’riy matn tarkibida esa, qofiya va ritm talabidan kelib chiqib, inversiyadan unumli foydalanilgan. Qofiya va ritm talabiga to‘la erishish uchun adib ko‘makchi fe’lga yuklamaning ayrim turlarini ham biriktirib qo‘llagan. Har ikkala asarni tahlil qilish mobaynida tarz fe’llari faqatgina harakatga emas, balki holatga nisbatan ham qo‘llanilganligini ko‘rishimiz mumkin.Masalan, matnlarda qaltiray boshladi , tushkunlikka tushib qoldi kabi bir qancha holat fe’llarini ko‘rishimiz mumkin.Yuqoridagi fikrlarga tayanadigan bo‘lsak, tarz fe’llarini “harakat tarzi shakllari”, deb atash u qadar to‘g‘ri bo‘lmaydi, nazarimda. Chunki, ko‘pgina o‘rinlarda holat fe’llarining ham tarzini ham ifodalab keladi. Usmon Azim she’riyatida uchraydigan harakat tarzi shakllaridagi fonetik tejamlilik hodisasi alohida ahamiyatga ega. Tildagi mazkur hodisalardan shoir she’riy matnda ma’lum o‘rinlarda vazndagi o‘lchovlilik hamda nutqiy ixchamlikka, ma’no tomondan esa aniqlikka erishish maqsadida foydalangan. Fe’lning harakat tarzi shakllari sintaktik vazifasiga ko‘ra kesim vazifasida keladi. Shoir “S aylanma ”si da harakat tarzi shakllarining tejamlilik holatida qo‘llanilishi ja’mi 16 tani tashkil qiladi. 15 tasida ol ko‘makchi fe’lining yetakchi fe’lga ravishdosh yasovchi -a bilan, faqatgina 1 tasida -y bilan tejamlilik asosida birikishi kuzatiladi. Ol ko‘makchi fe’li misollarning barchasida kelsa-da, xususiy grammatik ma’nolari o‘z umumiy grammatik ma’nolariga yetib borishi uchun darajalangan oraliq grammatik ma’nolar bosqichini bosib o‘tishi jihatdan farq qiladi. Quyidagi jadvalda harakat tarzi shakllarining ayni shu jihatini ko‘rsatib o‘tamiz: Tarz – qobiliyat – qodirlik ketma-ketligidan jismoniy va aqliy faoliyat – aqliy qobiliyat tarzidagi xususiy grammatik ma’nolari aniqlandi. Umuman olganda, barcha harakat tarzi shakllari matn strukturasi tarkibida va kommunikativ mazmunning hosil qilinishida o‘ziga xos xususiyatlari bilan alohida o‘rin egallaydi. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati. I. Ijtimoiy siyosiy adabiyotlar: 1. Мирзиёев Ш. Ўзбек тилига давлат тили мақоми берилганининг ўттиз йиллигига бағишланган тантанали маросимдаги нутқи // “Халқ сўзи”, 2019 йил, 22 октябрь. 2. Мирзиёев Ш. Ўзбек тилининг давлат тили сифатидаги нуфузи ва мавқеини тубдан ошириш чора-тадбирлари тўғрисидаги 2019 йил 21 октябр даги ПФ-5850-сон Фармони. II. Илмий – назарий адбиётлар: 3. Абдураҳмонов Ғ. Ўзбек тили грамматикаси. – Тошкент: Ўқитувчи, 1996. – 246 б. 4. Аъламова М. Ўзбек тилидаги феъларда нисбат категорияси. – Тошкент: Фан, 1992. – 144 б. 5. Баҳриддинова Б. Феъл луғавий шакллари тизими: Феълнинг тур катигорияси. Филол. фан. номз. дис. – Самарқанд, 2002. – 135 б. 6. Баҳриддинова Б. Ҳаракат тарзи луғавий шакллари хусусида // Тил ва адабиёт таълими. 2002. – № 1. – Б. 51-54. 7. Ваққосова Д., Дўстматова Ғ. Тур феълининг нутқий хусусиятлари ҳақида. // Ўзбек тили ва адабиёти. 2001. – № 3. – Б. 70-72 б. 8. Жўраев Б. Ҳозирги замон ўзбек тилида кўмакчи феълларнинг қўлланиши ва маъноси // Ўзбек тили грамматикаси ва пунктуацияси масалалари. – Тошкент, 1953. – Б. 255-266. 9. Йўлдошев Б. Матнни ўрганишнинг лингвостатистик методлари. – Самарқанд, 2008. – 90 б. 10. Йўлдошев М. Бадиий матн ва унинг лингвопоэтик таҳлили асослари. – Тошкент: Фан, 2007. – 123 б. 11. Искандарова Ш. Тил системасига майдон асосида ёндашув. – Тошкент: Фан, 2007. – 121 б. 12. Йўлдошев М. Бадиий матн ва унинг лингвопоэтик асослари. – Тошкент: Фан, 2007. – 123 б. 13. Каримова Г. Айрим феълларнинг кўмакчилашуви ҳақида. // Тил ва адабиёт таълими. 2002. – № 2. – Б. 27-29. 14. Маҳмудов Н. Тилимизнинг тилло сандиғи. – Тошкент: Ғафур Ғулом номидаги нашриёт-матбаа уйи, 2012. – 152 б. 15. Махмудов Н., Нурмонов А. Ўзбек тилининг назарий грамматикаси. – Тошкент: Ўқитувчи, 1995. – 228 б. 16. Менглиев Б.Р. Морфологик воситаларнинг маъновий хусусиятлари ва синтактик имкониятлари. Фил. фан. номз. дис. – Бухоро, 1995. – 144 б. 17. Муҳаммедова С. Ўзбек тилида йўналма ҳаракат феълларининг предикативлиги ва валентлиги. Фил. фан. номз. дис. ... автореф. – Тошкент, 1999. – 22 б. 18. Муҳамедова С. Ўзбек тилидаги вертикал ҳаракат феълларининг хусусиятлари. // Тил ва адабиёт таълими. 2003. – № 3. – Б. 47-51. 19. Муҳамедова С. Ўзбек тилидаги ҳаракат феълларининг семантик таснифи // Ўзбек тили ва адабиёти. 2004. – № 4. – Б. 54-59. 20. Неъматов Ҳ. Феъл, унинг форма ва категориятлари // Ўзбек тили ва адабиёти. 1972. – № 1. – Б. 39-47. 21. Нурмонов А. Нутқий фаолият ва сўзловчи шахс // Раҳматулла Қўнғуровнинг илмий мероси ва ўзбек тилшунослиги масалалари. – Самарқанд, 2008. – Б. 154-156. 22. Нурмонов А., Махмудов Н., Аҳмедов А., Солихўжаева С. Ўзбек тилининг мазмуний синтаксиси. – Тошкент: Фан, 1992. – 292 б. 23. Нурмонов А., Шаҳобиддинова Ш., Искандарова Ш., Набиева Д. Ўзбек тилининг назарий грамматикаси. – Тошкент: Янги аср авлоди, 2001. – 164 б. 24. Расулов Р. Ўзбек тили феълларининг маъно тузилиши. – Тошкент: Фан, 2005. – 143 б. 25. Расулов Р., Муҳамедова С. Муайян ҳаракат феълларининг маъно тузилиши // Ўзбек тили ва адабиёти. 2003. – № 3. – Б. 26-29. 26. Раҳматуллаев Ш. Ўзбек тилида феъл фраземаларнинг боғлашуви. – Тошкент: Университет нашриёти, 1992. – 128 б. 27. Раҳматуллаев Ш. Ҳозирги ўзбек адабий тили. Дарслик . – Тошкент: Университет нашриёти , 2006. – 464 б. 28. Сайфуллаева Р., Менглиев Б,, Боқиева Г., Қурбонова М., Юсупова З., Абузалова М. Ҳозирги ўзбек адабий тили. – Тошкент, 2009. – 288 б. 29. Султонсаидова С. Феъл лексемаларда ўтимли-ўтимсизлик ва бошқарув. – Тошкент: Фан, 1992. – 97 б. 30. Содиқов Б. Бўл кўмакчи феълининг макон келишикларидаги сўзлар билан қўлланиши // Ўзбек тили ва адабиёти. 1983. – № 1. – Б. 61-64. 31. Содиқова М. Феъл стилистикаси. – Тошкент: Фан, 1975. – 107 б. 32. Турсунов У., Мухторов Ж. Ҳозирги ўзбек адабий тили. Морфология. –Тошкент: Фан, 1992. 33. Ўзбек тили грамматикаси. 1-том. Морфология. – Тошкент: Фан, 1975. – 610 б. 34. Ўринбоев Б., Ўринбоева Д. Улуғ Турсун ва Самарқанд тилшунослик мактаби. – Самарқанд, 2004. – 79 б. 35. Шукуров О. Ҳаракат тарзи шакллари парадигмаси. Филол. фанлари номзоди. дисс. ... автореф. – Самарқанд, 2005. – 24 б. 36. Шарипов Ф. Ҳозирги ўзбек адабий тилида ҳаракат тарзини ифодаловчи феъл шакллари. // Тил ва адабиёт таълими. 2005. – № 5. – Б. 34- 37. 37. Шоабдурахмонов Ш., Асқарова М., Ҳожиев А., Расулов И., Дониёров Х. Ҳозирги ўзбек адабий тили. – Тошкент: Ўқитувчи, 1980. – 447 б. 38. Шукуров Ш. Феъл тарихидан. –Тошкент: Фан, 1970. – 107 б. 39. Шукуров Ш. Ўзбек тилида феъл замонлари тараққиёти. – Тошкент: Фан, 1976. – 158 б. 40. Шукуров Ш. Ўзбек тилида феъл майллари тараққиёти. – Тошкент: Фан, 1980. – 141 б. 41. Ғуломов А. Феъл. – Тошкент: Фан, 1954. – 88 б. 42. Ҳожиев А. Ўзбек тили аналитик феълларининг моҳияти // Ўзбек тили ва адабиёти , 2012. № 5. –Б. 18-19. 43. Ҳожиев А. Ўзбек тилида кўмакчи феъллар. – Тошкент: Фан, 1966. – 222 б. 44. Ҳожиев А. Феъл. – Тошкент: Фан, 1973. – 192 б. 45. Ҳожиев А. Тўлиқсиз феъл. – Тошкент: Фан, 1970. – 263 б. 46. Ҳожиев А. Ўзбек тилининг изоҳли луғатида феълларнинг берилиши // Ўзбек тили ва адабиёти. 1962. – № 5. – Б.27-31. 47. Ҳожиев А. Ўзбек тилшунослигнинг долзарб муаммолари // Ўзбек тили ва адабиёти. 2009. – № 2. – Б. 25-35. 48. Ҳожиев А. Тўлиқсиз феъл. –Тошкент: Фан, 1970. – 261 б. 49. Ҳожиев А. Ўзбек тилшунослигининг долзарб муаммолари (олтинчи мақола) // Ўзбек тили ва адабиёти. – Тошкент, 2007. № 3. – Б. 3-13. III Lug‘atlar: 50. Ҳожиев А. Тилшунослик терминларининг изоҳли луғати. Тошкент: Ўзбекистон миллий энциклопедияси, 2002. – 168 б. 51. Ўзбек тилининг изоҳли луғати. 5 жилдли. А. Мадвалиев таҳрири остида. 4-жилд. – Тошкент: “Ўзбекистон миллий энсиклопедияси” Давлат илмий нашриёти, 2006. 1 -том . – 680 б. 52. Ўзбек тилининг изоҳли луғати. 5 жилдли. А. Мадвалиев таҳрири остида. 2-жилд. – Тошкент: “Ўзбекистон миллий энсиклопедияси” Давлат илмий нашриёти, 2006. 2 -том – 671 б. 53. Ўзбек тилининг изоҳли луғати. 5 жилдли. А. Мадвалиев таҳрири остида. 3-жилд. – Тошкент: “Ўзбекистон миллий энсиклопедияси” Давлат илмий нашриёти, 2006. 3 -том – 687 б. 54. Ўзбек тилининг изоҳли луғати. 5 жилдли. А. Мадвалиев таҳрири остида. 4-жилд. – Тошкент: “Ўзбекистон миллий энсиклопедияси” Давлат илмий нашриёти, 2006. 4-том – 606 б. 55. Ўзбек тилининг изоҳли луғати. 5 жилдли. А. Мадвалиев таҳрири остида. 5-жилд. – Тошкент: “Ўзбекистон миллий энсиклопедияси” Давлат илмий нашриёти, 2006. 5-том – 597 б. IV Badiiy adabiyotlar: 56. Усмон Азим. Сайланма. Шеърлар. – Тошкент: Шарқ, 1995. – 432 б. 57. Usmon Azim. Adibning umri. – Toshkent, 2005. – 433 b.

SHE’RIY MATNLARDA HARAKAT TARZI SHAKLLARINING QO‘LLANILISH XUSUSIYATLARI MUNDARIJA KIRISH……………………………………………………………………………. I BOB. FE’LNING HARAKAT TARZI KATEGORIYASI VA UNING O‘ZBEK TILSHUNOSLIGIDA O‘RGANILISHI……………………………… I.1. Fe’lning harakat tarzi kategoriyasi va uning o‘ziga xos xususiyatlari…………. I.2. Harakat tarzi shakllarining o‘rganilish tarixi…………………………………… II BOB. HARAKAT TARZI SHAKLLARINING BADIIY-USLUBIY VAZIFALARI…………………………………………………………………….. II.1. Harakat tarzi shakllarining she’riy matnlarda qo‘llanilish xususiyatlari………. II.2. Harakat tarzi shakllarining nasriy matnlarda qo‘llanilish xususiyatlari……….. II.3. Harakat tarzi shakllari va tildagi tejamlilik tamoyili…………………………… XULOSA…………………………………………………………………………… FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI……………………………..

ISHNING UMUMIY TAVSIFI Mavzuning dolzarbligi . So‘nggi yillarda jamiyatimizda bo‘layotgan tub o‘zgarishlar ijtimoiy hayotning barcha jabhalarida o‘z aksini topmoqda. Ilm-fan va texnikaning jadallik bilan taraqqiy etishi yangidan-yangi kashfiyotlarni yuzaga keltirmoqda. “ Т urkiy tillarning katta oilasiga mansub bo‘lgan o‘zbek tilining tarixi xalqimizning ko‘p asrlik kechmishi, uning orzu-intilishlari, dard-u armonlari zafarlari va g‘alabalari bilan chambarchas bog‘liqdir. Ajdodlarimiz, ota- bobolarimiz aynan ona tilimiz orqali jahonga o‘z so‘zini aytib kelganlar. Shu tilda buyuk madaniyat namunalarini, ulkan ilmiy kashfiyotlar, badiiy durdonalar yaratganlar ” 1 . Bu esa jamiyat taraqqiyoti uchun asosiy vosita bo‘lib xizmat qiladi. O‘zbek tilshunosligi bugungi kunda til va uning birliklarini an’anaviy hamda sistem-struktur jihatdan batafsil tadqiq etish bilan bir qatorda, kommunikatsiya, ya’ni muloqot faoliyati bilan bog‘liq hodisalar tahliliga ham jiddiy e’tibor qaratmoqda. Ma’lumki, nutqiy muloqot muhitida tilning yaratuvchanlik, ijodkorlik imkoniyati to‘la namoyon bo‘ladi. Bu imkoniyat nutqiy muloqot faoliyatining mahsuli bo‘lgan matnda o‘z aksini to‘la topadi. Bugungi o‘zbek zamonaviy tilshunosligi til hodisalarini inson omili nuqtai nazaridan tahlil etish tamoyilini tanladi 2 . Ma’lumki, uzoq davrlargacha tilshunoslar so‘zlovchining «mahsuloti» bo‘lgan jumlani o‘rganishga asosiy e’tibor berdilar. Bu jumlani yaratgan shaxs (subyekt) esa nazardan chetda qoldi. Vaholanki, har bir aniq jumlada so‘zlovchining ruhiyati, madaniyati, dunyoqarashi va boshqalar o‘z ifodasini topadi. Shu tufayli ham so‘zlovchining gapiga qarab, uning kimligi haqida hukm chiqarish mumkin bo‘ladi. Bu esa til birligi bo‘lgan gapning qoliplari aniq sharoitda jumlalar orqali yuzaga chiqib, naqadar rang-barang qo‘shimcha axborot 1 Президент Шавкат Мирзиёевнинг ўзбек тилига давлат тили мақоми берилганининг ўттиз йиллигига бағишланган тантанали маросимдаги нутқи // “Халқ сўзи”, 2019 йил, 22 октябрь. 2 Нурмонов А. Нутқий фаолият ва сўзловчи шахс //Раҳматулла Қўнғуровнинг илмий мероси ва ўзбек тилшунослиги масалалари. –Самарқанд, 2008. -Б. 154-156.

bildirishidan dalolat beradi 1 . M atnning hosil qilinishida aksariyat lisoniy birliklar unga «qurilish materiali» sifatida ishtirok etadi. Harakat tarzi shakllari ham bundan mustasno emas, ammo ularning lisoniy va nutqiy imkoniyatlari yetarli darajada tadqiq etilmagan. Ayniqsa, ularning matn shakllantirish imkoniyatlarini o‘rganish, she’riy hamda nazmiy matnda qo‘llanilish jihatlarini tadqiq qilish, shuningdek, tildagi tejamlilik tamoyili bilan bog‘liqligini tahlil qilish endilikda amalga oshirilish lozim bo‘lgan muhim ishlardandir va xuddi shu jihat tadqiqotimizning ilmiy yangiligini belgilaydi. Demak, fe’l so‘z turkumi va uning asosiy grammatik kategoriyalaridan bo‘lgan harakat tarzi shakllarinini o‘rganish va uning matn mazmunning yaxlitligini ta’minlashda tutgan o‘rnini aniqlash, shoir va yozuvchilarning o‘ziga xos individual uslubini ochib berishda harakat tarzi shakllarining tutgan o‘rninini izchil tahlil etish o‘zbek tilshunosligi uchun nihoyatda muhim. O‘zbek tilshunosligida harakat tarzi shakllari ma’lum darajada O‘zbekiston fanlar akademiyasining akademigi, professor, A.Hojiyev o‘zining «O‘zbek tilida ko‘makchi fe’llar» nomli monografiyasida grammatik nuqtayi nazardan o‘rgangan. Ko‘makchi fe’llarning ma’noviy ottenkalari, subyektiv munosabat ifodalash imkoniyatlarini batafsil yoritib bergan. Hozirgi kunda tilshunoslikning alohida sohasi sifatida shakllangan matn tilshunosligi doirasida ko‘makchi fe’llarning ma’lum bir qismi bo‘lgan harakat tarzi shakllari va ularning matn shakllantirish imkoniyatlari, poetik va nasriy matnning strukturaviy va mazmuniy yaxlitligining ta’minlanishida ularning o‘ziga xos o‘rnini aniqlash va tahlil etish soha tilshunosligining rivojlanishi uchun g‘oyat muhim sanaladi. Shuningdek, harakat tarzi shakllarining zamon, mayl, modallik, ba’zan jins kategoriyasiga munosabati masalasini, ularning badiiy-uslubiy vazifalarini, tejamlilik hodisasini yuzaga keltirishdagi o‘rnini belgilash hamda nomlanishidagi sinonimlik masalasiga munosabat bildirish ham juda muhim ishlardan hisoblanadi. Bu esa tanlangan mavzuning dolzarbligidan dalolat beradi. 1 Нурмонов А., Ҳакимов М. Лингвистик прагматиканинг назарий шаклланиши. «Ўзбек тили ва адабиёти», 2001, №4. – Б.56

Tadqiqot maqsadi va vazifalari. Harakat tarzi shakllarining badiiy-uslubiy vazifalarini aniqlash, Usmon Azim she’riyatida hamda nasriy matnlarda qo‘llanilish imkoniyatlarini ochib berish, tejamlilik hodisasini yuzaga keltirishdagi o‘rnini tahlil qilishdan iborat. Mazkur malakaviy bitiruv ishida quyidagi vazifalarni amalga oshirishni ko‘zda tutganmiz: - harakat tarzi shakllarining o‘ziga xos xususiyatlarini ochib berish; - o‘zbek tilshunosligida harakat tarzi shakllarining tadqiq etilishi bilan bog‘liq tadqiqotlarni o‘rganish, ularga munosabat bildirish, mavzuning o‘rganilganlik darajasidan kelib chiqib, aniq tadqiqot yo‘nalishini belgilab olish; - harakat tarzi shakllarining leksik jihatdan o‘ziga xosligini aniqlash; - harakat tarzi shakllarining Usmon Azim she’riyatida qo‘llanilish darajasini aniqlash; - harakat tarzi shakllarining nasriy matnlarda qo‘llanilish imkoniyatlarini tahlil qilish; - Usmon Azim she’riyatida qo‘llanilgan harakat tarzi shakllarining badiiy- uslubiy vazifalarini ochib berish; - badiiy matnda harakat tarzi shakllaridan foydalanish dagi o‘ziga xosliklar va ularning stilistik hamda funksional-semantik xususiyatlariga doir muayyan ilmiy- nazariy xulosalar chiqarish ; - harakat tarzi shakllarining nasriy va she’riy matnlarda qo‘llanish imkoniyatlarini tadqiq qilish, tejamlilik hodisasini yuzaga keltirishdagi o‘rni va rolini belgilash; Bitiruv ishining ilmiy yangiligi quyidagilar bilan belgilanadi: Harakat tarzi shakllarining o‘ziga xos xususiyatlarini ochib berishga e’tibor qaratildi; o‘zbek tilshunosligida harakat tarzi shakllarining tadqiq etilishi bilan bog‘liq tadqiqotlar o‘rganildi, munosabat bildirildi, mavzuning o‘rganilganlik darajasidan kelib chiqib, aniq tadqiqot yo‘nalishi belgilab olindi; Usmon Azim she’riyatida qo‘llanilgan harakat tarzi shakllarining badiiy- uslubiy vazifalari ochib berildi;

Nasriy matnlarda qo‘llanilgan harakat tarzi shakllarining badiiy-uslubiy vazifalari ochib berildi; Tildagi tejamlilik hodisasining harakat tarzi shakllarining ifodalanishi Usmon Azim she’riyati misolida maxsus tahlil etildi. Malakaviy bitiruv ishining metodologik asoslari va tadqiq usullari . Mavzuni yoritishda hozirgi kunda o‘zbek tilshunosligi qo‘lga kiritgan yutuqlardan, bayon qilingan nazariy fikrlardan, semantik-uslubiy, tavsifiy hamda statistik metodlardan foydalanildi. Shuningdek, A.G‘ulomov, A.Hojiyev, U.Tursunov, R.Sayfullayeva, M.Qurbonova, B.Mengliyev, B.Bahriddinova, O.Shukurov, D.Yuldashevalar va boshqalarning shu yo‘lda olib borgan kuzatishlaridagi nazariy qarashlar va tadqiq metodlariga ham tayanildi. Malakaviy bitiruv ishining nazariy va amaliy ahamiyati . Malakaviy bitiruv ishinig ahamiyati quyidagilarda namoyon bo‘ladi: Tadqiqotda erishilgan natijalardan oliy o‘quv yurtlarining Filologiya fakultetlarida harakat tarzi shakllarini o‘rganish bo‘yicha ilmiy tadqiqotlar olib borishda, maxsus kurs va seminarlar tashkil etishda foydalanish mumkin. Tadqiqotda to‘plangan materiallardan “Hozirgi o‘zbek tili” fanining morfologiya bo‘limi bo‘yicha qo‘llanmalar tayyorlashda, magistrlik dissertatsiyalari va bakalavrlar uchun malakaviy bitiruv ishlari yozishda foydalanish mumkin. Ishda to‘plangan misollar “Hozirgi o‘zbek tili” fani bo‘yicha amaliy dars mashg‘ulotlarini o‘tishda va mustaqil ta’limni bajarishda material vazifasini o‘taydi. Malakaviy bitiruv ishining tuzulishi va hajmi. Malakaviy bitiruv ishi ikki asosiy bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. Malakaviy bitiruv ishining umumiy hajmi 61 sahifani tashkil etadi.

O'xshashlar

BADIIY MATNLARDA UNDALMANING LINGVOPOETIK XUSUSIYATLARI
ОGAHIYNING SHE’RIY MEROSI.
NOAN’ANAVIY USLUB VA UNDA TIL BIRLIKLARINING QO‘LLANILISH XUSUSIYATLARI (FAXRIYOR SHE’RIYATI MISOLIDA)
chori avaz sheriyatining lisoniy xususiyatlari
RASMIY USLUBGA OID MATNLARDA SODDA GAP QURILISHI