logo

Tafakkur tarzi tushunchasi

Yuklangan vaqt:

10.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

6898.6943359375 KB
Tafakkur tarzi tushunchasi. PART-01
PART-02
PART-03 REJA:
Tafakkur tarzi tushunchasi .
Tafakkur   tarzi   xususida   asosiy  
yondashuvlar.  
Tafakkur tarzi va tafakkur inersiyasi.   PART  
  0 1Tafakkur   -   arabcha  so ’z  bo’lib,  o’zbek  tilidagi 
«fikrlash»,  «aqliy  bilish»  so’zlarining  sinonimi 
sifatida  qo’llaniladi.  Tafakkur  bilishning  yuqori 
bosqichidir.  Uning  mohiyatini  yaxshiroq 
tushunish  uchun  bilish  jarayonida  tutgan  o’rni, 
bilishning  boshqa  shakllari  bilan  bo’lgan 
munosabatini aniqlab olish zarur. 
Tafakkur  shakli   fikrning  mazmunini  tashkil 
etuvchi  elementlarning  bog’lanish  usuli,  uning 
strukturasi  (tuzilishi)dir.  Fikrlash  elementlari 
deganda,  predmetning  fikrda  ifoda  qilingan 
belgilari haqidagi axborotlar tushuniladi.   Tushuncha  –   tafakkurning  mantiqiy 
shakli / tushuncha  predmet  va  hodisalarning 
umumiy,  muhim  belgilarini  aks  ettiruvchi 
tafakkur shaklidir.  Tafakkur  uch  xil  shaklda:  tushuncha, 
hukm  (mulohaza)  va  xulosa  chiqarish 
shaklida mavjud .    
Hukm,  mulohaza   -  
predmetga  ma ’ lum  bir 
belgining  (xossaning, 
munosabatning)  xosligi  yoki 
xos  emasligini  ifodalovchi 
tafakkur shaklidir.  Xulosa chiqarish   -  tafakkurning 
mantiqiy  shakli  bo ’ lib ,  voqea  likni 
bilish  jarayonida  inson  yangi 
bilimlarga  ega  bo ’ladi.  Bu  bilimlar 
abstrakt  tafakkur  yordamida, 
mavjud bilimlarga asoslangan holda 
vujudga  keladi.  Bunday  bilimlarni 
hosil  qilish  mantiq  ilmida  xulosa 
chiqarish, deb ataladi.  Bilish   -  voqea  likning,  shu  jumladan, 
ong  hodisalarining  inson  miyasida 
subyektiv,  ideal  obrazlar  shaklida  aks 
etishidan  iborat.  Bilish  jarayonining 
asosini  va  oxirgi  maqsadini  amaliyot 
tashkil  etadi.  Barcha  hollarda  bilish 
insonning  hayotiy  faoliyati  bilan  u  yoki 
bu  darajada  bog’liq  bo’lgan,  uning 
ma’lum bir ehtiyojini qondirishi mumkin 
bo’lgan  narsalarni  tushunib  yetishga 
bo’ysundirilgan bo’ladi. Bilish jarayonini 
amalga  oshirar  ekan,  kishilar  o’z 
oldilariga  ma’lum  bir  maqsadni 
qo’yadilar.  Ular  o’rganilishi  lozim 
bo’lgan  predmetlar  doirasi,  tadqiqot 
yo’nalishi,  shakllari  va  metodlarini 
belgilab beradi.  Tafakkur  tarzi  tushunchasi 
o ’ z  ichiga  insonning  moddiy-
amaliy  va  ruhiy-ijodiy 
tomonlari  birligini  qamrab 
oladi.  Bizga  ma ’ lumki,  stil 
(tarz)  tushunchasi  dastlab 
san ’ at  doirasida  rivojlangan, 
uning  fan  olamiga  o ’ tishi  XX 
asrning  50-60  yillarida  sodir 
bo ’ ldi.  Tarz   -  inson  bajaradigan 
har  qanday  amaliy  va  nazariy 
faoliyatning tarixan o ’ ziga xos 
xususiyatini  ifoda  etib,  u  shu 
faoliyatning  elementlari, 
shakli  va  amalga  oshirish 
uslubining  birlashishidan 
kelib  chiqqan  bir  butunlikni, 
yaxlitlikni bildiradi.  Tafakkur tarzi
Tafakkur tarzining nazariy, amaliy va funksional 
jihatlarini inobatga olib, uning o ’ ziga xos 
xislatini har bir tarixiy davrda bilishning 
konseptual va kategorial tomonlarini o ’ ziga xos 
ifodasi sifatida olimning ijod qilishi tufayli 
tafakkurning ma ’ lum  qolipi,  siymosi yoki  turi  
ko ’ rinishida namoyon bo ’ ladigan ruhiy-ma ’ naviy 
hosiladir, deb belgilashmumkin.
Davr fani, ijodkor olimning 
o ’ ziga xos fikrlari, yondashuvi, 
ilmiy tafakkur tarzida 
individuallikni, xususiylikni 
keltirib chiqaradi .
Xususan,  Platon  va  Aristotel, 
Nyuton  va  Gyuygens,  Makscvel  va 
Klauzis, Bor va Eynshteynlarning kognitiv 
faoliyatlari  betakror  bir  qolipga 
solinmagan,  individuallik  xislatlari 
namoyon bo   lgan ilmiy tarzlardir.     Tafakkur  tarzini  o'rganish 
masalasi  XX  asrning  so'nggi 
choragidan  boshlab  falsafa  va  fan 
metodologiyasi  muammolari 
doirasiga  kirib  kelgan  bo'lsa-da, 
tafakkur  tarzi  va  usuli  masalasi 
qadimgi  davr  falsafasidan  yangi 
davr  falsafasigacha  ma'lum 
ma'noda  stixiyali  tarzda  tadqiq 
etilgan.  Dastlab qadimgi dunyo 
falsafasidan yangi zamon 
falsafasigacha bo'lgan davrda 
tadqiq etish qadimgi yunon 
faylasuflari Suqrot, Aflotun va 
Arastular qarashlarida mavjud 
bo'lgan. Antik davrda tafakkur 
tarzining o'ziga xos 
gumanistik, idealistik, 
materialistik, fizik 
ko'rinishlariga asos solindi. 
O'rta asrlarda tafakkur tarzi 
masalalari Avgustin, Akvinat, 
Rosselin, Okkam asardarida 
diniy dunyoqarash va sxolastik 
falsafa talqinida berilgan.  Tafakkur tarzining epistemologik 
jihatlarini metodologik o'rganish 
I.Kantga tegishlidir.  Gegel  mutlaq  g'oya  haqidagi 
dialektik qarashlarida tafakkur tarzi 
masalasiga e'tibor qaratgan.   Tafakkur  tarzi  tushunchasini  1935  yilda  polshalik  olim  L.Flek 
tadqiqot  doirasiga  konsept  sifatida  kiritdi.  U  tafakkur  tarzini  ma ’ lum 
bir  qolipga  solingan  standart  ilmiy  jamoatchilik  tafakkuri  deb 
belgilaydi. 
Flekdan  mustaqil  ravishda  tafakkur  tarzi  tushunchasi  mashhur 
fizik  olimlar  V.Pauli,  M.Born,  V.Geyzenberg  tomonidan  qo ’ llanila 
boshlandi.  
1953  yil  Maks  Born  o ’ zining  Kvant  mexanikasi 
interpritasiyasi,  Fizikada  g ’ oyalar  holati  nomli  asarlarida 
T afakkur tarzi tushunchasini ishlatganidan so ’ ng, bu atama 
tabiatshunoslik  falsafasi  va  metodologiyasida  tobora  ko ’ p 
foydalana  boshlandi  va  umumilmiy  hamda  bilish 
jarayonida  juda  muhim  o ’ rin  tuta  boshladi.  Ushbu  ishda 
shunga oid tezislarni ko ’ rib chiqish vazifasi qo ’ yilgan.  PART  
  0 2Tafakkur tarzi  deganda M.Born inson faoliyatining barcha jabhalarida, shu 
jumladan ,  fanda mavjud bo ’ lgan o ’ ziga xos  tayanch  g ’ oyalardan tashkil 
topgan falsafiy  va ilmiy  tafakkkur bosqichlaridan iborat umumiy g ’ oya viy-
nazariy  tenden s iyani tush u ngan. M.Bornning  mulohazasidan  ko ’ rinib 
turibdiki, tafakkur tarzi olamni anglash ga qaratilgan yondashuvga  yaqindir. 
M.Bornning mulohazalaridan, avvalambor, tafakkur tarzining tarixiylik 
xislatlari mavjudligi haqidagi xulosa kelib chiqadi. Olim fizika fanining 
rivojlanishidagi tubdan o ’ zgarishini hisobga olib tafakkur tarzining 
yangilanishini o ’ z ichiga olgan tarixiy bosqichlarni ajratadi. Tafakkur tarzi 
fizik manzarani tushuntirib beruvchi fundamental tamoyillar va uslublar 
bilan bog ’ liqdir, ular fizika fanining yetakchilik (lider) maqomini olishni 
taqozo etadi. M.Bornning nuqtai nazarida, tafakkur tarzi fanning siymosini 
aks ettiribgina qolmay, balki olamni anglash va tushuntirish uslublarini 
uzoq muddatli davrgacha oldindan aniq belgilab beradi.  1953 yil Maks Born o ’ zining Kvant mexanikasi interpritasiyasi, Fizikada g ’ oyalar 
holati nomli asarlarida Tafakkur tarzi tushunchasini ishlatganidan so ’ ng, bu atama 
tabiatshunoslik falsafasi va metodologiyasida tobora ko ’ p foydalana boshlandi va 
umumilmiy hamda bilish jarayonida juda muhim o ’ rin tuta boshladi. Ushbu ishda shunga 
oid tezislarni ko ’ rib chiqish vazifasi qo ’ yilgan. 
Ilmiy  bilish  jarayoni  va  taraqqiyotida  «tafakkur  tarzi» 
tushunchasining  keyingi  shakllanish  va  murakkablashish 
xususiyatlarini  ko ’ rib  chiqish,  uning  asosiy  metodologik  va  tizimli 
jihatlarini takomillashtirish. 
Fanning  uncha  uzoq  bo ’ lmagan  o ’ tmishdagi  taraqqiyot  bosqichlaridan  farqli 
ravishda  tafakkur  tarzi  stixiyali  ravishda  shakllanib,  rivojlangan  ekan,  bizning 
bugungi  fan  taraqqiyoti  jarayonida  tafakkur  tarzi  ongli,  tizimli  tarzda  rivojlanayapti 
deb ayta olamiz. Bu esa ham fanning o ’ zini, ham madaniyatning boshqa sohalar bilan  
monand ravishda rivojlanishiga t u rtki bo ’ lyapti.  G.Ivanovning  ta ’ kidlashicha, 
eng  umumiy  ma ’ noda  tafakkur 
tarzi  deb  nazariyalarning 
mantiqiy  tuzilish  tamoyillari 
tizimi  tushuniladi.  Bu  fikrga 
e ’ tiroz  bildirib,  aytish  mumkinki, 
tafakkur  tarzi  mantiqiy  tuzilishni 
beradigan tamoyillar tizimi emas, 
aks  holda  u  nazariyaning 
tarkibiga kirgan bo ’ lar edi.  L.A.Mikeshina  ta ’ kidlashicha, 
tafakkur  tarzi  ilg ’ or  metodologik 
asos  sifatida,  metodologik  va 
falsafiy  tamoyillar  sintezi  bo ’ lib, 
nafaqat  bilish  uslublarini,  balki 
umuman  olganda  ilmiy  bilish 
strukturasini  aniqlab  beradi  hamda 
uning  muayyan  tarixiy  shakllarini 
belgilaydi.  Bu  yerda  qanday 
metodologik  va  falsafiy  tamoyillar 
sintezi haqida gap bormoqda.    I . B . Novik   zamonaviy   ilmiy   tafakkur  
tarzining   xususiyatlarini   tahlil   qila   turib , 
unga   zamonaviy   tabiatshunoslik   fanining  
uslublari   va   umumiy   jihatlariga  doir  
barcha   tendensiyalarni   kiritadi.  Xususan, 
fizika,  kimyo  va  biologiya  fanlaridagi 
tamoyillar  ilmiy  tafakkur  tarzining 
g’o yaviy  konseptual  jihatlarini  tashkil 
qiladi.  Bu  yerda  muallif  tafakkur 
tarzining  muhim  ichki  tuzilmasini  qayd 
qilib  o ’ tadi.  Shu   jihatdan   tafakkur   tarzi  
atamasi   zamonaviy   fan   qamrab   olgan  
keng   hajmli   tushuncha   sifatida   izohlanadi .  1
2
3Ilmiy t afakkur tarzi  muhokama qilingan 
adabiyotlarni o‘rganish  jarayonida таҳлилlar :
1.  Ko'pchilik  mualliflar  tafakkur  tarzining 
tarixiy,  ilmiy  va  g'oyaviy-ma'naviy  fenomen 
ekanligini  ta'kidlaydilar.  Tafakkur  tarzi  fan 
taraqqiyoti  bilan  aloqador  bo'lib,  uning  ma'lum 
rivojlanish  bosqichlarini  xarakterlaydi.  Ayni 
paytda,  tafakkur  tarzining  almashinuvi  fandagi 
inqilobiy  o'zgarishlarda  namoyon  bo'lishid 
aniqlandi. 
3 .  Qabul  qilingan  paradigmaga  ko'ra, 
tafakkur  tarzi  murakkab  ma'naviy  va  nazariy-
g'oyaviy  hodisa  bo'lib,  ko'p  qirrali  kontseptual, 
vorislik va yangilanish xislatlariga ega. Shuning 
uchun  tadqiqotchilar  tafakkur  tarzining 
elementlari  va  asosiy  chizgilari  haqida  fikr 
yuritishadi.   2 .  Tafakkur  tarzinig  elementlari 
deganda  muayyan  uslublar,  ilmiy  bilish 
shakllari,  fan  ob'ekti  to'g'risidagi  umumiy 
tasavvurlar,  ilmiy  faoliyat  normalari  va 
standartlari  tushuniladi.  Etakchi  ilmiy 
tasavvurlar  va  g'oyalar  fan  taraqqiyotining 
ma'lum  bosqichida  integrativ,  regulyativ  va 
uyg'unlashtirish  vazifalarini  bajarib, 
muayyan  davrdagi  tafakkur  tarzini 
umumlashtiruvchi xislatni belgilaydi.  a)  fanda  yangi 
yo ’ nalishlarning  paydo 
bo ’ lishini  belgilagan  ijtimoiy -
iqtisodiy  o ’ zgarishlar, 
to ’ ntarishlar; 
b)  yangi  qadriyatlar  va 
qarashlarni  ijtimoiy 
taraqqiyotga  to ’ sqinlik 
qilayotgan  an ’ analarga  qarshi 
kurashi;  v)  fanning  ijtimoiy 
institut  sifatida 
shakllanishi; 
g)  fanda  yangi 
ta ’ lim  va  ilmiy  aloqalar 
tizimining shakllanishi . A.S.Kraves t afak kur  t ar zi det erminasiyasini 
aniqlaydigan bir  qat or  sababiy omillar ni belgilab 
o ’ t adi. Uning fikr icha, ular ning asosiylari 
quyidagilar :     Inersiya –  fizik tushuncha bo’lib tafakkur 
tarzida  ham  namoyon  bo’ladi .   Fizika  fani 
inersiyani  har  qanday  jism  o‘zining  tinch 
yoki  to‘g‘ri  chiziqli  tekis  harakat  holatini 
boshqa  jismlar  uni  shu  holatidan 
chiqarmaguncha  saqlaydi,  deb  tushuntiradi. 
Inersiya  materiyaning  hamma  shakllarida, 
xususan,  inson  tafakkurida  ham  namoyon 
bo ’ ladi. Keyinchalik, bu so ’ zdan faolsizlikni, 
o ’ zgarishga  moyillik  bo ’ lmaslikni 
ifodalaydigan  inertlik  so ’ zi kelib chiqdi.  Test
1. Tafakkur necha xil shaklga bo ‘ linadi?
A)2
B)3
C)4
2. Predmetga ma ‘ lum bir belgining xosligi yoki xos 
emasligini ifodolovchi tafakkur shakli qaysi?
A)Xulosa chiqarish
B)Tushuncha
C)Hukm 3.Tarz tushunchasi dastlab qaysi sohada qo ‘ llanilgan?
A)siyosat
B)san ‘ at
C)iqtisod
4. Kimning fikricha "Tafakkur tarzi psixologiya va 
sotsiologiya fanlarida kishilar o ‘ rtasidagi ziddiyatlar, 
ixtiloflarni tahlil qilishga yordam beradign mantiqiy 
tizimdir“?
A)Mikeshina
B)Meged
C)Novik Tafakkurdagi  inertlik   -intellektual  harakatsizlik, 
mavjud  qarashlarni  o ’ zgartirishga  tayyor  emaslikni 
bildiradi.  Bu  xildagi  inertlik  aqidaparastlikning  manbaidir, 
shunga olib keladigan imkoniyat va moyillikdir. 
N.Shermuxammedovaning  fikricha,  tafakkur  inersiyasi 
olimlarni  a q idaparastlik,  sxolastik  va  konservativ 
tafakkurga  olib  keladi.  Tafakkur  inresiyasiga  qarshi 
innovatsion  tafakkur  tafakkur  tarzida  yangilanish  va 
o ’ zgarishga olib keladigan jarayondir. 
Ijtimoiy ,  ma ’ naviy   va   falsafiy   muammolarni  
refleksiyali   yondashuv   vositasi   bilan   tahlil   etish,   kishilar  
ongiga   singib   ketgan   aqidaparastlik   xislatlarni   ochib  berish 
imkoniyatini beradi .   03 02
0604
0501 Savollar.
Fan va falsafada  tafakkur tarzi tushunchasi ?
Tafakkur  tarzining  rivojlarish 
qonuniyatlari ?     Fan va falsafada  t afakkur tarzi muammosi
Tarz tushunchasi ning kognitiv mohiyati?  
Tafakkur  tarzi  muammosiga  refleksiv 
yondashuv ning ahamiyati?  
Tafakkur   tarzi va  uning  inersiyasi ?    
  Xulosa.
Tafakkur  borliqni  nafaqat  bevosita,  balki  bilvosita  tarzda  ham  aks  ettira  oladi. 
Unda  yangi  bilimlar  tajribaga  har  safar  bevosita  murojaat  etmasdan,  mavjud 
bilimlarga  tayangan  holda  hosil  qilishi  mumkin.  Fikrlash  bunda  predmet  va 
hodisalar  o ’rtasidagi  aloqadorlikka  asoslanadi.  Masalan,  bolaning  xulq-atvoriga 
qarab  uning  qanday  muhitda  tarbiya  olganligi  haqida  fikr  yuritish  mumkin. 
Tafakkurning mazkur xususiyati, ayniqsa, xulosaviy fikr hosil qilishda aniq namoyon 
bo’ladi. 
  “ Tarz”  tushunchasidan  dastlab   madaniyat  va  san’atga  doir   faoliyat 
xususiyatlarini ifodalash uchun   foydalanilgan.    Fanda ilmiy tafakkur tarzi g’oyasi     
umumnazariy,  epistemologik  muammolarni  hal  qilish  maqsadida  qo’llanila 
boshladi.              THANK  YOU  FOR    
YOUR ATTENTION!

Tafakkur tarzi tushunchasi.

PART-01 PART-02 PART-03 REJA: Tafakkur tarzi tushunchasi . Tafakkur tarzi xususida asosiy yondashuvlar. Tafakkur tarzi va tafakkur inersiyasi.

PART 0 1Tafakkur - arabcha so ’z bo’lib, o’zbek tilidagi «fikrlash», «aqliy bilish» so’zlarining sinonimi sifatida qo’llaniladi. Tafakkur bilishning yuqori bosqichidir. Uning mohiyatini yaxshiroq tushunish uchun bilish jarayonida tutgan o’rni, bilishning boshqa shakllari bilan bo’lgan munosabatini aniqlab olish zarur. Tafakkur shakli fikrning mazmunini tashkil etuvchi elementlarning bog’lanish usuli, uning strukturasi (tuzilishi)dir. Fikrlash elementlari deganda, predmetning fikrda ifoda qilingan belgilari haqidagi axborotlar tushuniladi.

Tushuncha – tafakkurning mantiqiy shakli / tushuncha predmet va hodisalarning umumiy, muhim belgilarini aks ettiruvchi tafakkur shaklidir. Tafakkur uch xil shaklda: tushuncha, hukm (mulohaza) va xulosa chiqarish shaklida mavjud . Hukm, mulohaza - predmetga ma ’ lum bir belgining (xossaning, munosabatning) xosligi yoki xos emasligini ifodalovchi tafakkur shaklidir. Xulosa chiqarish - tafakkurning mantiqiy shakli bo ’ lib , voqea likni bilish jarayonida inson yangi bilimlarga ega bo ’ladi. Bu bilimlar abstrakt tafakkur yordamida, mavjud bilimlarga asoslangan holda vujudga keladi. Bunday bilimlarni hosil qilish mantiq ilmida xulosa chiqarish, deb ataladi.

Bilish - voqea likning, shu jumladan, ong hodisalarining inson miyasida subyektiv, ideal obrazlar shaklida aks etishidan iborat. Bilish jarayonining asosini va oxirgi maqsadini amaliyot tashkil etadi. Barcha hollarda bilish insonning hayotiy faoliyati bilan u yoki bu darajada bog’liq bo’lgan, uning ma’lum bir ehtiyojini qondirishi mumkin bo’lgan narsalarni tushunib yetishga bo’ysundirilgan bo’ladi. Bilish jarayonini amalga oshirar ekan, kishilar o’z oldilariga ma’lum bir maqsadni qo’yadilar. Ular o’rganilishi lozim bo’lgan predmetlar doirasi, tadqiqot yo’nalishi, shakllari va metodlarini belgilab beradi.