OBYEKTGA YOʻNALTIRILGAN DASTURLASH TARIXI VA QOʻLLANISH SOHASI

Yuklangan vaqt:

19.11.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

102.060546875 KB

Ko'chirib olish

MAVZU: OBYEKTGA YO NALTIRILGAN DASTURLASH ʻ
TARIXI VA QO LLANISH SOHASI
ʻ

MUNDARIJA:
KIRISH
I BOB. OBYEKTGA YO’NALTIRILGAN DASTURLASH
1.1. Oyd asosiy tushunchasi
1. 2. Oyd qo’llash sohalari
II. OYD TARIXI VA RIVOJLANISHI
2.1. 2.1. OYD rivojlanish tarixi.
2.2. Yangi versiyalarning davriy chiqarilishi.
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
1

KIRISH
Obyekt nima? Obyekt Obyektga yo'naltirilgan dasturlash(OYD)
texnologiyasining eng asosiy kalit tushunchasidir. Atrofga qarang, haqiqiy
hayotdagi bir necha obyektlarni ko'rishingiz mumkin: stol, uy, it, mushuk, televizor
va h.k. Ularning barchasining albatta hususiyatlari va bajaradigan vazifalari
(funktsiyalari) bor. Masalan, Mushuk hususiyatlari: rangi, qorni to'qligi, yoshi,
jinsi; funktsiyalari: ovqat yeyishi, myovlashi, yurishi, sichqon tutishi. Mashina,
hususiyatlari: tezligi, rangi, nomi, narxi; funktsiyalari: yurishi, to'xtashi, oyna
artgichlarining ishlashi, eshiklarning ochilib yopilishi v.h.k. Bu kabi hayotiy
misollarning hususiyatlari va funktsiyalarini aniqlash OYD nuqtai nazaridan
fikrlashning eng zo'r ko'rinishidir. Bir daqiqaga to'xtang va hozirda atrofingizdagi
biror narsalarni analiz qiling. Har bir obyekt uchun o'zingizdan so'rang: "Bu
obyektning qanday hususiyatlari bor?" , "Qanday vazifalarni bajaradi?" kabi. Va
kuzatish natijalaringizni yozib oling, sezgan bo'lsangiz tuziladigan ro'yxat
obyektning murakkabligiga qarab ko'payib boradi. Kompyuter indikatorining 2
ta hususiyati bor o'chiq va yoniq; funktsiyalari esa yonish va o'chish. Bu barcha
kuzatishlar OYD dunyosiga o'tkazish mumkin.
2

Dasturlashdagi obyekt. Dasturlashdagi
obyekt(bundan keyin oddiygina obyekt deb
ketiladi) ham haqiqiy hayotdagi obyektlarga
o'xshash: Ular ham qandaydir hususiyatlar va
bajaradigan funktsiyalardan iborat bo'ladi.
Obyektning hususiyatlari har xil
dasturiy o'zgaruvchilardan iborat bo'ladi va
ularning o'zgartirish uchun
qandaydir funktsiyalar bajariladi.
Bunday funktsiyalar bilan o'zgaruvchilarning
holatini berkitish mumkin ya'ni aynan o'sha o'zgaruvchini tashqaridan o'zgartirish
uchun albatta maxsus funktsiyadan foydalanish kerak bo'ladi. Bu jarayon
" Enkapsulatsiya " deb atalib, OYDning eng muxim tushunchalaradian biridir.
Hech e'tibor berganmisiz dorilarda ham shu termin ishalitladi ya'ni kapsula(ustidan
maxsus modda bilan o'ralgan dorilar), buni misolni Enkapsulatsiya jarayoni esda
yaxshi qolishi va tushunarli bo'lishi uchun keltirdim. Mashinani tasavvur qiling,
Uni dasturlash obyekit sifatida modellashtiramiz: Uning o'zgaruvchilari( hozirgi
tezligi, qolgan benzini, va h.k) va uning funktsiyalari(to'xtatish, tezlikni oshirish,
rulni burish, va h.k.). Bu yerda uning bakidagi benzini yurishi tufayli kamayib
boradi demak uning qiymatining o'zgarishi 0dan bakning sig'imigacha bo'ladi, yoki
uning tezligi ham shu kabi aynan qaysidir funktsiyalarning amalga oshirilishi
orqali u ham 0 dan maksimal tezligigacha o'zgarishi mumkin. Bulardan tashqari
mashinaning ba'zi hususiyatlari borki ular o'zgarmasligi mumkin, masalan, rangi.
Demak, ko'rinib turiptiki mashina ham o'z navbatida bir necha mayda obyeklardan
iborat bo'ladi. Va albatta ularni kodda yozganda ham alohida obyekt sifatida
ifodalash kerak bu orqali nimalarga erishish mumkin:
1. Qismlilik: Har bir obyektga tegishli bo'lgan kodlar alohida-alohida, boshqa
obyeklarga bog'liq bo'lmagan holda boshqarish imkoniyatiga ega bo'lamiz. Bu
hammasi emas, tasavvur qiling mashina obyektini ifodalovchi kodni bo'lmasdan
3

faqat bitta faylda ifodaladik; bu esa murakkabligiga qarab yuzlab hatto minglab
qatorli kod bo'lishi mumkin. Undan biror narsani topib-o'zgartrish ancha
mashaqqat bo'ladi.
2. Qayta foydalanish: Yana boshqa plyus tarafi biz bo'laklagan mashinaning
detallarini boshqa obyektlarda ham ishlatishimiz mumkin. Masalan, 2 xil mashina
ularning shunday qismlari borki aynan bir xil, ana o'shalar uchun ikki marta
alohida kod yozmasdan, bitta yozganimizni qayta ishlatishimiz mumkin.
3. Uzib-ulanuvchanligi: buni tushunish uchun yuqoridagi misoldan
foydlanamiz, aytaylik, mashinaning biror qismi ishlamayapti, xo'sh nima qilinadi?
yoki ishlab turgan boshqasiga almashtiramiz, yoki tuzatamiz. Mashinaning biror
bolti buzilsa uni boshqa ishlab turgani bilan almashtirasiz yoki tuzatamiz lekin
mashinani almashtirmaymiz.
4

I BOB. OBYEKTGA YO’NALTIRILGAN DASTURLASH
1.1. Oyd asosiy tushunchasi
Obyektga yo’naltirilgan dasturlash – bu funksiyalar yoki mantiq emas, balki
obyektlar va ma’lumotlar o’rtasida o’zaro aloqa qiluvchi patternlar to’plamidir.
Boshqacha qilib aytganda, ma’lumotlar hamda mantiq obyektlarga kiritilgan va
obyektga yo’naltirilgan dasturlash katta dasturlarni kichikroq, shuningdek, qayta
foydalanish mumkin bo’lgan qismlarga ajratishga yordam beradi. Obyektga
yo’naltirilgan dasturlash tillariga C#, Java, Python, C++, Visual Basic.Net va
JavaScript kiradi. Apple asoschisi Stiv obyektga yo’naltirilgan dasturlash haqida
quyidagicha tushuntiradi.
Nima Uchun Bizga Obyektga Yo’naltirilgan Dasturlash Kerak?
Obyektga yo’naltirilgan dasturlash fikrlash jarayoniga va ularni
manipulyatsiya qilish uchun zarur bo’lgan mantiqqa emas, balki ishlab
chiaruvchining manipulyatsiya qilmoqchi bo’lgan narsani amalga oshirishiga
qaratilgan bo’ladi.
Obyektga Yo’naltirilgan Dasturlashning Afzalliklari
 Masshtabli va yangilanishi mumkin – barcha ma’lumotlarni bir joyda
saqlash mumkin.
 Xavfsizlik – inkapsulyatsiya va abstraktsiya yordamida murakkab kod
yashiringan bo’ladi, texnik xizmat ko’rsatish osonroq va protokollar
himoyalangan.
 Samaradorlik — kodni saqlash va qayta foydalanishni osonlashtiradi.
 Modullilik – inkapsulyatsiya obyektlarni avtomatik ravishda saqlashga
imkon beradi hamda hamkorlik va muammolarni bartaraf etish uchun aniq modulli
tuzilmani ta’minlaydi.
 Qayta foydalanish imkoniyati – komponentlar qayta ishlatilishi
mumkin, bir xil kod bir necha marta moslashtirilishi va o’zgartirilishi mumkin.
5

Obyektga Yo’naltirilgan Dasturlashning Asosiy Tamoyillari
Abstraktsiya : Siz velosiped haydashni bilasizmi? Buni qanday qilasiz? Bu
juda oddiy jarayon. Siz shunchaki pedalni aylantirishni boshlaysiz va velosiped
ishga tushadi. Agar tezroq haydashni istasangiz, oyoqlaringiz harakatini
tezlashtirasiz. Mabodo to’xtashni yoki tezlikni pasaytirishni xohlasangiz pedalni
orqaga burasiz. Faqat shu ko’nikmalar orqali siz velosiped haydashni bemalol
uddalaysiz. Demak, velosiped haydash uchun uning barcha qismlarining nomlarini
bilishingiz kerakmi? Yo’q, siz texnik bilimsiz velosipedni haydashingiz mumkin.
Bu aynan – Abstraktsiya, ya’ni oddiygina muhim tafsilotlarni aytib berish va orqa
fon tafsilotlarini yashirish jarayonidir. Obyektlar faqat boshqa obyektlardan
foydalanish uchun tegishli bo’lgan ichki mexanizmlarni ochib beradi, keraksiz
kodlarni esa yashiradi.
Inkapsulyatsiya : Hech qattiq shamollaganmisiz? Sizning shifokoringiz
tabletka tiniq, ammo ichidagi mayda granulalarni ko’rishingiz mumkin bo’lgan
dori-darmonlarni buyurganmi? Bu inkapsulyatsiyadir. Ushbu tamoyil barcha
muhim ma’lumotlar obyekt ichida joylashganligini va faqat tanlangan
ma’lumotlarning ochiqligini bildiradi. Inkapsulyatsiyada ma’lumotlar uning ichida
saqlanadi. Kapsulaning afzalligi shundaki, u ichidagi tarkibni har qanday tashqi
noto’g’ri foydalanish va shikastlanishdan saqlaydi. Inkapsulyatsiya – bu
ma’lumotlarni manipulyatsiya qiluvchi va ularni tashqi aralashuvlardan himoya
qiluvchi ma’lumotlar hamda funksiyalarni bir-biriga bog’lash jarayonidir.
Polimorfizm : Bu xabarni bir nechta shakllarda ko’rsatish qobiliyati.
Oilangizdagi rolingiz haqida o’ylab ko’ring. Siz qiz, ona, rafiq yoki
xolavachchamisiz? Vaziyatga qarab, siz bir vaqtning o’zida turli rollardasiz. Bu
polimorfizm, obyektning ko’p shakllarni olish qobiliyati. Obyektlar xatti-
harakatlarni almashish uchun mo’ljallangan bo’ladi va ular bir nechta shakllarni
olishlari mumkin, shuning uchun kodni takrorlash zaruratini kamaytiradi. Agar siz
ushbu so’zni ajratsangiz, ushbu ma’nolarni bildiradi: poli: ko’p, morfizm: shakllar.
Meros – obyektga yo’naltirilgan dasturlash tillarining asosiy
tushunchalaridan biridir. Meros – dasturchilar ishini optimallashtirish uchun
6

mo’ljallangan hisoblanadi. Ushbu optimallashtirishda merosning roli dasturiy
ta’minot muhandislariga sinflar ierarxiyasini yaratishga imkon berishdir.
Ilgari sizga dori yozib bergan shifokorni eslaysizmi? Biroq siz ularni qabul
qilgach ham yaxshilanmadingiz, shuning uchun shifokoringiz kasalligingiz
bo’yicha boshqa mutaxassisga murojaat qilishingiz kerakligini aytadi. Odatda
barcha shifokorlar bir xil tayyorgarlikdan o’tadi, keyin ular o’zlarining
ixtisoslashtirilgan ta’lim yo’nalishlariga ajraladilar. Barchasi shifokorlar, lekin turli
darajadagi ta’limni olishadi. Meros – bu bir sinfning boshqa sinf bilan bog’lanish
qobiliyati, xuddi odamlar bir-biriga bog’langan bo’lishidek.
Nima Uchun Obyektga Yo’naltirilgan Dasturlash Muhim?
Masshtablilik, unumdorlik, qayta foydalanish mumkinligi, axborotni
himoyalash va boshqalar obyektga yo’naltirilgan dasturlashning afzalliklari
hisoblanadi. Quyidagi rasmlardagi elementlardan qaysi birini qurish, o‘zgartirish
va yaratish osonroq?
Obyektga Yo’naltirilgan Dasturlashni Qanday O’rganish Mumkin?
Shunday qilib, obyektga yo’naltirilgan dasturlash – bu tashkil etish va vaqtni
tejashdir. Obyektga yo’naltirilgan dasturlash yordamida siz yirik dasturlarni juda
kichikroq kod bo’laklariga bo’lishingiz mumkin va uzoq muddatga vaqtni tejash
uchun kod bo’limlarini qayta ishlatishingiz ham mumkin. Obyektga yo’naltirilgan
dasturlash sizning kompyuteringiz uchun ancha foydali vositadir va undan
foydalanish sizga yuqorida sanab o’tilgan ko’p jihatlar sababli samarali bo’lishi
mumkin.
1.2. Oyd qo’llash sohalari
Obyektga yo'naltirilgan dasturlash (OYD) - bu dasturlashga yangi bir
yondashuvdir. Hisoblash texnikasining rivojlanishi va yechilayotgan masalalarni
tobora murakkablashuvi dasturlashning turli modellarini (paradigmalarini) yuzaga
7

kelishiga sabab bo'lmoqda. Birinchi kompilyatorlarda (masalan, FORTRAN tili)
dasturlashning funksiyalardan foydalanishga asoslangan prosedura modelini
qo'llab quvvatlagan. Bu model yordamida dastur tuzuvchi bir nechta ming satrli
dasturlarni yozishi mumkin edi. Rivojlanishning keyingi bosqichida dasturlarning
strukturali modeli paydo bo'ldi va ALGOL, Pascal va C tillari kompilyatorlarida
o'z aksini topdi. Strukturali dasturlashning mohiyati - dasturni o'zaro bog'langan
proseduralar (bloklar) va ular qayta ishlaydigan berilganlarning majmuasi deb
qarashdan iborat. Ushbu model dastur bloklari keng qo'llashga, GOTO
operatoridan imkon qadar kam foydalanishga tayangan va unda dastur tuzuvchi o'n
ming satrdan ortiq dasturlarni yarata olgan. Yaratilgan dasturni prosedurali
modelga nisbatan sozlash va nazorat qilish oson kechgan.
Murakkab masalalarni yechish uchun dasturlashning yangi uslubiga zarurat
paydo bo'ldiki,
u OYD modelida amalga oshirildi. OYD modeli bir nechta tayanch
konsepsiyalarga asoslanadi. Berilganlarni abstraksiyalash - berilganlarni yangi
turini yaratish imkoniyati bo'lib, bu turlar bilan xuddi berilganlarning tayanch
turlari bilan ishlagandek ishlash mumkin. Odatda yangi turlarni berilganlarning
abstrakt turi deyiladi, garchi ularni soddaroq qilib "foydalanuvchi tomonidan
aniqlangan tur" deb atash mumkin.
Inkapsulyasiya - bu berilganlar va ulami qayta ishlovchi kodni birlashtirish
mexanizmidir. Inkapsulyasiya berilganlar va kodni tashqi ta'sirdan saqlash
imkonini beradi.
Obyektga yo'naltirilgan dasturlash tushunchasi
Yuqoridagi ikkita konsepsiyani amalga oshirish uchun C++ tilida sinflar
ishlatiladi. Sinf termini bilan Obyektlar turi aniqlanadi. Sinfning har bir vakili
(nusxasi) Obyekt deb nomlanadi. Har bir Obyekt o'zining alohida holatiga ega
bo'ladi. Obyekt holati uning berilganlar-a'zolarning ayni paytdagi qiymati bilan
8

aniqlanadi. Sinf vazifasi uning funksiya-a'zolarining sinf Obyektlari ustida
bajaradigan amallar imkoniyati bilan aniqlanadi.
Berilgan sinf Obyektini yaratish konstruktor deb nomlanuvchi maxsus
funksiya-a'zo tomonidan, o'chirish esa destruktor deb nomlanuvchi maxsus
funksiyaa'zo orqali amalga oshiriladi.
Sinfichki berilganlarini murojaatni cheklab qo'yishi mumkin. Cheklov
berilganlarni ochiq
(public), yopiq (private) va himoyalangan (protected) deb aniqlash bilan
tayinlanadi. Sinf, shu turdagi Obyektning tashqi dunyo bilan o'zaro bog'lanishi
uchun qat'iy muloqot shartlarini aniqlaydi. Yopiq berilganlarga yoki kodga faqat
shu Obyekt ichida murojaat qilish mumkin. Boshqa tomondan, ochiq berilganlarga
va kodlarga, garchi ular Obyekt ichida aniqlangan bo'lsa ham, dasturning
ixtiyoriyjoyidan murojaat qilish mumkin va ular Obyektni tashqi olam bilan
muloqotni yaratishga xizmat qiladi. Yaratilgan Obyektlarni, ularni funksiya
a'zolariga oddiygina murojaat orqali amalga oshiriluvchi xabarlar (yoki so'rovlar)
yordamida boshqarish mumkin. Keyinchalik Windows xabarlari bilan
adashtirmaslik uchun so'rov termini ishlatiladi.
Vorislik - bu shunday jarayonki, unda bir Obyekt boshqusining xossalarini
o'zlashtirishi
mumkin bo'ladi. Vorislik orqali mavjud sinflar asosida hosilaviy sinflami
qurish mumkin bo'ladi. Hosilaviy sinf (sinf-avlod) o'zining ona sinfidan (sinf-
ajdod) berilganlar va funksiyalarni vorislik bo'yicha oladi, hamda ular satriga faqat
o'ziga xos bo'lgan qirralarni amalga oshirishga imkon beruvchi berilgan va
funksiyalarni qo'shadi. Ajdod sinfdagi himoyalangan berilgan-a'zolarga va
funksiya-a'zolarga ajdod sinfda murojaat qilish mumkin bo'ladi. Bundan tashqari,
hosilaviy sinfda ona sinf funksiyalari qayta aniqlanishi mumkin. Demak, vorislik
asosida bir-biri bilan "ona-bola" munosabatidagi sinflar shajarasini yaratish
mumkin. Tayanch sinftermini sinflar shajarasidagi ona sinfsinonimi sifatida
9

ishlatiladi. Agar Obyekt o'z atributlarini (berilganlar-a'zolar va funksiyalar a'zolar)
faqat bitta ona sinfdan vorislik bilan olsa, vakka (yoki oddiy) vorislik deyiladi.
Agar Obyekt o'z atributlarini bir nechta ona sinflardan olsa, to'plamli vorislik
deyiladi.
Polimorfizm - bu kodning, bajarilish paytidan yuzaga keladigan holatga
bog'liq ravishda o'zini turlicha amal qilish xususiyatidir. Polimorfizm - bu faqat
Obyektlar xususiyati bo'lmasdan, balki funksiyalar-a'zolar xususiyatidir va ular
xususan, bitta nomdagi funksiya-a'zoni, har xil turdagi argumentlarga ega va
bajaridagan amali unga uzatiladigan argumentlar turiga bog'liq bo'lgan funksiyalar
uchun (o'mida) foydalanish imkoniyatida namoyon bo'ladi. Bu holatga
funksiyalarni qayta yuklash deyiladi. Polimorfizm amallarga ham qo'llanishi
mumkin, ya'ni amal mazmuni (natijasi) operand (berilgan) turiga bog'liq bo'ladi.
Polimorfizmning bunday turiga amallarni qayta yuklash dcyiladi.
Polimortizmning yana bir ta'rifi quyidagicha: polimorfizm - bu tayanch
sinfga ko'rsatgichlaring (murojaatlamning), ulamni virtual funksiyalami
chaqirishdagi turli shakl (qiymatlarni) qabul qilish imkoniyatidir. C++ tilining
bunday imkoniyati kechiktirilgan bog'lanish natijasidir. Kechiktirilgan
bog'lanishda chaqiriladigan funksiya-a'zolar adreslari dastur bajarilishi jarayonida
dinamik ravishda aniqlanadi. An'anaviy dasturlash tillarida esa bu adreslar statik
bo'lib, ular kompilyasiya paytida aniqlanadi (oldindan bog'lanish). Kechiktirilgan
bog'lanish faqat virtual funksiyalar uchun o'rinli.
Dasturda ishlatiladigan har bir o'zgaruvchi o'z toifasiga ega va u
quyidagilami aniqlaydi:
1. Xotindagi o'lchovimi;
2. Unda saqlannyotgan ma'lumotlarni;
3. Uning yordamida bajarilishi mumkin bulgan amallami.
C+ tilida dasturchi o'ziga kerakli ixtiyoriy toifani hosil qilishi mumkin. Bu
yangi toifa ichki toifalarning xossalari va ularning funksional imkoniyatlarini
10

o'zida ifodalaydi. Yangi toifa sinfni e'lon qilish orqali tuziladi. Sinf bu - bir-biri
bilan funksional bog'angan o'zgaruvchilar va usullar (funksiyalar) to'plamidir.
Masalan: Mushuk nomli sinf tuzmoqchimiz. Bu yerda uning yashi, og'irligi
kabi
o'zgaruvchilar va miyovlash, sichqon tutish kabi funksiyalardan ishdatiladi.
Yoki Mashina sinfi g'ildirak, eshik, o'rindiq, oyna kabi o'zgaruvchilar va xaydash,
to'xtatish kabi funksiyalardan iborat.
Sinfdagi o'zganavchilar - sinfa'zolari yoki sinf xossalari deyiladi. Sinfdagi
funksiyalar odatda o'zgaruvchilar ustida biror bir amal bajaradi. Ulami sinfusullari
(metodlari) deb ham ataladi.
Sinfni e'lon qilish uchun class so'zi , ) ichida esa shu sinfning a'zolari va
usallari keltiriladi. Masalan:
class non
int ogirlik ;
int baho ;
void yasash ():
void yopish ( );
void eyish ( );
Sinfni e'lon qilishda xotira ajratilmaydi. Sinf e'lon qilinganda kompilyator
faqat shunday (non) sinf borligini, hamda unda qanday qiymatlar (ogirlik, baho)
saqlanishi mumkinligini, ular yordamida qanday amallami (yasash, yopish, yeyish)
bajarish mumkinligi haqida xabar beradi. Bu sinfObyekti hammasi bo'lib 4 bayt
joy egallaydi (2 ta int). Obyekt sinfning biror bir nusxasi hisoblanadi.
C++ tilida toifalarga qiymat o'zlashtirilmaydi, balki o'zgaravchiga
o'zlashtiriladi. Shuning uchun to'g'ridan-to'g'ri int = 55 deb yozib bo'lmaganidek
non.baho=1200 deb ham bo'lmaydi. O'zlashtirishda xatolikka yo'l qo'ymaslik
11

uchun oldin non sinfiga tegishli patir Obyektini bosil qilamiz keyin esa unga
kerakli qiymatlami beramiz. Masalan:
int a: // butun toifali a o'zgaruvchisi, Obyekti
non patir; //
Endi non sinfining real Obyekti aniqlanganidan so'ng uning
a'zolariga murojaat
patir. baho = 1200;
patir.ogirlik - 500;
patir.yasash () ;
Sinfni e'lon qilishda quyidagilardan foydalaniladi:
public - ochiq
private - yopiq
Sinfning barcha usul vaa'zolari boshlang'ich bolda avtomatik ravishda yopiq
bo'ladi. Yopiq a'zolarga esa faqat shu sinfning usullari orqaligina murojaat qilish
mumkin. Obyektning ochiq a'zolariga esa dasturdagi barcha funksiyalar murojaat
qilishi mumkin. Lekin sinf a'zolariga murojaat qilish ancha mushkul ish
hisoblanadi. Agar to'g'ridan to'g'ri: non patir;
patir. baho = 1200;
patir.og'irlik - 500; deb yozsak xato bo'ladi.
A'zolarga murojaat qilishdan oldin uni ochiq deb e'lon qilish
kerak:
#include < lostream.h >
class non
(public :
int baho;
int ogirlik;
void yasash ( ); };
int main ()theme
non patir;
patir. baho = 1200; patir.ogirlik = 500;
12

cout <<"men olgan patir"<<patir.baho <<"so'm"<<endl; cout <<"uning
og'irligi ="<<patir.og'irlik <<endl ;
Obyektlar trassirovkasi
Foydalanuvchi ma'lumotlarni kiritmaguncha menyu kutib turadi. Agarda
foydalanuvchi to'g'ri qiymatni kiritmasa, menyu yangilanadi, foydalanuvchi
ma'lumotlarni boshqatdan kiritishi mumkin.
1 Qadam. O'z obyektlaringizning majburiyatini belgilovchi ro'yxat tuzing.
Faqat sizning topshirig'ingizni yechish uchun zarur bo'lgan funksiyalani
amalga oshiring. Real narsalar, masalan kassa aparati yoki bank hisob-raqami
funksiyasini amalga oshirish uchun o'n ikkilik funksiyasidan foydalaniladi. Biroq,
sizning vazifaningiz real dunyoning modelini yaratishdan iborat emas. Sizning
topshirig'ingizni yechish uchun zarur bo'ladigan vazifalarni aniqlashtinb olishingiz
lozim.
Display the menu.(Menyu kiritish) Get user input. (Foydalanuvchidan kirish
ma'lumotlarini olish)
Tavsif muammosi qismiga kimaydigan yashirin majburiyatlarga qarang,
Obyekt qanday yaratiladi? Qanday oddiy faoliyatlar ro'y berishi kerak, har bir
savdoni boshlanishida kassa aparatini tozalashga o'xshash? Menyuni tuzishni
menyu yaratish misolida ko'rib chiqing. Programmist menyuming bo'sh obyektini
yaratadi va undan so'ng "Yangi akkaunt ochish". "Yordam" opsiyasini qo''shadi.
Bu yerda yashirin majburiyat bor:
Menu main_menu;
main_menu.add_eption("Open mew account"): Add more options
int input = main_menu.get_input(); Endi biz o'ziga xos metodlar ro'yxatiga
egamiz - void add_option(string option) int get input() const;
Menyu chiqarish masalasichi? Menyuni foydalamuvehidan ma'lumot kirtishni
so'ramasdan ko'rsatishning ma'nosi yo'q. Agar foydalanuvchi xato ma'lumot kiritsa
get_inpur menyuni bir martadan ortiq kiritadi. Shunday qilib display xususiy
metod uchun yaxshi kandidatdir. Ijtimoiy interfeysni yakunlash uchun siz
konstruktorlarni aniqlashingiz kerak. Ozingizdan so'rang obyekt yaratish uchun
sizga nima kerak. Bazan siz 2 ta konstruktorga extiyoj sezasiz: biri hamma
elementlar uchun default ikkinchisi esa foydalanuvchi tomonidan kiritilgan
qiymatlarni o'matadi. Menyu misolida biz bo'sh menyu yaratuvchi yagonu
konstruktor bilan kifoyalanamiz.
Nusxalash konstruktori
13

Vektorlar obyektida paralel vektorlarni yaranting. Ba'zida, bir xil uzunlikdagi
vektorlarni
ishlatyotganingizni anglaysiz, har bir saqlaydigan qismi obyekt hisoblanadi.
Bu vaziyatda, dasturingizni qayta yaratish va elementlari obyekt sanaladigan
yagona vektordan foydalanish yaxshi fikrdir.
Masalan, faraz qilaylik hisob raqami bir qator tavsif va narxlardan iboratdir.
Yagona yechim ikkita vektomni saqlab turishdir:
vecter<string> descriptions:
vector<double> prices;
Vektorlarning har biri bir xil uzunlik va bo'lakka ega bo'lib, consisting
ofdescrip-tionsfi) tavsifi va and fif narxlaridan iborat, birga ishlanadigan
ma'lumotlar ham kiradi. Bu vektorlar paralel vektrlar deb aytiladi.
Parallel vektorlar katta dasturlarda muummoni keltirib chiqaradi. Dasturchi
ishonch bosil qilishi kerak, vektorlar doim o'sha uzunlikka ega, qaysiki bir-biriga
tegishli kesimlar qiymatlar bilan to'ldirilgan bo'ladi. dBundants tashqari kesimda
ishlaydigan ixtiyoriy funksiya barcha vektorlarni argument sifatida qabul qilishi
kerak, ya'ni dastur uchun zerikarli bo'lganlarini. Buning yo'li oson. Kesimga
qarang va vakil bo'layotgan tushunchani toping, so'ng bu tushunchani class ni
ichiga kiriting. Bu kesimda har bir sinfning tavsifi va marx bandidan iborat; buni
sinfga kiriting.
class Item public:
private:
string deseription:
double price;
Fayldagi manba"
• •
14

Komponentlik funksiyalari tavsifi
Komponentsiz funksiyalar tavsifi.
CashRegister sinfi uchun, siz bir jut faylni yaratasiz: cashregister.h va
cashregister.cpp
unda interfeys va qo'llanilish mavjud.
15

II BOB. OBYEKTGA YO’NALTIRILGAN DASTURLASH
TARIXI
2.1. OYD rivojlanish tarixi.
Rivojlanish tarixi. Obyektga yo’naltirilgan dasturlash (OYD)
protsedurali dasturlash g’oyasining rivojlanishi natijasida paydo bo’ldi.
Obyektga yo’naltirilgan dasturlashni yanada rivojlantirish uchun
ko’pincha voqea (hodisaga yo’naltirilgan dasturlash, HYD) va
komponent (komponentga yo’naltirilgan dasturlash, KYD) tushunchalari
katta ahamiyatga ega.
Dastlabki tushunchalari taklif qilingan, keyinchalik paradigmaga
aylangan birinchi OYD tili Simula edi, lekin "obyekt yo’nalishi" atamasi
bu tilni qo’llanilish kontekstida ishlatilmadi. Bu til 1967-yilda paydo
bo’lganida, unda inqilobiy g’oyalar taklif qilingan: obyektlar, sinflar,
virtual metodlar va boshqalar, lekin bularning hammasini o’sha vaqtdagi
dasturchilar muhim tushunchalar deb bilishmagan. Ayrim fikrlarga
ko’ra, bu til o’z vaqtidan ancha oldinda edi va 1960- yillarning
dasturchilari til qadriyatlarini qabul qilishga tayyor emas edilar. Shuning
uchun u boshqa dasturlash tillari bilan raqobatlasha olmadi. Simuladagi
sinf
tushunchasini Algol konstruksiyalari yordamida to’liq aniqlash mumkin
bo’lgan(ya'ni Simuladagi sinf - bu primitivlar yordamida tasvirlangan
murakkab tushuncha).
Alan Kaye va Den Ingalls Smalltalk orqali dasturlashga yangi
nuqtai nazarni kiritdilar. Bu yerda sinf konsepsiyasi tilning boshqa
barcha konstruksiyalari uchun asosiy g’oyaga aylandi (ya'ni
Smalltalkdagi sinf - bu primitiv, u orqali murakkab tuzilmalar
16

tasvirlangan). Aynan u birinchi bo’lib obyektga yo’naltirilgan dasturlash
tiliga aylandi.
Hozirgi vaqtda obyektga yo’naltirilgan paradigmani amalga
oshiradigan amaliy dasturlash tillari soni (tillar ro’yxati) boshqa
paradigmalarga nisbatan eng ko’p hisoblanadi. Sanoatdagi eng keng
tarqalgan tillar (C++, Delphi, C#, Java va boshqalar) Simula obyekt
modelini o’zida mujassam etgan. Smalltalk modeliga asoslangan tillarga
misol sifatida Objective-C, Python, Ruby kabilarni keltirish mumkin.
Obyektga mo’ljallangan yondashuv. Obyektga mo’ljallangan
yondashuv (OMY) dasturiy ta’minotning tabiiy rivojidagi navbatdagi
pog’onadir. Vaqt o’tishi bilan qaysi uslublar ishlash uchun qulay-u,
qaysinisi noqulay ekanini aniqlash oson bo’lib bordi. OMY eng
muvaffaqiyatli, vaqt sinovidan o’tgan uslublarni o’zida
samarali mujassam etadi.
Dastlab dasturlar kommutatsiya bloki orqali kompyuterning asosiy
xotirasiga to’g’ridan to’g’ri kiritilar edi. Dasturlar mashina tillarida
ikkilik sanoq sistemasida yozilar edi. Dasturlarni mashina tilida
yozishda tez-tez xatolarga yo’l qo’yilar edi, buning ustiga ularni
tizimalashtirishning imkoni bo’lmagani tufayli kodni kuzatib
borish amalda deyarli mumkin bo’lmagan hol edi. Bundan tashqari,
mashina kodlaridagi dasturni tushunish g’oyat murakkab edi.
Protseduraviy yondoshuv. Shu vaqtgacha dasturlar berilgan
ma'lumotlar ustida biror-bir amal bajaruvchi protseduralar ketma-
ketligidan iborat edi. Protsedura yoki funksiya ham o’zida aniqlangan
ketma-ket bajariluvchi buyruqlar to’plamidan iborat. Bunda berilgan
ma’lumotlarga murojaatlar protseduralarga
17

ajratilgan holda amalga oshiriladi.
Protsedura tillari dasturchiga axborotga ishlov berish dasturini
pastroq darajadagi bir nechta protseduraga bo’lib tashlash imkonini
beradi. Pastroq darajadagi bunday protseduralar dasturning umumiy
tuzilmasini belgilab beradi. Ushbu protseduralarga izchil murojaatlar
protseduralardan tashkil topgan dasturlarning bajarilishini boshqaradi.
Dasturlashning bu yangi paradigmasi mashina tilida dasturlash
paradigmasiga nisbatan ancha ilg’or bo’lib, unga tuzilmalashtirishning
asosiy vositasi bo’lgan protseduralar qo’shilgan edi. Kichik
funksiyalarni nafaqat tushunish, balki sozlash
ham osonroq kechadi.
Strukturaviy dasturlashning asosiy g’oyasi «bo’lakla va
hukmronlik qil» prinsipiga butunlay mos keladi. Kompyuter dasturini
masalalar to’plamidan iborat deb qaraymiz. Oddiy tavsiflash uchun
murakkab bo’lgan ixtiyoriy masalani bir
nechta, nisbatan kichikroq bo’lgan, tarkibiy masalalarga ajratamiz va
bo’linishni
toki masalalar tushunishi uchun yetarli darajada oddiy bo’lguncha
davom ettiramiz.
Misol sifatida kompaniya xizmatchilarining o’rtacha ish haqini
hisoblashni olamiz. Bu masala sodda emas. Uni qator qism masalalarga
bo’lishimiz mumkin:
1. Har bir xizmatchining oylik maoshi qanchaligini aniqlaymiz.
2. Kompaniya xodimlari sonini aniqlaymiz.
3. Barcha ish haqlarini yig’amiz.
4. Hosil bo’lgan yig’indini kompaniya xodimlari soniga bo’lamiz.
18

Xodimlarning oylik maoshlari yig’indisini hisoblash jarayonini
ham bir necha bosqichlarga ajratish mumkin.
1. Har bir xodim haqidagi yozuvni o’qiymiz.
2. Ish haqi to’g’risidagi ma’lumotni olamiz.
3. Ish haqi qiymatini yig’indiga qo’shamiz.
4. Keyingi xodim haqidagi yozuvni o’qiymiz.
O’z navbatida, har bir xodim haqidagi yozuvni o’qish jarayonini
ham nisbatan kichikroq qism operatsiyalarga ajratish mumkin:
1. Xizmatchi faylini ochamiz.
2. Kerakli yozuvga o’tamiz.
3. Ma'lumotlarni diskdan o’qiymiz.
Strukturaviy dasturlash murakkab masalalarni yechishda yetarlicha
muvafaqqiyatli uslub bo’lib qoldi. Lekin 1980-yillar oxirlarida
strukturaviy dasturlashning ham ayrim kamchiliklari ko’zga tashlandi.
Birinchidan, berilgan ma'lumotlar (masalan, xodimlar haqidagi
yozuv) va ular ustidagi amallar (izlash, tahrirlash) bajarilishining bir
butun tarzda tashkil etilishidek tabiiy jarayon realizatsiya qilinmagan
edi. Aksincha, protseduraviy dasturlash
berilganlar strukturasini bu ma’lumotlar ustida amallar bajaradigan
funksiyalarga ajratgan edi.
Ikkinchidan, dasturchilar doimiy tarzda eski muammolarning yangi
yechimlarini ixtiro qilar edilar. Bu vaziyat go’yoki velosipedni qayta
ixtiro qilishga o’xshab ketar edi. Ko’plab dasturlarda takrorlanuvchi
bloklarni ko’p martalab qo’llash imkoniyatiga bo’lgan xohish tabiiydir.
Buni radio ishlab chiqaruvchi
19

tomonidan priyomnikni yig’ishga o’xshatish mumkin. Konstruktor har
safar diod va tranzistorni ixtiro qilmaydi. U oddiygina – oldin
tayyorlangan radio detallaridan foydalanadi xolos. Dasturiy ta’minotni
ishlab chiquvchilar uchun esa bunday imkoniyat ko’p yillar mobaynida
yo’q edi.
Boshqa tomondan, protsedurali dasturlash koddan takroran
foydalanish imkonini cheklab qo’yadi. Shu narsa aniq bo’ldiki,
protsedurali dasturlash usullari bilan dasturlarni ishlab chiqishda
diqqatni ma’lumotlarga qaratishning o’zi muammolarni keltirib chiqarar
ekan. Chunki ma'lumotlar va protsedura ajralgan, ma'lumotlar
inkapsulyatsiyalanmagan. Bu nimaga olib keladi? Shunga olib keladiki,
har bir protsedura ma’lumotlarni nima qilish kerakligini va ular qayerda
joylashganini bilmog’i lozim bo’ladi. Agar protsedura ma'lumotlar
ustidan noto’g’ri amallarni bajarsa u ma'lumotlarni buzib qo’yishi
mumkin. Har bir protsedura ma’lumotlarga kirish usullarini dasturlashi
lozim bo’lganligi tufayli, ma’lumotlar taqdimotning o’zgarishi
dasturning ushbu kirish amalga oshirilayotgan barcha o’rinlarining
o’zgarishiga olib kelar edi. Shunday qilib, hatto eng kichik to’g’rilash
ham butun dasturda qator o’zgarishlarni sodir bo’lishiga olib kelar edi.
Modulli dasturlashda, masalan, Modula2 kabi tilda protsedurali
dasturlashda topilgan ayrim kamchiliklarni bartaraf etishga urinib
ko’rildi. Modulli dasturlash dasturni bir necha tarkibiy bo’laklarga, yoki,
boshqacha qilib aytganda, modullarga bo’lib tashlaydi. Agar
protsedurali dasturlash ma'lumotlar va jarayonlarni bo’lib tashlasa,
modulli dasturlash, undan farqli o’laroq, ularni birlashtiradi. Modul
ma’lumotlarning o’zidan hamda ma’lumotlarga ishlov beradigan
20

protseduralardan iborat. Dasturning boshqa qismlariga moduldan
foydalanish kerak bo’lib qolsa, ular modul interfeysiga murojaat etadi.
Modullar barcha ichki axborotni dasturning boshqa qismlarida yashiradi.
Biroq modulli dasturlash ham kamchiliklardan holi emas. Modullar
kengaymas bo’ladi, bu degani kodga bevosita kirishsiz hamda uni
to’g’ridan to’g’ri o’zgartirmay turib modulni qadam-baqadam
o’zgartirish mumkin emas. Bundan tashqari, bitta modulni ishlab
chiqishda, uning funksiyalarini boshqasiga o’tkazmay(delegat qilmay)
turib boshqasidan foydalanib bo’lmaydi. Yana garchi modulda turni
belgilab bo’lsa-da, bir modul boshqasida belgilangan turdan foydalana
olmaydi.
Modulli va prosedurali dasturlash tillarida turni kengaytirish usuli,
agar «agregatlash» deb ataluvchi usul yordamida boshqa turlarni
yaratishni hisobga olmaganda, mavjud emas edi. Xullas, modulli
dasturlash – bu yana protseduraga mo’ljallangan gibridli sxema bo’lib,
unga amal qilishda dastur bir necha protseduralarga bo’linadi. Biroq
endilikda protseduralar ishlov berilmagan
ma'lumotlar ustida amallarni bajarmaydi, balki modullarni boshqaradi.
Obyektga yo’naltirilgan dasturlash (OYD) bu talablarga to’la javob
beradi. Bunda dasturiy komponentlarni ko’p martalab qo’llash va
berilganlarni manipulatsiya qiluvchi usullar bilan birlashtirish
imkoniyati mavjud.
OYDning asosiy maqsadi berilganlar va ular ustida amal
bajaruvchi protseduralarni yagona obyekt deb qarashdan iboratdir.
Obyektga mo’ljallangan yondashuvning afzalliklari va
maqsadlari. OMY dasturiy ta’minotni ishlab chiqishda oltita asosiy
21

maqsadni ko’zlaydi. OMY paradigmasiga muvofiq ishlab chiqilgan
dasturiy ta’minot quyidagi xususiyatlarga ega bo’lmog’i lozim:
1)tabiiylik;
2) ishonchlilik;
3) qayta qo’llanish imkoniyati;
4) kuzatib borishning qulayligi:
5) takomillashishga qodirlik;
6) yangi versiyalarni davriy chiqarishning qulayligi.
Tabiiylik. OMY yordamida tabiiy dasturiy ta'minot yaratiladi.
Tabiiy dasturlar tushunarliroq bo’ladi. Dasturlashda «massiv» yoki
«xotira sohasi» kabi atamalardan foydalanish o’rniga, yechilayotgan
masala mansub bo’lgan soha atamalaridan foydalanish mumkin. Ishlab
chiqilayotgan dasturni kompyuler tiliga moslash o’rniga, OMY aniq bir
sohaning atamalaridan foydalanish imkonini beradi.
Ishonchlilik. Yaxshi dasturiy ta'minot boshqa har qanday
mahsulotlar, masalan, muzlatgich yoki televizorlar kabi ishonchli
bo’lmog’i lozim.
Puxta ishlab chiqilgan va tartib bilan yozilgan obyektga
mo’ljallangan dastur ishonchli bo’ladi. Obyektlarning modulli tabiati
dastur qismlaridan birida, uning boshqa qismlariga tegmagan holda,
o’zgartirishlarni amalga oshirish imkonini beradi. Obyekt tushunchasi
tufayli, axborotga ushbu axborot kerak bo’lgan shaxslar egalik qiladi,
ma’suliyat esa berilgan funksiyalarni bajaruvchilar zimmasiga
yuklatiladi.
Qayta qo’llanish imkoniyati. Quruvchi uy qurishga kirishar ekan,
har gal g’ishtlarning yangi turini ixtiro qilmaydi. Radiomuhandis yangi
22

sxemani yaratishda, har gal rezistorlarning yangi turini o’ylab topmaydi.
Unda nima uchun dasturchi “g’ildirak ixtiro qilaverishi kerak?” Masala
o’z yechimini topgan ekan, bu yechimdan ko’p martalab foydalanish
lozim.
Malakali ishlab chiqilgan obyektga mo’ljallangan sinflarni bemalol
takroran ishlatish mumkin. Xuddi modullar kabi obyektlarni ham turli
dasturlarda takroran qo’llash mumkin. Modulli dasturlashdan farqli
o’laroq, OMY mavjud obyektlarni kengaytirish uchun vorislikdan,
sozlanayotgan kodni yozish uchun esa polimorfizmdan foydalanish
imkonini beradi.
Kuzatib borishda qulaylik. Dasturiy mahsulotning ish berish davri
uning ishlab chiqilishi bilan tugamaydi. Dasturni ishlatish jarayonida
kuzatib borish deb nomlanuvchi jarayon muhimdir. Dasturga sarflangan
60 foizdan 80 foizgacha vaqt kuzatib borishga ketadi. Ishlab chiqish esa
ish berish siklining 20 foizinigina tashkil etadi.
Puxta ishlangan obyektga mo’ljallangan dastur ishlatishda qulay
bo’ladi. Xatoni bartaraf etish uchun faqat bitta o’ringa to’g’rilash kiritish
kifoya qiladi. Chunki ishlatishdagi o’zgarishlar, boshqa barcha obyektlar
takomillashtirish afzalliklaridan avtomatik ravishda foydalana boshlaydi.
O’zining tabliyligi tufayli dastur matni boshqa ishlab chiquvchilar uchun
tushunarli bo’lmog’i lozim.
Kengayishga qodirlik. Foydalanuvchilar dasturni kuzatib borish
paytida tez tez tizimga yangi funksiyalarni qo’shishni iltimos qiladilar.
Obyektlar kutubxonasini tuzishning o’zida ham ushbu obyektlarning
funksiyalarini kengaytirishga to’g’ri keladi.
23

Dasturiy ta'minot statik (qotib qolgan) emas. Dasturiy ta’minot
foydali bo’lib qolishi uchun, uning imkoniyatlarini muttasil kengaytirib
borish lozim. OMY da dasturni kengaytirish usullari ko’p. Vorislik,
polimorfizm, qayta aniqlash, vakillik hamda ishlab chiqish jarayonida
foydalanish mumkin bo’lgan ko’plab boshqa
shablonlar shular jumlasidandir.
2.2. Yangi versiyalarning davriy chiqarilishi.
Zamonaviy dasturiy mahsulotning ish berish davri ko’p hollarda
haftalar bilan o’lchanadi. OMY tufayli dasturlarni ishlab chiqish davrini
qisqartirishga erishildi, chunki dasturlar ancha ishonchli bo’lib
bormoqda, kengayishi osonroq hamda takroran qo’llanishi mumkin.
Dasturiy ta’minotning tabiiyligi murakkab tizimlarning ishlab
chiqilishini osonlashtiradi. Har qanday ishlanma hafsala bilan
yondashuvni talab qiladi, shuning uchun tabiiylik dasturiy ta’minotning
ishlab chiqish davrlarini qisqartirish imkonini
beradi, chunki butun diqqat-e’tiborni yechilayotgan masalaga jalb
qildiradi.
Dastur qator obyektlarga bo’lingach, har bir alohida dastur qismini
boshqalari bilan parallel ravishda ishlab chiqish mumkin bo’ladi. Bir
nechta ishlab chiquvchi sinflarni bir-birlaridan mustaqil ravishda ishlab
chiqishi mumkin bo’ladi. Ishlab chiqishdagi bunday parallellik ishlab
chiqish vaqtini qisqartiradi.
24

XULOSA
Kompyuterning elektron qurilmalari ishlashning fizik tamoyillari shundan
iboratki, kompyuter faqat bir va noldan iborat buyruqlarni — kuchlanishning
pasayishi ketma-ketligini, ya ni mashina kodini idrok eta oladi. Kompyuterlarʼ
rivojlanishining dastlabki bosqichida odam kompyuterga tushunarli tilda, mashina
kodlarida dasturlar tuzishi kerak edi. Har bir ko rsatma birliklar va nollarning turli
ʻ
kombinatsiyasi sifatida ifodalangan opkod hamda operand manzillaridan iborat
edi. Shunday qilib, protsessor uchun har qanday dastur o sha paytda birlar va
ʻ
nollar ketma-ketligi sifatida qaragan.
Keyinchalik kompyuter bilan muloqot qilish amaliyoti shuni ko rsatdiki,
ʻ
bunday tilni o zlashtirish qiyin va noqulaydir. Uni ishlatganda 1 yoki 0 ni noto g ri
ʻ ʻ ʻ
ketma-ketlikda yozib ko plab xatolarga yo l qo yish ehtimoli juda yuqori edi.
ʻ ʻ ʻ
Dasturni boshqarish juda qiyin bo lgan. Bundan tashqari, mashina kodlarida
ʻ
dasturlashda kompyuterning ichki tuzilishini, har bir blokning ishlash prinsipini
yaxshi bilish kerak edi va bunday tildagi eng yomon narsa shundaki, bu tildagi
dasturlar — birlar va nollarning juda uzun ketma-ketligi mashinaga bog liq, ya ni
ʻ ʼ
har bir kompyuter uchun o z dasturini tuzish kerak edi va mashina kodlarida
ʻ
dasturlash juda ko p narsa: vaqt, ish va dasturchining e tiborini oshirishni talab
ʻ ʼ
etardi.
Tez orada mashina kodini yaratish jarayonini avtomatlashtirish mumkinligi
ma lum bo ldi. 1950-yildan boshlab dasturlarni yozish uchun
ʼ ʻ mnemonik
til — Assembler tili dan foydalanila boshlandi. Assembler tili mashina kodini
inson uchun qulayroq shaklda ko rsatishga imkon berdi: buyruqlar va bu buyruqlar
ʻ
bajariladigan obyektlarni belgilash uchun buyruqning mohiyatini aks ettiruvchi
ikkilik kodlar o rniga harflar yoki qisqartirilgan maxsus so zlar qo llanilgan.
ʻ ʻ ʻ
Masalan, assembler tilida ikkita raqamni qo shish bo yicha ko rsatma
ʻ ʻ ʻ add so zi ʻ
bilan ifodalanadi, uning mashina kodi 000010 tarzida bo ladi.
ʻ
Assembler quyi darajadagi dasturlash tilidir. Quyi darajadagi dasturlash tili,
bu muayyan turdagi protsessorga yo naltirilgan va uning xususiyatlarini hisobga
ʻ
25

oladigan dasturlash tili demakdir. Bunday holda, „quyi“ „yomon“ degani emas,
balki bu shuni anglatadiki, til operatorlari mashina kodiga yaqin va maxsus
protsessor ko rsatmalariga qaratilgan bo ladi. Assemblar tilining paydo bo lishiʻ ʻ ʻ
dasturchilarning hayotini sezilarli darajada osonlashtirdi, chunki endi ular ko zda
ʻ
miltillovchi nollar va birlar o rniga oddiy tilga yaqin belgilardan iborat buyruqlar
ʻ
bilan dastur yozishlari mumkin edi. O sha vaqt uchun bu til innovatsiya edi va
ʻ
mashhur edi, chunki u kichik dasturlarni yozishga imkon berardi, bu esa o sha davr
ʻ
mashinalari uchun muhim mezon sanalgan 1
.
Ammo u orqali yirik dasturiy ta minotlar ishlab chiqish murakkabligi
ʼ
bo lganligi bois uchinchi avlod tillari hisoblanmish yuqori darajadagi tillarning
ʻ
paydo bo lishiga olib keldi. Ammo assemblerdan foydalanish shu bilan tugamadi,
ʻ
u bugungi kungacha tor doiralarda mashhur bo lib kelmoqda. Hozirgi vaqtda u
ʻ
dasturlarning alohida qismlarini yozishda yoki ba zan dasturlarning o zini
ʼ ʻ
yozishda qo llaniladi. Misol tariqasida, drayverlar, o yinlar va operatsion tizimlar
ʻ ʻ
yuklagichi ( bootloader )ni yozishda assemblerga murojaat etiladi. Shuni unutmaslik
kerakki, bu til hakerlar orasida ham mashhurdir, chunki bu tilda yozilgan
dasturning tezligi yuqori darajadagi dasturlash tilida yozilgan dastur tezligidan
ancha yuqori bo lishidadir. Buning sababi shundaki, assemblerda yozilgan dastur
ʻ
hajmi juda kichik bo ladi. Antivirus ishlab chiquvchilari o z dasturlarining ba zi
ʻ ʻ ʼ
modullarida assemblerdan ham foydalanadilar.
1
К. Грегори. Использование Visual C++6. М. Вильяме. 1999. 20.Крейг Арнуш. Borland C++: освой
самостоятельно. М. Бином. 1997.
26

FOYDALNILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
1. Гради Буч . Объектно-ориентированный анализ и проектирование с
примерами приложений на С++. Невский диалект. 2001.
2. И. Грехем. Объектно-ориентированные методы. Принципы и практика.
Вильямс. 2004.
3. Г.С.Иванова. Объектно-ориентированное программирование. Учебник.
МГТУ им. Баумана. 2003.
4. М.Фаулер, K.Скотт. (OYD) в кратком изложении. Применение
стандартного языка объектного моделирования. М. Мир. 1999.
5. Г.Буч, Д. Рамбо, А. Джекобсон. Язык (OYD): руководство пользователя.
М. ДМК. 2000.
6. Пол Айра. Объектно-ориентированное программирование на С++, Второе
издание, М. Бином, 1999.
7. В.В.Подбельский. Язык С++. М. Финансы и статистика. 1996.
8. Б. Страуструп. Язык программирования С++. Третье издание. М. Бином.
1999.
9. Д. Либерти. Освой самостоятельно С++: 10 минут на урок. Пер с англ.
Вильямс. 2004.
10. Я.К.Шмидский. Программирование на языке С++. Са- моучитель.
Учебное пособие. Диалектика. 2004.
11. А. Б. Крупник. Изучаем С++. Питер. 2003.
12. С. Мейерс. Наиболее эффективное использование С++. 35 новых
рекомендаций. ДМК-Пресс. 2000.
13. Т. Фейсон. Объектно-ориентированное программирование на С++ 4.5.
Киев. Диалектика, 1996.
14. Г. Шилдт. Самоучитель С++. Второе издание. СПб. BHV. 1998.
27

15. Г. Шилдт. Теория и практика С++. СПб. BHV. 1996.
16. Дж. Элджер. С++: библиотека программиста. СПб. Питер. 1999.
17. Д.В. Николаенко. Самоучитель по Visual C++.СПб. 2001.
18. П. Киммел. Borland C++5. СПб. BHV. 1997.
19. К. Грегори. Использование Visual C++6. М. Вильяме. 1999. 20.Крейг
Арнуш. Borland C++: освой самостоятельно. М. Бином. 1997.
21. Р. Лейнекер. Энциклопедия Visual C++6. СПб. Питер. 1999.
22. Н.Ю.Секунов. Самоучитель Visual C++6. СПб. BHV. 1999.
23. К. Паппас., У. Мюррей. Visual C++6: Руководство разработчика. Киев.
BHV, 2000.
28

MAVZU: OBYEKTGA YO NALTIRILGAN DASTURLASH ʻ TARIXI VA QO LLANISH SOHASI ʻ MUNDARIJA: KIRISH I BOB. OBYEKTGA YO’NALTIRILGAN DASTURLASH 1.1. Oyd asosiy tushunchasi 1. 2. Oyd qo’llash sohalari II. OYD TARIXI VA RIVOJLANISHI 2.1. 2.1. OYD rivojlanish tarixi. 2.2. Yangi versiyalarning davriy chiqarilishi. XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 1

KIRISH Obyekt nima? Obyekt Obyektga yo'naltirilgan dasturlash(OYD) texnologiyasining eng asosiy kalit tushunchasidir. Atrofga qarang, haqiqiy hayotdagi bir necha obyektlarni ko'rishingiz mumkin: stol, uy, it, mushuk, televizor va h.k. Ularning barchasining albatta hususiyatlari va bajaradigan vazifalari (funktsiyalari) bor. Masalan, Mushuk hususiyatlari: rangi, qorni to'qligi, yoshi, jinsi; funktsiyalari: ovqat yeyishi, myovlashi, yurishi, sichqon tutishi. Mashina, hususiyatlari: tezligi, rangi, nomi, narxi; funktsiyalari: yurishi, to'xtashi, oyna artgichlarining ishlashi, eshiklarning ochilib yopilishi v.h.k. Bu kabi hayotiy misollarning hususiyatlari va funktsiyalarini aniqlash OYD nuqtai nazaridan fikrlashning eng zo'r ko'rinishidir. Bir daqiqaga to'xtang va hozirda atrofingizdagi biror narsalarni analiz qiling. Har bir obyekt uchun o'zingizdan so'rang: "Bu obyektning qanday hususiyatlari bor?" , "Qanday vazifalarni bajaradi?" kabi. Va kuzatish natijalaringizni yozib oling, sezgan bo'lsangiz tuziladigan ro'yxat obyektning murakkabligiga qarab ko'payib boradi. Kompyuter indikatorining 2 ta hususiyati bor o'chiq va yoniq; funktsiyalari esa yonish va o'chish. Bu barcha kuzatishlar OYD dunyosiga o'tkazish mumkin. 2

Dasturlashdagi obyekt. Dasturlashdagi obyekt(bundan keyin oddiygina obyekt deb ketiladi) ham haqiqiy hayotdagi obyektlarga o'xshash: Ular ham qandaydir hususiyatlar va bajaradigan funktsiyalardan iborat bo'ladi. Obyektning hususiyatlari har xil dasturiy o'zgaruvchilardan iborat bo'ladi va ularning o'zgartirish uchun qandaydir funktsiyalar bajariladi. Bunday funktsiyalar bilan o'zgaruvchilarning holatini berkitish mumkin ya'ni aynan o'sha o'zgaruvchini tashqaridan o'zgartirish uchun albatta maxsus funktsiyadan foydalanish kerak bo'ladi. Bu jarayon " Enkapsulatsiya " deb atalib, OYDning eng muxim tushunchalaradian biridir. Hech e'tibor berganmisiz dorilarda ham shu termin ishalitladi ya'ni kapsula(ustidan maxsus modda bilan o'ralgan dorilar), buni misolni Enkapsulatsiya jarayoni esda yaxshi qolishi va tushunarli bo'lishi uchun keltirdim. Mashinani tasavvur qiling, Uni dasturlash obyekit sifatida modellashtiramiz: Uning o'zgaruvchilari( hozirgi tezligi, qolgan benzini, va h.k) va uning funktsiyalari(to'xtatish, tezlikni oshirish, rulni burish, va h.k.). Bu yerda uning bakidagi benzini yurishi tufayli kamayib boradi demak uning qiymatining o'zgarishi 0dan bakning sig'imigacha bo'ladi, yoki uning tezligi ham shu kabi aynan qaysidir funktsiyalarning amalga oshirilishi orqali u ham 0 dan maksimal tezligigacha o'zgarishi mumkin. Bulardan tashqari mashinaning ba'zi hususiyatlari borki ular o'zgarmasligi mumkin, masalan, rangi. Demak, ko'rinib turiptiki mashina ham o'z navbatida bir necha mayda obyeklardan iborat bo'ladi. Va albatta ularni kodda yozganda ham alohida obyekt sifatida ifodalash kerak bu orqali nimalarga erishish mumkin: 1. Qismlilik: Har bir obyektga tegishli bo'lgan kodlar alohida-alohida, boshqa obyeklarga bog'liq bo'lmagan holda boshqarish imkoniyatiga ega bo'lamiz. Bu hammasi emas, tasavvur qiling mashina obyektini ifodalovchi kodni bo'lmasdan 3

faqat bitta faylda ifodaladik; bu esa murakkabligiga qarab yuzlab hatto minglab qatorli kod bo'lishi mumkin. Undan biror narsani topib-o'zgartrish ancha mashaqqat bo'ladi. 2. Qayta foydalanish: Yana boshqa plyus tarafi biz bo'laklagan mashinaning detallarini boshqa obyektlarda ham ishlatishimiz mumkin. Masalan, 2 xil mashina ularning shunday qismlari borki aynan bir xil, ana o'shalar uchun ikki marta alohida kod yozmasdan, bitta yozganimizni qayta ishlatishimiz mumkin. 3. Uzib-ulanuvchanligi: buni tushunish uchun yuqoridagi misoldan foydlanamiz, aytaylik, mashinaning biror qismi ishlamayapti, xo'sh nima qilinadi? yoki ishlab turgan boshqasiga almashtiramiz, yoki tuzatamiz. Mashinaning biror bolti buzilsa uni boshqa ishlab turgani bilan almashtirasiz yoki tuzatamiz lekin mashinani almashtirmaymiz. 4

I BOB. OBYEKTGA YO’NALTIRILGAN DASTURLASH 1.1. Oyd asosiy tushunchasi Obyektga yo’naltirilgan dasturlash – bu funksiyalar yoki mantiq emas, balki obyektlar va ma’lumotlar o’rtasida o’zaro aloqa qiluvchi patternlar to’plamidir. Boshqacha qilib aytganda, ma’lumotlar hamda mantiq obyektlarga kiritilgan va obyektga yo’naltirilgan dasturlash katta dasturlarni kichikroq, shuningdek, qayta foydalanish mumkin bo’lgan qismlarga ajratishga yordam beradi. Obyektga yo’naltirilgan dasturlash tillariga C#, Java, Python, C++, Visual Basic.Net va JavaScript kiradi. Apple asoschisi Stiv obyektga yo’naltirilgan dasturlash haqida quyidagicha tushuntiradi. Nima Uchun Bizga Obyektga Yo’naltirilgan Dasturlash Kerak? Obyektga yo’naltirilgan dasturlash fikrlash jarayoniga va ularni manipulyatsiya qilish uchun zarur bo’lgan mantiqqa emas, balki ishlab chiaruvchining manipulyatsiya qilmoqchi bo’lgan narsani amalga oshirishiga qaratilgan bo’ladi. Obyektga Yo’naltirilgan Dasturlashning Afzalliklari  Masshtabli va yangilanishi mumkin – barcha ma’lumotlarni bir joyda saqlash mumkin.  Xavfsizlik – inkapsulyatsiya va abstraktsiya yordamida murakkab kod yashiringan bo’ladi, texnik xizmat ko’rsatish osonroq va protokollar himoyalangan.  Samaradorlik — kodni saqlash va qayta foydalanishni osonlashtiradi.  Modullilik – inkapsulyatsiya obyektlarni avtomatik ravishda saqlashga imkon beradi hamda hamkorlik va muammolarni bartaraf etish uchun aniq modulli tuzilmani ta’minlaydi.  Qayta foydalanish imkoniyati – komponentlar qayta ishlatilishi mumkin, bir xil kod bir necha marta moslashtirilishi va o’zgartirilishi mumkin. 5

O'xshashlar

Obyektga yo'naltirilgan dasturlash. C++ OOP

Obyektga yo`naltirilgan dasturlashning kelib chiqish tarixi

Strukturali dasturlash

AXBOROT JARAYONLARINI ALGORITMLASH VA DASTURLASH

Chiziqli jarayonlarni algoritmlash va dasturlash